Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

Page 504

पञ्चमाध्यायस्य चतुर्थः पादः
अन्वयः - बहुव्रीहौ धनुषो वा समासान्तोऽनङ् संज्ञायाम् । अर्थ:- बहुव्रीहौ समासे धनुः शब्दान्तस्य प्रातिपदिकस्य स्थाने विकल्पेन समासान्तो ऽनङ् आदेशो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् ।
उदा०-शतं धनुर्यस्य सः-शतधन्वा, शतधनुः । दृढं धनुर्यस्य सः - दृढधन्वा, दृढधनुः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (बहुव्रीहौ ) बहुव्रीहि समास में (धनुष्) धनुष् शब्द जिसके अन्त में है उस प्रातिपदिक के स्थान में (वा) विकल्प से (समासान्तः) समास का अवयव (अनङ्) अनङ् आदेश होता है (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो ।
उदा० - शत- सौ हैं धनुष् जिसके वह - शतधन्वा, शतधनु । दृढ़ है धनुष् जिसका वह-दृढधन्वा, दृढधनु ।
सिद्धि- (१) शतधन्वा । यहां शत और धनुष शब्दों का पूर्ववत् बहुव्रीहि समास है । शतधनुष् शब्द को इस सूत्र से संज्ञा विषय में अनङ् आदेश है। शेष कार्य पूर्ववत् है । ऐसे ही - दृढधन्वा ।
(२) शतधनुः | यहां शतधनुष्' शब्द को इस सूत्र से विकल्प पक्ष में अनङ् आदेश नहीं है। ऐसे ही - दृढधनुः ।
निङ्-आदेशः
४८७
(२२) जायाया निङ् ॥१३४ । प०वि०-जायायाः ६ |१ निङ् १ । १ । अनु० - समासान्ता:, बहुव्रीहौ इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - बहुव्रीहौ जायायाः समासान्तो निङ् ।
अर्थ:- बहुव्रीहौ समासे जाया शब्दान्तस्य प्रातिपदिकस्य समासान्तो निङ् आदेशो भवति ।
उदा०-युवतिर्जाया यस्य सः - युवजानिः । वृद्धजानिः ।
आर्यभाषाः अर्थ- ( बहुव्रीहौ ) बहुव्रीहि समास में (जायायाः) जाया शब्द जिसके अन्त में है उस प्रातिपदिक को (समासान्तः) समास का अवयव (निङ) निङ् आदेश होता है ।
उदा०
० - युवति है जाया = पत्नी जिसकी वह युवजानि । वृद्धा है जाया जिसकी वह वृद्धजानि ।
सिद्धि - युवजानि । युवति+सु+जाया+सु । युवति+जाया । युवति जाय् निङ् । युवन्+जा०नि। युवजानि+सु । युवजानिः ।