Book Title: Rajputane ke Jain Veer
Author(s): Ayodhyaprasad Goyaliya
Publisher: Hindi Vidyamandir Dehli
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010056/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diva jaina vI lekhaka ayodhyAprasAda goyalIya Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jainavIra (sacitra, aitihAsika ) lekhaka -- yodhyAprasAda goyalIya dAsa' bhUmikA lekhaka rAyabahAdura mahAmahopAdhyAya paM0 gaurIzaMkara horAcanda zrokA prathamAvRtti prakAzaka hindI vidyA mandira pahAr3I dhIraja, dehalI !! } caitra 1990 vikrama vIraM ni0 saM0 2459 apraila 1933 I0 -gAyAdatta presa, lotha mArakeTa dehalI / mUlya do rupayA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R lekhaka kI racanAyeM 1 saMgaThana kA vigula 2 dAsa puSpAJjalI -3 dAsa kusamAjalI 4 ujalepoza badamAza pR0 32 64 39 , 16 , 32 " " 80 32 5 abalAoM ke A~sU 6 vizvaprema aura sevA dharma7 jainavIroMkAitihAsa aura hamArApatana 160,, " 8 maurya sAmrAjya ke jaina-vIra pR0 176 9 rAjapUtAne ke jaina-vIra 10 gujarAta ke jaina- vIra 11 dakSiNa ke vIra aprakAzita " mUlya eka AnA " cAra AnA " eka AnA " eka AnA 1, cAra AnA eka AnA cAra AnA 22 93 39 12 samrAT khAravela 13 ahiMsA aura kAyaratA 14 hamArA utthAna aura patana "" 15 agravAla jAti kA vizAla itihAsa,, ukta racanAoM kA sarvAdhikAra lekhaka ke AdhIna hai hindI vidyA mandira " chaha AnA do rupayA 39 pahAr3I dhIraja, dehlii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AISE 4 pApa . .. PN . rx.25 MORE: RA PAARCH HALENDARIA ANAND appLANAKA-... - .. -- 68.... CUSTHANI : AAJN STATURE MAIL PEPE - - A JAAN SS 0 AIL.DIRG FONA PATI .. EPC CE ga HamroPram MES - gurU yati jJAnacandajI aura unake ziSya rAjasthAna ke amara lekhaka karnala jemsa TaoNDa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa --- mahAtmA TaoNDa ne rAjasthAna kA itihAsa likhakara . bhArata kA upakAra kiyA hai / unako saba jAnate haiM, para jo vAstava meM usake mUla haiM, jinheM karnala TaoNDa ne spaSTa rUpa meM apanA aitihAsika guru svIkAra kiyA hai, jinake pANDitya kI usane bhUri-bhUri prazaMsA kI hai; para jinhoMne svayaM apane ko paricita aura prasiddha banAne kI kabhI cintA nahIM kI, jo adyAvadhi hama saba ke nikaTa zrajJAt haiM / aura jinakA vAstava meM itanA upakAra hama saba para hai ki unakI smRti meM granthamAlA nikAla kara, purAtattva vibhAga Adi khola kara bhI hama uRNa na ho sakeM, jinakA smAraka hama khar3A kara sakeM to bhI thor3A hai, aura jinako bhUlakara hI hama, ulUka vAhana lakSmI ke upAsakoM ne apanI 'kRtajJatA kA paricaya diyA hai ? jo lekhaka ke isa zrama ke srota aura isa pustikA ke yathArtha janaka haiM; una svargIya rAjasthAnIya. yatI zrI jJAnacandajI jaina kI pavitra smRti meM eka bhakta "dAsa" dvArA samarpita / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyavAda hindI vidyA mandira ke sthApana meM dharmaniSTha mahAvIraprasAdajI jaina aura AyarvedAcArya bhAI mAmanacanda premI ne atyanta parizrama kiyA hai| aura nimna dAnI mahAnubhAvoM ne isa saMsthA ke prakAzana vibhAga meM dravya kI sahAyatA dI hai, isa kRpA ke liye hama unake atyanta kRtajJa haiN| -vyavasthApaka .' 50] zrI0 lAlA kAMzIrAma haMsarAja osavAla, sadara dehlii| 501" " dhamaNDIlAla nanhemala kasere " / " " kuMjIlAla kundanalAla bhAr3avI,nayAvAjAra: zrI0 vAva giradharalAla riTAyarDa poSTamAsTara. dehlii.| 50) zrI0 lAlA munnUmala sAhaba jauharI dehlii| 50) jainasamAja pAnIpata mA0 lA0 rUpacanda gArgIya / 36) zrI0 lAlA jainIlAla kArAjI cAvar3I bAjAra dehlii| " caudharIbaladevasiMha sarrApha darIvAkalAM dehlii| 24 " bAbU nemidAsa zimalevAle lAlA amAnatarAya niraMjanasiMha kaTarA dhUliyA / " kabUlasiMha maMgatarAya pahAr3I dhIraja dehlii| " mAlIrAmasA~valadAsaghaNTevAle halavAI hai| rakhanalAla sulavAnasiMha jauharI dehlii| ' 10. " kur3iyAmala banArasIdAsa sUtavAle sdr"| " nAharasiMha 10 // " daulatarAma gArgIya kaTarA dhUliyA dehlii| " " dezarAja karor3Imala " 10 " " gaMgArAma gaganamala " " 5. candulAla : . dehlii| " :zivanAtharAya pahAr3IdhIraja dehalI 5) " bAbU rAmacandra jaina bI0e0" " " umarAvasiMha kaTarA dhUliyA dehalI .. 6) jainasamAja chaparaulI ji0meraTha mA0 lA0 mNgtraayjain| 195 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI pRSTha - 15-16 17-28 29-344 viSaya bhUmikA vaktavya gajapUtAne ke jaina-bIra . . . rAjasthAna-paricaya . . . 1. mevAr3a mevADa-paricaya . . udayapura-rAjya . . 1. cittaur3agar3ha . . 2. jainakIrtistambha . . 3. mahAvIrasvAmI kA maMdira . 4. jaina mandira . . 5. satavIsadevalA . . 6. zAntinAtha kA mandira . 7. udayapura . . 8. kezariyAnAtha . . .9. RSabhadeva kA mandira / 10..bIjolyA jaina mandira . 35-168 37-60 37-60 39-45 41 41 42 4855 55-66 5657 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L 11. delavAr3A ke jainamandira. 57-58 12. kerar3A 59-60 mevAr3agaurava 61-65 mevAr3a ke vIra 66-168 1. rANI jayatalladevI. . 66-68 2. karmAzAha . . 68-74 3. AzAzAha kI vIramAtA . 74.79 4. bhAramala (bhAmAzAha kA gharAnA) 80 5. tArAcanda 81-83 6. bhAmAzAha 83-100 7. jIvAzAha 100 8. akSayarAja 9. saMghavI dayAladAsa . . 102-117 10. koThArI bhImasI . 118-122 - 11. mehatA agaracanda 123-126 (bhAmAzAha kI putrI kA vaMza) sevaka kA kartavya (kahAnI) 127-135 12. mehatA devIcanda , . 136-137 13. mehatA zerasiMha , . 137-143 14. mehatA gokulacanda : " . 143-144. * 15. mehatA pannAlAla , . 144-147 16. mehatAvirUzAha(nAthajIkAvaMza)148. . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. mehatA cIlajI . , . 148 18. mehatA jAlajI ... 148 19. mehatA nAthajI . " : 149 20. mehatA lakSmIcandajI, . 21. mehatAjorAvarasiMhajI, . 150 22. mehatA javAnasiMhajI, . 150 .23. mehatA patrasiMhajI " . 152-153 .24. sarUparayA vaMza . . 154-156 25. mehatA saravaNajI . . 157 (byor3hIvAlA khAndAna) 26. mehatA sarIpatajI , . 158 27. mehatA megharAjajI , , 158 28. mehatA bhAladAsajI " . 158-160 29. mehatA somacaMda gAMdhI , 161-164 30. satIdAsa gAMdhI . . 164 rANoM kesamakAlIna jainamantrI 165-168 . 2. mAravAr3a mAravAi-paricaya ... . 171-182 . 1. minamAla . , , , 173 .. 2. mAMDora .. . . . 174 3. nADola . . . . . 174 ..4. mAMgaloda . .. .. . 169-238. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [<] 5. pokarana 6. rAyapura - renapura 7. sAdar3I nagara 8. kAparadAM 9. varalAI 10. jasavantapurA 11. osiyA 12. bAr3amera 13. pAlInagara 14. sAMcAre 15. nANA 16. velAra 17. sevAr3I 18. vANerAva 19. varaMkAnAM 20. sA~DerAya 21. koraTA 22. jAlaura 23. kekiya 24. bAdalU 25. klovarAM 26. surapurA . * " * a D - = * 175 175 E k 176 phud Yo {e E 179 179 179 179 189 ce 80 ce ce 180. 281 181 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 [9] 27. nadasara 28. jasola . . 181 29. nagara . . 181 30. kher3a 31. tivarI 32. phalaudI . . 182 mAravAr3a ke vIra . . 183-190 1.harizcanda (maNDorake pratihArarAjA) 184 2. rajila , . . 184 3. naramaTa " . . 184 4. nAgabhaTa 5. tAta , . . 6. bhoja 7. yazovarddhana 8. canduka , 9. zIlakaH ., . . 10. moTa , 186 11. bhilAditya, . . 186 12. kaka . . 186 13. bAuka . . . 187 14. kavaka " . . 187-190 15. harivarmana (rAThaur3a rAjA) , 191 16. vidagdharAja , . 191 17. mammaTa " 18. dhavala . . 193 192 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 198 [10] . 19. bAlAprasAda : ., 194 20. mehatA mahArAja (jodhapura rAja- . vaMza ke jaina-bIra), 195 21. , rAyacanda : . 196 22. vRddhabhAna .. 197 23. ,, kRSNadAsa 197 24. , AsakaraNa , . 198 25. devIcanda 26. ., cainasiMha : 27. " acalojI - . 199 28. , jayamalla , . 199 29, neNasI : 200-209 30." sundaradAsa , . 209 31. karamasI('kSatrANIkAAdarza'kahAnI)205 32., bairaMsI " . 210 33., saMgrAmasiMha , . 211 .34.., sAMvantasiMha , . 212 35. rAva suratarAma , . 213 36. mehatA:savAIrAmaH ., . 216 37. saradAramala. . . 216 . .38., jJAnamala . . 216 39." navamala: . .. .. . . 217218 40. bhAnA bhaNDArI : .. (cauhAna vaMzIya jaina vIra) 219-222 41. raghunAtha : :. 222..... Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] [??]. 42. khimasI 43. vijayaM A 44. anupasiMha 45. pomasiMha, * 46. sUratarAma 47. gaMgArAma :48. ratanasiMha * 49. lakSmIcanda 50. pRthvIrAja 51. vahAduramala . 52. kizana mUla 1. sagara f 2. vohitya 3. zrIkaraNa : ,, 4. samadhara 5. tejapAla 6 vIlhA 7. kaDUvA:: 8. jaisala "3 9. baccharAja 10. karamasiMha 1.1.. varasiMha 17 "} 53. indrarAja siMghavI .. 31' 3. jAgala - cIkAnera yIkAnera - paricaya cacdrAvanoM kA utthAna aura patana "1 a 3. * R 223 N N 223 223 224 224 224 225 225 226 226 226-227 228-238 239-270 241. * 242-269 242 244 * 244 245. 246. 246 246 : 248*:: 248 .. 249 249 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. nagarAja 13. saMgrAmasiMha 14. karmacanda 4. jaisalamera [12] 15. bhAgacanda 16. lakSmIcanda vIra nArI (kahAnI) 17. amaracandra surAnA jaisalamera - paricaya sAhitya bhaNDAra jaisalamera ke vIra 5. mevAr3A - ajamera ajamera - paricaya ajamera ke vIra 5. sahaNapAla 6. neNA ... 7. dusAja 8. bIkA ... 1. mehatA svarUpasiMha 2. mehatA sAlimasiMha . 9. maMDa et : ... 606 &a 1 200 * 283-310 285-287 .288-310 288-289 1. dhanarAja siMghavI 2. AbhU (maMtrI maMDana kA vIra vaMza) 290 3. abhayada 4. baDa * ... ... ... * ... * * * * 250 250 251 260 260 264-269 270 271-282 . 273 274-278 279-282 279-280 . 281-282 291 292 293 294 294 295 296 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13] 10. cAhar3a 11. bAhar3a 12. dehar3a 13. padmasiMha 14. AhalU 6. AbU zrAva paricaya siMhAvalokana sahAyaka grantha-sUcI lokamama ... ... ... ... 15. pAhU 16. maMDana aura usake prantha ... ... 8 AbU delavAr3A mandira 9. AMbU delavAr3A mandira kA eka dRzya ... dee AbU parvata ke prasiddha jaina mandira rAjasthAna kI jaina jana-saMkhyA ... 0.0 6. hIravijayasUri aura akabara bAdazAha 7. jaisalamera - zAntinAtha - mandira citra citra-sUcI 1. yati jJAnacandajI aura karnala TaoNDa 2. jaina kIrtistambha 3. rANA pratApa aura bhAmAzAha (tiraMgA) 4. bhAmAzAha kA mRtyu smAraka 5. dayAladAsa kA jainamandira ... ... 299 299 299 300 300 301 301-310 311-331 313 314-331 332 333-344 345-346 347-355 pR0 3 41 89 97 244 258 203 313 329 . Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOF pratyeka sabhya jAti meM vIra puruSoM kA sadA se sammAnahotAcalA AtA hai aura Age bhI hotA rhegaa| vIratA kisI jAti / vizeSa kI sampaci nahIM hai| bhArata meM pratyeka jAti meM vIra puruSa hue haiM, parantu itihAsa ke abhAva meM unameM se adhikA~za ke nAma taka loga bhUla gaye haiM / rAjapUtAnA sadA se vIrasthala rahA hai, usa ke pratyeka bhAgameM vahA~ kI vIra saMtAnoM ne apane deza va svAdhInatA kI rakSA ke liye tathA paropakAra kI vRtti se prerita ho anekoM bAra apanA rakta bahAyA hai, jisakI smAraka zilAe~ jagaha jagaha para khar3I huI haiM, jo unakI vIra gAthAoM ko prakaTa kara rahI haiN| jainadharma meM dayA pradhAna hote hue bhI ve loga anya jAtiyoM se pIche. nahIM rahe haiM / zatAbdiyoM se rAjasthAna meM maMtrI Adi ucca padoM para bahudhA jainI rahe haiM aura unhoMne apane dAyitvapUrNa pada ko nibhAte hue anekoM kArya aise kiye haiM, jinase isa deza kI prAcIna takSaNa kalA kI uttamatA kI rakSA huI hai| unhoMne deza kI Apatti ke samaya mahAna sevAe~ kI haiM, jinakA varNana itihAsa meM milatA hai| unameM se anekoM ke caritra vo aba taka mile hI nahIM haiM aura jo . milate haiM ve bhI aparNa, jinakA itihAsa para vizeSa prabhAva nahIM par3a sakatA / isa avasthA meM jo kucha sAmagrI prApta hai, usa hI ke : para nirbhara rahanA par3atA hai| kyoMki aba taka jaina jagat meM kA anurAga bahuta kama utpanna huA hai| jisa prakAra gujarAta ke prasiddha jaina vIra vidvAna aura dAnI : Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [15]. maMtrI vastupAla ke kaI caritra grantha saMskRta meM milate haiM, vaise rAjapatAne ke jaina-cIroMke nahIM milate, yadi milate haiM to naammaatrke| rAjapatAne meM yaha niyama prAcIna kAla se hI calA AtA hai ki rAjakarmacArI cAhe jaina ho cAhe brAhmaNa, to bhI usako yathA avasara yuddha meM bhAga lenA par3atA thA / isI se rAjapUtAne ke kaI jaina-vIroMne yuddhake avasaroM para yathAsAdhya apane prANoM kA utsarga kiyA hai yaha nirvivAda hai| unake caritroM ko eka hI sthala para saMgraha karanA sAdhAraNa kArya nahIM hai / isake liye purAtana zilAlekhoM evaM prAcIna pustakoM ko par3hakara unakA Azaya jAnanA bhI zrama sAdhya kArya hai, jisakA mahattva ve hI loga jAnate haiM, jinako yaha kArya karanA par3atA hai| zrI ayodhyAprasAdajI goyalIya ne Rtipaya chapI huI pastakeM aura kucha idhara udhara jAkara aprakAzita pustakoM ke AdhAra para rAjapUtAne ke kaI jaina vIroM ke caritroM ko baTora kara yaha pastaka taiyAra kI hai| sAmagrI kA abhAva hone ke kAraNa kaI prasiddha jaina vIroM kA ullekha hI nahIM huA hai| to bhI goyalIyajI kA parizrama sarAhanIya hai| unhoMne rAjapatAne meM jitane bhI prasiddha jinAlaya haiM, unakA yathAsAdhya varNana kiyA hai, jisase jaina yAtrI bhI lAma uThA skeNge| rAjapatAnA ke liye goyalIyajI kA yaha prAraMbhika kArya hai| kArya sAdhAraNa nahIM hai| parantu isameM saMdeha nahIM ki una ko parizrama bhI bahuta karanA par3A hai| yaha saMgraha Age bar3hane para zikSAprada hokara jaina jagata meM sphUrti paidA karegA aura isase kaI ajJAt jaina vIroM ke caritra prakAza meM aaveNge| prAraMbhika kArya traTiyoM se khAlI nahIM hotaa| goyalIyajI se bhI kaI sthaloM para traTiyeM honA svAbhAvika hai| jinameM se kucha kA hama yahA~ para ullekha karanA Avazyaka samajhate haiM / ye truTiye doSa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] dRSTi se nahIM dikhalAI jAtI, pratyut isa bhAva se, ki AgAmI: saMskaraNa meM aisI truTiyeM na rheN| __ (ka) pR080 meM bhAramala kAvar3iyA ko mahArANA sAMgA ne vi0 saM0 1610 (60 sa01553) meM alavara se bulavA kara:raNa: thaMbhora kA kiledAra niyata karanA likhA hai| parantu :mahArANA. sA~gA kA dehAMta vi0 saM0 1584 (I0 sa0 1528) meM ho cukA. thaa| aisI dazA meM bhAramala ko vi0 saM0 1610 meM mahArANAH sAMgA kA alavara se bulAkara raNathaMbhora kA kiledAra banAnA : itihAsa se viruddha hai| (kha) pR0 195 meM likhA hai ki rAThor3a rAva sIhAjI ke putra . AsthAnajI ne saM0 1237 meM mAravAr3a Akara paragane mAlAnI ke gAMva ke kher3a meM apanA rAjya sthApita kiyaa| prathama to saMvat meM hI bhUla hai. rAva sIhAjI kA dehAMta vi0 saM0 1330 meM honA. unake mRtyu smAraka lekha se siddha hai, jo chapa.cukA hai| phira unake:: patra kA vi0saM0 1237 meM rAjya pAnA kyoM kara saMbhava ho sakatA hai ? dUsarA AsthAnajI ke liye paragane mAlAnI ke gAMva ke kher3a meM rAjya sthApita karanA likhA / isakA kucha bhI abhiprAya samajha.. meM nahIM aataa| yadi isa jagaha kher3a gAMva. yA pradeza.. likhA jAtA, to ThIka hotA aura vAstavika abhiprAya bhI nikl.aataa| .. : isa hI prakAra kahIM kahIM.uddhRta kiye hue saMskRta ke zilA-; lekhoM meM bhI asAvadhAnI huI hai, jo khaTakatI huI hai| lekhaka ne... kahIM-kahIM dhArmika pravAha meM vahakara khIMcatAna bhI kI hai. itanA.. hote hue bhI pustaka upAdeya hai / AzA hai .pratyeka jainadharmAvalaMbI... isa pustaka ko apane pustakAlaya meM sthAna dekara lekhaka ke. utsAha ko bar3hAveMge, tAki isake Age ke bhAga bhI:prakAzita ho skeN| 4.13.5-33. gaurIzaMkara hIrAcaMda omA. