Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पाद:
२५६ आदेश और 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः' (८।४।५८) से उसे परसवर्ण आदेश होता है। ऐसे ही-कम्भः, कन्तिः, कन्तुः, कन्तः।
(२) कंयुः । यहां कम्' शब्द से पूर्ववत् 'युस्' प्रत्यय के सित् होने से सिति च' (१।४।१६) से 'कम्' की पदसंज्ञा होकर मोऽनुस्वारः' (८।३।२३) से मकार को अनुस्वार आदेश होता है और वा पदान्तस्य' (८।४।५९) से अनुस्वार को विकल्प से परसवर्ण अनुनासिक यकार आदेश भी होता है-कय॒युः । ऐसे ही-कंय:, कय्यः ।
(३) शम्बः । यहां 'शम्' शब्द से पूर्ववत् 'ब' प्रत्यय है। शेष कार्य कम्बः' के समान है। ऐसे ही-शम्भः, शन्ति:, शन्तुः, शन्तः ।
(४) शंयुः । यहां शम्' शब्द से पूर्ववत् 'युस्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'कंयुः' के समान है-शययुः, शंय:, शय्य:, पूर्ववत् । भ:
(४६) तुन्दिबलिवटेर्भः।१३६ । प०वि०-तुन्दि-बलि-वटे: ५।१ भ: ११।
स०-तुन्दिश्च बलिश्च वटिश्च एतेषां समाहार:-तुन्दिबलिवटि:, तस्मात्-तुन्दिबलिवटे: (समाहारद्वन्द्वः)। समाहारद्वन्द्वे सौत्रं पुंस्त्वं वेदितव्यम्।
अनु०-तत्, अस्य, अस्ति, अस्मिन्, इति, इति चानुवर्तते । अन्वय:-तत् तुन्दिबलिवटेरस्य अस्मिन्निति भ:, अस्ति।
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थेभ्यस्तुन्दिबलिवटिभ्य: प्रातिपदिकेभ्योऽस्येति षष्ठ्यर्थे अस्मिन्निति च सप्तम्यर्थे भ: प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थमस्ति चेत् तद् भवति।
उदा०-(तुन्दि:) तुन्दिरस्य अस्मिन् वाऽस्ति-तुन्दिभ: । (बलि:) बलिरस्य अस्मिन् वाऽस्ति-बलिभः। (वटि:) वटिरस्य अस्मिन् वाऽस्ति-वटिभः।
आर्यभाषा: अर्थ-(तत्) प्रथमा-समर्थ (तुन्दिबलिवटे:) तुन्दि, बलि, वटि प्रातिपदिकों से (अस्य) षष्ठी-विभक्ति वा (अस्मिन्) सप्तमी-विभक्ति के अर्थ में (भः) भ प्रत्यय होता है (अस्ति) जो प्रथमा-समर्थ है यदि वह 'अस्ति' हो।
उदा०-(तुन्दि) तुन्दि-बढ़ी हुई नाभि इसकी है वा इसमें है यह-तुन्दिभ (सुंडला)। (बलि) बलि-भूतयज्ञ इसका है वा इसमें है यह-बलिभ। प्राणियों को भोजन-दान करनेवाला। (वटि) वटि-गोली इसकी है वा इसमें है यह-वटिभ (गोलीवाला)।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org