Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
१३६
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः
१३६ दर्शनार्थप्रत्ययविधिः खः
(१) यथामुखसम्मुखस्य दर्शनः खः ।६। प०वि०-यथामुख-सम्मुखस्य ६।१ दर्शन: १।१ ख: १।१।
स०-मुखस्य सदृशमिति यथामुखम्। 'यथाऽसादृश्ये' (२।१७) इत्यसादृश्येऽव्ययीभावसमासप्रतिषेधादस्मादेव निपातनात् सादृश्येऽव्ययीभावसमास: । समं मुखमिति सम्मुखम् । समशब्द: सर्वशब्दपर्याय: । अस्मादेव निपातनात् समशब्दस्यान्त्याकारस्य लोपः । यथामुखं च सम्मुखं च एतयो: समाहारो यथामुखसम्मुखम्, तस्य-यथामुखसम्मुखस्य (समाहारद्वन्द्व:)।
दृश्यन्तेऽस्मिन्निति दर्शन: आदर्शादि: प्रतिबिम्बाश्रय उच्यते। 'करणाधिकरयोश्च' (३।३ ।११७) इत्यधिकरणे ल्युट् प्रत्ययः। अत्र 'यथामुखसम्मुखस्य' इति षष्ठीनिर्देशात् षष्ठीसमर्थविभक्तिर्गृह्यते।
अन्वय:-षष्ठीसमर्थाभ्यां यथामुखसम्मुखाभ्यां दर्शन: खः ।
अर्थ:-षष्ठीसमर्थाभ्यां यथामुखसम्मुखाभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां दर्शन इत्यस्मिन्नर्थे ख: प्रत्ययो भवति।
उदा०-यथामुखं दर्शन:-यथामुखीन आदर्श:। सम्मुखस्य दर्शन:सम्मुखीन आदर्श:।
आर्यभाषा अर्थ-षष्ठी-समर्थ (यथामुखसम्मुखस्य) यथामुख, सम्मुख प्रातिपदिको से (दर्शन:) दर्शन अर्थ में (ख:) ख प्रत्यय होता है।
___ उदा०-(यथामुख) मुख के सदृश दिखानेवाला-यथामुखीन आदर्श (शीशा)। (सम्मुख) सारा मुख दिखानेवाला-सम्मुखीन आदर्श।
सिद्धि-यथामुखीन: । यथामुख+डस्+ख। यथामुख्+ईन। यथामुखीन+सु। यथामुखीन:।
_यहां षष्ठी-समर्थ 'यथामुख' शब्द से दर्शन अर्थ में इस सूत्र से 'ख' प्रत्यय है। 'आयनेयः' (७।१।२) से 'ख' के स्थान में 'ईन्' आदेश और 'यस्येति च' (६।४।१४८) से अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही-सम्मुखीन:।
विशेष: यथामुखीन और सम्मुखीन दो प्रकार के शीशे होते थे। पहला चपटा और दूसरा उन्नतोदर या बीच में उठा हुआ जिसमें सामने से ही ठीक देखा जा सके (पाणिनिकालीन भारतवर्ष पृ० १३८)।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org