Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
૨૬s
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-ओषधिरेव-औषधं पिबति रोगी। औषधं ददाति वैद्यः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(अजातौ) जाति अर्थ से भिन्न (ओषधे:) ओषधि प्रातिपदिक से स्वार्थ में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०-ओषधि ही-औषध । रोगी औषध पीता है। वैद्य औषध देता है। सिद्धि-औषधम् । ओषधि+सु+अण् । औषध्+अ। औषध+सु। औषधम् ।
यहां अजाति अर्थ में विद्यमान 'ओषधि' शब्द से इस सूत्र से स्वार्थ में 'अण्' प्रत्यय है। तद्धितेष्वचामादेः' (७।२।११७) से अंग को आदिवृद्धि और यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के इकार का लोप होता है। जहां ओषधि' शब्द जातिवाची है वहां 'अण्' प्रत्यय नहीं होता है-ओषधयः क्षेत्रे रूढा भवन्ति। अण्
(३२) प्रज्ञादिभ्यश्च ।३८ । प०वि०-प्रज्ञ-आदिभ्य: ५।३ च अव्ययपदम् । स०-प्रज्ञ आदिर्येषां ते प्रज्ञादय:, तेभ्य:-प्रज्ञादिभ्य: (बहुव्रीहि:)। अनु०-अण् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-प्रज्ञादिभ्यश्च स्वार्थेऽण् । अर्थ:-प्रज्ञादिभ्य: प्रातिपदिकेभ्यश्च स्वार्थेऽण् प्रत्ययो भवति। उदा०-प्रज्ञ एव-प्राज्ञ: । वणिगेव-वाणिजः, इत्यादिकम्।
प्रज्ञ । वणिक् । उशिक्। उष्णिक् । प्रत्यक्ष । विद्वस् । विदन् । षोडन्। षोडश । विधा । मनस् । श्रोत्र शारीरे-श्रौत्रम् । जुह्वत् कृष्णमृगे। चिकीर्षत् । चोर। शक। योध। वक्षस्। धूर्त । वस् । एत्। मरुत् । क्रुङ्। राजा। सत्वन्तु। दशार्ह । वयस् । आतुर । रक्षस् । पिशाच । अशनि। कार्षापण । देवता । बन्धु । इति प्रज्ञादयः ।।
आर्यभाषा: अर्थ-(प्रज्ञादिभ्यः) पज्ञ आदि प्रातिपदिकों से (च) भी स्वार्थ में (अण्) अण् प्रत्यय होता है।
उदा०-प्रज्ञ ही-प्राज्ञ (विद्वान्) । वणिक् ही-वाणिज (बाणियां) इत्यादि। सिद्धि-प्राज्ञः । प्रज्ञ+सु+अण् । प्रा+अ। प्राज्ञ+सु। प्राज्ञः।
यहां प्रज्ञ' शब्द से इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय होता है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही-वाणिजः।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org