________________
૪૫૦
ભારતીય અસ્મિતા
૨૪ તીર્થંકરોમાં ૧૯મી તીર્થકર મહિલ એ પણ સ્ત્રી જ હતી. તે મંત્ર જાણનારી, મંગલ કાર્યો કરનારી, સૂમ વસ્ત્ર પરિધાન સમયના બીજા સંપ્રદાયોને ઇતિહાસ આપણી સામે નથી, પણ જે કરનારી, નિત્ય વ્રત પાળનારી અને હર્ષ પામેલી કૌશલ્યાદેવી તે મળી આવે તો સ્ત્રીની પ્રગતિનાં બીજા પણ ઘણાં ઉદાહરણ મળી વખતે અગ્નિમાં હુતદ્રવ્યને હવન કરતી હતી. શકે.
આ પ્રમાણે કૌશલ્યા નિયમિત અગ્નિહોત્ર કરતી અને મંત્રોનું વૈદિક કાળ બાદ ઉપનિષદ તથા રામાયણ-મહાભારત જેવાં પણ તેને પૂર્ણજ્ઞાન હતું, તેમ રામાયણકાર ઋષિ જણાવે છે. કાવ્યોના સમયમાં સ્ત્રીનું સામાજિક સ્થાન કેવુંક હતું તે પણ વાલિની પત્ની તારા જ્યારે વાલિ પોતાના નાનાભાઈ સુગ્રીવ નીચેના કેટલાંએક ઉદાહરણોથી તથા અવતરથી જણાશે, બૃહ- સાથે યુદ્ધ કરવા ગયો ત્યારે પોતાના પતિને વિજય મળે તે હેતુથી દારણ્યક ઉપનિષદમાં પોતાની પુત્રી વિદુષી થાય તે માટે નીચેનીં તે માટેનો યા તથા પ્રાર્થના કરતી હતી. તે વર્ણવતાં રામાયણવિધિ આપવામાં આવી છે.
કાર લખે છે. अथ य ईच्छेद ईहिता मे पण्डिता जायेंत सर्वभायुरियादिति तिलौहन पाचयित्वा सपिष्मंतमश्नियाताम् ।।
तत: स्वस्ययन कृत्वा मत्रविद् विजौषिणी ।
આ તારા પણ મંત્રોને જાણનારી હતી. એણે વિજય માટે અથાત્ જેને એવી ઇચ્છા હોય કે મારી પુત્રી અત્યંત વિદુષી સ્વયયન કર્યું હતું. થાય તો તેણે દાળ અને ભાત સાથે રંધાવી, ઘીવાળાં કરી ખાવાં.
સીતાની શોધ કરવા નીકળેલા હનુમાન સીતાને પત્તો જયારે આ વિધાન સૂચવે છે કે પુત્રની પેઠે પુત્રીની પણ કામના કયાંય પણ ન મેળવી શકયા ત્યારે છેવટે નિર્ણય કર્યો કે નદી કરવામાં આવતી અને તે પુત્રી પણ ખૂબ જ વિદુષી થાય એમ કિનારે જ એમની પ્રતીક્ષા કરવી ઠીક થઈ પડશે; કારણ કે તે પણ ઈછા રાખતી; એટલે કે આ સમયમાં સ્ત્રીની શિક્ષણ સમયે સંધ્યા કરવા જાનકી જરૂર ત્યાં આવવી જોઈએ. હનુમાનના વિષયક પ્રગતિમાં કે તેના સામાજિક દરજજામાં કોઈ ઘટાડો કે આ નિર્ણયને વાલ્મીકી નીચેના શબ્દોમાં જણાવે છે. નીચાપણું આવ્યું નથી. આજ સમયમાં યાજ્ઞવલ્કની પત્ની મૈત્રેયી
संध्याकालमना: श्यामा ध्रुवमेष्यति जानकी ગાગી, વાયક નવી જેવી વિદુષીઓ બ્રહ્મજ્ઞાન જેવા સૂમ વિષય
नदी चेमां शुभ्रजला सध्यार्थ वरवर्णिनी ।। ઉપર ચર્ચા કરતી વર્ણવાયેલી છે. આ કામમાં દનિક સંધ્યા, યજ્ઞયાગાદિ સ્ત્રીઓ પતિની ગેરહાજરીમાં પણ એકલી કરી શકતી. આ સંધ્યાકાળનો સમય છે એમ મનમાં ધારીને હનુમાને તે ગોભિલ થાસૂત્રના નીચેના વચનથી જણાશે. તેમાં લખ્યું છે. વિચાર કર્યો કે નવયૌવનના મધ્યકાળને ધરાવતી અને પતિવ્રતાના
