Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पञ्चमाध्यायस्य तृतीय पादः उदा०-(१) दिक्-पूर्व दिशा में रहता है-पुरस्तात् रहता है (सप्तमी)। पूर्व दिशा से आया-पुरस्तात् आया (पञ्चमी)। पूर्व दिशा रमणीया-पुरस्तात् रमणीया (प्रथमा)।
(२) देश-पूर्व देश में रहता है-पुरस्तात् रहता है (सप्तमी)। पूर्व देश से आया-पूरस्तात् आया (पञ्चमी)। पूर्व काल रमणीय-पुरस्तात् रमणीय (प्रथमा)।
(३) काल-पूर्वकाल में रहता है-पुरस्तात् रहता है (सप्तमी)। पूर्वकाल से आया-पुरस्तात् आया (पञ्चमी)। पूर्वकाल रमणीय-पुरस्तात् रमणीय (प्रथमा)।
सिद्धि-पुरस्तात् । पूर्व+डि+डसि+सु+अस्ताति। पुर+अस्तात्। पुरस्तात्+सु । पुरस्तात्+० । पुरस्तात्।
यहां दिक् देश, काल अर्थ में विद्यमान, सप्तमी-पञ्चमी-प्रथमान्त, दिक्शब्द दिशावाची पूर्व' शब्द से इस सूत्र से स्वार्थ में 'अस्ताति' प्रत्यय है। 'अस्ताति च' (५।३।४०) से 'पूर्व' के स्थान में 'पुर' आदेश होता है। 'यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के अकार का लोप होता है। तद्धितश्चासर्वविभक्ति:' (१।१।३८) से अव्यय-संज्ञा होकर अव्ययादाप्सुपः' (२।४।८२) से 'सु' का लुक हो जाता है। अतसुच
(२) दक्षिणोत्तराभ्यामतसुच।२८। प०वि०-दक्षिण-उत्तराभ्याम् ५।२ अतसुच् ११ ।
स०-दक्षिणश्च उत्तरश्च तौ दक्षिणोत्तरौ, ताभ्याम्-दक्षिणोत्तराभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)।
अनु०-दिक्शब्देभ्यः, सप्तमीपञ्चमीप्रथमाभ्यः, दिग्देशकालेषु इति चानुवर्तते।
___ अन्वय:-दिग्देशकालेषु सप्तमीपञ्चमीप्रथमाभ्यां दिक्शब्दाभ्यां दक्षिणोत्तराभ्याम् अतसुच्।
अर्थ:-दिग्देशकालेष्वर्थेषु वर्तमानाभ्यां सप्तमीपञ्चमीप्रथमान्ताभ्यां दिक्शब्दाभ्यां दक्षिणोत्तराभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां स्वार्थेऽतसुच् प्रत्ययो भवति । उदाहरणम्
(१) दिक्-(दक्षिण:)-दक्षिणस्यां दिशि वसति-दक्षिणतो वसति (सप्तमी)। दक्षिणस्या दिश आगत:-दक्षिणत आगत: (पञ्चमी)। दक्षिणा दिग् रमणीया-दक्षिणतो रमणीया (प्रथमा)। (उत्तरः) उत्तरस्यां दिशि
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org