Book Title: Gujarati Sahitya Kosh Part 02
Author(s): Chandrakant Topiwala, Raman Soni, Ramesh R Dave
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
View full book text
________________
આંબાજી સવામી – ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકની આત્મકથા
પરેશ એની ઑફિસના એક વિધુરને શોધી પણ લાવે છે. ઇતિહાસની આરસી : ચડતીપડતીના ચક્રને ઉપસાવનું મલબારીનું પરંતુ મૃત પિતાની ભૂતકાળની વિલાસિતાની જાણ થતાં તેમના આ કાવ્ય “સગાં દીઠાં મેં શાહઆલમનાં ભીખ માગતાં શેરીએ પ્રત્યે તેમ જ જીવન પ્રત્યે શ્રદ્ધાભ્રશ થતાં અંતે કુંદન પોતાના જેવી જાણીતી પંકિત આપે છે. વર્તમાન જીવનની આંધળી ગલીમાં જ જીપ કરવાના વિકપ સ્વીકારી લે છે. આવા કથાનકના વર્તુળમાં કુંદનનું પાત્ર ઇનામદાર બેચરદાસ લઢમીદાસ : સાખી, પ્રભાતિયાં તેમ જ ધ્યાનાકર્ષક છે.
મધ્યકાલીન ગય રચનાઓના ઢાળમાં રચલી ભકિતપ્રધાન પદ
મુ.મ. રચનાઓના સંગ્રહ ‘શી પ્રગટ ચંતામણિ રસિક કીર્તન અંબાજી સ્વામી : પદ્યકૃતિઓ નમી રાજાને રા' (૧૯૨૧) અને (૧૯૧૩) ના કર્તા. ‘સતી ગુણસુંદરીને રાસ' (૧૯૨૨) ના કર્તા.
હત્રિ.
ઇંટાળા: રસુન્દરમ્ ની કાવ્યકૃતિ. સમાજરચનામાં ઉપેક્ષિતોને નવા ચણતર રૂપે રામાવી લેવાના બાધ કરતાં ઇટાળાના ઉદાહરણને
કલાત્મક રીતે વિકસાવ્યું છે. ઇગ્નાશ પીતામ્બર: છપ્પા, સાખી તેમ જ પ્રાચીન ભજનાના
ચ.ટા. દેશ્ય ઢાળામાં રચાયેલી, પદ અને ભજન પ્રકારની રચનાઓની
ઇંટોના સાત રંગ: મધુ રાયની હરિયાજૂથની વાર્તાઓમાંની પુસ્તિકા ‘ગીતસંગ્રહ' (પીર પંજા સાથે, ૧૯૨૪) ના કર્તા.
એક. કોઈ ફ્રેન્ય-સાહેબની ધૂનને કારણે જગતની ઇટાની
ગણતરીમાં લાગેલા અનેકામાંના એક હરિયા ફ્રેન્ચશાહબની ઇચ્છાવર (૧૯૮૭): અસ્પૃશ્યતાના કલંકને નિરૂપતી રઘુવીર તૂટતી શ્રદ્ધાને ટેકો આપે છે - એવા તરંગ અને અતિશયોકિતની ચૌધરીની નવલકથા. કૃતિમાં વ્યકિતનાં જાતિગત તેમ જ - ભાંય પરના કથાનકને લેખકે આ વાદ્ય કર્યું છે. સ્વભાવગત મનાવલાણા વચ્ચે સર્જાતા સંઘર્ષનું નિરૂપણ થયું છે.
ચં... મંદિરના મહંત ચતુર ગાસાંઈ એક બાજુ મંદિરના ગુંબજમાં
ઇન્દુ: પૃથ્વીલોકના એક માનવી પરમાત્મા-સ્વરૂપ મનાતા શ્રીપડેલ તિરાડને છાવરવા મથે છે, જયારે બીજી બાજુ કથાનાયક
કૃષ્ણને કળિયુગમાં પૃથ્વી પર નહીં અવતરવા બદલ કરવા માંડે મંગળ હરિજન અને સવર્ણ વચ્ચેની તિરાડને સાંધવામાં
છે–એવી રોમાંચક કપના રજૂ કરની વાર્તા-પુસ્તિકા “શ્રીકૃષણ મા-બાપ અને પત્ની કમની સામે લડત આપી રફળ થાય છે.
