Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः
स०-टीटच् च, नाटच् च भ्रटच् च ते टीटञ्नाटञ्भ्रटच:
(इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - 'अवात्' इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः-नासिकाया नतेऽवात् स्वार्थे टीटञ्नाटज्भ्रटच:, संज्ञायाम् । अर्थ:- नासिकाया नतेऽर्थे वर्तमानाद् अव- शब्दात् प्रातिपदिकात् स्वार्थे टीटञ्नाटज्भ्रटच: प्रत्यया भवन्ति, संज्ञायां विषये ।
१६१
उदा० - नासिकाया नतम् अवटीटम् (टीटच्) । अवनाटम् (नाटच्) । अवभ्रटम् (भ्रटच्)। तस्य नतस्य संयोगान्नासिका पुरुषश्चापि तथा कथ्यते-अवटीटा नासिका । अवनाटा नासिका । अवभ्रटा नासिका । अवटीट: पुरुष: । अवनाट: पुरुष: । अवभ्रटः पुरुषः ।
आर्यभाषाः अर्थ-(नासिकाया:) नासिका = नाक के (नते) झुका हुआ होना अर्थ में विद्यमान (अवात्) 'अव' प्रातिपदिक से स्वार्थ में (टीटनाटनटचः) टीटच्, नाटच्, भ्रटच् प्रत्यय होते हैं (संज्ञायाम् ) संज्ञा विषय में ।
उदा० - नासिका का नत होना-अवटीट (टीटच्) । अवनाट (नाटच्) । अवभ्रट (भटच्)। उस नत (नीचे की ओर होना) होने के संयोग से नासिका और पुरुष भी तथा कहे जाते हैं - अवटीट नासिका । अवनाट नासिका । अवभ्रट नासिका । अवटीट पुरुष । अवनाट पुरुष। अवभ्रट पुरुष ( नकटा नर) ।
सिद्धि-(१) अवटीटम् । अव+सु+टीटच् । अव+टीट। अवटीट+सु। अवटीटम् । यहां नासिका के नत होने अर्थ में विद्यमान 'अव' शब्द से स्वार्थ में तथा संज्ञाविशेष में इस सूत्र से 'टीटच्' प्रत्यय है। 'टीटच्' प्रत्यय के आदि टकार की 'चुटू' (१1३1७) से इत्-संज्ञा नहीं होती है क्योंकि उसका कोई प्रयोजन नहीं है ।
(२) अवनाटम् । यहां पूर्वोक्त 'अव' शब्द से 'नाटच्' प्रत्यय है । (३) अवभ्रटम् । यहां पूर्वोक्त 'अव' शब्द से 'भ्रटच्' प्रत्यय है। बिडच्+बिरीसच्
(६) नेर्बिडज्बिरीसचौ । ३२ |
प०वि०-ने: ५ ।१ विडच् - बिरीसचौ १।२ ।
स०-बिडच् च बिरीसच् च तौ बिडच्बिरीसचौ ( इतरेतरयोगद्वन्द्व : ) । अनु०-नते, नासिकाया:, संज्ञायाम् इति चानुवर्तते।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
