Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
३५०
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-इवे प्रातिपदिकात् कन् संज्ञायां च।
अर्थ:-इवार्थे वर्तमानात् प्रातिपदिकात् कन् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां च गम्यमानायाम्।
उदा०-अश्व इव-अश्वक: । उष्ट्रकः । गर्दभकः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(इवे) सदृश अर्थ में विद्यमान प्रातिपदिक से (कन्) कन् प्रत्यय होता है (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की (च) भी प्रतीति हो।
उदा०-अश्व के सदृश-अश्वक (घोड़ा-सा)। उष्ट्र के सदृश-उष्ट्रक (ऊंट-सा)। गर्दभ के सदृश-गर्दभक (गधा-सा)।
सिद्धि-अश्वकः । अश्व+सु+कन् । अश्व+क। अश्वक+सु। अश्वकः ।
यहां इव-अर्थ तथा संज्ञा विषय में विद्यमान 'अश्व' शब्द से कन्' प्रत्यय है। ऐसे ही-उष्ट्रक: । गर्दभकः । प्रत्ययस्य लुप्
(३) लुम्मनुष्ये।६८। प०वि०-लुप् १।१ मनुष्ये ७।१।। अनु०-इवे, संज्ञायाम्, कन् इति चानुवर्तते । अन्वय:-इवे संज्ञायां प्रातिपदिकात् कनो लुप्, मनुष्ये।
अर्थ:-इवार्थे संज्ञायां च विषये वर्तमानात् प्रातिपदिकाद् विहितस्य कन्-प्रत्ययस्य लुब् भवति, मनुष्येऽभिधेये।
उदा०-चञ्चा इव मनुष्य:-चञ्चा । दासी इव मनुष्य:-दासी । खरकुटी इव मनुष्य:-खरकुटी।
आर्यभाषा: अर्थ- (इवे) सदृश अर्थ में और (संज्ञायाम्) संज्ञाविषय में विद्यमान प्रातिपदिक से विहित (कन्) कन् प्रत्यय का (लुप्) लोप होता है (मनुष्ये) यदि वहां मनुष्य अर्थ अभिधेय हो।
उदा०- चञ्चा-तृण-पुरुष के समान निर्बल मनुष्य-चञ्चा। दासी के समान गरीब मनुष्य-दासी। खरकुटी गर्दभशाला के समान मलिन मनुष्य-खरकुटी।
सिद्धि-चञ्चा। चञ्चा+सु+कन् । चञ्चा+० । चञ्चा+सु । चञ्चा+ । चञ्चा।
यहां इव-अर्थ में तथा संज्ञाविषय में विद्यमान 'चञ्चा' शब्द से विहित कन्' प्रत्यय का इस सूत्र से लुप् लोप होता है। 'लुपि युक्तवद् व्यक्तिवचने (१।२।५१) से प्रत्यय का लुप हो जाने पर शब्द के व्यक्ति लिङ्ग और वचन युक्तवत्-पूर्ववत् रहते हैं। ऐसे ही-दासी, खरकुटी।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org