Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
३५८
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा: अर्थ-(इवे) सदृश अर्थ में विद्यमान (शर्करादिभ्यः) शर्करा-आदि प्रातिपदिकों से (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०-शर्करा शक्कर के समान मीठा-शार्कर। कपालिका खोपड़ी के समान गोलाकार-कापालिक।
सिद्धि-शार्करम् । शर्करा+सु+अण्। शार्कर+अ । शार्कर+सु । शार्करम्।
यहां इव-अर्थ में विद्यमान शर्करा' शब्द से इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। तद्धितेष्वचामादेः' (७।२।११७) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के आकार का लोप होता है। ऐसे ही-कापालिकम् । ठक्
(१३) अगुल्यादिभ्यष्ठक् ।१०८ । प०वि०-अङ्गुलि-आदिभ्य: ५।३ ठक् १।१।
स०-अङ्गुलिरादिर्येषां ते-अगुल्यादयः, तेभ्य:-अगुल्यादिभ्यः (बहुव्रीहिः)।
अनु०-इवे इत्यनुवर्तते। अन्वय:-इवेऽङ्गुल्यादिभ्यष्ठक् ।
अर्थ:-इवार्थे वर्तमानेभ्योऽङ्गुल्यादिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यष्ठक् प्रत्ययो भवति।
उदा०-अङ्गुलिरिव-आङ्गुलिकः । भरुज इव-भारुजिकः ।
अङ्गुलि। भरुज । बभ्रु । वल्गु । मण्डर। मण्डल । शष्कुल । कपि। उदश्वित् । गोणी। उरस्। शिखा। कुलिश। इति अगुल्यादयः । ।
आर्यभाषा: अर्थ-(इवे) सदृश अर्थ में विद्यमान (अगुल्यादिभ्यः) अङ्गुलि आदि प्रातिपदिकों से (ठक्) ठक् प्रत्यय होता है।
उदा०-अगुलि के समान पतला-आङ्गुलिक। भरुज=भड़भूजा के समान आकृतिवाला-भारुजिक।
सिद्धि-आङ्गुलिकः । अगुलि+सु+ठक् । आमुल्+इक। आगुलिक+सु । आङ्गुलिकः।
यहां इव-अर्थ में विद्यमान 'अङ्गुलि' शब्द से इस सूत्र से ठक्' प्रत्यय है। ठस्येकः' (७।३।५०) से ह' के स्थान में 'इक्' आदेश होता है। किति च (७।२।११८)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org