Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
४३१
पञ्चमाध्यायस्य चतुर्थः पादः अ:
(७) ऋक्पूरब्धःपथामानक्षे।७४। ___प०वि०-ऋक्-पुर्-अप्-धुर्-पथाम् ६।३ अ ११। (सुलुक्) अनक्षे ७१।
स०-ऋक् च पूश्च आपश्च धूश्च पन्थाश्च ते-ऋक्पूरब्धू:पन्थान:, तेषाम्-ऋक्पूरब्धूःपथाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्व) । न अक्ष:-अनक्ष:, तस्गिन्अनक्षे (नञ्तत्पुरुषः)।
अनु०-समासान्ता इत्यनुवर्तते । अन्वय:-ऋक्पूरब्धू:पथिभ्य: समासान्तोऽकार:, अनक्षे।
अर्थ:-ऋक्पूरब्धू:पथान्तेभ्य: प्रातिपदिकेभ्य: समासान्तोऽकार: प्रत्ययो भवति, अक्षेऽर्थे तु न भवति । अनक्षे इति धुरो विशेषणम्, ऋगादीनां तु न सम्भवति।
उदा०-(ऋक्) न विद्यते ऋगस्य-अनृचो माणवक:। बह्य ऋचोऽस्य-बढचश्चरण:। ऋचोऽर्धम्-अर्धर्चः। (पुर्) ललाटस्य पू:ललाटपुरम् । नान्द्या: पू:-नान्दीपुरम्। (अप) द्विर्गता आपोऽस्मिन्-द्वीपम् । अन्तर्गता आपोऽस्मिन्-अन्तरीपम् । सङ्गता आपोऽस्मिन्-समीपम् । (धू:) राज्ञो धू:-राजधुरा । महती धूरस्य-महाधुरः । (पथिन्) स्थलस्य पन्था:स्थलपथ: । जलस्य पन्था:-जलपथः ।
___ आर्यभाषा: अर्थ-(ऋक्पूरब्धःपथाम्) ऋक्, पुर्, अप्, धुर्, पथिन् शब्द जिनके अन्त में हैं उन प्रातिपदिकों से (समासान्त:) समास का अवयव (अ:) अकार प्रत्यय होता है (अनक्षे) अक्ष-चक्रसम्बन्धी अवयव अर्थ में तो नहीं होता है। जिस काष्ठविशेष पर रथ का चक्र घूमता है उसे 'अक्ष' कहते हैं। इसका सम्बन्ध केवल 'धुर्' शब्द के साथ है, ऋक् आदि शब्दों के साथ नहीं।
उदा०-(ऋक्) जिसके पास ऋक-ऋग्वेद नहीं है वह-अनुच माणवक। जिसके पास बहुत ऋक्-ऋचायें हैं वह-
बच चरणविशेष (वैदिक विद्यापीठ)। ऋक-ऋचा का आधा भाग-अर्धर्च। (पुर) ललाट की पू:-नगरी-ललाटपुर । नान्दी की पू: नगरी-नान्दीपुर। (अप) जिसके दो ओर अप् जल हो वह-द्वीप। जिसके अन्दर अप्-जल हो वह-अन्तरीप। जिसमें अप्=जल संगत हो वह-समीप। (धू:) राजा की धू:-कार्यभार-राजधुरा। महती
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org