Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
१६८
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) पौरुषम् । पुरुष+सु+अण् । पौरुष्+अ । पौरुष+सु। पौरुषम्।
यहां प्रथमा-समर्थ, प्रमाणवाची 'पुरुष' शब्द से अस्य (षष्ठी) अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है।
(२) पुरुषद्वयसम् । यहां पूर्वोक्त 'पुरुष' शब्द से द्वयसच्’ प्रत्यय है। (३) पुरुषदनम् । यहां पूर्वोक्त 'पुरुष' शब्द से 'दघ्नच्’ प्रत्यय है। (४) पुरुषमात्रम् । यहां पूर्वोक्त 'पुरुष' शब्द से 'मात्रच्' प्रत्यय है। (५) हास्तिनम् । हस्तिन्+सु+अण् । हास्तिन्+अ। हास्तिन+सु। हास्तिनम् ।
यहां प्रथमा-समर्थ, प्रमाणवाची 'हस्तिन्' शब्द से अस्य (षष्ठी) अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। यहां तद्धितेष्वचामादेः' (७।२।११७) से अंग को आदिवृद्धि होती है। इनण्यनपत्ये' (६।४।१६४) से प्रकृतिभाव होता है अर्थात् 'नस्तद्धिते' (६।४।१४४) से प्राप्त अंग के टि-भाग (इन्) का लोप नहीं होता है।
(६) हस्तिद्वयसम् । हस्तिन्+सु+द्वयसच् । हस्ति+द्वयस। हस्तिद्वयस+सु । हस्तिद्वयसम्।
यहां पूर्वोक्त हस्तिन्' शब्द से अस्य (षष्ठी) अर्थ में इस सूत्र से द्वयसच् प्रत्यय है। स्वादिष्वसर्वनामस्थाने (१।४।१७) से हस्तिन्' शब्द की पद-संज्ञा होकर नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२७) से उसके नकार का लोप होता है। ऐसे ही-हस्तिदनम्, हस्तिमात्रम् । वतुप्
(४) यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतु।३६ | प०वि०-यत्-तत्-एतेभ्य: ५।३ परिमाणे ७।१ वतुप् १।१।
स०-यच्च तच्च एतच्च तानि-यत्तदेतानि, तेभ्य:-यत्तदेतेभ्य: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)।
अनु०-तत्, अस्य इति चानुवर्तते। अन्वय:-तद् यत्तदेतेभ्योऽस्य वतुप् परिमाणे ।
अर्थ:-तद् इति प्रथमासमर्थेभ्यो यत्तदेतेभ्यः प्रातिपदिकेभ्योऽस्येति षष्ठ्यर्थे वतुप् प्रत्ययो भवति, यत् प्रथमासमर्थं परिमाणं चेत् तद् भवति ।
उदा०-(यत्) यत् परिमाणमस्य-यावत् । (तत्) तत् परिमाणमस्यतावत्। (एतत्) एतत् परिमाणमस्य-एतावत्।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org