Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 04
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
View full book text
________________
पञ्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः
उदा०- ( द्वन्द्वः) गोपालपशुपालानां भावः कर्म वा - गौपालपशुपालिका ( वुञ् ) । गोपालपशुपालत्वम् (त्व: ) । गोपालपशुपालता ( तल्) । शिष्योपाध्याययोर्भावः कर्म वा शैष्योपाध्यायिका (वुञ्) । शिष्योपाध्यायत्वम् ( त्व: ) । शिष्योपाध्यायता (तलं ) | ( मनोज्ञादिः) मनोज्ञस्य भावः कर्म वा - मानोज्ञकम् (वुञ् ) । मनोज्ञत्वम् (त्व) मनोज्ञता ( तल् ) । कल्याणस्य भावः कर्म वा-काल्याणकम् (वुञ्) । कल्याणत्वम् (त्वः) । कल्याणता ( तल् ) इत्यादिकम् ।
१२६
मनोज्ञ । कल्याण । प्रियरूप । छान्दस। छात्र । मेधाविन् । अभिरूप। आढ्य। कुलपुत्र। श्रोत्रिय । चोर । धूर्त । वैश्वदेव । युवन् । ग्रामपुत्र । ग्रामखण्ड । ग्रामकुमार। अमुष्यपुत्र । अमुष्यकुल । शतपुत्र। कुशल । इति अनोज्ञादयः । ।
आर्यभाषाः अर्थ- (तस्य) षष्ठी - समर्थ (द्वन्द्वमनोज्ञादिभ्यः ) द्वन्द्वसंज्ञक तथा मनोज्ञ-आदि प्रातिपदिकों से (भाव:) भाव (च) और (कर्मणि) कर्म अर्थ में (वुञ्) वुञ् प्रत्यय होता है । त्व और तल प्रतयय तो होते ही हैं।
1
उदा० - गोपाल और पशुपालों का भाव वा कर्म- गोपालपशुपालिका ( वुञ्) । गोपालपशुपालत्व (त्व)। गोपालपशुपालता (तल्) । शिष्य और उपाध्याय का भाव कर्म-शैष्योपाध्यायिका (वुञ्) । शिष्योपाध्यायत्व (त्व) । शिष्योपाध्यायता (तल्) । (मनोज्ञादि) मनोज्ञ = सुन्दर का भाव वा कर्म - मानोज्ञक (वुञ् ) । मनोज्ञत्व (त्व) । मनोज्ञता ( तल्) । कल्याण का भाव वा कर्म- काल्याणक (वुञ् ) । कल्याणत्व (त्व) | कल्याणता (तल्) इत्यादि ।
सिद्धि-गौपालपशुपालिका । गोपालपशुपाल+आम्+वुञ् । गौपालपशुपाल्अक । गौपालपशुपालक+टाप् । गौपालपशुपालिक्+आ। गौपालपशुपालिका+सु। गौपालपशुपालिका । यहां षष्ठी-समर्थ, द्वन्द्वसंज्ञक 'गोपालपशुपाल' शब्द से भाव और कर्म अर्थ में इस सूत्र से 'वुञ्' प्रत्यय है। पूर्ववत् 'वु' के स्थान में 'अक' आदेश, अंग को आदिवृद्धि और अंग के अकार का लोप होता है। स्त्रीत्व-विवक्षा में 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से 'टाप्' प्रत्यय और 'प्रत्ययस्थात् कात्पूर्वस्यात इदाप्यसुपः' (७।३।४४) से इकार- - आदेश होता है। ऐसे ही - शैष्योपाध्यायिका, मानोज्ञकम्, काल्याणकम् ।
वुञ् -
(१०) गोत्रचरणाच्छ्लाघात्याकारतदवेतेषु । १३३ । प०वि० - गोत्र - चरणात् ५ ।१ श्लाघा - अत्याकार - तदवेतेषु ७ । ३ ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
