Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम्
उदा० - द्वयोरनो: समाहारः - द्वयहः । त्र्यहः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (समाहारे) समाहार अर्थ में विद्यमान (संख्यादेः ) संख्या जिसके आदि में है उस ( तत्पुरुषस्य ) तत्पुरुषसंज्ञक (अन: ) अहन् शब्द के स्थान में (समासान्तः) समास का अवयव (अह्न) अह्न आदेश (न) नहीं होता है।
उदा०० - दो अहन् = दिनों का समाहार-द्वयह। तीन अहन् = दिनों का समाहार - त्र्यह । सिद्धि-द्व्यहः। द्वि+ओस्+अहन्+ओस् । द्वि+अहन्। द्व्यहन्+टच्। द्व्यह्+अ । द्वयह+सु । द्वयहः ।
यहां संख्यादि, तत्पुरुषसंज्ञक अहन्- शब्दान्त 'द्वयहन्' शब्द से इस सूत्र से अहन् के स्थान में अह्न आदेश का प्रतिषेध है । 'तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च' (218148) से समाहार अर्थ में द्विगुतत्पुरुष समास है । 'राजाहः सखिभ्यष्टच्' (५।४ ।९१) से समासान्त 'टच्' प्रत्यय है। 'अह्नष्टखोरेव' (६।४।१४५) से 'अहन्' के टि-भाग (अन्) का लोप होता है। ऐसे ही - त्र्यहः ।
अनादेश-प्रतिषेधः
४४८
(५) उत्तमैकाभ्यां च । ६० ।
प०वि०-उत्तम-एकाभ्याम् ५।२ च अव्ययपदम् ।
सo - उत्तमं च एकं च ते उत्तमैके, ताभ्याम् उत्तमैकाभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु०-समासान्ता:, तत्पुरुषस्य, अह्न:, अह्न:, न इति चानुवर्तते । अन्वयः - उत्तमैकाभ्यां तत्पुरुषस्याह्नः समासान्तोऽह्नो न । अर्थ:- उत्तमैकाभ्यां परस्य तत्पुरुषसंज्ञकस्य अहन् - शब्दस्य स्थाने समासान्तो ऽह्न आदेशो न भवति । अन्त्यवचन उत्तमशब्दोऽत्र पुण्यशब्दमाचष्टे, पुण्यग्रहणं तु वैचित्र्यार्थं पाणिनिना नैव कृतम् ।
उदा०- ( उत्तमम् ) उत्तमम् = पुण्यं चेदमह: - पुण्याह । ( एकम् ) एकं च तदह: - एकाहः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (उत्तमैकाभ्याम्) उत्तम और एक शब्दों से परे (तत्पुरुषस्य ) तत्पुरुष - संज्ञक ( अह्नः ) अहन् शब्द के स्थान में (समासान्तः) समास का अवयव (अह्नः) अह्न आदेश (न) नहीं होता है।
उत्तम शब्द अन्त्यवाची है किन्तु यहां पुण्य शब्द का वाचक है, पाणिनिमुनि ने यहां विचित्र - रचना में 'पुण्य' शब्द का उल्लेख नहीं किया ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org