Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
१३५
पञ्चमाध्यायस्य द्वितीय पादः ढक्
(२) व्रीहिशाल्योर्डक् ।२। प०वि०-व्रीहि-शाल्यो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) ढक् ११।
स०-व्रीहिश्च शालिश्च तौ व्रीहिशाली, तयो:-व्रीहिशाल्यो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)।
अनु०-धान्यानाम्, भवने, क्षेत्रे इति चानुवर्तते । अन्वय:-षष्ठीसमर्थाभ्यां धान्यानां व्रीहिशालिभ्यां भवने ढक्, क्षेत्रे।
अर्थ:-षष्ठीसमर्थाभ्यां धान्यविशेषवाचिभ्यां व्रीहिशालिभ्यां प्रातिपदिकाभ्यां भवनेऽर्थे ढक् प्रत्ययो भवति, यद् भवनं क्षेत्रं चेत् तद् भवति।
उदा०-(व्रीहि:) व्रीहिणां भवनम्-त्रैहेयं क्षेत्रम्। (शालि:) शालीनां भवनम्-शालेयं क्षेत्रम्।
_ आर्यभाषा: अर्थ-षष्ठी-समर्थ (धान्यानाम्) धान्यविशेषवाची (व्रीहिशाल्यो:) व्रीहि, शालि प्रातिपदिकों से (भवने) भवन अर्थ में (ढक्) ढक् प्रत्यय होता है (क्षेत्रे) जो भवन है यदि वह क्षेत्र हो।
उदा०-(व्रीहि) चावलों का भवन-बैहेय क्षेत्र। (शालि) जड़हन चावलों का भवन-शालेय क्षेत्र। चावल बोने योग्य खेत।
सिद्धि-त्रैहेयम् । व्रीहि+आम्+ढक् । त्रै+एथ। त्रैहेय+सु। त्रैहेयम्।
यहां षष्ठी-समर्थ धान्यविशेषवाची व्रीहि' शब्द से भवन-अर्थ में इस सूत्र से ढक् प्रत्यय है। 'आयनेयः' (७।१।२) से 'द' के स्थान में 'एय्' आदेश होता है। पूर्ववत् अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। ऐसे ही-शालेयम् । यत्
(३) यवयवकषष्टिकाद् यत्।३। प०वि०-यव-यवक-षष्टिकात् ५।१ यत् ११।
स०-यवश्च यवकश्च षष्टिकश्च एतेषां समाहारो यवयवकष्टिकम्, तस्मात्-यवयवकषष्टिकात् (समाहारद्वन्द्व:)।
अनु०-धान्यानाम्, भवने, क्षेत्रे इति चानुवर्तते।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org