Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
३६
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः छः+यत्
(३) पुत्राच्छ च।३६। प०वि०-पुत्रात् ५।१ छ ११ (सु-लुक्) च अव्ययपदम् । अनु०-तस्य, निमित्तम्, संयोगोत्पातौ, यत् इति चानुवर्तते । अन्वय:-तस्य पुत्राद् निमित्तं छो यच्च, संयोगोत्पातौ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थात् पुत्र-शब्दात् प्रातिपदिकाद् निमित्तमित्यस्मिन्नर्थे छो यच्च प्रत्ययो भवति, यन्निमित्तं संयोग उत्पातो वा भवति।
उदा०-पुत्रस्य निमित्तं संयोग उत्पातो वा पुत्रीयम् (छ:)। पुत्र्यम् (यत्)।
आर्यभाषा: अर्थ-(तस्य) षष्ठी-समर्थ (पुत्रात्) पुत्र प्रातिपदिक से (निमित्तम्) निमित्त अर्थ में (छ:) छ (च) और (यत्) यत् प्रत्यय होते हैं (संयोगोत्पातौ) जो निमित्त है यदि वह संयोग वा उत्पात हो।
उदा०-पुत्र का निमित्त (संयोग-उत्पात)-पुत्रीय (छ)। पुत्र्य (यत्) । सिद्धि-(१) पुत्रीयम् । पुत्र+डस्+छ। पुत्र+ईय। पुत्रीय+सु। पुत्रीयम् ।
यहां षष्ठी-समर्थ 'पत्र' शब्द से निमित्त अर्थ में इस सूत्र से 'छ' प्रत्यय है। 'आयनेयः' (७।१।२) से छ' के स्थान में 'ईय्' आदेश और पूर्ववत् अंग के अकार का लोप होता है।
(२) पुत्र्यम् । यहां 'पुत्र' शब्द से पूर्ववत् इस सूत्र से 'यत्' प्रत्यय है। अण्+अञ्
(४) सर्वभूमिपृथिवीभ्यामणञौ।४०। प०वि०-सर्वभूमि-पृथिवीभ्याम् ५ ।२ अण्-अञौ १।२।
स०-सर्वा चेयं भूमिरिति सर्वभूमि:। सर्वभूमिश्च पृथिवी च ते सर्वभूमिपृथिव्यौ, ताभ्याम्-सर्वभूमिपृथिवीभ्याम् (कर्मधारयगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अण् च अञ् च तौ-अणञौ (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) ।
अनु०-तस्य, निमित्तम्, संयोगोत्पातौ इति चानुवर्तते ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org