________________
૬oo
ભારતીય અમિતા
તે જ કવિએ ગૌડ [બંગાળ] દેશના લોકોને સંસ્કૃત બેલનારા શબ્દોમાં વપરાય છે. ધીમે ધીમે પાલિશબ્દ તે ઉપદેશ જે ભાષામાં અને લાટદેશના લોકોને પ્રાકૃતમાં પરિચિત રૂચિવાળ સૂચવ્યા અપાય છે તે ભાષાને ઓળખવા માટે વાપરવામાં આવે અને છે. ૨૫
ત્રિપિટકની ભાષા પાલિ નામથી ઓળખાવા લાગી. ૧૬ આ પાલિ
ભાષામાં નીચેનું ત્રિપિટક સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે. ભ. બુદ્ધ અને ભ. મહાવીર સમકાલીન હતા. બુધે બુદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કર્યા પછી લગભગ પિસતાળીસ વર્ષ સુધી અને મહાવીરે
अभिधम्मपिटक કેવળ જ્ઞાન મેળવ્યા પછી લગભગ ત્રીસ વર્ષ સુધી અવિરતપણે ૨ ધHસંnfo
૨ વિમા પૂર્વ અને મધ્ય પ્રદેશમાં ફરી લોકોને ધર્મોપદેશ આપ્યો હતો જે ઘાતુwથા
पुन्गल पन्नति અને પિતાના અનુયાયીઓના સંઘે સ્થાપ્યા હતા. આ સંધનાં ૫ થી વધુ
६ धमक કાશી, કેશલ, વિશાલી, મિથિંલા વગેરેના રહેવાસીઓ-રાજપુત્રો, ૭ પટ્ટાન શ્રેષ્ઠિઓ, બ્રાહ્મણ, શુદ્રો વગેરે સમાનભાવે એક સાથે રહેતા હતા.
विनयपिटक એ નિ; સંદેહ છે કે ભિન્ન ભિન્ન પ્રાંત અને સામાજિક સ્તરમાંથી વાગીe
२ पाचितियकंड આવેલા આ લેક અરપરસના વ્યવહારમાં પ્રાકૃત -- ભાગધીને ૩ નહાવીઝંડ
४ चुल्लवग्गाकंड ઉપયોગ કરતા હશે. અલબત્ત તેમાં દરેક પોતપોતાની બોલીને , પરિવાર કાંઈક રંગ આપતા હશે. આવી રીતે વિકસેલી અને આંતરપ્રાંતીય
सुत्तपिटक વ્યવહારમાં ઉપયોગી બનેલી માગધી ભાષાને મગધના રાજપુરૂએ ? વીનિમાય
२ मज्झिमनिकाय અપનાવી અને પિતાના સામ્રાજય માટે રાજભાષા બનાવી. બુધે ૩ મંતનિદાય
४ अंगुत्तर निकाय તથા મહાવીરે કશુંય લખ્યું નથી. પણ તેમને મેઢેથી આ જ નિકાલ ભાષામાં આપેલા ઉપદેશે તેમના મુખ્ય શિષ્યો અને ગણધરોએ કંઠસ્થ કર્યા અને પિતાના શિષ્યોને આપ્યા. તેમણે તેમને શિષ્યને
આ ઉપરાંત યુપીઠ, ધમૂવ4. કાળ, તિવુનગ્ન, વિજ્ઞાનવર્યું, આપ્યા અને આ પ્રમાણે આ કંઠસ્થ ઉપદેશ-સાહિત્ય જળવાતું
- વેલ્યુ, ઘાથા, ગાત, મુd, Aza1ન, વૃષ્યવંશ, વરિયાપિટક તથા રહ્યું. પરંતુ કંઠસ્થ સાહિત્યમાં ધીમે ધીમે શાદિક ફેરફારો તેમજ આ
