Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
१२७ अर्थ:-तस्य इति षष्ठीसमर्थाल्लघुपूर्वो यस्मादिकस्तदन्तात् प्रातिपदिकाच्च भावे कर्मणि चार्थेऽण् प्रत्ययो भवति, त्वतलौ तु भवत एव। ___ उदा०-शुचेर्भाव: कर्म वा-शौचम् (अण्) । शुचित्वम् (त्व:)। शुचिता (तल्)। मुनेर्भाव: कर्म वा-मौनम् (अण्) । मुनित्वम् (त्व:)। मुनिता (तल्)। पटोर्भाव: कर्म वा-पाटवम् (अण्)। पटुत्वम् (त्व:)। पटुता (तल्) । लघुनो भाव: कर्म वा-लाघवम् (अण्) । लघुत्वम् (त्व:) । लघुता (तल्)।
आर्यभाषा: अर्थ-(तस्य) षष्ठी-समर्थ (लघुपूर्वात्) लघु वर्ण पूर्व है जिस इक् से (इगन्तात्) उस इगन्त प्रातिपदिक से (च) भी (भाव:) भाव (च) और (कर्मणि) कर्म अर्थ में (अण) अण् प्रत्यय होता है, त्व और तल् प्रत्यय भी होते हैं।
उदा०-शुचि-शुद्ध का भाव वा कर्म-शौच (अण्)। शुचित्व (त्व)। शुचिता (तल्) । मुनि का भाव वा कर्म-मौन (अण्) । मुनित्व (त्व)। मुनिता (तल्)। पटु-चतुर का भाव वा कर्म-पाटव (अण्)। पटुत्व (त्व)। पटुता (तल्)। लघु-छोटे का भाव वा कर्म-लाघव (अण्) लघुत्व (त्व)। लघुता (तल्)।।
सिद्धि-शौचम् । शुचि+डस्+अण् । शौच्+अ। शौच+सु। शौचम्।
यहां षष्ठी-समर्थ, इक् से पहले लघु वर्ण वाले इगन्त शुचि' शब्द से भाव और कर्म अर्थ में इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के इकार का लोप होता है। ऐसे ही-मौनम्, पाटवम्, लाघवम् । वुञ्
(८) योपधाद् गुरूपोत्तमाद् वुञ्।१३१। प०वि०-योपधात् ५ ।१ गुरु-उपोत्तमात् ५ ।१ वुञ् १।१।
स०-य उपधा यस्य तद् योपधम्, तस्मात्-योपधात् (बहुव्रीहिः)। त्रिप्रभृतीनामन्तिममक्षरमुत्तमम्, उत्तमस्य समीपमुपोत्तमम्, गुरु उपोत्तमं यस्य तद् गुरूपोत्तमम्, तस्मात्-गुरूपोत्तमात् (अव्ययीभावगर्भितबहुव्रीहि:)।
अनु०-तस्य, भाव:, कर्मणि च इति चानुवर्तते। अन्वय:-तस्य योपधाद् गुरूपोत्तमाद् भावे कर्मण च वुञ्।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org