Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
३६२
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
अग्रामणीपूर्वादिति किम् ? देवदत्तः ग्रामणीरेषां ते इमे - देवदत्तकाः ।
यज्ञदत्तकाः ।
आर्यभाषाः अर्थ- (अग्रामणीपूर्वात् ) ग्रामणी ग्राम का नायक पूर्व = अवयव नहीं है जिसका उस (पूगात्) संघवाची प्रातिपदिक से स्वार्थ में (ञ्यः) ञ्य प्रत्यय होता है। नाना जातिवाले, अनिश्चित जीविकावाले, अर्थ और काम की प्रधानतावाले सङ्घों को 'ग' कहते हैं।
उदा०
०- लोहध्वज ही- लौहध्वज्य । शिबि ही - शैब्य । चातक ही चातक्य ।
इस 'ज्य' प्रत्यय की 'ज्यादयस्तद्राजा ' (५1३ । ११९ ) से तद्राज - संज्ञा है अतः 'तद्राजस्य बहुषु तेनैवास्त्रियाम्' (२/४ / ६२ ) से बहुवचन में इस तद्राजसंज्ञक 'व्य' प्रत्यय का लुक् हो जाता है- बहुत लोहध्वज ही लोहध्वज। बहुत शिवि ही शिवि । बहुत चातक ही चातक ।
यहां 'अग्रामणीपूर्वात्' पद का ग्रहण इसलिये किया गया है कि यहां 'त्र्य' प्रत्यय न हो- देवदत्त है ग्रामणी इनका वे ये देवदत्तक । यज्ञदत्त है ग्रामणी इनका वे ये यज्ञदत्तक । यहां 'स एषां ग्रामणी:' ( ५/२/७८ ) से 'कन्' प्रत्यय होता है।
सिद्धि-लौहध्वज्यः । लोहध्वज+सु+ञ्य। लौहध्वज्+य। लौहध्वज्य+सु। लौहध्वज्यः ।
यहां अग्रामणीपूर्वक, पूगवाची 'लोहध्वज' शब्द से इस सूत्र से स्वार्थ में 'त्र्य' प्रत्यय है । 'तद्धितेष्वचामादेः' (७ । २ । ११७) से अंग को आदिवृद्धि और 'यस्येति च' (६ ॥ ४११४८) से अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही-शैब्यः, चातक्यः ।
ञ्यः
(२) व्रातच्फञोरस्त्रियाम् । ११३ |
प०वि०- व्रात-च्फञोः ६ | २ (पञ्चम्यर्थे ) अस्त्रियाम् ७ । १ ।
1
स०-व्रातश्च च्फञ् च तौ व्रातच्फञौ तयोः व्रातच्फञोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । न स्त्री - अस्त्री, तस्याम् - अस्त्रियाम् ( नञ्तत्पुरुषः ) ।
अनु०-त्रय इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - व्रातच्फञ्भ्यां ज्योऽस्त्रियाम् ।
अर्थः-व्रातवाचिनश्च्फञ्प्रत्ययान्ताच्च प्रातिपदिकात् स्वार्थे ञ्यः प्रत्ययो भवति, अस्त्रियामभिधेयायाम् ।
नानाजातीया अनियतवृत्तय उत्सेधजीविन: सङ्घा व्राता इति कथ्यन्ते ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org