Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
२३१
२३१
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः वः+इनि+ठन्+मतुप्
(१६) केशाद् वोऽन्यतरस्याम् ।१०६ । प०वि०-केशात् ५।१ व: ११ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम् । अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन्, इति, इति चानुवर्तते ।
अन्वय:-तत् केशाद् अस्य, अस्मिन्निति चान्यतरस्यां वः, अस्ति ।
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थात् केश-शब्दात् प्रातिपदिकाद् अस्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे विकल्पेन व: प्रत्ययो भवति, पक्षे च इनि:, ठन्, मतुप् च प्रत्यया भवन्ति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद्
भवति।
उदा०-केशा अस्य, अस्मिन् वा सन्ति-केशव: (व:)। केशी (इनि:) । केशिक: (ठन्) । केशवान् (मतुप्) ।
आर्यभाषा: अर्थ-(तत्) प्रथमा-समर्थ (केशात्) केश प्रातिपदिक से (अस्य) षष्ठी-विभक्ति और (अस्मिन्निति) सप्तमी-विभक्ति के अर्थ में (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (व:) व प्रत्यय होता है और पक्ष में इनि, ठन्, मतुप् प्रत्यय होते हैं (अस्ति) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह अस्ति' हो।
उदा०-केश बाळ इसके हैं वा इसमें हैं यह केशव (व) । केशी (इनि)। केशिक (ठन्)। केशवान् (मतुप्)।
सिद्धि-(१) केशवः । केश+जस्+व । केश+व । केशव+सु। केशवः ।
यहां प्रथमा-समर्थ केश' शब्द से अस्य (षष्ठी) और अस्मिन् (सप्तमी) अर्थ में इस सूत्र से 'व' प्रत्यय है।
(२) केशी। यहां केश' शब्द से विकल्प पक्ष में 'अत इनिठनौं' (५।२।११५) से 'इनि' प्रत्यय है। शेष कार्य तपस्वी (५।२।१०२) के समान है।
(३) केशिक: । यहां केश' शब्द से विकल्प पक्ष में 'अत इनिठनौ' (५।२।११५) से ठन्' प्रत्यय है। ठस्येकः' (७।३।५०) से ' के स्थान में 'इक्' आदेश और पूर्ववत् अंग के अकार का लोप होता है।
(४) केशवान् । यहां केश' शब्द से विकल्प पक्ष में औत्सर्गिक 'मतुप्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'वृक्षवान्' (५।२।९०) के समान है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org