Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
१८६
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-संख्याया:, तस्य, पूरणे, डट, नित्यम्, तमट् इति चानुवर्तते ।
अव्यय:-तस्य संख्याया असंख्यादे: षष्ट्यादेश्च पूरणे डट, नित्यं तमट् ।
अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थात् संख्यावाचिन: षष्ट्यादे: प्रातिपदिकाच्च पूरणेऽर्थे डट् प्रत्ययो भवति, तस्य च नित्यं तमट-आगमो भवति ।
उदा०-षष्टे: पूरण:-षष्टितमः । सप्तते: पूरण:-सप्ततितमः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(अस्य) षष्ठी-समर्थ (संख्यायाः) संख्यावाची (असंख्यादेः) जिसके आदि में संख्या नहीं है उन (षष्ट्यादेः) षष्टि आदि प्रातिपदिकों से (पूरणे) पूरा करनेवाला अर्थ (डट) डट् प्रत्यय होता है और उसे (नित्यम्) सदा (तमट) तमट् आगम होता है।
उदा०-षष्टि साठ को पूरा करनेवाला-षष्टितम (साठवां)। सप्तति-सत्तर को पूरा करनेवाला-सप्ततितम (सत्तरवां)।
सिद्धि-षष्टितमः । षष्टि+डस्+डट् । षष्टि+तमट्+अ। षष्टि+तम्+अ । षष्टतम+सु । षष्टितमः।
यहां षष्ठी-समर्थ, लौकिक संख्यावाची 'षष्ठी' शब्द से पूरण अर्थ में इस सूत्र से 'डट्' प्रत्यय और उसे नित्य 'तमट्' आगम होता है। ऐसे ही-सप्ततितमः ।
मत्वर्थप्रत्ययप्रकरणम् छ:
(१) मतो छ: सूक्तसाम्नोः ।५६। प०वि०-मतौ ७ १ छ: १।१ सूक्त-साम्नो: ७।२ ।
स०-सूक्तं च साम च ते सूक्तसाम्नी, तो:-सूक्तसाम्नो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)।
___ अनु०-मताविति मत्वर्थ उच्यते। अत्र मत्वर्थग्रहणेन तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्' (५ ।२।९४) इति प्रथमासमर्थविभक्ति:, प्रकृतिविशेषणं प्रत्ययाश्चेति सर्वमुपस्थाप्यते।
अन्वय:-(तत् प्रातिपदिकाद् मतौ छ:, सूक्तसाम्नोः ।
अर्थ:-{तत्} इति प्रथमासमर्थात् प्रातिपदिकाद् मत्वर्थे छ: प्रत्ययो भवति, सूक्ते सामनि चाभिधेये।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org