Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
३३५
पञ्चमाध्यायस्य तृतीय पादः घन्+इलच्
(४) घनिलचौ च ७६। प०वि०-घन-इलचौ १२ च अव्ययपदम् । स०-घन् च इलच् च तौ-घनिलचौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-नीतौ, तयुक्तात्, बहच:, मनुष्यनाम्न इति चानुवर्तते। अन्वय:-तद्युक्ताद् बहचो मनुष्यनाम्नो घनिलचौ च नीतौ ।
अर्थ:-तयुक्तात् अनुकम्पायुक्ताद् बहचो मनुष्यनामवाचिन: प्रातिपदिकाद् घनिलचौ च प्रत्ययौ भवत:, नीतौ गम्यमानायाम्।
उदा०-अनुकम्पितो देवदत्त:-देविय: (घन्)। देविल: (इलच्) । अनुकम्पितो यज्ञदत्त:-यज्ञियः (घन्)। यज्ञिल: (इलच्) ।
___ आर्यभाषा: अर्थ-(तयुक्तात्) अनुकम्पा अर्थ से युक्त (बहच:) बहुत अचोंवाले (मनुष्यनाम्न:) मनुष्यनामवाची प्रातिपदिक से (घनिलचौ) घन् और इलच् प्रत्यय (च) भी होते हैं (नीतौ) यदि वहां साम आदि नीति अर्थ की प्रतीति हो।
__ उदा०-अनुकम्पित देवदत्त-देविय (घन्) । देविल (इलच्) । साम आदि नीति से अनुकम्पा द्वारा अपने अनुकूल किया हुआ देवदत्त। अनुकम्पित यज्ञदत्त-यज्ञिय (घन्)। यज्ञिल (इलच्)। अर्थ पूर्ववत् है।
सिद्धि-(१) देवियः । देवदत्त+सु+घन् । देव०+इय। देव्+इय। देविय+सु । देवियः ।
यहां अनुकम्पा से युक्त, बहुत अचोंवाले, मनुष्यनामवाची देवदत्त' शब्द से नीति-अर्थ अभिधेय में इस सूत्र से घन्' प्रत्यय है। आयनेय०' (७।१।२) से 'घ' के स्थान में 'इय्' आदेश होता है। ठाजादावर्ध्वं द्वितीयादचः' (५।३।७८) से देवदत्त' शब्द के द्वितीय अच् से ऊर्ध्व विद्यमान दत्त' शब्द का लोप होता है। ऐसे ही-यज्ञियः ।
(२) देविलः । यहां पूर्वोक्त देवदत्त' शब्द से इस सूत्र से इलच्’ प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। ऐसे ही-यज्ञिल: । अडच्+वुच्
(५) प्राचामुपादेरडवुचौ च।८०। प०वि०-प्राचाम् ६ ।३ उपादे: ५।१ अडच्-वुचौ १।२ च अव्ययपदम् ।
स०-उप आदिर्यस्य स उपादि:, तस्मात्-उपादे: (बहुव्रीहि:)। अडच् च वुच् च तौ-अडवुचौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org