________________
ભારતીય અમિતા
તોના પ્રતિપાદન માટે શ્રી રામાનુજાચાર્યે શ્રી ભાયમાં વિષ્ણુપુરાણને સ્તુતિરોની ખાણ છે તેમાં વેદ સ્તુતિ, ગર્ભસ્તુતિ, વગેરે અનેક પ્રમાણુરૂપ મળેલ છે. તેમાં મર્યાવંશના રાજાઓનું વર્ણન સારા સ્તુતિઓ સ્થળે રળે છે તો બીજી બાજુએ સુંદર હલકમાં ને પ્રમાણમાં ઔતિહાસિક જણાય છે.
રાગબધ્ધ રીતે ગણી શકાય તેવાં ગોપીગીત, ગીત, યુગલગીત
ને ભ્રમરગીત જેવાં ગીતો પણ છે. તેમાં ૧૨ સ્કંધમાં ભગવાનની (૩) સ્કંદ પુરાણ:
દસ પ્રકારની લીલાઓનું વર્ણન છે. શ્રીમદ્ ભાગવતને ભગવાન
શ્રીકૃષ્ણનું વાડમય સ્વરૂપ માનવામાં આવેલું છે. શ્રીમદ્ ભાગવતના સ્કંદ પુરાણમાં વૈષ્ણવખંડ’ ઘણો પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં કાવ્યાત્મક અં
બાર & ઘેમાંથી તત્વજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ એકાદશ સ્કંધ ઉત્તમ ગણાય શો ઘણા સુંદર છે. પુપિતાગ્રા છંદમાં વૈષ્ણવોનાં લક્ષણો વર્ણવતા શ્લોકો
છે અને લીલા રસને ધ્યાનમાં લેતાં દશમસ્કંધ ઉત્તમ ગણાય છે. નરસીંહ મહેતાને “વૈષ્ણવજન” માટે પ્રેરણારૂપ નીવડ્યા હશે તેમ
દશમસ્કંધને ભાગવતનું હૃદય અને ફલપ્રકરણું ગણવામાં આવેલ છે લાગે છે. સ્કંદપુરાણની એક મોટી વિશેષતા તેમાં મળતા
ભાગવતમાં અત્યંત મનોહર પ્રાસાદિક શ્લોકની સાથે ગૂઢ તત્વજ્ઞાન તીર્થોનાં વર્ણને છે. ભારતનાં પ્રસિદ્ધ એવા મુખ્ય બધાં જ તીર્થોનાં
સભર ઓજસ્વી લેકે પણ મળે છે. શ્રીમદ્ ભાગવતને માટે વર્ણને તેમાં સુંદર રીતે આપ્યાં છે.
વિદ્યાવંતા માનત્તે રક્ષા એમ વિધાનોની કસોટી રૂ૫ ગ્રંથ ગણ(૪) મત્સ્ય પુરાણ
વામાં આવેલ છે. શ્રીમદ્ ભાગવત વેદરૂપ કલ્પવૃક્ષનું ગળી ગયેલું
પરિપકવ શ્રી શુકદેવજી વડે પરીક્ષા પામી ચૂકેલું ફળ છે. તે રસનું કાવ્ય તત્વની દષ્ટિએ મત્સ્ય પુરાણું ધ્યાન પૂર્વક અધ્યયન કરવા
નિવાસસ્થાન છે. શ્રીમદ્ ભાગવત પર આજ સુધીમાં ભારતની વિધિ જેવું છે. તેમાં વાસ્તુવિધાન, રિવલિંગનું વર્ણન, શિવ અને
ભાષાઓમાં અને સંસ્કૃતમાં પુષ્કળ ટીકાઓ, વિવરણ ગ્રંથે લખાયાં વિષ્ણુ પૂજાની વિધિઓ, જૈન અને બૌદ્ધ દર્શનને સાર, અને
છે. તેમાં શ્રીધર સ્વામીની શ્રીધરી ટીકા, શ્રી વલ્લભાચાર્યની સુબઆંધવંશીય રાજવીઓનાં વર્ણને ધ્યાન ખેંચે તેવાં છે.