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vktvy| nahIM milanakaze tAya zunadina dAstA merI / khamozI guphtaga hai, javAnI hai jayAM merI // merA ronA nahIM, ronA hai yaha sAre gulistAM kA / ' vaha gula hU~ maiM,khiz2A hara gulakI hai goyA khijAM merii|| . -"ikravAla" alpavayaska aura anubhavahIna hone ke nAte mujhe itihAsa ke sambandha meM apanI sammati prakaTa karane kA adhikAra nahIM, to bhI maiM mAnya ravIndranAtha ke zabdoM meM kahU~gA ki, "sava dezoM ke itihAsa eka hI DhaGga ke hone cAhiye yaha kusaMskAra hai / isa kusaMskAra ko chor3a vinA kAma nahIM cala sakatA / jo AdamI 'ratha cAilDa' kA jIvana-caritra par3ha cukA hai,vaha IsA kI jIvanI par3hate samaya IsA ke hisAba-kitAba kA khAtA aura DAyarI talaba kara sakatA hai aura yadi IsA kI jIvanI meM unake hisAba-kitAba kA khAtA tathA DAyarI vaha na pAvegA to, use IsA ke prati azraddhA hogii| vaha kahegA ki jisake pAsa eka paise kA bhI subhItA na thA, usakI jIvanI kaisI ? ThIka isI taraha bhAratavarSa ke rASTrIya dAtara se usake rAjAoM kI vaMzamAlA aura jaya-parAjayake kAgaz2a patra na pAkara loga nirAza ho jAte haiM aura kahane lagate haiM ki Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-cIra "jahA~ rAjanIti nahIM, vahA~ itihAsa kA kyA z2ikra ?" ve sacamuca hI dhAna ke kheta meM baiMgana DhUMDane jAte haiM aura vahA~ baiMgana na pAkara dhAna kI ginatI anna meM hI nahIM karate / saba khetoM meM eka hI cIz2a nahIM hotI, yaha samajhakara jo loga sthAna ke anusAra upayukta kheta se upayukta anna kI AzA karate haiM, ve hI samajhadAra samajhe jAte haiN|" - "yaha sarvazrA ThIka hai. ki Aja kala. itihAsa kA jo artha kiyA jAtA hai (arthAt dUsaroM ke sAtha mukAvilA tathA saMgrAmoM kA varNana Adi) usa artha meM bhAratavarSa kA itihAsa nahIM pAyA jaataa| prAcIna kAla meM AryAvarta kabhI isa prakAra kA deza. na thA, jo dUsaroM se yuddha karake apanI unnati krtaa| bhAratIyoM kI unnati kI apanI vizeSa rekhA thii| yaha nizcaya karane ke pUrva ki bhAratavarSa kA koI itihAsa hai yA nahIM,hameM yaha jAnanA cAhiye ki bhAratavarSa ke itihAsa kI kaunasI rekhA hai ? usa rekhA kA nizcaya karake usa ke anusAra itihAsa likhA jA sakatA hai "+l.. - bhAratavAsI sadA se adhyAtma-premI rahe haiM, yahI kAraNa hai ki unake sambandha meM mAra-kATa, khUna-kharAbe kA varNana nahIM miltaa| unhoMne isa raktaraMjita pRSTa ke likhane meM AvazyakatA se adhika upekSA rakkhI hai| bhAratameM yuddha na hue hoM, athavA bhAratavAsI isa daMgakA itihAsa likhanA hI nahIM jAnate the| yaha bAta nhiiN| bhArata ___ svadeza pRSTa 33 / .. .. . " + bhAratavarSa kA itihAsa pR. 2.00 Pra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM mahAbhArata jaise maMsAra prasiddha yuddha aura vyAsa, vAlamIka, tulasI, jinasenAcArya jaise itihAsakAra huye haiN| para, bhArata ke yuddhoM aura videzoM ke yuddhoM meM pRthvI zrAphAza kA antara rahI hai| rAjya lipsAyaliye magahI mAnAoM ko patrahInA kara denA, bAlapha yAlimAnoM ko anAtha banA denA; matI nAriyoM ko bharI javAnI meM vaidhavya kA duHkha denA, dezabhara meM ghora bhaya phailA denA, bhAratavAsiyoM ne pApa smjhaa| hA~ zrAtma-rakSA ke liye, satItva rakSA ke liye aura dharmabajA ke liye yuddha avazya kiye haiN| vaha bhI usa samaya jabaphi yuddha karane ke sivAya aura koI dUsarA upAya hI nahIM thaa| bhAratavAniyoM ne yuddha zAnti-bhaMga ke liye nahIM, apitu zAntiratA ke liye kiye haiN| jo jAni mumna mai zAnti kI goda meM nidrA letI rahI ho, usa bhAratavAsiyoM ne kabhI cher3A honidhinna hadayoM meM prAtaka pahu~cAyA hogamA udAharaNa eka bhI nahIM milanA / isI prakAra bhAratIya ukta itihAsakAroM aura videzIya itihAsakAroM ke dRSTikoNa meM bhI paryApta antara rahA hai| bhAratIya manthaphAroM ne kabhI apane sAhitya se kisI deza va jAti ko parAdhIna evaM pratibhA aura sAhasahIna banAne kI duracchA nahIM kI, apitu jo bhI ligvA vaha prANImAtra kI kalyANa-kAmanA ko laMkara liyA / yahI kAraNa hai ki Aja aneka bhAratIyapaMtha saMsAra kI pratyeka bhASA meM anavAdita hokara pUrvakAlIna bhAratIyoM kI prakhara pratibhA kA paricaya de rahe haiN| jainadharma pUrNa rUpeNa zrAtmA kA dharma hai, isIliye jainadharmAnu Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapatAne ke jainacIra yAI bhI adhyAtma-premI rahe haiM / inake yahA~ SaT dravya (1 jIva, 2 pudgala, 3 dharma,4 adharma,5 AkAza aura 6 kAla) kA viSad vivecana milatA hai / jaina-AcAryoM ne jisa viSaya para bhI likhA hai vaha apane DhaMga kA anUThA aura bejor3a hai, para adhyAtma para sabase adhika likhA hai / jainAcAryoM ne yuddha Adi rAgAtmaka viSayoM ke varNana meM hindU-manthakAroM kI apekSA aura bhI adhika udAsInatA rakkhI hai / paurANika kAla ko jAne dIjiye,azoka kA pratidvandI samrAT khAravela joki prasiddha jainadharmI huaA hai,usake sambandha meM jainapranthoM meM eka zabda bhI nahIM miltaa| isI prakAra mAnyakheTakA rAThaur3a vaMzI rAjA amoghavarSa bhI jainI huA hai aura yaha prasiddha anyakAra jinasenAcArya kA ziSya thA, phira bhI svayaM jinasenAcArya ne athavA aura kisI ne isake viSaya meM kucha nahIM likhA / aise aneka udAharaNa diye jA sakate haiM / yadi ina rAjAoM ke sambandha ke zilAlekha Adi na milate to Aja itihAsa ke pRSThoM meM inakA astitva taka na hotaa| phira bhI jainadharma ke zilAlekhoM, sthavirAvaliyoM, paTAvaliyoM aura pranthoM meM bhAratavarSa ke itihAsa kI sAmagrI vikharI huI . + dvAzrayakAvya, pariziSTaparva, kIrtikaumudI, vasantavilAsa, dharmA yudaya, vastupAla-tejapAla-prazasti, sukRtasaMkIrtana, hagmIramada madana, kumAra vihAra-prazati, kumArapAla-caritra, prabhAvaka-caritra, pravandhacintAmaNi, zrItIrthakalpa, vicArazreNI, sthavirAvalI, macchaprabandha, mahAmohaparAjaya nATaka, kumudacandra prakaraNa, prabandhakoSa, tIryamAlAprakaraNa, upadezasaptatikA, gurvAvali, mahAvIra prazarita, paMcAzatiprabodha sambandha, somasaubhAgyakAvya, guNagaNaratnAkarakAvya, pravacanaparIkSA, jagadguruvAnya, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavya. . par3I hai| para Aja hameM isase santoSa nahIM ho sakatA / adhyAtmavAda kI jagaha aba AdhibhautikavAda (pudgalavAda ) ne lelI hai / ataevaM Adhibhautika vAda kA mukAbilA karane ke lie athavA Adhibhautika saMsAra meM ijjata-zrAbarU se jIne ke lie hameM AdhibhautikavAdiyoM jaisA itihAsa nirmANa karanA hI hogA / yahIsamaya kA takAjA hai| ___ prastuta pustaka meM adhikAMza khUna-kharAbe aura mAra-kATa kA hI varNana par3ha kara pAThaka mujhe azAnta, krUra-hRdaya, yuddha-premI samameMge,para bAta isase bilkula bhinna hai / maiM pUrNatayA zAnti, ahiMsA aura vizvaprema kA upAsaka huuN| maiM yuddha se hone vAle kupariNAmoM se anabhijJa nahIM, yuddha sabhya jAti aura sabhya dezoM ke liye kalaMka hai, maiM kabhI deza ke honahAra bAlakoM ke mastiSka meM yaddha sambandhI saMskAra nahIM bharanA cAhatA / merI abhilASA hai ki saMsAra se zastravAda kA nAma hI uThajAya, Atmika bala ke Age zArIrika bala kA prayoga karanA hI loga bhUla jA~ya ! para, yaha tabhI ho sakatA hai, jaba sabala rASTra balavatI jAtiyA~-nirbala rASTroM-alpa saMkhyaka jAtiyoM ko har3apa jAne kI durecchA kA anta krdeN| upadeza taraMgiNI, harisaubhAgyakAvya, zrIvijayaprazasti kAvya; zrIbhAnucandacaritra, vijayadevamahAtmya, digavijaya mahAkAvya, devAnandAbhyudayakAvya, jhagaDucaritra, suvRtasAgara, bhadrabAhucaritra Adi ina saMskRta-prAkRta anthoM ke atirika bhASA ke rAsa bhI bahuta se milate haiM jo aitihAsika vRttAntoM se bhare par3e haiM / jaise:-vimalamaMtrI kA rAsa, yazobhadrasUri rAsa, kumArapAla rAsa, harivijaya kAM rAsa aadi| - - - - - - - - - - upadeza taraMgiNAgavijaya mahAkAvya mAita anyoka Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rAjapUtAne ke jaina dhIra .. -hamArA dharma zera vanakara dUsaroM ko har3apAjAne kI AjJA nahIM detA, parantu vaha bher3a-vane rahane kI zikSA kA bhI virodhI hai| zera aura bher3a:kA kabhI mela ho hI nahIM sktaa| bher3a kitanI hI dayA samAnAdhikAra, vizvaprema Adi kA ronA roye, usakA jIvana surakSita raha nahIM sktaa| bher3a jaba taka bher3a banI rahegI use khAne ke liye saMsAra meM zera paidA hote hI raheMge / ataH dUsaroM ko har3apa.jAne ke liye nahIM, apitu apanI Atma-rakSA ke liye sabhI ko sajaga rahanA caahiye| . . . . . . . . jainiyoM para unake ahiMsA premI hone ke kAraNa, aneka mahA paruSoM:(1) ne kAyaratA kA doSa lagAyA hai aura aba vaha (jainI) kAyara kahalAte kahalAte vAstava meM kAyara bhI ho gaye haiN| usI kAyaratA ko haTAne ke liye maiMne "jaina vIra-caritAli" ke saMkalana karane kA prayatna kiyA hai| tAki jaina samajha sakeM ki hamAre purakhAH cupacApa: bher3oM kI taraha badha sthala meM nahIM cale jAte the| / / ...dUsaroM ke dvArA apanI nindA nirantara sunate rahane, se-jAtIya itihAsa meM aneka bIbhatsa ghaTanAe~ upasthita hotI dekhI gaI haiM / 'mahAbhArata kI kathA meM varNita hai ki, karNa ko balahIna karane ke liye usake sArathI pANDava-hitaiSI, mad-nareza zalya ne usakI bahuta nindA kI thii| dUsaroM ke mu~ha se rAta-dina apanI nindA sunate rahane se sAdhAraNata: saba.ko AtmaglAni upasthita hotI hai, logoM ke mana meM bhrAnti utpanna ho jAtI hai ki hama akarmaNya aura hInazakti haiN| aisI mAnti bahuta dinoM taka sthAyI rahane se una logoM kI buddhi naSTa hone aura carita-bala ghaTane lagatA hai| isI se apanI jAti kI nindA sunanA.. pApa arthAta avanati jaMcaka kahA jAtA hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavya 23 balki unheM bhI Atma-rakSA karanA AtA thA / vaha bhI dharma aura jAti kI pratiSThA banAye rakhane ke liye prAraNoM kA tuccha moha chor3a kara jUjha marate the / . jo bandhu mere svataMtra aura dhArmika vicAroM se paricita haiM, saMbhava hai veM merI isa "vIra- caritAvali" meM jaina zabda lagA huA dekha kara cauke aura kaheM ki "yaha maMjuhavI dIvAnaMgI kaisI ? " aise mahAnubhAvoM se nivedana hai ki jainI bhI saMsAra ke eka aMga haiM, unakA aMga bhI yahIM kI miTTI-pAnI se banA hai / inake purakhAoM ne bhI aneka loka-hita kArya kiye haiN| para, durbhAgya se vartamAna jaina apane svarUpa se paricita nahIM; tabhI vaha kartavya vimukha ho baiThe haiN| unakA bhI isa samaya kucha kartavya haiM, vaha bhI deza ke eka aga haiM / koI zarIra kitanA hI valazAlI kyoM na ho, jayaMtaka usakA eka bhI aMga dUSita rahegA taba taka vaha pUrNa rUpeNa sukhI nahIM bana sakatAM / isI bAta ko lakSa karake yaha saba likhA gayA hai| para jahA~ taka maiM samajhatA hU~ maiMne ina nibandhoM meM maz2ahabI dIvAnagI ko phaTakane taka nahIM diyA hai| jaina aura jainetaraM donoM hI isakA kasA upayoga kara sakate haiN| bakaula "iqabAla" sAhaba' ke maiMne isa bAta kA pUrA dhyAna rakhA hai : merI z2abAne kalama se kisI kA dila na dukhe / bauddhoM kI sattA bhArata se uTha gaI hai, bauddha bhArata meM nahIM hone ke barAbara haiM, phira bhI unake sambandha meM thiyeTaroM, sinemAoM samAcAra-patroM aura pustakoM dvArA kAkI prakAza par3atA hai; kintu Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-dhIra jainI bhArata meM rahate huye bhI unake sambandha meM koI kucha nahIM likhatA, unake gaurava-pratiSThAzrAdi ko jAne dIjiye, unake astitva se bhI bahuta kama paricata haiN| isake kaI kAraNa haiM / bauddha saMsAra meM sabase adhika hai, balazAlI bhI khUba haiM aura rAjya sattA : bhI unake hAtha meM haiM, isa liye unakI ora saMsAra kA dhyAna zrAkarSita honA z2arUrI hai / isake viparIta jenasamAja rAjya sattA kho baiThI hai, apane sahayogiyoM-anuyAiyoM ko nirantara nikAlate rahane ke kAraNa alpa saMkhyA meM apane jIvana ke zeSa dina pUre kara rahI hai| usakA svayaM bAhya ADambaroMke sivA isa ora dhyAnahI nahIM hai, lava aisI. maraNonmukha sAthahI cir3acir3IsamAja ke sambandha meM koI kyoM aura kaise likha sakatA hai| apane pAsa itihAsa ke aneka sAdhana rahate huye bhI unheM kaMjUsa ke dhana kI taraha anupayogI banA rakkhA hai / jaina samAja ke. zrImAna svoM ke pralobhana / aura jarAsI vAha-vAhI ke liye karor3oM rupayA prativarSa rathayAtrA, vimvapratiSThA, dIkSA-mahotsavoM meM vyaya karate haiM aura sAhityanirmANa meM isa liye kucha utsAha nahIM rakhate kyoMki vaha samajhate haiM ki isa se paraloka meM koI lAbha nahIM / paraloka aura puNya ke pralobhana se kisI bhI kArya ke karane kA jainadharma meM niSedha hai . aura gItA meM bhI kiSkAma-phala kI icchA na rakhate huye-kArya karane kA ullekha hai| ... phirakA bandI haiM kaI aura kaI jAte haiN| kyA jamAne meM panapane kI yahI bAte haiN|' a......................... . . Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavya yAda karate haiM jo loga jannata kI tamannA meM / ibAdata to nahIM hai, ika taraha kI vaha tijArata hai // - 'ajJAta' pratiSThA athavA puNya-dhandha ke lAlaca ko lekara kisI kArya ke karane meM samucita phala kI prApti nahIM hotI / to bhI jo vyakti tijArata ko dhyAna meM rakhate huye dharma kArya karate haiM; unheM dhyAna rakhanA cAhiye ki sAhitya ke pracAra kA jainadharma ne sabase adhika mahatva mAnA hai| jainadharma meM kathita AhAradAna, zrapadhidAna, abhavadAna kA phala bhogane ke liye yaha AtmA kisI bhI yoni meM rahatA huA apane kiye huye dAnoM kA phala prApta kara sakatA hai; para "jJAnadAna " kA phala pAne ke liye use niyama se manuSyayoni meM hI AnA hogA; kyoMki manuSya ke sivA aura koI jIva isakA upayoga nahIM kara pAtA / zrataeva jaina samAja ke zrImAnoM ! yadi tumheM sadaiva manuSya bananA hai-nArakI - pazu nahIM bananA hai to sava ADambaroM ko chor3a kara jJAna-dAna karanA sIkho, bhaviSya sudhArane ke liye uttama sAhitya nirmANa karo; anyathA bakaula "cakabasta" sAhava - miTegA dAna bhI aura prAvaka bhI jAyegI / tumhAre nAma se duniyAM kI zarma AyegI // 25 . maiM mandira Adi banavAne ko burA nahIM samajhatA, maiMne svayaM prastuta nibandha meM prAcIna mandiroM kA bar3e garva se varNana kiyA hai; para isa samaya unakI aura adhika AvazyakatA nahIM / Aja Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAjapUtAne ke jaina- vIra kitane hI prAcIna mandira dharAzAyI ho rahe haiM, aneka jagaha mUrti kI pUjana pracAlana karane vAle manuSyoM kI jagaha cUhe aura naula raha gaye haiM, aneka vizAla mandira apane sacce upAsakoM kA abhAva dekhakara dahAr3a mArakara ro rahe haiM phira bhI, unake karuNa krandana ** ko sunate huye anAvazyaka naye naye mandira banavAne, pratimAyeM sthApita karavAne meM kyA lAbha hai ? yaha hamAre zrImAnoM ke aMtaraMga bAta sivAya sarvajJadeva ke aura kauna jAna sakatA hai ? " itihAsa se nIca aura kamIna logoM ko muhabbata nahIM hotI - jinake purakhAoM ne kabhI koI Adarza upasthita nahIM kiye, ve kabhI apane purakhAoM ko yAda nahIM karate / aise hI loga itihAsa se ghRNA karate haiN| para Azvarya to yaha hai ki jinake purakhAoM-bApa dAdoM ne aneka lokottara kArya kiye vaha bhI Aja isa ora se udAsIna haiM / 2 loga kahate haiM. bhUtakAlIna bAtoM - gar3he muddoM ko ukhAr3ane se kyA lAbha ? bhUta ko chor3a kara vartamAna kI sudha lenA cAhiye / para, merA vizvAsa hai ki haraeka qauma aura deza kA, vartamAna aura bhaviSya bhUta para hI nirbhara hai| jisakA bhUta andhakAra meM hai usakA vartamAna aura bhaviSya kabhI ujjvala ho hI nahIM sakatA / jisa makAna kI nIMva dRr3ha nahIM, vaha bahuta dinoM taka gagana se bAta nahIM kara sktaa| isIliye bhUtakAlIna bAteM sabhI sunanA cAhate bAlaka bAlikAyeM, yuvA-yuvatiyA~, vRddha aura buddhAe~ sabhI phursata ke vakta kahAnI kahate aura sunate haiN| bhUtakAlIna bAteM "220" 1. . : Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? - vaktavya sunanA manuSya kI kuMdaratI qitarata hai / ataH jisake pAsa apane yahA~ ko bhUtakAlIna bAteM nahIM hotIM ve dUsaroM kI sunakara apanA zauka pUrA karate haiN| isI liye saMsAra kI pratyeka jAti apanA bhUtakAlIna itihAsa nirmANa karatI haiM, tAki usake putroM ko dUsaroM kA mu~ha dekhanA na par3e / kyoM huI acchA hI yadi hamArI samajaM bhI apane ghara kI cIja ko bartane kA prayAsa prArambha karade / mahAtmA gAndhI bhI bhUtakAlIna harizcandraM jaisI kahAniyoM se hI prabhAvita hokara misTara se mahAtmAM huye haiM / ::: kisa ajamata mAjI ko naM muhami saMmabho / komeM jAga uThanI haiM aksara inhIM akasAnoM se // "khA~" yaha maiM mAnatA hU~ ki prastuta pustaka ko koI bhI samajhadAra vyakti mahatva nahIM de sakatA aura vAstava meM mahatva dene yogya bhI nahIM itihAsa aura sAhitya kI dRSTi se bhI isameM aneka bhahI aura moTI bhUloM kA rahanA sambhava hai| isa eka prakAra se samasta rAjaputAna ke jaina-vIroM kA itihAsa bhI nahIM kaha sakate / isameM koTA, bUMdI, jayapura Adi kaI rAjapUtAnAntaragata sthAnoM kA ullekha nahIM kiyA jA sakA hai| para, isameM merA tanika bhI dopa nahIM hai / rAta-dina parizrama karake jitanA bhI maiM upalabdha sAhitya prApta kara sakA aura guNiyoM ke jUtoM meM baiThakara jo bhI maiM jAna sakA, vaha saba maiMne prastuta pRSThoM meM bukhera dene kI ceSTA kI hai| sAdhanAbhAva aura anubhavahInatA ke kAraNa jo pustaka meM truTiyA~ raha gaI haiM unakA maiM z2immedAra nahIM / hA~, pramAda aura pakSapAta ko J } Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 rAjapUtAneke.jaina cIra :maiMne pAsa taka nahIM phaTakane diyA hai jo bhI kucha likhA hai satya ko lekara likhA hai / saMbhava hai merA yaha prayAsa asaphala rahA ho, phira bhI maiM itanA avazya kahU~gA ki. .. maiMne likhA hai ime khune jigara se apane / ___ isake saMkalana karane meM jo durdina dekhane par3e haiM, bhagavAna kare mere sivA vaha dina koI aura na dekhe / dila eka prakArase TUTa sA gayA hai apane vacanAnusAra jyoM tyoM karake Aja yaha kRti. mujhe pAThakoM ke kara kamaloM meM bheTa karate hue harSa hotA hai| yadyapi isameM aneka truTiyA~ haiM, maiM ise jaisA cAhatA thA, vaisA na likha sakA / yadi vidvAn pAThakoM ne pustaka meM rahI huI truTiyoM kI ora merA dhyAna AkarSita kiyA aura isake liye sAhitya sambandhI sAdhana juTAne kI udAratA dikhAI to saMbhavatayA unake sudhAra kA prayatna kiyA jaaygaa| anta meM bhAvanA hai ki: hara dardamanda dila ko ronA merA rulaade| behoza jo par3e haiM zAyada unheM jagAde // "ikabAla" rASTrIya auSadhAlaya gAlI varanA, sadara dehlii| . dAsa pra.pra. goyalIya . 24-2-33. kaiphiyata aisI hai nAkAmI kI isa tasavIra meN| jo utara sakatI nahIM AInaye taharIra meM / / .. :- "ikavAla". Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-vIra Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna ... .... jahA~ vIratA mUrtimanta ho haratI thI bhUtala kA bhAra / jahA~ dhIratA ho pAtI thI dharma-dhurINa kaNTha kA hAra / / jahA~ jAti-hita bali-vedI para sadA vIra hote balidAna / jahA~ deza kA prema banA thA surapura kA sukhmy-sopaan|| jisa avanI ke bAla canda ne kATe balavAnoM ke kAna / camekI jahA~ vIra bAlAe~ raNa-bhU meM karavAla samAna / ' kie jahA~ ke nRpa-kula-maNDala ne kitane lokottara kAma / jisa lIlAmaya raGga-avani meM upaje nAnA loka-lalAma // jisa ke eka-eka raja-kaNa para lagI rAjapatI kI chApa / jisa kA vAtAvaraNa samajhatA raNa meM pITha dikhAnA paap| jisake patte marmara rakha kara, rahe par3hAte prabhutA-pATha / jisake jIvana-saMcAraNa se harita huA thA ukaThA kaatth|| -"hariaudha' rers. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mur3ake dekho dosto ! isa rAjapUtI zAna ko|. . miTate miTate miTa gaye, lekina tu chor3A pAna ko|| -ajJAt "rAjapUnAne meM koI choTA sA rAjya bhI aisA nahIM hai, jisa meM thamopalI jaisI raNa-bhUmi naho aura zAyada hI koI aisA nagara mile, jahAM liyoniDAsa jaisA vIra puruSa. utpanna na huA ho|" -jemsa rAha . . to isa rana-prabhA bhAratabhUmi kA cappA-cappAM dharma-dhIroM ke pavitra balidAna se daidIpyamAna hai| yahA~ kA pratyeka paramANu apane sIne meM svataMtratA kI Aga sulagAye huye par3A hai, phira bhI rAjapUtAne kA nirmANa to khAsa kara zahIdoM kI haDDiyoM aura rakta se milakara huA hai / bhArata ke una durdinoM meM jaba ki vaha parataMtratA ke bandhana meM jakar3A jA cukA thA, usakI coTI-beTIna kI rakSA kA koI upAya nahIM thA, taba-yahA~ kI Ana para mara miTane ke liye rAjapUtAne ne jo Atmotsarga kiyA thA, vaha cithar3oM ke .inwww .commmmmmmi............ + camakatA hai zahIdoM kA lahU parade meM kudarata ke / - zAka kA husna kyA hai, zoziye raMga hinA kyA hai...|| - - --- - - - - - - - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 rAjapUtAne ke jaina- cIra vane kAg2az2a para likhane kI cIz2a nahIM / Aja isa paratantratA cuna meM bhI, jaba rAjapUtAne kI abhUtapUrva vIratA, dhIratA, tyAga aura zaurya kA varNana par3hate haiM to A~kheM mastI meM nAcane lagatI hai, hRdaya mAre svAbhimAna ke uchalane lagatA hai, chAtI phUla uThatI haiM, romA~ca sted haiM aura aisA bhAna hone lagatA hai ki hama bhI sInA tAna kara nikalane kA adhikAra rakhate haiN| vartamAna meM isa itihAsa prasiddha rAjapUtAne meM 19 dezI riyAMlateM, lAvA aura kuzalagar3ha nAmaka do khudamukhtiyAra ThikAne tathA briTiza ilAkA - ajamera ( meravAr3A) aura AbU pahAr3a sammalita / isakA kSetraphala 1, 31, 698 vargamIla hai aura isameM karIba 1|| karor3a loga basate haiM / ninna likhita tAlikA meM rAjapUtAne kI saba riyAsatoM ke nAma unake kSetraphala aura vartamAna zAsakoM kI jAti kA vivaraNa diyA jAtA hai / saMkhyA nAma riyAsata 1 jodhapura (mAravAr3a) 2 . bIkAnera (jAMgala ) 3 jaisalamera (mADa) 4 jayapura ( DhUMDhADa ) 5 udayaparaM (mevAr3a) 6 koTA ( hAr3otI) rAjA kI jAti rADauTha rAjapata 33 " bhATI yAdava kachavAhA gahalota hADA cauhAna kSetraphala 35,016 vargagIla 23,315 16,061 - 15,519 P 12,756 5,684 1.9. :: 39 " "" Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyA- nAma riyAsata. 7: alaMbara 8 ToMka 9 bUndI (hAr3otI) 10 bharatapura 11 sirohI 12 13 14 15 bA~savAr3A DUMgarapura karaulI dhaulapura ..... rAjasthAna, 16 pratApagar3ha 17 kizanagar3ha rAjA kI jAti kachavAhA paThAna musalamAna2,553 hADA cauhAna 2,220 18 jhAlAvAr3a 19 zAhapurA 20 kuzalagar3ha (khuda su0) 21 lAvA (," " ) 22 ajamera (meravAr3A) 23 AbU pahAr3a 17 yAdava jATa gahalota rAThaur3a jATa 1982 devar3A cauhAna 1,958 gahalota 1,606 jhAlA gahalauta rAThaur3a kachavAhA aGgareja 33 kSetraphala . .:. : "J 3,141 vargamIla, 1,447 1,242 1,155 886 858 810 405 340 19 2,711 6 . .. " " 93 "} 39 125 99 39 33 "" " 35 33 33 "" ukta 23 riyAsatoM meM se prastuta pustaka meM unhIM riyAsatoM kA ullekha kiyA jAyagA jinameM ki jaina- vIroMkI kI gaI sevAoM kA abhI taka thor3A bahuta vivaraNa upalabdha ho sakA. : ke Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. rAjapUtAne ke jaina vIra samparNa itihAsa meM mevAr3a (udayapura riyAsata.) kA itihAsAsana se adhika gauravapUrNa aura pratibhAzAlI hai / zrataeva prastuta pustaka kA zrIgaNeza isIriyAsata se prArambha kiyA jAtA hai / 15 navambara san 32 LOOD Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a. "Mewar with all faults, I love thee still" mevAr3a ! tumameM haz2Ara doSa hone para bhI maiM tujhe sneha karatA hU~ / 99 - jemsaTaoNDa Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CHECRETRIETTE pavitra tIrtha GOLYSIOGRASSHOURS905IGRASSAGESSISPOTTERY are, phirata kata, vAvare ! bhaTakata tIratha bhri| anyauM na dhArata sIsa pai sahaja sUrapaga-dhUri / / vasata sadA tA bhUmi pai, tIratha lAkha kror| larata marata jaha~ vAkura, virami vIra vara jora // nagI joti jaha~ jUma kI, khagI khaDga khuli bhuumi|| raMgA rudhira sauM dhUri so, dhanya dhanya raNa-bhUmi // taha puSkara, taha~ surasarI, taha~ tIratha, tapa, yaag| uThyoM suvIra-kabandha jaha~ vahaI puNya, prayAga / / saMgara-sohaiM sUri jaha~, bhaye mirata caka-cUri / / bar3abhAgana te milati vA raNa-A~gana kI dhuuri|| -zrI viyogIhari JAIRAT RETREATIHARSERE HTDGRASSIGFISCRIME TRAISRAEES Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a-paricaya udayapura rejiDaMsI yA mevAr3a meM 4 rAjya haiM / udayapura, bA~savAr3A - DUMgarapura aura prtaapgddh'| isakI cauhahI uttara meM ajamera meravAr3A aura zAhapura, uttara-pUrva meM jaipura aura bUndI / pUrva meM koTA, aura ToMka, dakSiNa meM madhyabhArata, pazcima meM arAvalI pahAr3a / san 1901 meM yahA~ jainI 6 phI sadI the| * udayapura-rAjya * "rAjapUtAne ke dakSiNI vibhAga meM 23deg49' se 25deg28' uttara akSAMza aura 70deg1' se 75deg49' pUrva dezAntarake bIca phailA huA hai / usakA kSetraphala 12691 vargamIla hai| udayapura rAjya ke uttara meM ajamera meravAr3A aura zAhapure (liye) kA ilAkA; pazcima meM jodhapura aura sirAhI rAjya, naiRtya koNa meM IDara, dakSiNa meM DaMgarapura, bA~savAr3A aura pratApagar3ha rAjya, pUrva meM siMdhiyoM kA paraganA nImaca, ToMkakA paraganA, nIMbAher3A aura bUndI tathA koTA rAjya haiM, aura IzAnakoNa meM devalI ke nikaTa jayapura kA ilAkA A gayA hai| isa rAjya ke bhItara gvAliyara kA paraganA gaMgApara jisameM 10 gA~va haiM aura Age pUrva meM indraura kA paraganA naMdavAsa (naMdavAya) A gaya hai, jisameM 29 gA~va haiN|" rAjapUtAne ke prAcIna jaina smAraka pR0 138 / + rAjapUtAne kA itihAsa pR0 306 / . