________________
સ્મૃતિમંય
લે છે. કાનોમાં જાગે અમૃત વર્ષા થાય છે. સંગિતની દુનિયામાં સામુવીની જીલ્લા મંડળની શાળામાં. શાળા જીવનના પગથારે જ પગ મૂકતાં જ લતાના કંઠે એક અનોખી હલચલ મચાવી દીધી છે. ચડ્ડી પહેરણ પહેરતા આકિશોરમાં નાટકિય ઢબછબ ઉપસી આવી. રામાલોકોના દિલમાં એ વસી ગયો છે.
યણના એક પ્રયોગમાં એણે “લક્ષ્મણની ભૂમિકા પણ કરી. હરિશ્ચંદ્ર
નાટકમાં એ હરિશ્ચંદ્ર બન્યો. એને નાટયકલાનું પ્રેરણું પિયૂષ એકવાર “ એક ચે હાલા” નાટકના લેખક શ્રી ગડધીની પુણ્ય પાનાર શિક્ષાગુર લાલા નારાયણ દાસ દુઆ. “પૃથ્વી’ એ અભિનયતિથિ ઉજવાઈ રહી હતી. એ જમાનાની મશહૂર ગાયિકા સુંદરાબાઈ કલાનાં સોપાન એક પછી એક સર કરવા માંડયાં. કસરત બાજ, પિતાનું સંગીત પિરસવાની હતી. જોકે સુંદરાબાઈનું ગીત સાંભ- કુસ્તીબાજ ને કુશળ કબડ્ડી ખેલાડી બને. શાળામાં આઠ વર્ષની ળવા અધીરા બન્યા હતા. ત્યાં એક દુબળી પાતળી છોકરી રંગમંચ વયે ૨ ગમંચ પર પ્રથમ પગ મૂકે. પર આવી ને ગાવાનું શરુ કર્યું કે લોકો મંત્રમુગ્ધ બની ગયા. એટલે સુધી કે એ દિવસે શ્રેતાઓએ બીજા કોઈનું સંગીત સાંભ પછી “પૃથ્વી ” પેશાવરની એડવર્ડઝ કોલેજમાં જોડાયે. પ્રાધ્યાપક ળવા પરવા કરી નહિ.
જયદયાળને એ પ્રિય વિદ્યાથી બન્યું. જયદયાળ આદર્શવાદી ને
ક૯૫નાશીલ હતા. એમની ચકોર દષ્ટિએ “પૃથ્વી' ને એકદમ પારખી લતા કદી પણ બહારનું ખાવાનું ખાતી નથી. ‘રિહર્સલે ' લીધા. કિશોર પૃથ્વીરાજ એડવર્ડઝ કોલેજની ડ્રામેટિક સોસાયટીમાં રાતે થતાં, એક એક ગીત માટે કલાકે વીતતા પણ લતા કોઈ જોડાય. એના ઉપક્રમે “પૃથ્વી” એ ત્રણ ભૂમિકાઓ સફલતાથી ચીજને સ્પર્શ કરતી નહિ. એ વ્રત ઉપવાસ આજ પણ ચાલુ છે. રજૂ કરી આશાએલ કહાની લિખિત પંજાબી એકાંકી, લેડી ગ્રેગએ તપશ્ચર્યાના ફલથી જ એનાં ગીતો લોકોમાં પ્રિયતર બનતાં રહ્યાં રીનાં “પ્રેડીંગ ધ ન્યુઝ' ને એ સીનના “ રાઈડર્સ ટુ ધ સી ’ છે. માથાથી પગ સુધી સ્વરમાં ડૂબેલી જાણે શ્વેત વસ્ત્ર ધારિણી માં “પૃથ્વી” એ તો આકર્ષક હતો કે એના “ગુરુ” એ એને સરસ્વતી. એ ખૂબ સાદી ને સહૃદયી છે. વસ્તારી કુટુંબની એ સ્ત્રી ભૂમિકા આપી. રંગ મંચ માટે એને નૈસર્ગિક આકર્ષણ હતું. સાક્ષાત “બડી દીદી ” છે.
નટ તરીકે એનું આગવું જ વ્યક્તિત્વ હતું. કોલેજ ડ્રામેટિક કલબનો
એ મંત્રી બન્યો. પંદર વર્ષની વયે એ “ગુરુ” ને જમણે હાથ આજ લતા ઘણી વિખ્યાત પાર્શ્વગાયિકા બની ગઈ છે. એ બની ગયે. એક કલાકાર માં આવશ્યક એવી તમામ શક્તિઓ શાશ્વત ગાતી રહે. મીરાંનાં ભજને પેઠે એને કંઠ હમેશાં અમર એનામાં ખીલતી જતી હતી જે પાત્રની ભૂમિકા ભજવતા એમાં રહે. ભોલી ભાલી સાદી છોકરી. કદી ‘મેઈક અપ” કરતી નથી. બીલકુલ ઓતપ્રોત થઈ જતો. એના વ્યકિતગત જીવનમાં ચમક દમક નથી. વસ્ત્રાલંકારને ઠઠારે કરતી નથી. પોતાના કંઠથી હજારો લાખો વ્યકિતઓને એ રડાવે સોળ વર્ષની વયે પૃથ્વીરાજે મેટિકયુલેશનની પરીક્ષા પસાર કરી. છે હસાવે છે.