ઉપર કેસના કન. વિશિષ્ટ ગદ્યથી આરંભ પામતી કૃતિ ક્રમશ: પાત્રગત ભાષા
ક.. પ્રયોજનાની વિવિધ તરેહા સાથે કામ પાડે છે. સામાજિક
ઇન્દુકુમાર (૧૯૦૯, ૧૯૨૭, ૧૯૩૨): નાનાલાલનું ત્રણ વાસ્તવનું નવું દસ્તાવેજી નિરૂપણ ન કરતી કથા તેનાં પાત્રોના
અંકમાં પ્રકાશિત આ ભાવનાપ્રધાન સામાજિક નાટકકારણ વિશિષ્ટ તેમ જ બળકટ જીવન-અભિગમાથી નોંધપાત્ર બને છે.
પાંત્રીસેક વર્ષના લાંબા ગાળા દરમિયાન લખાયેલું છે. નાટકકારની
કેફિયત એવી છે કે આ નાટક દૃશ્ય નહીં પણ શ્રાવ્ય છે; ઇજનેર દેવીદાસ ઝીણાભાઈ (૧૮૬૧): નાટયલેખક. અંગ્રેજી છે ગ્રીસની પ્રશિષ્ટ પદ્ધતિનું નહીં પણ રોમેન્ટિક પદ્ધતિનું છે; ધોરણ સુધી અભ્યાસ. મુંબઈ પોર્ટ ટ્રસ્ટમાં વરહાઉસકીપર. શેક્સપિયરની નહીં પણ શલીની શૈલીનું છે. પ્રેમ અને દેશ
એમણે હનુમાન-માતા અંજની પર આધારિત પંચાંકી નાટક સેવાનો આદર્શ રજૂ કરતું તેમ જ લગ્નસ્નેહને મહિમા કરતું અંજની' તથા ત્રિઅંકી નાટક ‘કલાવતી' (૧૮૯૬) આપ્યાં છે. આ નાટક ડોલનશૈલીમાં રચાયેલું છે. વચ્ચે વચ્ચે ગીતા મુકાયાં
છે. નાટકમાં ક્રિયાશીલતાના અભાવ છે. આર્થિક સૂત્રને સહારે ઇતરા (૧૯૭૩): ‘પ્રત્યંચા” પછીને સુરેશ જોશીને અઢાર શીર્ષક
પાત્ર એક પરિમાણમાં ફર્યા કરતાં હોય એવું લાગે છે. રહિત કાવ્યોનો સંગ્રહ. પહેલું કાવ્ય રવીન્દ્રનાથને અપાયેલી
નાટકના બંધ એકંદરે શિથિલ છે અને રામક્ટિક માનસનું અંજલિ છે, જયારે બાકીનાં મોટા ભાગનાં કાવ્ય રમન્ટિક
આરોપાણ પાત્રા, પ્રસંગો અને ભાષા પર થયા કરવું અનુભવાય ધારાનાં છે. કાવ્યોના કેન્દ્રમાં કૃત્રિમ નગરજીવન, વિફળ પ્રમ,
છે. આમ છતાં નાટક નિ:શંકપણ ન્હાનાલાલની પ્રતિભાની એકલતા, શૂન્યતા, વિરતિ અને હતાશા છે. સૌથી વધુ જાણીતા
વિલકાતાનું પરિણામ છે. થયેલા કાવ્ય “એક ભૂલા પડેલા રોમેન્ટિકનું દુ:સ્વપ્ન’ના નાયક
રાંટો. સુરેશ જાશીની વાર્તાઓના નાયકના ગોત્રના છે. આ સર્વ ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકની આત્મકથા - ભાગ ૧ થી ૬ (૧૯૫૫, ૧૯૫૬, કાવ્યોમાં પ્રજાયેલાં ઘણાં કલપને ભયાનકતાની અનુભૂતિ ૧૯૬૯, ૧૯૭૧, ૧૯૭૩): સમાજવાદી લોકસેવક તેમ જ કરાવવામાં ઠીક ઠીક સફળ થયાં છે. ઘણાં કાવ્યોની શૈલી મૂલ્યનિષ્ઠ રાજકારણી તરીકે સુખ્યાત ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકની આત્મક૬૫નવાદી, પ્રતીકવાદી તો કયારેક અતિવાસ્તવવાદી પણ છે. કથા. ઇન્દુભાઈ, પોતે જેમની જેમની સાથે સંબંધમાં આવેલા કાવ્યપદાવલિ બહુધા તત્સમ રહી છે.
અને જે જે ઘટનાઓ સાથે સંકળાયેલા એનું વિગતે આલેખન કરતા અહીં દૃષ્ટિગોચર થાય છે, એટલે આ આત્મકથામાંથી
શિ.પં.
૨૮: ગુજરાતી સાહિત્યકોશ -૨
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