અશોકની ઘપિ વગેરે પાલિ સાહિત્યની નમૂનેદાર કૃતિઓ છે. સુધારા-વધારાને અવકાશ છે, આ અટકાવવા માટે બુદ્ધના નિર્વાણ અર્ધમાગધી-જેતાનું ધાર્મિક અને અન્ય સાહિત્ય અધું. પછી વર્ષે પાટલિપુત્રમાં એક સંગીતિ મળી અને બુદ્ધના જે માગધી ભાષામાં લખાયેલું છે, જે પણ પ્રાકૃતને એક પ્રકાર છે. ઉપદેશે તે સમયે કંઠસ્થ હતા તેમને ગ્રંથારૂઢ કર્યો. તે ત્રિપિટકાના અર્ધમાગધી સંબંધી જુદો લેખ આપવામાં આવ્યા છે એટલે નામથી ઓળખાય છે, અને તેમાં વપરાયેલી પ્રાકૃત [માગ વી] ભાષા અડી' તેનું વિવેચન કરવાની આવશ્યકતા નથી. પાલિ નામે ઓળખાય છે. મહાવીરના ઉપદેશો જરા મોડા ગ્રંથસ્થ થયા. જૈન આગમ ગ્રંથનું સંકલન મથુરા અને વલભીમાં મહાવીરના નિર્વાણ
પ્રાકૃત સાહિત્ય ઘણું વિશાળ છે. તેમાં નાટક, કાવ્ય, કથા પછી લગભગ આઠમા-નવમા સૈકામાં થયું છે એટલે તેની ભાષા
ચરિત્ર, છંદ, અલંકાર, કોશ ઇત્યાદિ અંગોને સમાવેશ થાય છે. ઉપર શૌરસેની અને મહારાષ્ટ્રની છાપ પડી છે. આ પ્રાકૃત ભાષા
આ પૈકી કયા કયા અંગે કેટકેટલા સમૃદ્ધ છે તે વિષે આપણે અર્ધમાગધી કહેવાય છે. પાલ અને અર્ધમાગધીમાં સહેજ સાજ
અહીં ટૂંકામાં જ નિર્દેશ કરશું. ફેરફાર જોવામાં આવે છે. પરંતુ એ નિ ; સંદેહ છે કે તે બંને નાટક આજે જે નાટકો ઉપલબ્ધ છે, તે સંસ્કૃતનાં ગણાય પ્રાકૃતના જ પ્રકારો છે.
છે. પરંતુ તેમાં ઘણા ખરાં પાત્રોની ભાષા પ્રાકૃત હોય છે. એટલે પાલિ. ઉપર જણાવ્યું તેમ બોદ્ધ ત્રિપિટકોની ભાષા પાલિ તે કેવળ સંસ્કૃતના જે ગાય નામથી ઓળખાય છે અને તે પ્રાકૃતનો એક પ્રકાર છે. તેનું નામ છે. કેવળ
છે. કેવળ સંસ્કૃતમાંજ કે કેવળ પ્રાકૃતમાંજ રચાયેલાં નાટક મળતાં પાલિ શા ઉપરથી પડ્યું તે બાબતમાં મતભેદો છે. પરંતુ પિતાના
નથી. પરંતુ નાટકના એક પ્રકાર નામે સટ્ટક ૨૭ તરીકે ઓળખાતી પાલિ મહાવાકરણ” માં ભિક્ષુ જગદીશ કાયપે આ મતભેદો
કેટલીક કૃતિઓ ઉપલબ્ધ થઈ છે. તેમાં કવિ રાજશેખર રચિત
કેટલા? ચર્ચા છે, અને છેવટે પિતાનું મંતવ્ય આપ્યું છે જે રવીકારણીય ૨૧. જયવલ્લભ : ૬૪જ્ઞાતા. જણાય છે. તે કહે છે કે નિકાયો અને અશોકના શિલાલેખમાં ૨૨. રાજશેખર : વરત્તરામાયન [ ૧, ૧૧ ] બુધ્ધ-દેશના બુધઉપદેશના અર્થમાં વરૂપ વાય’ શબ્દ વપરાય ૨૩ધનંજય : પદ્મ: વરિ૦ ૨, ૬૦. છે. અને તે ભાષામાં ૨ ને ૪ થાય છે (જેમ કે રાઝાટTI) ૨૪. રાજશેખર : +ાવ્યમીમાંસા–31. ૭ તયા if (7ઢિા ઉપસર્ગને આદ્ય સ્વર દીર્ઘ બનાવાય છે ૨૫. રાજશેખર : ડાઘા સંતસ્થા; પવિતવચઃ પ્રાતે ચારચાઃ એટલે 'ધમ્મ પરિયાય’ શબ્દ 'વસ્મ પાલિયાય” તરીકે રૂપાંતર પામે
થી વ્યવસા, • ૧૦ છે અને તેનો અર્થ ધર્મદેશના થાય છે. દેશના-ઉપદેશના અર્થમાં ૨૬ fમg 1ીરા રા: gifટ મશાળ : ga પાલિયાય ટૂંકામાં પાલિ શબ્દ દીધનિકાયપાલિ, ઉદાન પાલિ વગેરે છ હૈ ઘાર.
For Private & Personal Use Only
Jain Education Intemational
www.jainelibrary.org
