Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
८७
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः (२) द्विवार्षिकम् । यहां पूर्वोक्त द्विवर्ष' शब्द से निवृत्त आदि पांच अर्थों में विकल्प पक्ष में प्रागवतेष्ठ (५।१।१८) से यथाविहित ठञ्' प्रत्यय है। वर्षस्याभविष्यति (७।३।१६) से उत्तरपद-वृद्धि होती है और भावी (भविष्यत्) अर्थ में तो पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि होती है-द्विवर्षं भावी-द्वैवर्षिक:।।
(३) द्विवर्षम् । यहां पूर्वोक्त द्विवर्ष' शब्द से निवृत्त आदि पांच अर्थों में इस सूत्र से विहित 'ख' और ठञ्' प्रत्यय का लुक् है।
ऐसे ही-त्रिवर्षीणम्, त्रिवार्षिकम्/ त्रैवर्षिकम्, त्रिवर्षम् । प्रत्ययस्य नित्यं लुक
(५) चित्तवति नित्यम्।८८। प०वि०-चित्तवति ७।१ नित्यम् १।१ । चित्तमस्यास्तीति चित्तवान्, तस्मिन्-चित्तवति । तदस्यास्मिन्नस्तीति मतुप्' इति मतुप् प्रत्ययः ।
अनु०-कालात्, तेन, निवृत्तम्, तम्, अधीष्ट:, भृत:, भूत:, भावी, द्विगो:, वर्षाद्, लुक् इति चानुवर्तते ।
__ अन्वय:-तेन, तम् द्विगो: कालाद् वर्षाद् निवृत्तम् अधीष्टो भृतो भूतो भावी नित्यं लुक्, चित्तवति।
अर्थ:-तेन इति तृतीयासमर्थात् तमिति च द्वितीयासमर्थाद् द्विगुसंज्ञकात् कालविशेषवाचिन: प्रातिपदिकाद् निर्वृत्तम् अधीष्टो भृतो भूतो भावी वा इत्येतेषु पञ्चस्वर्थेषु विहितस्य प्रत्ययस्य नित्यं लुग् भवति, चित्तवत्यभिधेये।
उदा०-(निवृत्तम्) द्वाभ्यां वर्षाभ्यां निर्वृत्तम्-द्विवर्षं शिष्यमण्डलम् । (अधीष्ट:) द्वौ वर्षावधीष्ट:-द्विवर्षोऽध्यापक: । (भृत:) द्वौ वर्षों भृत:-द्विवर्षः कर्मकरः। (भूत:) द्वौ वर्षों भूत:-द्विवर्षो दारकः। (भावी) द्वौ वर्षों भावी-द्विवर्ष: समाजः।
आर्यभाषा: अर्थ-(तेन) तृतीया-समर्थ तथा (तम्) द्वितीया-समर्थ (द्विगो:) द्विगुसंज्ञक (कालात्) कालविशेषवाची (वर्षात्) वर्षान्त प्रातिपदिक से (निवृत्तम् अधीष्टो भृतो भूतो भावी) निवृत्त, अधीष्ट, भृत, भूत वा भावी इन पांच अर्थों में विहित प्रत्यय का (नित्यम्) सदा (लुक्) लोप होता है (चित्तवति) यदि वहां चेतन अर्थ अभिधेय हो।
___उदा०-(निवृत्त) दो वर्ष में बनाया गया-द्विवर्ष शिष्यमण्डल। (अधीष्ट) दो वर्ष तक सत्कारपूर्वक अध्यापन कार्य में लगाया गया-द्विवर्ष अध्यापक। (भृत) दो वर्ष तक
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org