Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
१४८
ख:
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
अलङ्गामि-अर्थप्रत्ययविधिः
(१) अनुग्वलङ्गामी | १५ |
प०वि० - अनुगु अव्ययपदम्, अलङ्गामी १ । १ ।
सo - गो: पश्चाद् इति अनुगु 'अव्ययं विभक्ति०' ( २ ।१ । ६) इति पश्चादर्थेऽव्ययीभावः । 'ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य' ( १ । २ । ४७ ) इति च ह्रस्वत्वम् । अलं गच्छतीति - अलङ्गामी । 'सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये (३।२।७८) इति णिनिः प्रत्ययः (उपपदतत्पुरुषः)। ख इति चानुवर्तते ।
अनु० - तत्
अन्वयः - तद् अनुगु अलङ्गामी खः ।
अर्थ:- तद् इति द्वितीयासमर्थाद् अनुगु-शब्दात् प्रातिपदिकाद् अलङ्गामी इत्यस्मिन्नर्थे खः प्रत्ययो भवति ।
उदा० - अनुगु अलङ्गामी = पर्याप्तं गच्छतीति- अनुगवीनो गोपालकः । आर्यभाषाः अर्थ - (तत्) द्वितीया - समर्थ (अनुगु) अनुगु प्रातिपदिक से (अलङ्गामी) गमन-सामर्थ्यवाला अर्थ में (ख) ख प्रत्यय होता है।
उदा० - अनुगु-गौ के पीछे अलङ्गामी जाने का जो सामर्थ्य रखता है वह-अ गोपालक ।
- अनुगवीन सिद्धि - अनुगवीन: । अनुगु+आम्+ख। अनुगो +ईन। अनुगवीन+सु। अनुगवीनः । यहां द्वितीया-समर्थ 'अनुगु' शब्द से अलङ्गामी अर्थ में इस सूत्र से 'ख' प्रत्यय है। 'आयनेय०' (७।१।२) से 'ख्' के स्थान में 'ईन्' आदेश तथा 'ओर्गुण:' (६/४/१४६) से अंग को गुण होता है।
विशेषः जब ग्वाले का नौजवान लड़का स्वतन्त्र रूप से जंगल में गायों को चरा लाने की आयु प्राप्त कर लेता तो उसे 'अनुगवीन' कहते थे। जैसे वयः प्राप्त क्षत्रिय कुमार के लिये 'कवचहर' शब्द था, वैसे ही गोपाल के पुत्र के लिये 'अनुगवीन' (पाणिनिकालीन भारतवर्ष पृ० २१६ ) ।
यत्+ख:
(२) अध्वनो यत्खौ | १६ | प०वि०-अध्वनः ५ ।१ यत्-खौ १।२ । स०-यच्च खश्च तौ यत्खौ ( इतरेतरद्वन्द्व : ) ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org