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-vIra " mevAr3a meM parvata zreNiyA~ adhika haiM yaha harA bharA suhAvanA pradeza hai / sAla bhara bahane vAlI mevAr3a meM eka bhI nadI nahIM hai| yahA~ choTI bar3I jhIleM bahuta haiM / jinameM kaI atyanta darzanIya aura mana-mohaka haiM / mevAr3a kA jalavAyu sAmAnya rIti se Arogyaprada samajhA jAtA hai / bhUmi kI U~cAI ke kAraNa yahA~ sardI ke dinoM meM na to adhika sardI aura uSNakAla meM na adhika garmI hotI hai / yahA~ kI samatala bhUmi paidAvArI ke liye bahuta acchI hai / ' mevAr3a ke prasiddha kile cittaur3agar3ha, kuMbhalagar3ha aura mANDalagar3ha haiM, inake sivA choTe-moTe gar3ha aura gar3hiyA~ bhI aneka haiM / bAmbe bar3audA enDa seNTrala iNDiyA relve kI ajamera se khaMDavA jAnevAlI choTI nApa vAlI rela kI sar3aka mevAr3a meM hokara nikalatI hai aura usa ke rUpAhelI se lagAkara zaMbhupurA taka ke sTezana isa rAjya meM haiN| cittaur3agar3ha jaMkzana se udayapura taka 69 mIla rela kI sar3aka udayapara rAjya kI tarapha se banAI gaI hai, jo udayapura- cittaur3agar3ha relve kahalAtI haiM / aura dUsarI lAina abhI hAla meM 'bhAvalI' 'jaMkzana se nikalI hai jo mAravAr3a jaMkzana taka jaayegii| 38 } udayapura rAjya kI jana saMkhyA san 1931 (vi0saM0 1987 ) 1566910 thI jisameM jainiyoM kI saMkhyA 66,001 thii| mevAr3a prAkRtika dRzya meM apane DhaMga kA nirAlA hai| kAzmIra ke bAda sundaratA meM mevAr3a kA sthAna hai| rAjapUtAne meM saba se adhika cAndI, tAmbA, lohA, tAmbar3A ( raktaM maNi) amaraka Adi kI khAneM mevAr3a meM haiM / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a-paricaya cittaur3agar3ha mevAr3a (udayapura-rAjya) kI vartamAna rAjadhAnI udayapura meM hai kintu isase pUrva mevAr3a kI rAjadhAnI cittaur3agar3ha thii| "cicaur3agar3ha baoNmbe var3audA eNDa seMTrala iNDiyA relve kI ajamera se khaMDavA jAnevAlI zAkhA para cittaur3agar3ha jaMkazana se do mIla pUrva meM eka vilaga pahAr3I para banA huA hai / yaha kilA maurya vaMza ke rAjA citrAMgada ne banavAyA thA jisase isako citrakUTa kahate haiM vikrama saMvat kI AThavIM zatAbdI ke anta meM mevAr3a ke guhila vaMzI rAjA pApA ne rAjapUtAne para rAjya karane vAle mauryavaMza ke antima rAjA mAna se yaha kilA apane hastagata kiyaa| phira mAlaveke paramAra rAjA muMja ne ise guhilavaMziyoM se chInakara apane rAjya meM milaayaa| vi0saM0 kI bArahavIM zatAbdI ke aMta meM gujarAta ke solaMkI rAjA jayasiMha (siddharAja) ne paramAroM se mAlave ko chInA, jisa ke sAtha hI yaha durga bhI solaMkiyoM ke adhikAra meM gayA / tadanantara jayasiMha ke uttarAdhikArI kumArapAla ke bhatIje ajayapAla ko parAsta kara mevAr3a ke rAjA sAmantasiMha ne vi0saM0 1231 (I0 sa0 1174 ) ke AsapAsa isa kile para guhilavaMziyoM kA Adhipatya jamAyA / usa samaya se Aja taka yaha itihAsa prasiddha durga prAyaH -yadyapi bIca meM kucha varSoM taka +ina solaMkI rAjAoMkA vistRta paricaya lekhaka kI zujarAta ke jainavIra" / nAmaka pustaka meM milegA / jo zIghra chpegii| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 . .. rAjapUtAne ke jaina-dhIra musalamAnoM ke adhIna bhI rahA thA-guhilavaMziyoM (sIsodiyoM) . ke hI adhikAra meM calA AtA hai / . cittaur3agar3ha jaMkazana se kile ke Upara taka pakkI sar3aka banI . huI hai| sTezana se khAnA hokara anumAna savA mIla jAne para gambhIrI nadI AtI hai / jisa para alAuddInakhilajI ke zAhajAde khiz2arakhA~ kA banavAyA huA pASANa kA eka suddha pala hai / pula : se thor3I dUra jAne para koTa se ghirA huA cittaur3a kA karavA. AtA hai / jisako talahaTI kahate haiM |" .'. yahA~ kI manuSya-saMkhyA san 1931 meM 8041 thI / digambara jainiyoM kA eka zikharavanda mandira eka caityAlaya aura zvetAmbara jainoM ke do mandira yahA~ bane huye haiN| kasbe meM jile kI kacaharI. hai jisake pAsa se kile kI car3hAI prArambha hotI hai| yahIM se kile para jAne ke liye pAsa milatA hai| .. .. ... "cittaur3akA durga samudra kI satahase 1850 phuTa U~cAI vAlI savA tIna mIla lambI aura anumAna Adha mIla caur3I uttaradakSiNa-sthita eka pahAr3I para banA huA hai aura talahaTI se kile kI U~cAI 500 phuTa hai / pahAr3I ke UparI bhAga meM samAna bhUmi A jAne ke kAraNa vahA~ kaI eka kuMDa, vAlAva, mandira, mahala Adi bane hue haiN| aura kucha . jalAzaya to duSkAla meM bhI nahIM sUkhate / pahale isa durga para AbAdI bahuta thI, parantu aba to * rAjapUtAne kA i0 pahalI vi0 pR0 349-50 / / rAjapUtAne kA i0.50 ji0 pR0 350 : Page #47 -------------------------------------------------------------------------- Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - PRETTE : ACECASSES . .. . .. . .. .. ..... .. : : TOR: . ....... .... . ..... jaina-kIrtistambha, cittaur3adurga Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a-paricaya pahAr3I ke pazcimI sire ke pAsa anumAna 200 gharoM kI hI vastI raha gaI hai aura zeSa sava makAnoM ke gira jAne se isa samaya vahA~ khetI huA karatI hai" / isa kile meM kitanI hI prAcIna imArateM Aja bhI usa gauravamayI atIta kAla kI pavitra smRti meM khar3I huI haiN| yahA~ sthAnAbhAva ke kAraNa zrI ojhAjI kRta rAjapUtAne ke itihAsa pahilI jilda se kevala jaina sthAnoM kA paricaya diyA jAtA hai :3-jainakIrtistambha- cittaur3a-durga para sAta maMjila vAlA jaina kIrtistambha hai| jisako digambara sampradAya ke bagheravAla .mahAjana ne sA (sAha seTha) nAma ke putra jIjA ne vi0saM0 kI caudahavIM zatAbdI ke uttarArddha meM banavAyA thaa| yaha kIrtistambha AdinAtha kA smAraka hai / isake cAroM pArzva para AdinAtha kI eka-eka vizAla digambara (jaina) mUrtiyA~ khudI huI haiN| isa kIrtistambha ke Upara kI chatrI vijalI girane se TUTa gaI aura stambha ko bar3I hAni pahu~co thI, parantu mahArANA.phataha. siMha ne anumAna 80000 rupaye lagAkara ThIka vaisI hI chatrI pIche vanavAdI jisase stambha kI bhI marammata ho gaI hai| (pR0352) 2-mahAvIra svAmI kA mandira jaina kIrtistambhake pAsahI mahA vIra svAmIkA mandira hai, jisakA jIrNoddhAra mahArANA kummA ke samaya vi0 saM0 1495 (I0 sa0 1438 ) meM osavAla * rAjapUtAne kA i0 50 ji0 pR. 357 / . . . - - OURNA - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jainacora mahAjana guNarAja ne karAyA thA; isa samaya yaha mandira TUTI phUTI dazA meM par3A huA hai / " (pR. 352) : 3-jainamandira cittauDadurga para 'gomukha' nAma kA prasiddha tIrtha hai, jahA~ do dAlAnoM meM vIna jaMgaha gomukhoM se ziva-liMgoM para pAnI giratA hai |...in dAlAnoM ke sAmane hI 'gomukha'nAmaka nala kA suvizAla kuMDa hai jahA~ loga snAna karate haiM / gomukha ke nikaTa mahArANA rAyamala ke samaya kA banA huA eka choTA sA jainamandira hai, jisakI mUrti dakSiNa se yahA~ lAI gaI thI, kyoMki usa mUrti ke Upara prAcIna kanar3I lipi kA lekha hai aura nIce ke bhAga meM usa mUrti kI yahA~ pratiSThA kiye jAne ke sambandha meM vi0 saM0 1543 kA lekha pIche se nAgarI lipi meM khodA gayA hai| (pR0 354) 4-satavIsa devalA-cittauDadurga para purAne mahaloM kA 'vaDIpola' nAmaka dvAra AtA hai / isa dvAra se pUrva meM kaI eka jainamandira TUTI phUTI dazA meM khar3e haiM aura unameM se 'satavIsa devalA' (sattAIsa mandira) nAmaka jinAlaya meM khudAI kA kAma bar3A hI sundara huA hai / isI ke pAsa Aja kala mahArANA phata isiMha ke naye mahala bane hue haiN| (pR0356) . 5-zAntinAthakA mandira cittaur3a durga para purAne rAjamahaloM ke nikaTa uttara kI tarapha sundara khudAI ke kAmavAlA eka choTA 'sA mandira hai, jisako aMgAracavarI kahate haiN| isake madhya meM eka choTI sI vedI para cAra stambha vAlI chatrI banI huI tho Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a - paricaya : 43 * loga kahate haiM ki yahA~ para rANA kumbhA ko rAjakumArI kA vivAha huA thA, jisakI yaha caMvarI hai / vAstava meM itihAsa:: ke andhakAra meM isakI kalpanA kI sRSTi huI hai, kyoMki eka stambhaM para khude hue niM0 saM0 1505 ( I0 sa0 1448 ) ke zilA lekhoM se jJAta hotA hai ki rANA kumbhA ke bhaMDArI ( koSAdhyakSa ) velAMka ne jo zAha kelhA kA putra thA, zAntinAtha kA yaha jainamandira badavAyA aura usakI pratiSThA kharatara gaccha ke AcArya jinasenasUri ne kI thI / jisa sthAna ko loga cavarI 'batalAte haiM 'vaha vAstava meM ukta mUrti kI vedI hai aura saMbhava hai ki mUrti caumukha (jisake cAroM ora eka eka mUrti hotI hai) ho / (pR0356) "" 2 yaha itihAsa- prasiddha durga, bhArata ke hI nahIM varan samasta saMsAra ke filoM meM ziramaura hai / isI kile ke liye yaha kahAvata prasiddha hai ki- "gar3ha to cittaur3agar3ha aura saba gar3hayA haiN"| yaha durga, apanI sundaratA athavA majabUtI ke kAraNa vikhyAt nahIM hai / sundaratA aura maz2abUtI meM to yaha kilA zAyada saMsAra ke kiloM kI zreNI meM bhI na rakhA jA sake, aura aba to yaha khaNDahara ho gayA hai / rasika yAtriyoM ke manoraMjana ke liye yahA~ kucha bhI zeSa 'nahIM hai / para jo svatantratA ke upAsaka haiM, unakA yaha mahAn tIrtha hai, isakA pratyeka aNu unakA devatA hai, isakI raja ko mastaka para * lagAne se vaha kRtkRtya hojAte haiM aura isakI zaukha gAthA sunatera unmatta ho nAcane lagate haiM athavA sara dhuna kara rone lagate haiM | vi Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-vIra zrIyuta ThAkuraprasAdajI zarmA ne cittaur3a kI yAtrA karate huye bhAvAveza meM kyA khUba likhA hai : 44 I. 2 " hima parvata se adhika ucca hai, gauravayata yaha parvata ThAma / mahA tuccha hai isake sanmukha, svarNa- meru kailAza lalAma // 1 // saba se Upara vahA~ hamArI, kIrti dhvajA phaharAtI hai / paga-paga para pAvana pRthivI, vara-vIra- kathA batalAtI hai // 2 // pUrvaja - vIra asthiyoM kA hai, yaha abhedya gaDha banA huA / hai sarvatra prabala siMhoM ke, uSNa rakta se sanA huA // 3 // zuci savalA ramaNI - gaNane, nija jauhara yahIM dikhAyA thA / nija zarIra bhasmAvazepa se pAvana ise banAyA thA // 4 // yuddha - samaya ramaNI priyatama se, kahatI yahI vacana gambhIra / "dharma - vijaya athavA zUroM kI mRtyu prApta kara cyAnA vIraM ||5|| jo kAyara ho, kArya kiye bina, kahIM bhAga tuma Aoge / to praveza usa adhama deha se, nAtha ! na gRhaM meM pAcoge // 6 // ina saba patthara ke Tukar3oM ko, bhakti sahita tuma karo praNAma / yahI rudhira surasari meM bahakara bane rASTra ke sAligarAma // 7 // tanika kRpA kara hameM batAo, he itihAsa- nipuNa deveza !' calate samaya vIra jayamala ne, tumheM diyA thA kyA sandeza ||8|| he cittaur3a ! jagata meM kevala, tU sarvasva hamArA hai| dukhI, nirAzrita bhArata ko, basa tUhI eka sahArA hai // 9 // tere liye sadA hama haiM, saMsAra chor3ane ko taiyyAra / : tere binA rasAtala ko, calA jAyagA yaha saMsAra // 10 // J .. . Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevADa-paricaya aho ! yaha vahI pUjyasthala hai, jahA~ khar3e the lAkhoM vIra / gaurava-rakSA hetu huye the, parvata sama dRr3ha manuja zarIra // 11 // zatru-sainya-sAgara kI lahareM, AI ise haTAne ko / mukA na vaha para cUra huA, cirajIvita dvIpa banAneko // 12 // isI dhUla meM yahA~ nahAkara, hoU~gA maiM mahA pavitra / / khudA rahegA sadA hRdaya para, pAvana vIra bhUmi kA citra // 13 // zIza jhukAU~gA maiM usako, sAyaM prAtaH donoM kAla / kaThina kAla Ane para usakA, dhyAna karU~gA maiM ttkaal||14|| hokara yaha svargIya candra-sama, sukhada kiraNa phailAtA hai / nIca kuTilatA pRthivI para, pravala pratApa bar3hAtA hai / / 15 / / nija kartavya pUrNa karane kA, yaha hama ko detA upadeza / svArtha-siddhi-hita Atma-tyAga kA detA IzvarIya saMdeza / / 16 / / vIra deviyoM kI sukha-zaiyA, citA hRdaya meM jalatI hai| . . siMha-mUrti ati pravala kAla kI, dRSTi saMga hI calatI hai // 10 // yuddha-nAda suspaSTa yahA~ para, abhI sunAI detA hai / madhura gAnakA eka zabda phira, ina saba ko Dhaka letA hai|||18|| he! dRr3ha sAhasayukta vIraMgaNa! tumheM koTizaHvAra prnnaam| kava phira bhAratameM hoMge nara, tumase nIti-nipuNa gunn-dhaam||19|| "hama se kuTila nIca puruSoMko, hai satakoTi bAra dhikaar| rakSA hogI vamI. hamArI java, tuma phira loge aMvatAra Rail ::. :. : ekia -.. .. .. . zrI govindasiMhajI paMcaulI cittaur3agar3ha kI kRpA se prApta ! Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 rAjapUtAne ke jainavIra ...... ..rayapara.. "mevAr3a kI rAjadhAnI pahile cittaur3agar3ha thI parantuM bahugar3ha sudRr3ha hone para bhI eka aisI, lamvI pahAr3I para banA huA hai| no anya parvata zreNiyoM se:pRthaka AgaI hai| ataeva zatru usakA ghA DAlakara hile vAloM ke pAsa vAhara serasada zrAdi kA. pahu~canA sahaja hI banda kara sakatA hai| yahI kAraNa thA ki yahA~ kaI bAra bar3I bar3I lar3AiyoM meM jile ke logoM ko bhojanAdi sAmagrI khatama ho jAne para vivaza durga ke dvAra khola kara zatru senA se yuddha karane ke liye bAhara jAnA pdd'aa| isI asuvidhA kA anubhava karake mahArANA udayasiMha ne cAroM tarapha parvatoM se ghire huye surakSita sthAna meM udayapura nagara basAkara use mevAr3a kI rAjadhAnI bnaayaa| udayapura zahara pIcholA tAlAba ke pUrvI kinAre kI uttara dakSiNa-sthita pahAr3I ke donoM pArzva para basA huA hai| isake pUrva tathA uttara meM samAna bhUmi AgaI hai| jidhara nagara bar3hatA jAtA hai| zahara parAne DhaMga kA banA huA hai aura eka bar3I sar3aka ko ' chor3akara bahudhA saba rAste va galiyA~ taMga haiN| isa kI cAroM tarapha zahara panAha hai, jisameM sthAna sthAna para cuneM banI huI haiN| nagara ke - uttara tathA pUrva meM jahA~. zahara panAha parvatamAlA se dUra hai| eka . caur3I khAI koTA ke pAsa pAsa khudI huI hai| zahara ke dikSiNI bhAga meM pahAr3I kI U~cAI para pIchole ke kinAre parAne rAjamahala bar3e hI sundara aura prAcIna zailI ke bane huye haiN| purAne mahaloM meM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a-paricaya mukhya choTI citrazAlI, sUraja caupAr3a, pItamanivAsa, mAnikamahala, motI mahala, cInI ko citrazAlI, dilakhuzAla, bAr3Imahala ( amaravijJAsa) mukhya haiN| purAne mahattoM ke Age jI tarja kA zaMbhu-nivAsa nAma kA nayA mahala aura usake nikaTa mahArANA phatahasiMha kA banavAyA huA zivanivAsa nAmaka suvizAla mahala lAkhoM rupayoM kI lAgata se taiyAra huA hai / rAjamahala zahara ke saba se U~ce sthAna para banAye jAne ke kAraNa aura inake nIce hI vistIrNa sarovara hone se unakI prAkRtika zobhA bahuta bar3hI car3hI hai" kA " 20 zahara meM aneka dekhane yogya sthAna haiM jinheM yahA~ sthAnAbhAva ke kAraNa nahIM likhA jA sakatA / yahA~ kI manuSya saMkhyA san 1931 meM 44035 ke karIba thI / digambaroM ke 8 zikharavanda maMdira tathA 5 caityAlaya haiM aura una sabameM 685 ke karIba dharmazAstra haiN| zvetAmbaroM ke choTe bar3e saya 35 mandira haiM / ina meM kitane hI mandira atyanta sundara bane hue haiN| + rAjapUtAne kA 60 pR0 329 / + di0 jaina DirekTarI pR0 469 / + jaina tIrya gAiDa pR0 159 / udayapura rAjya meM aneka prAcInaM sthAnaM dekhane yogya haiM kintu yahA~ sthAnAbhAva ke kAraNa mAnya zromAjI kRta rAjapUtAne ke itihAsa se kevala prAcIna jainamandiroM kA ullekha kiyA jAtA hai Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 rAjapUtAne ke jaina-cIra kezariyAnAtha (RSabhadeva)- "udayapura se 39 mIla dakSiNa meM khairavAr3e kI sar3aka ke nikaTa koTa' se ghire huye dhUladeva nAmaka kRsve meM RSabhadeva kA prasiddha jainamandira hai| yahA~ kI mUrti para kezara bahuta car3hAI jAtI hai / jisase inako kesariyAjI yA kesariyAnAtha bhI kahate haiN| mUrti kAle patthara kI hone ke kAraNa bhIla loga inako kAlAjI kahate haiN| RSabhadeva viSNu ke 24 avatAroM meM se.. AThaveM avatAra hone se hinduoM kA bhI yaha pavitra tIrtha mAnA jAtA hai| bhAratavarSa ke zvetAmvara tathA digambara jaina evaM mAravAr3a, mevAr3a, DUMgarapura, bA~savAr3A, IDara Adi rAjyoM ke zaiva, vaiSNava Adi yahA~ yAtrArtha Ate haiN| bhIla loga kAlAjI ko apanA iSTadeva mAnate haiM aura una logoM meM inakI bhakti yahA~ taka hai ki kesariyAnAtha para car3he huye kesara ko jala meM gholakara pI lene para ve cAhe jitanI vipatti unako sahana karanI par3e-jhUTha nahIM bolte|" .. "hindustAna bhara meM yahI eka aisA mandira hai, jahA~ digambara tathA zvetAmbara jaina aura vaiSNava, zaiva, bhIla evaM tamAma sacchUdra jAna kara samAna rUpa se mUrti kA pUjana karate haiN| prathama dvAra se, jisa para najhArakhAnA banA hai, praveza karate hI bAharI parikramA kA __+yahA~ pUjana kI mukhya sAmagrI kesarahI hai aura pratyeka yAtrI apanI icchA- . nusAra kaisara car3hAtA hai| koI koI jaina to apane bacoM Adi ko kaisara se tolakara vaha sArI kesara car3hA dete haiN| prAta:kAla ke pUjana meM jala prakSAlana, dugdha prakSAlana, .. atara lepana Adi hone ke pIche kesara kA car3hanA prArambha hokara eka baje taka . car3hatI hI rahatI hai| . . Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a-paricaya cauka zrAtA hai, vahIM dUsarA dvAra hai, jisa ke bAhara donoM ora phAle patthara kA eka-eka hAthI khar3A hunnA hai / uttara kI tarapha ke hAyI ke pAsa eka havanakuMDa banA hai, jahA~ navarAtri ke dinoM meM durgA kA havana hotA hai / ukta dvAra ke donoM ora ke tAphoM meM se eka meM brahmA kI aura dUsare meM ziva kI mUrti hai, jo pIche se viThalAI gaI ho, aisA jAna par3atA hai| isa dvAra se isa sIr3hiyA car3hane para mandira meM pahu~cate haiM aura una sIr3hiyoM ke Upara ke maMDapa meM madhyama fada ke kSArthI para baiThI huI marudevI (RSabhanAtha phI mAtA) kI mUrti hai| sIr3hiyoM se Age bAMI ora 'zrImadbhAgavata' kA cabUtarA banA hai, jahA~ cAturmAsa meM bhAgavata kI kathA bacatI hai| yahA~ se tIna saudiyA~ padane para eka maMDapa pAtA hai, jisako 9 stambha hone ke kAraNa 'naucaukI' kahate haiM / yahA~ se tIsare dvAra meM praveza kiyA jAtA hai / ukta dhAra ke bAhara uttara ke tAka meM ziva kI aura dakSiNa tApha meM saravatI kI mUrti sthApita hai / ina donoM phe yAsanoM para vi0 saM0 1676 ke lekha khude haiN| tIsare dvAra meM praveza karane para khelA maMDapa (antarAla) meM pahu~cate haiM, vahA~ se Age nija mandira (garbhagRha) apabhadeva kI pratimA sthApita hai| garbhagRha ke Upara dhyajAdaMDa sahita vizAla zikhara hai aura khelA maMDapa, nIcAMkI tathA marudevI pAle maMDapa para guMbaja hai / mandirake ittarI, pazcimI aura dakSiNI pArzva meM devakulikAoM kI paMktiyA~ haiM jinameM se pratyeka ke madhya meM maMDapa sahita eka-eka maMdira ghanA hai| devakulikAoM aura mandiroM ke bIca bhItarI prikrmaa.hai|" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 rAjapUtAne ke jaina-cIra ... . .. "isa mandira ke viSaya meM yaha prasiddhiHhai ki pahile yahA~. IMToM kA banA huA eka jinAlayaH thA, jisameM TUTa jAne para usake jIrNoddhAra rUpa pASANa kA yaha nayA mandira banA ! yahA~ ke zilAlekhoM se pAyA jAtA hai ki isa mandira ke bhinna bhinna vibhAga alaga alaga samaya ke bane hue haiN| khela maMDapa kI dIvAroM meM.. lage huye do zilAlekhoM meM se eka vi0saM0-1431 vaizAkha sudI 3 budhavAra kA hai, jisakA Azaya yaha hai ki digambara .sampradAya ke kASTAsaMgha ke bhaTTAraka zrI dharmakIrti ke upadezase sAha (seTha) vIz2A ke beTe haradAnane isa jinAlaya kA jIrNoddhAra karAyA / usI maMDapa meM lage huye vi0 saM0.1572.vaizAkha sudI 5 ke zilAlekha se jJAta hotA hai ki kASTAsaMgha ke anuyAI kAchalUgotra ke kar3iyApoiyA aura usako bharamI ke putra hA~sA ne dhUlIva (dhUMleva) gA~va meM zrI RSabhanAtha ko praNAma kara bhaTTAraka zrI jasakIrti (yazakIti) ke samaya maMDapa tathA naucauko vnvaaii| ina donoM zilAlekhoM se jJAta hotA hai ki garbhagRha (nijamandira) tathA usake Age kA khelA maMDapa vi0 saM0 1431 meM aura naucaukI tathA eka ora maMDapa vi0 saM0 1572 (I0sa0 1515) meM bane / deva kulikAe~ pIche se banI haiM kyoMki dakSiNa kI deva kulikAoM kI paMkti ke. . madhya meM maMDapa sahita jo mandira hai, usake dvAra ke samIpa dIvAra __ + tInoM ora kI devakulikAoM kI paMktiyoM ke madhya meM bane huye. maMDara bAla tIno mandiroM ko vahA~ ke pujArI loga naiminAtha ke mandira kahate haiM, parantu isa mandira ke zilAlekha tathA isake bhItara kI mUrti ke Asana para ke lekhaM se nizcita hai ki yaha to RSabhadeva kA hI mandira hai| bAkI ke do mandira kina tIrthaMkaroM ke haiM, yaha unameM koI lekhaM na hone se jJAta nahIM huA. .. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a - paricaya 5.1: meM lage huye zilAlekha se spaSTa hai ki kASTAsaMgha ke nadItaTa gaccha aura vidyAgaNa ke bhaTTAraka zrI surendrakIrti ke samaya meM bagheravAla jAti ke govAla gotrI saMghavI (saMghapati) AlhA ke putra bhoja ke kuTumbiyoM ne yaha mandira banavA kara pratiSThA mahotsava kiyA ++ / isa mandira se Age kI devakulikA kI dIvAra meM bhI eka zilAlekha lagA huA hai, jisa kA Azaya yaha hai ki vi0 saM0 1754 pauSa vadi 5 ko kASThAsaMgha ke nadItaTagaccha aura vidyAgaNa ke bhaTTAraka surendrakIrti ke upadeza se hU~bar3a jAti kI vRddha zAkhAvAle vizvezvara gotrI sAha AlhA ke vaMzaja seTha bhUpata ke vaMza vAloM ne yaha laghu prAsAda banavAyA / ina cAroM zilAlekhoM se jJAta hotA hai ki RSabhadeva ke mandira tathA kulikAoM kA adhikA~za kASTAMsaMgha ke bhaTTArakoM ke upadeza se unake digambarI anuyAiyoM ne banavAyA thA / zeSa saba devakulikAe~ kisane banavAI, isa viSaya kA koI lekha nahIM milA / " "RSabhadeva kI vartamAn mUrti bahuta prAcIna hone se usameM kaI jagaha khar3e par3a gaye the, jisase unameM kucha padArtha bhara kara unako aisA banA diyA hai ki ve mAlUma nahIM hote / yaha pratimA DUMgarapura rAjya kI prAcIna rAjadhAnI bar3aude ( vaTapadraka ) ke jaina- mandira se lAkara yahA~ padharAI gaI hai / bar3aude kA purAnA mandira gira gayA hai aura usake patthara vahA~ vaTavRkSa ke nIce eka cabUtare para cune huye haiN| pabhadeva kI pratimA bar3I bhavya aura tejasvI hai, isake sAtha + yaha zilAlekha prAcIna jaina itihAsa ke liye bar3e kAma kA hai, kyoMki isameM nadI taTa gaccha kI utpatti tathA ukta gaccha ke AcAyaukI nama paramparA dI huI hai / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52. rAjapUtAneM ke jainavIra ke vizAla parikara meM indrAdi devatA bane haiM aura donoM pArzva paraM. do nagna kAuMsagiye (kAyotsarga sthiti vAle - puruSa ) khar3e huye haiM / ' mUrti ke caraNoM ke nIce choTI choTI 9 mUrtiyA~ haiM, jinako loga 'navagraha' yA 'navanAtha' batalAte haiM / navamahoM ke nIce 16 svapne khude huye haiM, jinake nIce ke bhAga meM hAthI, siMha, devI Adi kI mUrtiyA~ aura unake nIce do bailoM ke bIca meM devI kI eka mUrti banI huI hai / nijamandira kI bAharI pArzva ke uttara aura dakSiNa ke tAka tathA deva kulikAoM ke pRSTha bhAgoM meM bhI nagna mUrtiyA~ vidyamAna haiM / . mUlasaMgha ke balAtkAra garaNavAle kamalezvara gotrI gAMdhI vijayacaMdra ne vi0 saM0 1883 ( I0 sa00 1806) meM isa mandira ke cautarapha eka pakkA koTa banavAyA / vi0sa01889 (i0sa0 1832) meM jaisalamera ( usa samaya udayapura ke ) nivAsI osavAla jAti kI vRddha zAkhAvAle bAphaNa gotrI seTha gumAnacanda 'bahAduramala ke kuTumbiyoM ne prathama dvAra para kA nakArakhAnA banavAkara vartamAna dhvajAdaMDa car3hAyA / . isa mandira ke khelA maMDapa meM tIrthakaroM kI 22: aura devakuH likAoM meM 54 mUrtiyA~ virAjamAna haiM / devakulikAoM meM vi0saM0 1756 kI banI huI vijayasAgara sUri kI mUrti bhI hai aura pazcima kI devakulikAoM meM se eka meM anumAna 6 phuTa U~cA Thosa patthara kA eka mandira sA vanA huA hai, jisa para tIrthaMkaroM kI 4 : bahutasI choTI-choTI mUrtiyA~ khudI huI haiN| isako loga giranAra i Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mevAr3a - paricaya 53. jI kA vimva kahate haiM / uparyukta 76 mUrtiyoM meM se 14. para lekha: nahIM hai / lekhavAlI mUrtiyoM meM se 38 digambara sampradAya kI aura 11 zvetAmvaroM kI haiN| zeSa para lekha aspaSTa hone yA cUnA laga jAne ke kAraNa unakA ThIka 2 nizcaya nahIM ho sakAH / lekhaH vAlI mUrtiyA~ vi0 saM0 1611 se 1863 taka kI haiM aura una para khude huye lekha jainoM ke itihAsa ke liye bar3e upayogI haiM / * naucaukI maMDapa ke dakSiNI kinAre para pASANa kA : ekaH choTAsA stambha khar3A hai, jisake cAroM ora tathA Upara nIce choTe choTe 10 tAka khude haiM / musalamAna loga isa stambha ko masajida kA cinha mAnate haiM aura usake nIce kI parikramA meM khar3e rahakara ve lovAna jalAte, zIranI (miThAI) car3hAte aura dhoka dete haiM +1 udayapura-rAjya ke adhikAra meM jo viSNu mandira haiM, unake samAna yahA~ bhI viSNu ke janmASTamI, jalajhUlanI, Adi tyauhAra mandira kI tarapha se manAye jAte haiN| caumAsa meM isa mandira meM zrImadbhAgavata kI kathA hotI hai, jisa kI bheTa ke nimitta rAjya kI tarapha se tAmrapatra- kara diyA gayA hai aura RSabhanAthajI ke bhoga ke liye eka gA~va bhI bheTa huA thA / mandira ke prathama dvAra, ke pAsa khar3e huye mahArANA saMgrAmasiMha ( dUsare ) ke zilAlekha meM begAra kI manAI karane, RSabhadevajI kI rasoI kA kAma nAthajI + musalamAna loga mandiroM ko tor3a dete the, jisase unake samaya ke bane huye bar3e mandiroM Adi meM unakA koI pavitra cinha isa abhiprAya se banA diyA jAtA thA ki usako dekhakara ve unako na tor3e / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jainavIra ke supurda karane tathA usa sambandha kA tAmrapatra akhehajI nAthajI (bhaMDArI) ke pAsa hone kA ullekha hai| pahile anya viSNumaMdiroM ke samAna yahA~ bhI bhoga lagatA thA aura bhoga taiyAra hone ke sthAna ko 'rasor3A' kahate the / aba to isa mandira meM pahale kI taraha bhoga nahIM lagatA aura bhoga ke sthAna meM bhaMDAra kI tarapha se hone vAle pUjA prakSAla meM phala aura sUkhe meve Adi ke sAtha kucha miThAI rakhadI jAtI hai| mahArANA sAhava isa mandira meM dvitIya dvAra se nahIM, kintu vAharI parikramA ke pichale bhAga meM bane huye eka choTe dvAra se praveza karate haiN| kyoMki dUsare dvAra ke Upara kI chata meM pA~ca zarIra aura eka sira vAlI eka mUrti khudI huI hai, jisako loga 'chatrabhaMga' kahate haiM / isI mUrti ke kAraNa mahArANA sAhaba isake nIce hokara dUsare dvAra se mandira meM praveza nahIM krte| mandira kA sArA kAma pahale bhaMDAriyoM ke adhikAra meM thA aura isakI sArI Amada unakI icchAnusAra kharca kI jAtI thI parantu pIche se rAjya ne mandira kI Aya meM se kucha hissA unake liye niyata kara vAkrI ke rupayoM kI vyavasthA karane ke liye eka jaina kameTI meM banAdI hai aura devasthAna ke hAkima kA eka nAyava mandira ke pravandha ke liye vahA~ rahatA hai| mandira meM pUjana karane vAle yAtriyoM ke liye nahAne dhone kA acchA pravandha hai.| pUjana karavaM samaya strI-puruSoM. ke pahanane ke * isake.sadasya zvetAmbarI aura digagvarI donoM hote haiN|-goyliiy| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a-paricaya liye zuddha vastra bhI vahA~ hara vakta taiyAra rahate haiM aura jina ko AvazyakatA ho unako ve mila sakate haiN| mandira evaM dhanADhyoM kI tarafa se kaI eka dharmazAlAyeM bhI bana gaI haiN| jisase yAtriyoM ko dhUleva meM Thaharane kA bar3A subhItA rahatA hai| ___ udayapura se RSabhadeva taka kA sArA mArga bahudhA bhIloM hI kI vastI vAle pahAr3I pradeza meM hokara nikalatA hai, parantu vahA~ pakkI sar3aka banI huI hai aura mahArANA sAhaba ne yAtriyoM ke ArAma ke liye RSabhadeva ke mArga para kAyA, vArApAla tathA TiDIgA~voM meM pakkI dharmazAlAe~ banavA dI haiN| parasAda meM bhI purAnI kaMcI dharmazAlA banI huI hai / mArga nijena bana tathA pahAr3iyoM ke vIca hokara nikalatA hai to bhI rAste meM sthAna sthAna para bhIloM kI caukiyA~ viThalA dene se yAtriyoM ke luTa jAne kA bhaya bilkula nahIM rahA / pratyeka caukI para rAjya kI tarapha se niyata kiye huye kucha paise dene par3ate haiM / RSabhadeva jAne ke liye udayapura meM bailagAr3iyA~ tathA tA~ge milate haiM aura aba to moTaroM kA bhI prabandha ho gayA hai / (pR0 344-49) . RSabhadeva kA mandira- .. . . mANDalagar3ha kile meM sAgara aura sAgarI nAma ke do jalAzaya haiM, jinakA jala duSkAla meM sUkha jAyA karatA thA, isa liye vahA~ ke adhyakSa (hAkima ) mahatA agaracandra ne sAgara meM do kue . .:: .. sarakArI haspatAla aura auSadhAlaya haiM jahA~ davA muMpata dIjAtI hai| eka vAcanAlayaM bhI hai| goyalIya ! .. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapatAne ke jaina-cIra khudavA diye, jinameM jala kabhI nahIM TUTatA... yahA~ eka RSabhadeva kA jainamandira hai| (pR0 361) vIjolyA meM jainamaMdira bIz2olyoM ke kasbe se agnikoNa meM anumAna eka mIla ke aMtara para eka jainamandira hai, jisake cAroM konoM para eka-eka chodA mandira aura banA huA hai| ina mandiroM ko paMcAyatana kahate hai aura ye pA~coM mandira koTa se ghire huye haiN| inameM se madhya kA arthAt mukhya mandira pArzvanAtha kA hai| mandira ke bAhara do catuusa stambha bane huye haiM, jo bhaTTArakoM kI nasiyA~ haiM / ina devAlayoM se thor3I dUra para jIrNa-zIrNa dazA meM revatIkuNDa' haiM / pahale digambara sampradAya ke poravAr3a mahAjana lolAka ne yahA~ pAzvanAtha kA tathA sAta anya mandira banavAye the, jinake TUTa jAne para ye pA~ca mandira banAye gaye haiN| yahA~ para purAtattvavetAoM kA dhyAna vizeSa AkarSita karane vAlI do vastue~ haiM, jinameM se eka to lolAka kA khudavAyA huA apane nirmANa karAye huye devAlayoM ke sambandha kA zilAlekha aura dUsarA 'unnatizikharapurANa' nAmaka digambara jainamantha hai| bIjolyAM ke nikiTa bhinna 2 AkRti ke capaTe kudaratI caTTAna aneka jagaha nikale hue haiM / aise hI kaI ghavAna ina mandiroM ke pAsa bhI haiM, jinameM se do para ye donoM khudavAye gaye haiN| vikrama saMvat 1226 phAlguNa vadi 3. kA cauhAna rAjA somezvara ke samaya kA lolAka kA khudavAyA huA zilAlekha itihAsa ke liye bar3e mahattva kA hai, kyoMki usameM sAmanta Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a - paricaya 57 se lagAkara somezvara taka sAMbhara aura ajamera ke cauhAna rAjAoM kI vaMzAvalI tathA unameM se kisI kisI kA kucha vivaraNa bhI diyA hai / isa lekha meM dI huI cauhAnoM ko vaMzAvalI bahuta zuddha hai kyoMki isameM khude hue nAma zekhAvATI ke harSanAtha ke mandira meM lagI huI vi0 saM0 1030 kI cauhAna rAjA siMharAja ke putra vipraharAja ke samaya kI prazasti, kinasariyA ( jodhapura rAjya meM ) se mile hue sAMbhara ke cauhAna rAjA durlabharAja ke samaya ke vi0 saM0 1056 ke zilAlekha tathA 'pRthvIrAjavijaya' mahAkAvya meM milane vAle nAmoM se ThIka mila jAte haiN| ukta lekha meM lolAka ke pUrva puruSoM kA vistRta varNana aura sthAna-sthAna para banavAye hue unake mandirAdi kA ullekha hai / ajamera ke cauhAna rAjA pRthvIrAja ( dUsare) ne morAkurIgA~va aura somezvara ne revaNAgA~va pArzvanAtha ke ukta mandira ke liye bheTa kiyA thA / " unnatizikharapurANa" bhI lolAka ne usI saMvat meM yahA~ khudavAyA thA aura isa samaya isa purANa kI koI likhita prati kahIM vidyamAna nahIM hai / vIjolyAM ke rAva kRSNasiMha ne ina donoM caTTAnoM para pakke makAna banavA kara unakI rakSA kA prazaMsanIya: kArya kiyA hai| ... ( pR0 362-64 ) delavAr3A ke jainamandira * ekaliMgajI cAra mIla uttara meM delavAr3A (devakula pATaMka) gA~va vahA~ ke jhAlA saradAra kI jAgIra kA mukhya sthAna hai / yahA~ pahale bahuta se zvetAmbara jainamandira the; unameM se tIna aba taka vidyamAna haiM, jinako vasahI ( vasati ) kahate haiM / inameM se eMka Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAjapUtAne ke jainavIra AdinAtha kA aura dUsarA pArzvanAtha kA hai| ina mandiroM tathA. inake tahakhAnoM meM rakkhI huI 'bhinnara tIrthaMkaroM, prAcAryoM evaM upAdhyAyoM kI mUrtiyoM ke AsanoM tathA pASANa ke bhinna 2 paTToM Adi para khude huye lekha vi0 saM0 1464 se 1689.taka ke haiM / pahale yahA~ acche dhanADhya jainoM kI zrAvAdI thI aura prasiddha somasundarisari kA jinako 'vAcaka' padavI vi0 saM0 1450 (I0 sa01393) meM milI thI, kaI bAra yahA~ Agamana huA, unakA .yahA~ bahuta kucha sammAna huzrA aura unake yahAM Ane ke prasaMga para utsava bhI manAye gaye the, aisA 'somasaubhAgya' kAvya se pAyA jAtA hai| kucha varSa pUrva yahA~ ke eka mandira kA jIrNoddhAra karate samaya mandira ke koTa ke pIche ke kheta meM se 122 jina pratimAe~ tathA do eka.pASANa para nikale the| ye pratimAe~ musalamAnoM ke badAiyoM ke.samaya mandiroM se uThAkara yahA~ gADha dI gaI hoM, aisA anumAna hotA hai| mahArANA lAkhA ke samaya se pUrva kA yahA~ koI zilAlekha nahIM milatA / mahArANA mokala aura kummA ke samaya yaha sthAna. adhika sampanna rahA ho, aisA unake samaya kI banI huI kaI mUrtiyoM ke lekhoM se anumAna hotA hai / delavAr3eM ke bAhara eka kalAla ke makAna ke sAmane ke kheta meM kaI vizAla mUrtiyA~ gar3hI huI haiM, aisI: khabara milane para maiMne vahA~ khudvAyA to cAra ghar3I, 2 mUrtiyA~ nikalI, jo khaMDita thI aura unameM se koI bhI mahArANA kumbhA ke samaya se: pUrva kI na thIM-1 (HR366 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "maivAi-paricaya karar3A kA jainamandira-- ___ udayapura-cittaur3agar3ha-relve ke kareMDrA sTezana ke pAsa hI zveta pApANa kA banA huA pArzvanAtha kA vizAla mandira hai / mandira ke maNDapa kI donoM tarapha choTe 2 maNDapa vAle 'doM aura mandira bane hue haiN| unameM se eka maMDapa meM arabI kA eka lekha haiM, jo pIche se marammata karAne ke samaya vahA~ lagA diyA gayA hoM, aisA. anumAna hotA hai| maMDapa meM jaMjIra se laTakatI huI ghaMTiyoM kI AkRtiyA~ banI haiM, jisa para se logoM ne yaha prasiddhi kI hai ki isa mandira ke banAne meM eka banajAre ne sahAyatA dI thI, jisa meM usake bailoM ke gale meM vAndhI jAne vAlI jaMjIraM sahita.ghaMTiyoM kI AtiyA~ yahA~ aMkita kI gaI haiM, parantu yaha bhI kalpanA mAtra hai, kyoMki jaina, zaiva, vaiSNavoM ke aneka prAcIna mandiroM ke thaMbhoM para aisI AkRtiyA~ banI huI milatI haiM / jo eka prakAra kI sundaratA kA cinha mAtra thA / maMDapake UparIbhAga meM eka ora masajida kI AkRti banI huI hai jisake vipaya meM loga yaha prasiddha karate haiM ki java vAdazAha akavara yahA~ AyA thA, taba usane isa mandira meM yaha masajida kI AkRti isa abhiprAyaseM banavAdI thI ki bhaviSya meM musalamAna ise na tor3eM, parantu vAstava meM mandira ke nirmANa karAne vAloM ne musalamAnoM kA yaha pavitra cinha isI vicAra se vanavAyA hai ki isako dekhakara ve mandira ko na tor3eM, jaisA ki musalamAnoM ke samaya ke bane hue anya mandirAdi ke sambandha meM Upara ullekha kiyA gayA hai / mandira meM zyAmavarNa pASANa kI banI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jainavIra huI pArzvanAtha kI eka mUrti hai, jisa para khude hue lekha se pAyA. jAtA hai ki vaha vi0 saM0 1656 meM banI thii| loga yaha bhI kahate haiM ki yahA~ mUrti ke ThIka sAmane ke eka bhAga meM eka chidra thA, jisameM hokara pauSa zuklA 10 ko sUrya kI kiraNeM isa pratimA para par3atI thI, usa samaya yahA~ eka bar3A bhArI melA bharatA thA, parantu mahArANA saMrUpasiMha ke samaya se yaha melA vanda ho gayA / pIche se jIrNoddhAra karAte samaya udhara kI dIvAra U~cI banAI gaI, jisa se ava sUrya kI kiraNeM mUrti para nahIM girtiiN| thor3e pUrva isa maMdira kI phira marammata hokara sAre mandira para cUnA pota diyA gayA jisase isake zveta pASANa kI zobhA naSTa ho gaI hai| kaI dezI evaM videzI zvetAmbara jaina yahA~ yAtrArtha Ate haiM aura eka dharmazAlA bhI yahA~ vana gaI haiN|" (pR0 367-68) . 20 navambara san 30 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a - gaurava kucha bAta hai jo hastI miTatI nahIM hamArI / sadiyoM rahA hai duzmana, daure jahA~ hamArA // - "ikabAla " galingingg videzIya- gulAma, khilajI, turAlaka, saiyada, paThAna, aura mug2ala-vaMza ke bAdazAhoM ne apane apane samaya meM bhArata para AkramaNa karake sAmrAjya sthApita kiye| vaha AndhI kI taraha samasta bhArata meM phaila gaye, acche acche sattAdhIza ukhAr3a kara pheMka diye gaye kintu mevAr3a caTTAna ke samAna acala banA rahA, usane aneka Apatti ke pralayakArI bhoMke sahana kiye, tathApi vaha apanI mAna-maryAdA se tanika bhI vicalita nahIM huA / samasta bhArata meM AtaGka phailAne vAle bAdazAhoM ke sAmrAjya to kyA, bhAja unake vaMzajoM ke pAsa gaz2a bhara jamIna bhI nahIM hai, para mevAr3a apanI * usI maryAdA para Aja bhI vidyamAna hai, jo Aja se 1300 varSa Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 rAjapUtAne ke jainavIra pUrva thaa| usakA eka eka aNu isa prAcIna padya kI sAkSI de . rahA hai ki _ 'jo hada rAkhai dharma ko, tihiM rAkhe kAra' rAjapUtAne ke Adhunika prasiddha itihAsa-vetA zrI0 omAjI . likhate haiM: "isa choTe se rAjya ne jitane varSoM taka usa samaya ke saba se adhika sampanna sAmrAjya kA vIratA pUrvaka mujAvilA kiyA, vaise udAharaNa sampUrNa saMsAra ke itihAsa meM bahuta kama mileNge| __ kevala rAjapatAne kI riyAsatoM ke hI nahIM, parantu saMsAra ke anya rAjyoM ke rAjavaMzoM se bhI udayapura kA rAjavaMza: adhika prAcIna hai| udayapara kA rAjavaMza vi0 saM0 625 (I0 sa0568) ke AsapAsa se lagAkara Aja taka samaya ke aneka hera phera sahate huye bhI usI.pradeza.para rAjya karatA. calA A rahA hai / 1350 se. bhI adhika varSa taka eka hI pradeza para rAjya karane vAlA..saMsAra + ukAbI zAna se jhapaTe the, jo be vAloM para nikale. I. . sitAre zAma ke khUne zaka meM DUvaH kara nikale / / . huye madapUna: dariyA: jera, : dariyA tairane vAle / tamAMce mauja.ke khAte the.jo.banakara guhara nikale // . guvAre rahaguz2ara haiM, kImayA para nAz2a thA jinako / . javIne khAka para rakhate the, jo aksIra gara nikle| hamArA namarokAsida payAmeM jindagI lAyA / "khavara detIthIM jinako bijaliyA~vaha vekhavara nikle| . . . . ... ."-ikabAla": . Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a - gaurava 63 meM zAyada hI koI dUsarA rAjavaMza hogA / prasiddha aitihAsikafariztA ne isa vaMza kI prAcInatA ke viSaya meM likhA hai :"rAjA vikramAditya ( ujjaina vAle) ke dhAMda rAjapUtoM ne unnati kI / musalamAnoM ke bhAratavarSa meM Agamana se pUrva yahA~ para bahuta se svataMtra rAjA the, parantu sulatAne rAhamUda gaz2anavI tathA usake vaMzajoM ne bahutoM ko apane AdhIna kiyA / tadanantara zahAbuddIna gaurI ne ajamera aura dillI ke rAjAoM ko jItA / bAqI rahe sahe ko taimUra ke vaMzajoM ne apane AdhIna kiyA / yahA~ taka ki vikramAditya ke samaya se jahA~gIra taka koI purAnA rAjavaMza na rahA ; parantu rANA hI aise rAjA haiM, jo musalamAna dharma kI utpatti se pahale bhI vidyamAna the aura Aja taka rAjya karate haiM / ' kevala prAcInatA meM hI nahIM; anya bahuta sI bAtoM ke kAraNa mevAr3a (udayapura) kA itihAsa bahuta mahatvapUrNa hai| mevAr3a kA itihAsa adhikAMza meM svataMtratA kA itihAsa hai| jaba tatkAlIna sabhI hindU . rAjA mug2ala sAmrAjya kI zAsana sattA ke sAmane apanI svataMtratA sthira na rakha sake aura unhoMne apane sira jhukA liye, taba bhI nAnA prakAra ke kaSTa aura aneka ApattiyA~ sahate huye bhI mevAr3a ne. hI sAMsArika sukha-sampatti aura aizvarya kA tyAga karake bhI apanI svataMtratA aura kula - gaurava kI rakSA kii| yahI kAraNa hai qi Aja bhI mevAr3a (udayapura) ke mahArANA ! hinduccA sUraja' kahalAte haiM / " +. 1. udayapuraH rAjya kA itihAsa bhU0 pR0 2 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina vIra apanI dhana aura mAna para sthira rahane vAle jisa mevAr3a ne lagAtAra 800 varSa taka videzIya bAdazAhoM se yuddha karake lohA liyA aura samasta saMsAra meM apanA Asana U~cA kiyA hai| usI mevAr3a ke maMtrI, koSAdhyakSa daNDa-nAyaka Adi jaise z2immedArI ke padoM para aneka jainadharmAvalambI pratiSThita hote rahe haiM / jaba ki . usa yuddha-kAla ke samaya meM acche 2 kulIna rAjapUta nareza, vAda'zAhoM kI ora mila rahe the; vizvAsaghAta aura SaDyantroM kA bAz2Ara garma thaa| bhAI ko bhAI nigala jAne kI tAka meM lagA huA thA, sage se sage para bhI vizvAsa karane ke liye dila nahIM ThukatA thA / taba aisI nAjuka paristhiti meM aise pratiSThita aura jokhimadArI ke padoM para puzta dara puzta AsIna hote rahanA kyA kucha kama gaurava aura ImAnadArI kA pramANa hai ? " 64 rAjapUtAne meM jahA~ AThasau varSa taka pralayakArI yuddha hotA rahA, pala-pala meM mAna-maryAdA ke cale jAne kA bhaya banA rahatA thA z2arA se pralobhana meM AjAne yA dAva cUka jAne se sarvasva naSTa ho jAne kI sambhAvanA banI rahatI thI, taba vahA~ ina nara-ratnoM ne kaise2 Adarza, vIratA, tyAga Adi ke udAharaNa dikhAye, vaha Aja saMsAra sAgara meM vilIna haiN| isakA kAraNa yahI haiM ki Aja se 4 ' kucha dina pUrva hamAre yahA~ kevala rAjAoM aura bAdazAhoM ke jIvana caritra likhane kI paripATI thI / sarva sAdhAraNa meM koI kitanA hI vIra, sadAcArI pratiSThita aura mahAna kyoM na hotA ; para, usake jIvana sambandhI ghaTanAoM ke likhane kI koI Avazya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a-gaurava katA mahasUsa hI nahIM karatA thaa| yahI kAraNa hai ki Aja taka bhArata ke aneka nararatnoM ke sambandha meM aitihAsika matabheda calA AtA hai jaisA cAhiye vaisA unakA paricaya hI nahIM miltaa| yahI hAla rAjapUtAne ke jaina-cIroM ke sambandha meM hai| ye vicAre pradhAna, maMtrI, koSAdhyakSa, daNDanAyaka Adi saba kucha rahe, aneka mahAna kArya kiye, phira bhI inake sambandha meM kucha likhA nahIM milatA / astu prasaMgavaza jahA~ kahIM thor3A bahuta ullekha milatA hai, usa se hI pUrvApara sambandha milAkara pAThaka jAna sakeMge ki unhoMne kyA kucha kArya kiye| 4 akTavara san 1 . s`nlnglnglalm Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevADa ke vIra . . . . rANI jayataladevIH . . mevAr3a kA rAjyavaMza zaiva hai isa zizodayAvaMza meM ziva kI ' upAsanA hotI rahI hai kintu kucha ullekha aise bhI mile haiM jina se prakaTa hotA hai ki isa rAjyavaMza meM jainadharma ke prati bhI Adara rahA hai / yahA~ taka ki kucha rANA aura rANiyA~ to jainadharma ke upAsaka prakaTa rUpa meM bhI rahe haiN| eka bAra rA0 rA. vAsudeva govinda ApaTe bI.e. ne apane vyAkhyAna. meM kahA thA-"karnala TaoNDa sAhaba ke rAjasthAnIya itihAsa meM udayapara ke gharAne ke viSaya meM aisA likhA gayA hai ki koI bhI jainayati ukta saMsthAna meM java zubhAgamana karatA hai, to rAnI sAhivA use yogya satkAra prabandha karatI haiM, isa vinaya prabandha kI prathA vahA~ . aba taka jArI hai|" ukta vidvAna kA kathana sarvathA satya hai| +jainadharma kA mahatva pra0 mA0 pR031 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke bIra isa gaye yujare jamAne meM bhI jaba ki jainiyoM kA koI vizeSa prabhAva nahIM hai, mahArANA phatahasiMha (pratApa ke suyogya vaMzadhara jinakA do varSa pUrva svargavAsa ho gayA hai) ne zrIkezariyA ke maMdira meM karIba DhAI lAkha kI bheTa dI thI, usI samayakA zrI RSabhanAtha ko namaskAra karate huye yuvarAja bhUpAlasiMha (vartamAna mahArANA) sahita citra bhI milatA hai prasiddha vaktA muni cauthamala.ke upadeza se apane yahA~ kucha pazubadha para pratibandha bhI lagAyA thaa| likhane kA tAtparya kevala itanA hai ki zaivadharmI kI isa vaMza meM mAnyatA hote huye bhI jaina dharma ko bhI isa rAjyagharAne meM kAphI Adara milA hai| yahI kAraNa hai ki ukta rAjya meM prAyaH jainadharmI hI mukhyatA se maMtrI aura koSAdhyakSa rahe haiM, jaina yatiyoM ne prazastriyA~ likhI haiM aura kitane hI isa gharAne kI ora se jaina mandira nirmANa huye haiN| . jo prakaTarUpa se jainadharmI huye haiM yahA~ unhIM kA ullekha kiyA jaaygaa| rANI jayatalladevI mahArANA tejasiMha (vi0saM01322 I0 san 1265) kI paTarAnI aura vIrakesarI samarasiMhakI mAtA thii| isakI jainadharma .para pUrNa zraddhA thii| isane aneka jaina mandira bnvaaye| zrI0 zromAjI likhate haiM:- "tejasiMha kI rANI jayataladevIne jo samarasiMha kI mAtA thI, cittaur3a para zyAma pAza kA mandira banavAyA thaa|" "A~calagaccha kI paTTAvali se pAyA . jAtA hai ki ukta gaccha ke prAcArya amitasiMha sUrI ke upadeza se hai rAjapUtAne kA i0 pR0 473 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 rAjapUtAne ke jaina-vIra rAvala samarasiMha ne apane rAjya meM jIva-hiMsA roka dI thii| samarasiMha kI mAtA jayataladevI kI jainadharma para zraddhA thI, aMtaH usake Agraha se yA ukta sUrI ke upadeza se usane aisA kiyA ho yaha sambhava hai| .. .... ... : ... ukta do avataraNoM se prakaTa hai ki saNI jayatalladevI jainadharmAvalambanI thI, usane samarasiMhajaise.zUravIrako prasava kiyA thA jo aitihAsika kSetra meM apanI vIratA ke liye kAphI prasiddha hai| 20 aktUbara san 32...::. . : .:. . kamAzAha. . vAnareza rANA saMgrAmasiMha ke parAkramakArI putra ratnasiMhaH ke maMtrI karmAzAha (karmasiMha) ne apane jIvana meM kyA: kyA lokottara kArya kiye, isakA koI vivaraNa upalabdha nahIM hotaa| kevala. epimAphiyA iNDikA -31:42-4aa meM usake sambandha kA zatruJjayatIrthaH (:kAThiyAvAr3a meM pAlItAraNA ke pAsa )... para se milA huA. eka zilAlekha prakaTa huA thaa| jisakI ki muni jinavijayajI ne apane "prAcIna jaina-lekhasaMgraha (dvitIya bhAga) pR0:1-7 meM aMkita kiyA hai / yaha lekha zatruJjayA parvata ke Upara bane huye mukhya mandira ke dvAra ke lAI oraH eka sthasma para mor3hI zilA: para saMskRta:-lipi meM khudA huA hai| isa lekha meN| * rAjapUtAne kA i0 pR0 477 477 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra kevala 54 paMkti haiM aura pratyeka paMkti meM 40 se 50 akSara aMkita haiM / isa lekha meM vikrama saMvat 3687 meM citrakUTa (cittaur3a) nivAsI osavAla-kula-maNi karmAzAha dvArA zatrujaya kA punaruddhAra tathA navIna pratiSThA karAye jAne kA varNana hai / / prArambha meM isa zilAlekha kI gadya paMktiyoM meM likhA hai ki "saMvat 1557 meM jisa samaya karmAzAha ne pratiSThA karAI taba usa samaya gujarAta meM sulatAna vahAdurazAha rAjya karatA thA aura vahAdurazAha kI ora se saurASTra.