ધર્મમાં પરાયણ એવી જાનકી દેવી સંધ્યા કરવા માટે નિશ્ચયપૂર્વક कम गृह्य डग्नौ पत्नीजुहुयात् प्रातहाँ मौ।
શુભ જળવાળી આ નદી પર આવશે. અર્થાત પતિની સહાય વગર પણ પત્નીએ ઘરમાં જે નિત્ય
આ પ્રમાણે રામાયણનાં વચને સૂચવે છે કે સ્ત્રીઓનું સામાવિશ્વદેવ વગેરે યજ્ઞો કરવાના હોય છે. તે કરી લેવા. વર્ષાઋતુમાં gauf વિધિમાં સત્તાન નામના યાગમાં પનીએ પણ
જિક સ્થાન તથા શિક્ષણની પ્રગતિમાં હજી સુધી અવરોધ ઉભે
નથી થયો. આજ સમયની સ્ત્રીઓનું વર્ણન gfaધર્મસૂત્રમાં પતિ સાથે તથા યજ્ઞોપવીત આપેલ પુત્ર સાથે અનેક મંત્ર બેલ
જોવામાં આવે છે. મિત્રોત્રા ના રંજાર ઘર માં આ વાના હોય છે. સીતાણા આર્યાત્ ધાન્યના પાકને યાગ તો પત્નીએ પતિની સહાય વિના જ કરવાનું વિધાન છે. આ યામાં ધમ સૂત્રને નીચે પ્રમાણે ઉલેખ આપવામાં આવ્યો છે. પણ અનેક વેદમંત્રો બોલવાના હોય છે. આ વિશે HITS ગૃ
fafધા ત્રિથ કરાવારિશ સtg10 તત્ર કઢાવસૂત્ર માં (રૂ. ૨) ટીકાકાર હરિહર જણાવે છે.
दिनी नामग्नीन्धन वेदाध्यन, स्वगृहे औक्षवये ति। सद्योवधूनां
तूपस्थिते विवाहे कश्चिदुप नयनमात्र कृत्वा विवाहः कार्यः ।। पुरुषाणां स्त्रीणां सर्वेषां च मंत्रपाठः ।
(વીfમત્રાવર સંક્કાર પ્રા . પૃ. ૪૦૨). એટલે કે પુરૂષ અને સ્ત્રી બંનેને મંત્રપાઠને સમાન અધિકાર
એટલે કે સ્ત્રીઓ બે પ્રકારની હતીઃ બ્રહ્મવાદિની તથા સોદાહા. છે. તે સમયમાં કેટલી કે સ્ત્રીઓ પોતાની મેળે સ્વતંત્ર રીતે યજ્ઞ
આ બે પ્રકારમાં બ્રહ્મવાદિની સ્ત્રીઓ આજીવન અગ્નિહોત્ર, વેદાધ્યયન યાગ કરતી અને એને કારણે તેઓએ શિક્ષણમાં પણ યોગ્ય પ્રગતિ
તથા પિતાના જ ઘરમાં રહી ભિક્ષા ઉપર નિર્વાહ કરી સન્યાસિની કરી હતી એ સૂચવતાં ઘણાં ઉદાહરણો છે, જેમાંથી ચેડાં એક
જેમ ત્યાગ પ્રધાન જીવન વિતાવતી તથા વિદ્યાભ્યાસમાં જ મગ્ન અહીં દર્શાવવાં પૂરતાં છે.
રહેતી, જ્યારે બીજા પ્રકારની સ્ત્રીઓ રંભિક વિદ્યાભ્યાસ પૂર્ણ ભગવાન રામચંદ્ર વનવાસ જતાં પહેલાં જ્યારે પોતાની
થયા બાદ તુરત જ વિવાહ અત્યંત લગ્ન કરતી અને તે સમયે માતા કૌશલ્યા પાસે પ્રણામ કરવા ગયા ત્યારે માતા કૌશલ્યા મને તેઓએ યજ્ઞોપવીત પણ પહેરવાનું રહેતું. આ યુd, પવીત કર્યા સાથે આહુતિઓ આપી રહી હતી, એ વર્ણવતાં વાલ્મીકી લખે છે. બાદ જ વિવાહ કરવામાં આવતું. सा क्षौमवसना हष्टा, नित्यं व्रतपरायणा।
આ પ્રમાણે જે સ્ત્રી આજીવન વિદ્યાભ્યાસમાં ગાળવા ઈચ્છે अग्नि जहाति स्म तदा मन्त्र विमत्कृतभागा ॥ તેને તેમ કરવાની સંપૂર્ણ છૂટ હતી, સ્ત્રી સ્ત્રી તરીકે જન્મી એટલે
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
