Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
२१६
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् षष्ठी-समर्थ तथा तृतीया-समर्थ 'इन्द्र' शब्द से इन्द्रलिङ्ग आदि अर्थों में इस सूत्र से 'घच्' प्रत्यय निपातित है। 'आयनेय०' (७।१।२) से घ्' के स्थान में 'इय्' आदेश
और यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के अकार का लोप होता है। घच्' प्रत्यय के चित् होने से चित:' (६।१।१६३) से अन्तोदात्त स्वर होता है-इन्द्रियम् ।
अस्य (षष्ठी) अस्मिन् (सप्तमी) अर्थप्रत्ययप्रकरणम् मतुप्
(१) तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्।६४। प०वि०-तत् १।१ अस्य ६१ अस्ति क्रियापदम्, अस्मिन् ७१ इति अव्ययपदम्, मतुप् ११।
अन्वय:-तत् प्रातिपदिकाद् अस्य, अस्मिन् इति मतुप्।
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थात् प्रातिपदिकाद् अस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे मतुप् प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति । इतिकरणो विवक्षार्थः ।
उदा०-गावोऽस्य सन्ति-गोमान् देवदत्त: । वृक्षा अस्मिन् सन्ति-वृक्षवान् पर्वत: । यवमान्। प्लक्षवान्।
आर्यभाषा: अर्थ-(तत्) प्रथमा-समर्थ प्रातिपदिक से (अस्य) षष्ठी-विभक्ति के अर्थ में और (अस्मिन्) सप्तमी-विभक्ति के अर्थ में (मतुप्) मतुप् प्रत्यय होता है (अस्ति) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो। इतिकरण विवक्षा के लिये है।
उदा०-गौवें इसकी हैं यह-गोमान् देवदत्त । वृक्ष इस पर हैं यह-वृक्षवान् पर्वत। यव जौ इसमें हैं यह-यवमान्। प्लक्ष पिलखण इसमें हैं यह-प्लक्षवान्।
सिद्धि-(१) गोमान् । गो+जस्+मतुम्। गो+मत् । गोमत्+सु। गोमनुम्त्+सु। गोमन्त्+सु। गोमान्त्+सु। गोमान्त्+० । गोमान्।
यहां प्रथमा-समर्थ अस्ति-उपाधिमान् 'गो' शब्द से अस्य (षष्ठी) अर्थ में इस सूत्र से मतुप्' प्रत्यय है। प्रत्यय के उगित् होने से उगिदचां-सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७ १ १७०) से नुम्' आगम, 'अत्वसन्तस्य चाधातो:' (६।४।१४) से अग को दीर्घ, 'हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्०' (६।१।६७) से 'सु' का लोप और संयोगान्तस्य लोपः' (८।२।२३) से त्' का लोप होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org