Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पञ्चमाध्यायस्य चतुर्थः पादः
४७१
उदा० - द्वे अङ्गुली यस्य तत् - द्व्यङ्गुलं दारु । त्र्यङ्गुलं दारु । पञ्चाङ्गुलं दारु। अङ्गुलिसदृशावयवं धान्यादीनां विक्षेपणकाष्ठमुच्यते । जेळी इति हारयाणभाषायाम् ।
आर्यभाषा: अर्थ - (बहुव्रीहौ) बहुव्रीहि समास और (दारु) लकड़ी - विशेष अर्थ में विद्यमान (अङ्गुलेः) अङ्गुलिं शब्द जिसके अन्त में है उस प्रातिपदिक से (समासान्तः) समास का अवयव (षच्) षच् प्रत्यय होता है।
उदा०
० - दो हैं अगुलियां जिसकी वह - द्व्यङ्गुल दारु । तीन हैं अगुलियां जिसकी वह त्र्यङ्गुल दारु । पांच हैं अङ्गुलियां जिसकी वह - पञ्चाङ्गुल दारु । अङ्गुलियों के सदृश अवयववाला धान्य आदि के फैंकने के लिये जो दारुमय साधन होता है उसे द्व्यङ्गुलं दारु' आदि कहते हैं। इसे हरयाणा की लोकभाषा में दो संग जेळी आदि कहा जाता है ।
सिद्धि - द्व्यङ्गुलम् । द्वि + औ + अङ्गुलि+ औ । द्वि+अङ्गुलि । द्व्यङ्गुलि+णच् । द्व्यङ्गुल्+अ । द्व्यङ्गुल+सु । द्व्यङ्गुलम् ।
यहां द्वि और अङ्गुलि शब्दों का 'अनेकमन्यपदार्थे ( २/२/२४ ) से बहुव्रीहि समास है। दारुविशेष अर्थ में विद्यमान 'द्व्यङ्गुलि' शब्द से इस सूत्र से समासान्त 'षच्' प्रत्यय है। 'यस्येति च' (६|४|१४८) से अंग के इकार का लोप होता है। ऐसे ही - त्र्यङ्गुलम्, पञ्चाङ्गुलम् ।
षः
(३) द्वित्रिभ्यां ष मूर्ध्नः ।११५ ।
प०वि० - द्वित्रिभ्याम् ५।२ ष १1१ (सु - लुक् ) मूर्ध्न: ५ | १ | स०-द्विश्च त्रिश्च तौ द्वित्री, ताभ्याम् - द्वित्रिभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-समासान्ता:, बहुव्रीहौ इति चानुवर्तते । अन्वयः - बहुव्रीहौ द्वित्रिभ्यां मूर्ध्नः समासान्तः ष: । अर्थ:-बहुव्रीहौ समासे द्वित्रिभ्यां परस्माद् मूर्धन् - शब्दान्तात् प्रातिपदिकात् समासान्तः ष: प्रत्ययो भवति ।
उदा०- (द्वि:) द्वौ मूर्धानौ यस्य सः - द्विमूर्धः । त्रिमूर्धः ।
आर्यभाषा: अर्थ - (बहुव्रीहौ) बहुव्रीहि समास में विद्यमान (द्वित्रिभ्याम्) द्वि और त्रि शब्दों से परे (मूर्ध्न:) मूर्धन् शब्द जिसके अन्त में है उस प्रातिपदिक से (समासान्तः) समास का अवयव (षः) ष प्रत्यय होता है।
उदा० - दो हैं मूर्धा = शिर जिसके वह - द्विमूर्ध । दो सिरा । तीन हैं मूर्धा जिसके - त्रिमूर्ध । तीन सिरा ।
वह
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org