Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04

Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

Page 469

४५२
टच्-
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
(६) अनोऽश्मायस्सरसां जातिसंज्ञयोः । ६४ । प०वि० - अनः - अश्म-अयस् - सरसाम् ६ । ३ (पञ्चम्यर्थे) जातिसंज्ञयो: ७ । २ ।
स०-अनश्च अश्मा च अयश्च सरश्च ते - अनोऽश्मायस्सरसः, तेषाम्-अनोऽश्मायस्सरसाम् ( इतरेतरयोगद्वन्द्व : ) । जातिश्च संज्ञा च ते ज्ञातिसंज्ञे, तयो: - ज्ञातिसंज्ञयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व : ) ।
अनु०-समासान्ता:, टच् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः-जातिसंज्ञयोरनोऽश्मायस्सरोभ्यस्तत्पुरुषेभ्यः समासान्तष्टच् । अर्थ:-जातौ संज्ञायां च विषये वर्तमानेभ्योऽनोऽश्मायस्सरोऽन्तेभ्यस्तत्पुरुषसंज्ञकेभ्यः प्रातिपदिकेभ्यः समासान्तष्टच् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-(अनः) उपगतमन: - उपानसम् ( जाति: ) । महच्च तदन:महानसम् (संज्ञा ) | ( अश्मा ) अमृतश्चासावश्मा - अमृताश्म : ( जाति: ) । पिण्डश्चासावश्मा- पिण्डाश्म (संज्ञा) । (अय:) कालश्च तदय:- कालायसम् ( जाति: ) । लोहितं च तदय: - लोहितायसम् (संज्ञा) । (सर) मण्डूकानां सर:-मण्डूकसरसम् (जाति: ) । जलस्य सर: - जलसरसम् (संज्ञा ) ।
आर्यभाषाः अर्थ - ( जातिसंज्ञयोः) जाति और संज्ञा विषय में विद्यमान (अनोश्मायस्सरसाम्) अनस्, अश्मन्, अयस्, सरस् शब्द जिसके अन्त में हैं उन (तत्पुरुषेभ्यः) तत्पुरुष - संज्ञक प्रातिपदिकों से (समासान्तः) समास का अवयव (टच्) टच् प्रत्यय होता है ।
उदा०-उपगत अन:-उपानस = प्राणी (जाति) । महत् अन:- महानस (रसोई) (संज्ञा ) । (अश्मा) अमृत अश्मा-अमृताश्म पत्थर जातिविशेष। पिण्ड अश्मा-पिण्डाश्म । गोलाकार पत्थर संज्ञाविशेष । (अयस् ) काल- अय:- कालायस । लोहा जाति। लोहित अय:- लोहितायस । ताम्बा (संज्ञा ) । मण्डूकों का सर :- मण्डूकसरस । तालाब ( जातिविशेष ) । जल का सर:- जलसरस । जल से भरा तालाब (संज्ञा ) ।
सिद्धि - (१) उपानसम् । उप+सु+अनस्+सु । उप+अनस्। उपानस्+टच् । उपानस+सु । उपानसम् ।
यहां 'कुगति' प्र और अनस् शब्दों का 'कुगतिप्रादय:' (२।२1१८) से प्रादितत्पुरुष समास है। उपानस्' शब्द से इस सूत्र से समासान्त 'टच्' प्रत्यय है।