Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
३०८
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-पूरणात्, भागे इति चानुवर्तते। अन्वय:-अच्छन्दसि भागे पूरणेभ्य: प्राग् एकादशभ्य: स्वार्थेऽन् ।
अर्थ:-अच्छन्दसि विषये भागेऽर्थे वर्तमानेभ्य: पूरणार्थेभ्य: प्राग् एकादशभ्य: संख्यावाचिभ्य: प्रातिपदिकेभ्य: स्वार्थेऽन् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-पञ्चमो भाग:-पञ्चमः । सप्तमः । नवमः। दशम: ।
आर्यभाषा: अर्थ-(अच्छन्दसि) छन्द विषय को छोड़कर (भागे) भाग अर्थ में विद्यमान (पूरणात्) पूरणार्थक (प्राग-एकादशभ्य:) एकादश से पहले-पहले संख्यावाची प्रातिपदिकों से स्वार्थ में (अन्) अन् प्रत्यय होता है।
उदा०-पांचवां भाग-पञ्चम। सातवां भाग-सप्तम। नववां भाग-नवम । दशवां भाग-दशम।
सिद्धि-पञ्चमः । पञ्चम+सु+अन् । पञ्चम्+अ। पञ्चम+सु। पञ्चमः ।
यहां भाग अर्थ में विद्यमान, पूरणार्थक, एकादश संख्या से पूर्ववर्ती 'पञ्चम' शब्द से स्वार्थ में तथा अच्छन्द विषय में इस सूत्र से 'अन्' प्रत्यय है। प्रत्यय के नित् होने से नित्यादिनित्यम्' (६।१।१९४) से आधुदात्त स्वर होता है-पञ्चमः । ऐसे ही-सप्तमः । नवमः । दशमः। त्रः+अन्
(३) षष्ठाष्टमाभ्यां ञ च।५०। प०वि०-षष्ठ-अष्टमाभ्याम् ५।२ ब ११ (सु-लुक्) च अव्ययपदम्।
स०-षष्ठश्च अष्टमश्च तौ षष्ठाष्टमौ, ताभ्याम् षष्ठाष्टमाभ्याम् (इतरेतयोगद्वन्द्वः)।
अनु०-पूरणात्, भागे, अन्, अच्छन्दसि इति चानुवर्तते। अन्वय:-अच्छन्दसि भागे पूरणाभ्यां षष्ठाष्टमाभ्यां ओऽन् च ।
अर्थ:-अच्छन्दसि विषये भागेऽर्थे वर्तमानाभ्यां पूरणार्थाभ्यां षष्ठाष्टमाभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां स्वार्थे जोऽन् च प्रत्ययो भवति ।
उदा०-(षष्ठः) षष्ठो भाग:-षाष्ठ: (ञः)। षष्ठः (अन्) । (अष्टम:) अष्टमो भाग:-आष्टम: (ञ:)। अष्टमः (अन्) ।
आर्यभाषा: अर्थ-(अच्छन्दसि) छन्द विषय को छोड़कर (भागे) भाग अर्थ में विद्यमान (पूरणात्) पूरणार्थक (षष्ठाष्टमाभ्याम्) षष्ठ, अष्टम प्रातिपदिकों से स्वार्थ में जि.) (च) और (अन्) अन् प्रत्यय होते हैं।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org