________________
મૃતિગ્ર ચ
૬૯૫
(૨) વિક્રમાંકદેવ ચરિતમૂ
પંચતંત્રની જ ફલીપર ને ઘણું ખરું તેની જ વાર્તા માંડણી
પર રચાયેલ હિતોપદેશ ગ્રંથની રચના લગભગ ૧૪ માં સૈકામાં મહાકવિ બિહણ રચિત અઢાર સર્ગને આ કાવ્યમાં દક્ષિણ
નારાયણ પંડિતે કરી છે તેનાં ચાર પરિચ્છેદ છે મિત્રલામ, સુદ્રભારતના ચાલુક્ય વંશના વિક્રમાદિત્ય છાનું તેમજ તેના પૂર્વજોનું
ભેદ, સબ્ધિ અને વિગ્રહ. હિતોપદેરાની રચના સરળ ભાષામાં થઈ સુંદર વર્ણન છે. આ ગ્રંથમાં ઈતિહાસ તત્ત્વ અને વિદર્ભ લીનું
છે તેથી આજે પણ શરૂઆતના સંસ્કૃતશિક્ષણમાં હિતોપદેશની કાવ્ય તત્ત્વ બંનેને સરસ સમન્વય છે.
કથાઓ હોય છે. રાજતરંગિણી:
બૃહત્કથા :કલ્હણ રચિત આ ગ્રંથ કાશ્મીરના રાજનૈતિક, સામાજિક, આર્થિક અને ભૌગોલિક વ્યવસ્થાના જ્ઞાન માટે ખૂબ મહત્વને
ગુણુય નામના લેખકે પૈશાચી નામની પ્રાકૃતભાષામાં આ ગ્રંથ છે. કહણ પોતે સુસમૃદ્ધ પરિવારમાં ઉછર્યા હોવાથી, અને મનાર જ 'મેક કથાઓ લખેલી. આ કથા ઉપદેશ પ્રધાન નથી. પિતા ચણપક તે સમયના કાશ્મીર નરેશ હાંના અમાત્ય હોવાથી
આજે તેનાં બુધસ્વામીકૃત બૃહકયા શ્લોક સંગ્રહ, ક્ષેમેન્દ્રકૃત કલ્હણને રાજનૈતિક સંધને પૂરો અનુભવ હતો. રાજતરંગિણી
બૃહકથામંજરી અને સોમદેવકૃત કયા સરિત્સાગર આ ત્રણ સંસ્કૃત ગ્રંથમાં આઠ તરંગે છે તેમાં આ તરંગ ગ્રંથના અર્ધા ભાણ સં કરશે મળે છે. આ બધામાં કયું મૂળ કપાને સૌથી વફાદાર જેટલું છે. કહણે છેક પૌરાણિક યુગથી પોતાના બારમા સૈકા
હશે તે નકકી કરવું મુશ્કેલ છે પરંતુ સોમદેવને કથા સરિતસાગર સુધીના કાશ્મીરના ઇતિહાસને વર્ણવવા પ્રયત્ન કર્યા છે. પણ પ્રારં.
