Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
२३८
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-दण्डोऽस्य, अस्मिन् वाऽस्ति-दण्डी (इनिः) । दण्डिक: (ठन्) । दण्डवान् (मतुप्)। छत्रमस्य, अस्मिन् वाऽस्ति-छत्री (इनि:)। छत्रिक: (ठन्)। छत्रवान् (मतुप्)।
__ आर्यभाषा: अर्थ-(तत्) प्रथमा-समर्थ (अत:) अकारान्त प्रातिपदिक से अस्य (षष्ठी) और अस्मिन् (सप्तमी) अर्थ में इस सूत्र से (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (इनिठनौ) इनि और ठन् प्रत्यय होते हैं और पक्ष में औत्सर्गिक मतुप् प्रत्यय होता है (अस्ति) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो।
उदा०-दण्ड इसका है वा इसमें है यह-दण्डी (इनि)। दण्डिक (ठन्) । दण्डवान् (मतुप्) । छत्र इसका है वा इसमें है यह-छत्री (इनि) । छत्रिक (ठन्)। छत्रवान् (मतुप)।
सिद्धि-(१) दण्डी। दण्ड+सु+इनि। दण्ड्+इन्। दण्डिन्+सु। दण्डीन्+सु। दण्डीन्+० । दण्डी।
यहां प्रथमा-समर्थ, अकारान्त दण्ड' शब्द से अस्य (षष्ठी) और अस्मिन् (सप्तमी) अर्थ में इस सूत्र से इनि' प्रत्यय है। शेष कार्य तपस्वी (५ ।२।१०२) के समान है। ऐसे ही-छत्री।
(२) दण्डिकः । यहां दण्ड' शब्द से पूर्ववत् ठन्' प्रत्यय है। ठस्येकः' (७।३।५०) से 'ह' के स्थान में इक' आदेश और यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही-छत्रिकः ।
(३) दण्डवान् । यहां 'दण्ड' शब्द से विकल्प पक्ष में पूर्ववत् औत्सर्गिक मतुप्' प्रत्यय है। शेष कार्य वृक्षवान् (५।२।९४) के समान है। ऐसे ही-छत्रवान् । इनिः +ठन्+मतुप्
(२३) व्रीह्यादिभ्यश्च ।११६ । प०वि०-व्रीहि-आदिभ्य: ५।३ च अव्ययपदम्। स०-व्रीहि आदिर्येषां ते व्रीह्यादयः, तेभ्य:-व्रीह्यादिभ्य: (बहुव्रीहि:)।
अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन्, इति, मतुप्, इनिठनाविति चानुवर्तते। ___अन्वय:-तद् व्रीह्यादिभ्यश्चास्य, अस्मिन्निति चेनिठनौ मतुप् च, अस्ति ।
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थेभ्य: व्रीह्यादिभ्य: प्रातिपदिकेभ्यश्चास्येति षष्ठ्यर्थे, अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे इनिठनौ मतुप् च प्रत्यया भवन्ति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org