પ્રથમ વર્ગમાં આવ્યો. સત્તર વર્ષની વયે એનું “રામદેવી સાથે લગ્ન થયું.
પૃથ્વીરાજ વિદ્યાલયમાં જ હતા ત્યાં એમના પ્રથમ પુત્ર “ રણવીરભારતનો અભિનયસમ્રાટ રાજ ” ને જન્મ થયો. ઈસ્વીસન ૧૯૨૭ “ગુરુ” જયદયાલ કાંગરા
ખીણમાં ધર્મશાલા ગયા. “પૃથ્વી ” ઈસ્વીસન ૧૯૨૭માં બી. એ. ઈસ્વીસન ૧૯૪૭ અખંડ ભારતના ભાગલા પાડયા હિન્દુસ્તાન થયો. લાહોરની લે કોલેજમાં એને સફળતા ન મળી. ને પાકીસ્તાન, પાકીસ્તાનમાં ગયેલે પંજાબનો ભાગ. લાલપુર જીલ્લા એક નાનકડું ગામ સામુદ્રી. વીસમી સદીના આરંભનો કાળ હતો.
બાલ્યકાળમાં પૃથ્વીરાજ કોરીચિયન કંપનીના નાટય પ્રયોગો પેશાવરથી એક ખડતલ હિન્દુ પઠાણ સામુદ્રી રહેવા આવ્યો. દિવાન
રસપૂર્વક નિહાળતા. આગા હાઈ કાશ્મીરીનાં નાટકો એમને ખૂબજ સાહેબ કેશોમલ કપૂર એનું નામ. એમની સામુદ્રીમાં તહેસીલદાર
ગમતાં. પિતાની સ્વતંત્ર નાટક મંડળી સ્થાપવાનાં શમણાં જોવા તરીકે નિમણુંક થઈ હતી. કડક શિસ્તપાલનમાં માનનાર. પ્રજા
લાગ્યા. નાટક, રંગમંચ ને પડદાની અજબ ધૂન લાગી. બસ તંત્રવાદી દષ્ટિ. પ્રમાણિક જીવન.
રૂપિયા અંગ ઉધાર લઈ એ ઘરમાંથી નીકળી પડ્યા. ભારતના એક
છેડેથી બીજે છેડે પ્રવાસ કર્યો. કલકત્તામાં “ફિલ્મ લીગ' નાં સભ્ય દિવાન સાહેબના પુત્રે પોલીસ લાઈન લીધી હતી. એક ગામથી બન્યા. તારીખ ૨૯ સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૯ પૃથ્વીરાજ મુંબઈ આવ્યા. બીજે ગામ બદલીઓ થતી. એને એક દિવસ પુત્ર પ્રાપ્તી થઈ. તારીખ ૨. ઓકટોબર ગાંધી જયંતિના દિવસે એ ખાન બહાદૂર તારીખ ૩ નવેમ્બર ૧૯૦૬ને એ દિવસ. એ કુટુંબને લાડકો. અરદેશર ઈરાની સમક્ષ ઉપસ્થિત થયાં. ઈમ્પીરીઅલ ફિ૯મ કંપનીમાં દાદાજીની છત્ર છાયામાં ઉછર્યો. ઘડા પણ એનું નામ પાડયું. “એકસ્ટ્રા” તરીકે કામ મળ્યું. “ ચેલેન્જ ” “લગ્નની રાત’ ને પૃથ્વીરાજ’ ઘરમાં બધાં એને “પૃથી' કહેતા દાદા કેશોમલનું પૃથી” “ દાવપેચ' માં કામ કર્યું. “ચેલેન્જ' માં આરબની ભૂમિકામાં અપાર હેત. “પૃથ્વી' ને પણ દાદાજી પ્રતિ દેવતુલ આદર. એનું આકર્ષક વ્યક્તિત્વ એકદમ ઉપસી આવ્યું. એકસ્ટ્રા” “નાયક
બન્યો. સીધોજ અંગદ કુદકે ઈસ્વીસન ૧૯૩૦ “સિનેમા ગલ' પૃથ્વી” ત્રણ વર્ષ થયા. ત્યાં એની માતાનું અવસાન થયું. ને એ “હીરો” ત્યારની મશદર સિને તારિકા “ એમેંલીને ' “હીરોઈન’ એના પિતાએ બીજું લગ્ન કર્યું. “પૃથ્વી” ના પ્રાથમિક અભ્યાસ તરીકે સાથ આપ્યો, એને પગાર હતો માસિક સિત્તેર રૂપિયા.
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