(soraTha-kAThiyAvAr3a) kA rAjyakArovAra sUbedAra majhAdaravAna (ageramumAhiMdakhAna) calAtA thaa| padya 1 se 7 meM medapATa (mevAr3a) kI rAjadhAnI citrakUTa (cittaur3a) aura usake 1 kuMbharAja, rAjamalla, 3 saMgrAmasiMha, aura 4 ratnasiMha ina cAra rAjAoM kA ullekha hai / pratiSThA-samaya rANA ratnasiMha rAjya karatA thA / 8 se 22 taka ke zlokoMmeM karmAzAha ke vaMza aura kuTumba kA saMkSipta varNana haiN| yathAH-gopagiri (vartamAna gvAliyara) meM zrI AmarAja eka rAjapUta nivAsa karate the| vaha vappamaTTisUri jainAcArya ke upadeza se prabhAvita ho kara jainadharma meM dIkSita ho gye| unakI vaizyakulotpanna sahadharmiNoM kI kUkha se eka putra ratna huA jo rAjakoThArI--(bhaNDArI) prasiddha huA aura vaha zrosavAla jAti meM sammalita kiyA gyaa| / isI vaMza meM pIche eka sAraNadeva prasiddha puruSa huA jisako 9vIM pIr3hI meM isa tIrthoddhAra ke kartA karmAzAha ne janma liyaa|' ve pIr3hI nimna prakAra haiM: Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina vIra * vaMza vRkSa * . sAraNadeva . . . rAmadeva bhavanapAla zrIbhojarAja ThakarasiMha khetA narasiMha tolAzAha . . .(trI tArAde upanAma lIlU) ratnAzAha pomAzAha gaNAzAha dazarathabhojazAha karmAzAha sahavi(putrI) rajamalade padmAde gaurAde devalade bhAvalade kamaladeM ... | pAhasade gAravade dUramade harSabhadeH kaparade zrIraMga mANika hIrA devA. kolhA maMDana.. : Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 mevAr3a ke dhIra .. karmAzAha kA pitA tolAzAha mahArANA sA~gA kA parama mitra thaa| mahArANA ne use apanA amAtya banAnA cAhA parantu usane Adara pUrvaka usakA niSedha kara kevala zreSTI pada hI svIkAra kiyA vaha bar3A nyAyI, vinayI, dAtA, jJAtA, mAnI aura dhanI thaa| yAcakoM ko hAthI, ghor3e, vastra, AbhUSaNa Adi bahumUlya cIje de dekara kalpavRkSa kI taraha unakA dAridra naSTa kara detA thaa| jainadharma kA pUrNa anurAgI thaa| dharmaratnasUri saMgha ke sahita yAtrA karate karate java citrakUTa meM thAye tava sUrijI kA Agamana sunakara mahArANA sA~gA apane hAthI, ghor3e, sainya aura vAdina vagairaha lekara unake sanmukha gye| sUrijI ko praNAma kara unakA sadupadeza zravaNa kiyaa| bAda meM bahuta ADambara ke sAtha saMgha kA pravezotsava kiyA aura yathAyogya saba saMghajanoM ko nivAsa karane ke lie vAsasthAna diye| tolA zAha bhI apane putroM ke sAtha saMgha kI yatheSTa bhakti karatA huA sUrijI kI nirantara dharma dezanA sunane lagA / rANA bhI sarijI ke pAsa Ate the aura dharmopadeza sunA karate the| sUrijI ke upadeza se saMtuSTa hokara rANA (sA~gA) ne pApa ke mUla bhUta zikAra Adi durvyasanoM ko tyAga diyaa| ___ vahA~ para eka puruSottama nAmaka brAhmaNa thA jo bar3A 'garviSTha vidvAna aura dUsaroM ke prati asahiSNutA rakhane vAlA thA / sUrijI ne usake sAtha rAjasabhA meM sAta dina taka vAdavivAda kara use - - - - - -- Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 rAjapUtAne ke jaina-vIra parAjita kiyA isa bAta kA ullekha eka dUsarI prazasti meM bhI kiyA huA hai| yathA- kIrtyA ca vAdena jito mahIpAna dvidhA dvijo pai riha citrakUTe | jitatrikUTe nRpateH samakSa mahobhirahayAna turaGgaH saMkhyaiH // karmAzAha maMtrI hone se pUrva kapar3e kA vyApAra karatA thA | baMgAla aura cIna vagairaha dezoM se karor3oM rupayoM kA mAla usa kI dukAna para jAtA jAtA thA / isa vyApAra meM usane aparimita rUpa meM dravya kI prApti kI thIH / zAhajAdA bahAdurakhAna ne bhI karmAzAha kI dukAnaH se bahutasA kapar3A kharIdA thA / jo pIche se bahAdura zAha ke nAma se prasiddha huA / zAhajAde kI avasthA meM java, vaha udhara AyA to AvazyakatA hone para karmAzAha ne eka lAkha rupaye binA kisI zarta ke diye / isI upakAra ke badale meM usane jaba bAdazAha huA zatruraMjaya ke uddhAra karane kI tathA maMdira banAne kI ijAjata dI / karmAzAha ne karor3oM rupayeM. isameM kharca kiye jisakA varNana prazasti meM milatA hai| zilAlekhoM evaM prazastiyoM meM karmAzAha kA nAma karmasiMha bhI milatA hai / isake pUrvajoM ke nAma bhI siMhAntaka haiN| likhane kA abhiprAya yaha hai ki java se kSatriyoM ke nAma siMhAntaka itihAsa meM pAye jAte haiM taba hI se jaina maMtriyoM (mahAjunoM ) ke bhI milate haiM / ... paM0 gaurIzaMkarajI ne karmasiMha ko mahArANA ratnasiMha kA. maMtrI likhA hai / vaha samaya lar3AiyoM kA thA ataeva vaha avazya, vIra . Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . mevAr3a ke vIra honA caahiye| prazasti meM likhA hai :'zrI ratnasiMha rAjye rAjya vyApAra bhAra dhaureyaH / / arthAt vaha ratnasiMha ke rAjya meM rAjya aura vyApAra donoM meM dhUrI thaa| isake pitA tolAzAha sA~gA ke parama mitra the| sA~gA jaise vIra prakRti ke puruSa kI mitratA vIra hI se ho sakatI hai| rANAralasiMha ke darabAra meM karmAzAha kA atyadhika mAna thA / vaha rAja-kAja meM pravINa aura rANA ratnasiMha kA prdhaanthaa| ___24 se 32 padya meM kahA hai ki karmAzAha ne suguru ke pAsa zrI zatrujayatIrtha kA mAhAtmya suna kara usa ke punaruddhAra karane kI icchA prakaTa kI aura gujarAta ke sulatAna bahAdurazAha ke pAsa se uddhAra karAne ke sambandha meM sphuranmAna (pharmAna) lekara karmAzAha ne agaNita dravya vyaya karake siddhAcala kA zubha uddhAra kiyaa| 1587 aura zaka saM0 1453 vaizAkha kRSNa 6 ko aneka zrAvaka aura aneka muni AcAryoM ke sammelana meM kalyANakArI pratiSThA kraaii| . ___ pIche ke padyoM meM karmAzAha ke isa kArya ke karane ke liye usa kI prazaMsA likhI huI hai| . : isa uddhAra.ke kAma ke liye tIna sUtradhAra (suthAra) ahamadAbAda se aura. 19 cittaur3a se gaye the| musalamAnoM ke samaya meM navIna mandira to kyA prAcIna mandira hI nahIM rahane pAte the| phira Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-cIra bhI aisI viparIta sthiti meM karmAzAha ne zatrukSaya kA jIrNoddhAra karAyA, isase usakI nirbhayatA, rAjyapratiSThA aura jainadharma ke prati aTa zraddhA kA paricaya milatA hai| . . . ... ... . [13 janavarI san 33] . .... ... AzAzAha kI vIramAtA ... jananI jana to bhakta jana yA dAtA yA sUra / . nahIM to rahanA vAMjha hI vRthA gavA mata nuur|| . ... .. .. . . . . . . . .. . . -ajJAta . zAzAzAha kI vIramAtA kA nAma aitihAsika vidvAnoM ko ... jJAta nahIM, vaha kImatI motI kI bhAnti antasthalameM chupA huA hai, phira bhI usakI prakhara AmA saMsAra ko valAt apanI ora AkarSita kara rahI hai| apane jIvana meM usane kyA kyA lokopayogI aura vIrocita kArya kiye ? usakA nirmala caritra aura komala svabhAva kitanA bar3hA car3hA thA ? vaha saba kucha andhakAra meM vilIna ho gayA hai| to bhI usake jIvana kA kevala eka kArya hI aisA hai jo hamArI A~kheM kholatA hai aura usakI manovRtti para kAphI prakAza DAlavA hai / pUrva yuga meM sarva sAdhAraNa. ke viSaya meM kucha likhA jAya, aisI bhArata meM prathA hI na thI, kevala rAje mahArAjoM ke gIta gAye jAte the, yahI kAraNa hai ki hama isa vIra mAtA ke lokottara kAryoM se anabhijJa haiN| hameM apanI isa ajJAnatA para tarasa AtA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra isa devI ne hindu-kula-tilaka mahArANA pratApa ke pitA udayasiMha kI jaya ki vaha nirAvAlaka thA-prANa-rakSA kI thI, usa nirAmaya ko apane phuTamba kA moha chor3a kara Azraya diyA thaa| yahI kAraNa hai ki rANA udayasiMha ke sambandha meM likhate huye TaoNDa sAhava ko apane rAjasthAna meM prasanna vaza isa devI kA ullekha bhI do lAina meM karanA par3A hai| cittaur3a ke rAjyAsana para baiThate hI dAsI-patra banavIra kA hRdaya badala gayA, use ve piye hI do botala kA nazA rahane lgaa| svArthaparatA kRtajJatA ko dhara davAtI hai| lobha dayA ko sthira nahIM rahane detA / jo banavIra vikramAjita ko gaddI se utAra kara rAjya prApta karanA ghora pApa samajhatA thA, vahI vanavIra rAjyAsana para baiThate hI sadA niSkaMTaka rAjya karate rahane kI kUTa nIti socane lgaa| vaha rAjya ke yathArya uttarAdhikArI yAlaka udayasiMha ko apane patha meM kA~TA samajha kara use miTA dene ke liye krUra rAtri kI bATa johane lgaa| dhIre 2rAtri ho gaI / kumAra udayasiMha ne mo. janAdi karake zayana kiyA / unakI dhAI vistare para baiTha sevA karane lagI / kucha vilamba ke pIche raNavAsa meM ghora ArtanAda aura rone kA zabda sunAI Ane lgaa| isa zabda ko suna kara + yaha banavIra dAsI putra thA aura udayasiMha kA rizte meM cAcA lagatA thaa| rANA saMgrAmasiMha ke svagAMsIna hone para rasake putra pramazaH ratnasiMha aura vikramAjita mevAr3a ke adhIzvara huye, kintu vikramAnita ayogya yA isaliye mevAr3a hitaiSI saradAroM ne vipramANita ko haTA kara bAlaka udayasiMha ke bAlilA hone taka banavIra ko cittaur3a ke rAjyAzana para abhizita kara diyA thaa| A Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76. rAjapUtAne ke jaina cIra pannA dhAyaHvismita huii| vaha Dara se uThanA hI cAhatI thI ki itane meM hI vArI (nAI) rAjakumAra kI jUThana Adi uThAne ko vahA~ AyA aura bhaya vihvala bhAva se kahane lagA "bahuta burA huA satyAnAza hogayAM, vanavIra ne rANA vikramArjita ko mAra ddaalaa|" dhAI kA hRdaya kA~pa-gayA, vaha samajha gaI ki niSThura-hRdaya canavIra kevala vikramAjita ko hI mArakara cupa na hogA, varan udayasiMha ke mArane ko bhI aavegaa| usane tatkAla bAlaka udayasiMha ko jisakI avasthA isa samaya 15 varSe kI thI; kisI yukti se vAhara nikAla diyA aura usake palaMga para usI avasthA ke apane putra ko sulA diyaa| itane meM hI rakta-lolupI pizAca-hRdaya vanavIra A pahu~cA aura bAlaka udayasiMha ko khojane lgaa| taba pannA dhAya ne isa rakta lolupa ko apane putra kI ora saMketa kara diyA, usa cANDAla ne usI ko rAjakumAra samama usake komala hRdaya meM khaMjara bhoMka diyA / bAlaka sadaiva ko so gayA, pannA dhAya ne apane svAmI ke hitArtha apane bAlaka kA balidAna karake upha ! taka na kI / apane putra ke mAre jAne para pannA dhAya mahaloM se nikala kara udayasiMha ke pAsa jA pahu~cI ! Age TaoND sAhaba likhate haiM ki kumAra ko sAtha lekara pannA dhAya ne vIravAghajI ke putra siMharAva ke pAsa jAkara rahane kI prArthanA kI, vanavIra ke bhaya se usane rAjakumAra kI rakSA karanA svIkAra nahIM kiyA. aura . atyanta zokayukta hokara volA--" maiM to bahuterA cAhatA hU~ ki rAjakumAra kI rakSA karU~ parantu banavIra isa bAta ko jAna kara Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra vaMza sahita merA saMhAra kara ddaalegaa| mujha meM itanA sAmadhye nahIM ki usakA sAmanA kruuN|" isake uparAnta pannA devala ko chor3e kara DUMgarapura' nAmaka sthAna meM gaIM aura vahA~ ke rAvala aizakarNa (yazakaNa) ke pAsa rAjakumAra ko rakhanA cAhA, parantu usane bhI bhayake mAre rAjakumAra ko nahIM rakkhA / taduparAnta vizvAsI aura hitakArI bhIloM ke dvArA rakSita hoM bhArAvalI ke durgama pahAr3a aura IDara ke kUTa mArgoM ko lA~gha kara, kumAra ko sAtha liye huye pannA ku~bhalameru durga meM phuNcii| yahA~ para pannA kI buddhimAnI se kAma ho gyaa| deMparA gotra kula meM utpanna huA pAzAMzAha deparA nAmaka eka jaina usa samaya kuMbhalamera meM kiledAra thA, pannA meM usase milanA cAhA; AzAzAhane prArthanA svIkAra karake vizrAmagRha meM pannA ko bulaayaa| vahA~ pahu~cate hI dhAtrI neM vAlaka udayasiMha ko AzAzAha kI goda meM viThokara kahA- 'apane rAjA ke prANaM bacAiye parantu AzAzAha ne aprasanna aura bhIta hokara kumAra ko goda se utAranA cAhA, AzA kI mAtA bhI vahIM para thI, putra kI aisI kAyaratA dekhakara usako phaTakArate hue upadezaM pUrNa zabdoM meM colI "AzA! kyA tUM merA putra nahIM haiM ? kyA maiMne tume vyartha meM ' pAlaposa kara itanA bar3A kiyA haiM ? dhikAra hai tere jIvana ko! kyA hI acchA hotA jo tU mere ura meM janma hI na letA, tereM bhAra' se pRthvI bogoM maratI hai / jo manuSya vipatti meM kisI ke kAma nahIM TAi rAjasthAnaM dvi0 ravaM0 a0 9 pR0 245-46 / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 rAjapUtAne ke jaina vIra AtA, niraparAdhiyoM aura bekasoM ko atyAcAriyoM ke caMgula se sAmarthya rahate huye bhI nahIM bacA sakatA, nirAzrayoM ko Azraya nahIM de sakatA, aise adhama ko saMsAra meM jIne kA adhikAra nahIM / , jina hAthoM se loriyA~ gA-gA kara tujhe itanA bar3A kiyA, Aja unhIM hAthoM se terA jIvana samApta kara dU~ / " itanA kahakara vaha bhUkhI zeranI kI bhAMti AzAzAha para jhapaTa par3I aura cAhatI thI ki aise narAdhama, bhIru, kAyara aura adharmI putra kA galA ghoTa dU~, ki AzAzAha apanI vIra mAtA ke pAvoM meM gira