ગ્રંથ તો કયા પ્રવાહને સચોટતાથી ને સરળતાથી આલેખતો મજાનો ભના વર્ણનમાં એતિહાસિક સામગ્રી વિશેષ પ્રાપ્ત ન હોવાથી તે ક૯૫ના પ્રધાન વધુ જણાય છે. કહણ પિતે પ્રત્યભિજ્ઞા દર્શનના
વેતાલ પચવિંશતિ:સૌવ હોવા છતાં શૈવ તાંત્રિકની કુરતા અને અોર ઉપાસનાને વખોડી કાઢી છે; વળી બૌદ્ધ છનની પણ ઉપેક્ષા કરી નથી. કાશ્મીરી જભલદરાની વેતાલ પંચવિંશતિની કથાઓ પણ બૃહત્કથામાં હોવા છતાં પોતાના પ્રદેશવાસીઓનાં ગુગ અને મર્યાદાઓ બંને હશે તેવું જણાય છે. આ વાર્તાઓ બહુજ રસિક, કુતુહલથી તે બતાવે છે. સમય ગ્રંથ કાવ્યની દષ્ટિએ પશે સરળ સરસ છે. ભરેલી અને બુદ્ધિ વર્ધક છે. કુમારપાલ ચરિતઃ
વિકમ ચરિત:આચાર્ય હેમચંદ્ર ગુજરાતના સોલંકી રાજુઓનાં ને ખાસ તેનું મુળનામ તે સિંહાસન દાત્રિ શિકા છે. તેની ઉત્તર કરીને કુમારપાલનાં ચરિત્રને આ ગ્રંથમાં આલેખેલ છે. પ્રારંભના દક્ષિણ બે પ્રકારની વાચનાઓ મળે છે. તે બંનેમાં તફાવત પણ વીશ સગર સંસ્કૃતમાં ને પછીના આઠ પ્રાકૃતમાં છે. બંને ભાષાના સારે એવે છે. વાત સુંદર ને મનોરંજન પૂર્ણ છે. વ્યાકરણના ઉદાહરણો પણ તેમાં છે તેથી પ્રસ્તુત ગ્રંથને દયાશ્રય
પ્રબંધ ચિંતામણી:કાવ્ય કહે છે.
ઈસ્વીસન ૧૩૦પમાં જેન સુરિ મેરૂતુંગાચાર્યો વર્ધમાનપુર નીતિસ્થા અને વાર્તા ગ્ર
નગરમાં તેની રચના કરી છે. તેમાં પાંચ ખંડ છે. પહેલા ખંડમાં પંચતંત્ર:
વિમ, સાત વાહન, ગુંજ વગેરેનાં ચરિત્ર છે. બીજામાં ધારાનગ
રીના ભોજની વિષે વાતો છે. ત્રીજામાં સિદ્ધરાજ જયસિંહ વગેરેની પંચતંત્ર પ્રાચીન ભારતનો મૌલિક કયા ગ્રંથ છે. તેનાં ભિન્ન
લિત છે. ચોથામાં વિરધવળ અને તેના મંત્રી વતુપાલ તેજપાળની ભિન્ન ભાષાઓમાં સંસ્કરણા થયા છે. પંચતંત્રનું મૂળ સ્થાન
કથાઓ છે પાંચમામાં લક્ષ્મગુસેન, વરાહમિહિર, ભર્તુહરિ વગેરેની કાશ્મીર છે. ઈસવીસન પ૩ માં તો લગભગ તેને ઈરાનમાં પહેલવી
કથાઓ છે. ભાષામાં શેરવાં બાદશાહના સમયમાં અનુવાદ થયેલું. ઈસ્વીસન ૫૬૦ માં તેને સીરિયન ભાષામાં એક ખ્રિસ્તી પાદરીએ અનુવાદ પ્રબ ધ કોશ:કરેલ. પંચતંત્રમાં પાંચ તંત્ર છે- મિત્રભેદ, મિત્રલાભ, સધિ વિગ્રહ, લબ્ધ પ્રણાશ અને અપરીક્ષિત કારક દક્ષિણના અમર કીતિ
રાજશેખરના આ ગ્રંથમાં ૨૪ પ્રસિદ્ધ પુરુષોનાં ચરિત્ર વર્ણવાયા
છે. તેમાં ઈતિહાસનું પ્રમાણ બહુ જ ઓછું અને લોકકથાનું તત્ત્વ નામના રાજાના મુખ પુત્રોને વિષ્ણુશર્મા નામના ગુરૂએ આ વાર્તા
અધિક દેખાય છે. તેમાંથી કેટલાક જૈન ધર્મના આચાર્યો, કેટલાક એની રચનાથી લેક-શાસ્ત્રમાં પારંગત બનાવી દીધા પંચતંત્રની કયાને ઉદ્દેશ આમ નીતિશક્ષણનો છે.
જૈન ગૃહ, કેટલાક કવિઓ ને કેટલાક રાજાઓનાં ચરિત્રો છે.
આ સિવાય બૌદ્ધ જાતકોના ગ્રંથોના ઉલ્લેખ અહીં અભિપ્રેત હિતેપદેશ :
નથી.
Jain Education Intemational
For Private & Personal use only
www.jainelibrary.org
