Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

Page 481

पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम्
सिद्धि - (१) वाक्त्वचम् । वाक्+सु+त्वच्+सु । वाक्+त्वच् । वाक्त्वच्+टच् । वाक्त्वच्+अ। वाक्त्वच+सु। वाक्त्वचम्।
यहां वाक् और त्वच् शब्दों का 'चार्थे द्वन्द्वः' (२/२ / २९ ) से समाहार द्वन्द्व समास है । चकारान्त 'वाक्त्वच्' शब्द से इस सूत्र से समासान्त 'टच्' प्रत्यय है। ऐसे ही - श्रीस्रजम्, इडूर्जम्, वागूर्जम् ।
(२) समिद्दृषदम् । यहां समित् और दकारान्त दृषद् शब्दों का पूर्ववत् समाहार द्वन्द्वसमास है। शेष कार्य पूर्ववत् है ।
४६४
(३) वाग्विप्रुषम् । यहां वाक् और षकारान्त विप्रुष् शब्दों का पूर्ववत् समाहार द्वन्द्वसमास है। शेष कार्य पूर्ववत् है ।
(४) छत्रोपानहम् । यहां छत्र और हकारान्त उपानह शब्दों का पूर्ववत् समाहार
द्वन्द्वसमास है ।
(५) धेनुगोदुहम् । यहां धेनु और हकारान्त गोदुह शब्दों का पूर्ववत् समाहार द्वन्द्वसमास है।
(ग) अव्ययीभावसमासः
(१) अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः । १०७ । प०वि० - अव्ययीभावे ७ । १ शरत्प्रभृतिभ्यः ५ । ३ । स०-शरत् प्रभृतिर्येषां ते शरत्प्रभृतयः, तेभ्य:- शरत्प्रभृतिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) ।
टच्
अनु०-समासान्ता:, टच् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः समासान्तष्टच् । अर्थ:- अव्ययीभावे समासे वर्तमानेभ्यः शरत्प्रभृतिभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः समासान्तष्टच् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-शरद: समीपम्-उपशरदम् । विपाश: समीपम् - उपविपाशम् । शरदं प्रति प्रतिशरदम् । विपाशं प्रति प्रतिविपाशम्, इत्यादिकम् ।
शरत् । विपाश । अनस् । मनस् । उपानह् । दिव् । हिमवत् । अनडुह् । दिश् । चतुर् । यद् । तद् । जराया जरश् च। सदृश् । प्रतिपरसमनुभ्योऽक्ष्णः । पथिन् । प्रत्यक्षम्। परोक्षम् । समक्षम् । अन्वक्षम्। प्रतिपथम् । सम्पथम् । अनुपथम् । इति शरत्प्रभृतयः । ।