ધિની ટીકા અને ચૂર્ણિકા આ ત્રણ અતિ પ્રસિદ્ધ છે. મહારાષ્ટ્રના (૫) બ્રહ્મવૈવર્તપુરાણ:
સંત એકનાથે શ્રીમદ્ ભાગવતના એકાદશ સ્કંધ પર “ એકનાથી
ભાગવત’ નામથી પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ લખ્યો છે. શ્રીમદ્ ભાગવતને આ પુરાણમાં શ્રીકૃષ્ણની ઈચ્છાથી શ્રીરાધા પોતે જ દુર્ગા, બંગાળાના સંત અને ભગવદવતાર શ્રી કૃષ્ણચંતન્ય તથા પુષ્ટિ માર્ગ લક્ષ્મી સરસ્વતીરૂપે અવતરિત થાય છે ને તેમાંથી સૃષ્ટિ પ્રવાહ પ્રવર્તક મહાપ્રભુ શ્રી વલ્લભાચાર્યું પરમ આપ્ત પ્રમાણ અને વેદ ચાલે છે એવું બતાવ્યું છે. વિશ્વના પરમકારણ અને પરબ્રહ્મ વેદાંતાદિના ભાષ્યરૂપ ગણાવેલ છે. શ્રી વલભે તો ઠેર ઠેર તેનાં તરીકે શ્રીકૃષ્ણને વર્ણવ્યા છે. આ પુરાણમાં ગેલેકનું હૃદયંગમ સપ્તાહ પારાયગા કરી તેને મધ્યયુગના વિકટ સમયમાં લોકપ્રિય વર્ણન મળે છે. સ્વયં ગણપતિ શ્રીકૃષ્ણના અંશાવતાર બતાવ્યા બનાવ્યું. છે. તેમાં બ્રહ્મખંડ, પ્રકૃતિખંડ, ગણેશખંડ અને કૃષ્ણ જન્મ ખંડ, એમ ચાર ખંડો છે. આમાંથી છેલ્લા કૃષ્ણ જન્મ ખંડમાં શ્રીકૃષ્ણની
શ્રીમદ્ ભાગવત મદન મોહન માલવિધછ તથા ગાંધીજી જેવાને ગોકુલ અને વૃંદાવન લીલાઓએ પાછળથી
પણ મુગ્ધ ક્યાં છે. તો બીજી બાજુએ સૂર, પરમાનંદદાસ વગેરે
સ્પષ્ટ છાપના કવિઓને પણ ભગવદારાધના માટે પ્રેરણા આપી છે. (૬) ગરુડ પુરાણ:
શ્રીમદ્ ભાગવતમાં ખરેખર ભગવાન વ્યાસની સમાવિભાષા જ છે.
તેને મહિમા અન્ય પદમપુરાણાદિ પુરાણમાં પણ તેને મહિમા ગલ્ડ પુરાણનું વાચન મરગારાર શેકના દિવસોમાં થાય છે વર્ણવ્યા છે. વેદાન્તના અને ભકિતના સિંદ્ધાંતને સુભગ સમય પરંતુ તેમાં કમ પ્રમાણે ગતિઓનાં વર્ણન ઉપરાંત જોતિષશાસ્ત્ર, જે ભાગવતે સિદ્ધ કર્યો છે તેવો ભાગ્યેજ અન્યત્ર હશે. વ્યાકરણશાસ્ત્ર, વૈદકવિદ્યા, વિવિધ રત્નોનાં નામ, પ્રકારો વગેરે વિષે ચર્ચા જોવા મળે છે.
તિહાસિક મહાકાવ્ય
(૭) શ્રીમદ્ ભાગવત:
વેિદકાળ પછી સંસ્કૃત ભાષામાં ધીમે ધીમે પરિવર્તને આવતા
ગયા અને સંસ્કૃતભાષા પ્રશિષ્ટ પતી ચાલી વૈદિક સંરકૃતના પ્ર. પુરાણોમાં સૌથી કપ્રિય અને ગામડે ગામડે પણ સામાન્ય
ગને બદલે નવા પ્રયોગો નવા છંદો અને નવા ભાષા પ્રાગે, નના જનતા સુધી જેનો પ્રચાર છે તેવું પુરાણુ શ્રીમદ્ ભાગવત છે.
અલંકારો આમ અનેક નવીનતાએ જણાવા લાગી. આ ગાળે કંઈ શ્રીમદ્ ભાગવત મહાપુરાણ અને પરમહં સની સંહિતા કહી છે.
દશ પંદર કે પચીસ વનિ ન હતો પણ સેંકડો વર્ષો હતો. ભગવાનમાં અનન્ય પણે જેનું ચિત્ત છે તેવા જ્ઞાની પરમહંસે શ્રી
રામાયણ મહાભારત અને પછી પુરાની રચનાઓ આ યુગમાં થઈ શુકદેવજી, દત્તાત્રેય, ઋષભદેવ, વગેરેનાં ચરિ અને ભકત પરમહંસ શ્રી અંબરીષ, શ્રી ગોપીજને, પ્રહલાદજી, ધ્રુવ વગેરેનાં રામાયણ મહાભારત કેઈ સાધાર) મહાકાવ્યો નથી, સંસ્કૃતિનાં ચરિત્રે તેમાં છે શ્રીમદ્ ભાગવતમાં કુલ ૧૮૦૦ શ્લોકો છે અને વિશાળ પાયા પર થયેલ વ્યાપકમંથને આ કાવ્યોનો દેહ ધારણું તેની શૈલી પ્રસન્ન, મધુર, અને પ્રસંગાનુકૂલ છે. શ્રીમદ્ ભાગવત કર્યો. તત્કાલીન યુગની અનેક નાની મોટી સમસ્યાઓનું મંચન અને
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