par3A, usakI bhIrutA hirana hogaI / vaha ghuTane Teka azruvinduoM se apanI vIra mAtA ke caraNa kamaloM kA abhiSeka karane lagA | vaha mAtR-bhakta gad gad kaNTha se bolA * myday mA~ ! tumhArA putra hokara bhI maiM yaha bhIrutA kara sakatA thA? kyA siMhanI - putra zRgAla ke bhaya se apane dharma se vimukha ho sakatA hai? kyA prANoM ke tuccha moha meM par3akara maiM zaraNAgata kI rakSA na karake apane dharma se vimukha hosakatA thA? merI acchI ammA ! kyA vAstava meM tumheM yaha bhrama hogayA thA ?" AzAzAha ke vIrocita zabda sunakara vIra mAtA kA hRdaya umar3a AyA, vaha usake sira para pyAra se hAtha pherane lagI / AzAzAha mAtA kA yaha vyavahAra dekhakara muskarA kara bolA :"mA~ yaha kyA? kahA~ to tuma merA jIvana samApta kara denA cAhatI thIM aura kahA~.... "" vIra-mAtA bAta kATa kara bolI, beTA kSatrANiyoM kA adbhuta Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra nvabhAva hotA hai| vaha kartavya-vimukha putra yA pati kA muMha dekhanA nahIM cAhatI, kintu kartavya-parAyaNa kI vaha balaiyA~ letI haiM, unake liye miTa jAtI haiN|" vIra AzAzAha ne kumAra udayasiMha ko apanA bhatIjA kahake prasiddha kiyA aura yuvA hone para AzAzAha ne udayasiMha ko anya sAmantoM kI sahAyatA se cicor3a kA siMhAsana dilA diyaa| jabaki mevAr3a ke par3e-bar3he sAmanta, rAjya se bar3I bar3I jAgIra pAne vAle cittaur3ake yathArtha uttarAdhikArI kumAra udayasiMha ko zaraNa na de sake, taba eka jaina kulotpanna mahilA ne jo kArya kiyA vaha avazya hI sarAhane yogya hai / Aja bhI isa sabhyatA ke yuga meM jaba ki hara prakAra kI zikAyatoM ke liye nyAyAlaya khule hue haiM rAjadrohI ko zaraNa dene vAlA daNDanIya hotA hai / taba usa jamAne meM jaba ki rAjA hI sarvesarvA hotA thA, vaha vinA kisI adAlata ke apanI icchAnusAra manuSyoM ke prANa haraNa kara sakatA thA taya aise saMkaTake samayameM bhI usa mahilAratna ne jo kArya kara dikhAyA thA, vaha Adarza hai| yadi isI prakAra Aja bhI jaina-mAtAe~ apane patroM ko satyAsatya kartavya kA bodha karAtI raheM to zIghra hI isa dukhiyA bhArata kA ber3A pAra ho jaaye| abhayadAna pai vAriye; amita yajJa ko dAna / -zrIviyogihari [24 akTUbara san 32] noTa-yaha aikha nainaprakAza disambara san 28 meM prakAzita hocukA hai aba mula parivartana karake punaH likhA gayA hai| : - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-dhIra : bhAmAzAha kA gharAnA ... bhAramala .. Aramala kAvar3iyA gotrotpanna osavAla jAti kA mahAjana : thaa| mevAr3a ke prasiddha zUravIra mahArANA sA~gA ne isako vi0 saM0 1610 I0 sa0 1553meM alavara se balAkara raNathambhora kA kiledAra niyata kiyA thaa| pIche se java hAr3A sUrajamala bUndIvAlA vahA~ kA kiledAra niyata huA, usa samaya bhI raNathambhora kA bahuta sA kAma isI ke hAtha meM thA+rANA udayasiMha ke zAsana kAla meM yaha unake pradhAna pada para pratiSThita huaa| isake sambandha kI yuddha-ghaTanAoM kA abhI taka koI vivaraNa upalabdha nahIM huA hai| phira bhI mahArANA saMgrAmasiMha jaise prasiddha yuddha-priya vyakti dvArA isakA alavara se bulAyA jAnA, raNathambhora jaise kile kA kiledAra niyata honA aura phira kiledAra se ekadama rANA udayasiMha kA maMtrI honA hI isake vIrattvaM aura rAjya-nItijJa hone ke kAphI pramANa haiN| isI ko mevAr3oddhAraka bhAmAzAha aura tArAcandra ke bhAgyazAlI pitA hone kA gaurava prApta huA thaa| . :: . . . sUra-sutahiM. jaMgajanma-saMga, sahaja jaMga jAgIra / samara-maraNa meM saba milyau, aru khitAba raNa-dhIra / / . , -viyogihari 25 akTUbara san 32] +rAjapUtAne kA i0 tI0 kha0.1143 / . Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra nArAcaMda khaNDa-khaNDa hai jAya baru, detu na pAche paidd'| larata sUramA kheta ko marata na choDtu mer3a // -viyogihari vIra tArAcanda rANA udayasiMha ke pradhAna bhAramala kA suyogya putra aura mevADoddhAraka bhAmAzAha kA bhAI thaa| yaha svabhAva se hI vIra prakRti kA manuSya thaa| haldI-ghATI kA yuddha phaisA bhayAnaka huA? isakI sAkSI itihAsa ke pRSTha pakAra 2 kara de rahe haiM / / 21 hajAra rAjapatoM ne mevAr3a kI svataMtratA ke +sa itihAsa prasiddha haldIghATI ke prati zrI. sohanalAla dvivedI ne likhA hai :rAgini-sI bIhar3a vana meM, kahA~ chipI baiMThI ekAnta / mAtaH Aja tumhAre darzana ko, maiM hU~ vyAkula uddhaant| tapasvinI, nIrava nirjana meM, kauna sAdhanA meM tallIna / bIte dina kI madhurasmRti meM, jyA tuma rahatI ho lvliin|| * jagatItala kI samarabhUmi meM, tuma pAvana ho lAkhoM meN| darzana do, tava caraNa-dhuli, le la~ mastaka meM, A~khoM meN| tuma meM hI ho gave vatana ke lie anekoM vIra zahIda / tuma sA tIrthasthAna kauna, hama matavAloM ke lie punIta / / AjAdI ke dIvAnoM ko, kyA jaga ke upakaraNoM meN| mandira masajida girajA saba to, vase tumhAre caraNoM meN| . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaita-vIra lie bhAratIya zrAna ke liye apane prANoM kI Ahuti de dI kintu deza kA durbhAgya ki vaha ise svataMtra na kara sake / ho bhI kaise ? jaba ki rAjapUta-kulaMgAra zaktasiMha (rANA pratApa ke bhAI) aura AmerAdhipati mAnasiMha jaise zatru kA pakSa lekara apane dezavAsiyoM se lar3a rahe the| isI saMsAra-prasiddha yuddha meM vIra tArAcaMda bhI rANA pratApa ke sAtha thA aura prANoM ke. tuccha moha ko kahA~ tumhAre A~gana meM khelA thA vaha mAI kA lAla / vaha mAIkA lAla, jise pA karake tuma ho gaI nihAla / / vaha mAI kA lAla, jise duniyA kahatI hai vIra pratApa / ' kahA~ tumhAre A~gana meM; usake pavitra caraNoM kI chApa / usake pada-raja kI kImata kyA ho sakatA hai yaha jIvana / svIkRta hai varadAna mile, lo car3hArahA apanA kaNa / / tumane svataMtratA ke svara meM, gAyA prathama-prathama raNa-gAna / * daur3a par3e rajapUta vA~kure, suna-suna kara Atura AhvAna II ildI ghATI; macA tumhAre A~gana meM bhISaNa saMpAma / / rajameM lIna hogaye, pala meM arANita rAjamukuTa abhirAma 3. yuga-yuga bIta gaye,taba tumane khelA,thA adbhuta rnnrNg| eka bAra phira bharo, hamAre hRdayoM meM, mA~ vahI umaMga // ; gAo, mA~, phira eka bAra tuma, ve marane ke mIThe gaan| hama matavAle hoM svadezake caraNoM meM ha~sa-ha~sa balidAna... .. rAjapUtAne kA i0 kha0-tIva:pR-763 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra chor3a kara apane pratidvandiyoM se jUma.karaM atyanta vIratA pUrvaka yuddha kiyaa| haldIghATI ke yuddha ke pazcAt yaha mAlaveM kI ora calA gyaa| vahA~ zAhabApAkhoM ne jA gherA, usake sAtha yuddha karatA huA vasI ke pAsa jA pahuMcA aura vahA~ ghAyala hone ke kAraNa behoza hokara gira pdd'aa| vasI ke rAvaM sAMIdAsa devar3A, ghAyaleM vArAcanda ko uThAkara apane kile meM le gayA aura vahA~ usa kI" acchI parica- kI / tArAcanda 'gor3avAI pradeza kA hAkima (gavarnara) bhI rahA thA aura haldI ghATI ke yuddha se pUrva vaha sAdaDI, meM rahatA thaa| usane sAdar3I ke bAhara eka bArahadarI aura bAvar3I dhanavAI usake pAsa hI tArAcanda usakI cAra khiyA~ eka khavAsa chaH gAyane eka gavaiyA aura usa gavaiye kI aurata kI mUrtiyA~ pattharoM para khudI huI haiN| [25 akTUbara san 32] bhAmAzAha kahata mahAdAnI unheM cATukAra matira / pIThahu~ ko nahiM deta je, kapaNadAna raNa-sUra / ' -viyogahari svAdhInatA kI lIlAsthalI vIraasavA mevAr3a-bhUmi ke ' itihAsa meM bhAmAzAha kA nAma svarNAkSaroM meM aGkita hai| haldIghATI kA yuddha kaisA bhayAnaka huA, yahaH pAThakoM ne rAja0 pU0 kA i0 tI0 kha0 pR. 7431 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 rAjapUtAne ke jaina-cIra mevAr3a ke itihAsa meM par3hA hogaa| isI yuddha meM rANA pratApa kI / ora se vIra bhAmAzAha aura usakA bhAI tArAcanda bhI lar3A. thA, 21 hajAra rAjapUtoM ne asaMkhya yavana-senA ke sAtha yuddha karake svataMtratA kI vedI para apane prANoM kI Ahuti de dI, kintu durbhAgya ki ve mevAr3a ko yavanoM dvArA paddalita hone se.na. bacA sake / samasta mevAr3a para yavanoM kA AtaGka chA gyaa| yuddha-parityAga karane para rANA pratApa mevAr3a kA punaruddhAra karane kI pravala AkAMkSA ko liye huye vIrAna jaMgalo meM bhaTakate. phirate. the| unake aizoArAma. meM palane yogya vacce, bhojana ke liye unake cAroM tarapha rote rahate the| unake rahane ke liye koI surakSita sthAna na thaa| atyAcArI mugaloM ke AkramaNoM ke kAraNa vanA banAyA bhojana rANAjI ko pA~cavAra chor3anA par3A thaa| itane para bhI dhAna para miTane vAle samara kesarI pratApa vicalita nahIM huye| vaha apane putroM aura sambandhiyoM ko haldIghATI kA yaha vikhyAta yuddha 18 jUna san 1576 IsvI ko eka ghI dina car3he Arambha huA thA aura usI dina sAyaMkAla taka samApta hogayA thaa| (cAnda varSa 11 pUrNa saMkhyA 122 pR0 118 ) aura aba harSa hai ki / kucha varSoM se jyeSTha zullA 7 kA isa svatantratA balidAna divasa kI pavitra smati meM kucha karma-vIroM ne vahA~ mele kA Ayojana karake kisI kavi ke nigna udagAroM kI pUrti kI hai* zahIdoM ke majAroM para jur3eMge hara varasa mele / * vatanapara marane vAloM kA yahI vAkkI nizAM hogaa| * rAjapUtAne kA itihAsa tIsarA khaNDa pR0 743 / - . Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra prasannatA pUrvaka raNakSetra meM apane sAtha rahate huye dekhakara yahI kahA karate the ki "rAjapUtoM kA janma hI isaliye hotA hai|" parantu usa parvata jaise sthira manuSya ko bhI ApattiyoM ke pralayakArI jhokoM ne vicalita kara diyaa| eka daphA jaMgalI anna ke ATe kI roTiyA~ banAI gaI aura pratyeka ke bhAga meM eka eka roTI-AdhI subaha aura AdhI zAma ke liye-AI / rANA pratApa rAjanaitika pecIdA ulajhanoM ke salamAne meM vyasta the, ve mAtR-bhUmi kI parataMtratA se dukhI hokara garma nizvAsa chor3a rahe the ki, itane meM lar3akI ke hRdaya-bhedI cItkAra ne unheM cauMkA diyaa| vAta yaha huI ki eka jaMgalI billI choTI lar3akI ke hAtha meM se roTI ko chIna kara legaI, jisase ki vaha mAre bhUkha ke cillAne lgiiN| aisI aisI aneka ApattiyoM se ghire huye, zatru ke pravAha ko rokane meM asamartha hone ke kAraNa, vIra cUDAmaNi pratApa mevAr3a chor3ane ko java udyata hue taba bhAmAzAha rANAjI ke svadeza-nirvAsana ke vicAra ko sunakara ro uThA / isa karuNa dRzya ko kavivara locanaprasAdajI pANDeya ne (khaMDavA se prakAzita 5 jUna san 1913 kI prabhA meM) isa prakAra citrita kiyA thA: "rANA mevAr3a-svAmI ahaha ! kara rahe Aja haiM deza tyAga, vaMzaM, khyAti, pratiSThA-hita dukha bana ke, le rahe sAnurAga / " pAte hI. vRddha maMtrI vaha vaNika, aho! vRtta aisA duranta, 'ghor3e peM ho savAra prakhara gati calA zAhamAmAM turanta / / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina cIra jAte-jAte uThe yoM, baNika-hRdaya meM Apa hI bhAva nAnA-- kyoM jAte haiN| kahA~ ho vivaza? par3a gaye lobha meM to narAgArI: AzA to hai na hogI, isa taraha unheM hInatA se virakti, hai ArthoM kI pratiSThA avicala unakI prAtsadA aatmshkti| "hA! arthAbhAva.hI ke hita nRpAtajanA cAhate haiM svadeza!" aisA. maiMne kisI- ko usadina kahate.thA sunA. hAya chezaH! hindu-sUrya pratApI prakharatara kahA~ zaktizAlI: pratApa? pIDA-bIr3A prapUrNa prabala ati kahA~ ninH arthaanntaap.|| . jo aisI hI avasthA isa samaya huI prApta, Age kadApiH. to tasvAbhAvikI reM! bariNaka, kRpaNatA cicalAnAna pApI!. he. he mevAr3a-mAtA! cala anupama tU de mujhe Aja aisA, . sevA meM tyAga-yukta prakaTa kara sakU~ cIra satputra jaisA // : . (4). jo tU AdhIna hoke yavana nRpati ke kleza nAnA: sahegI. vo kyA AdhInatA kA anala na hamako nityahImA~ duhegI? . khoke svAtaMtrya rUpI maNi hama duHkha ke, ghora kAlI nizAmeM,, jAveMge kyAna hA! hA! taja kula-garimA, mRtyuhIkI dizA meM! jo zrI-mevAr3a-bhU ke zucitaraH kula ke garva kA kIrti ketu jAvegA TUTA to kyA fira dhana jana ta soca ho, lAma hetuH / leleMge krUratA se hara kara ripa jo saukhya kI vastuH sArI , : mAre mAre phireMge, taba hama, madhu kI makSikA jyoM dukhArI / / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke pAra jAvegI mAta meM, jo nikalaM kara sabhI hAtha se, hA! hamAre, to kyA nirjIva prANI hama saba haiM vyartha hI prANa dhAre ? aisA hone na deMge praNa kara apane prANa, kA dAna deke, hoMge sevA cukAte, amara nihata ho yuddha meM kIti leke / AvegA kAma terA, kaba yaha dhana hA!re! kRtaghnI kaThora, bhAmA! dhikkAra lAkhoM tava dhana bala ko nindhare nIca ghora !" bhAmA ne yo svayaM hI kaTu vacana kahe kheda pAke apAra, A~khoM se chUTane tyoM ahaha ! phira lagI rakta-parNAzrudhAra / svAmI ko zIghratA se, vana-cana phiratA DhUMDhatA zAha bhAmA, pAtA atyanta pIr3A, lakha gati napa ke karma kI hAya! vaamaa.| sindhu-prAntastha sImA para jaba pahu~cA to vahA~ dUra hI se, dekhA kauTumbiyoM ke yuta, naravara ko khinnatA tyAgaM jIseM / / ghor3e se bhUmi pai zrA, ghara kara haya ko rAsa maMtrI calA yo, mAtA mevAr3a-magne svasuta nikaTa hai dUta bhejAM bhalA jyo.! jAko mevaadd'-maur| prabhuvara-pada paiM zIza maMtrI maMkAya gholA yo namratA se nayana-yugala se zoka-A~sU 'vahA ke: "ho jAvegI anAthA: prabhuvara ! jananI, janma-bhUmi prasiddha, tyAgeMge Apa yoM, jo kusamaya usako ho vipatyAna-viddha !! rANAko cittameM.yoM viSama viSamayI kyoM huI Atma-palAnI? dherai saMsAra ko zrAMjalaMda paTalaM to sUrya"kI kana hAnI? . . .. . " Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ... rAjapUnAne ke jaina-vIra yoddhA the sAtha meM, the dhana jana, na rahA sAdhanoM kA prabhAva maMtrI! maiMne dikhAye taba taka apane jJAna zakti prabhAva / hoM kaise, bhojanoM kA dukha jaba hama ko sAlatA roja hAya! rakSA vaMza-pratiSThA taba aba apanI, hai kaho, kyA upAya ? (13) rote haiM rAjaputra, kSudhita dukhita ho, amba kI oha dekha! chAtI jAtI phaTI hai taba isa zaTha kI hAya ! re karma rekha!! aisI dIna dazA meM kabataka ripu se yuddha hAhA! karU~gA ? kyA zrI svAdhInatA koakavara kara meM sauMpa, svAhA karU~gA ? (14) . . pIche pIche sadA hI ahaha ! phira rahI zatru-senA hmaare| dhIre dhIre kuTumbI subhaTa hata huye yuddha meM hAya sAre // sAmagrI eka bhI hai, samara-hita nahIM pAsa meM aura zeSa, bhAgI bhAgI prajA bhI, samaya phira rahI, bhogatI ghora kleza!! he maMtrI ! sAmanA maiM kara aba sakatA zatruoM kA na aura, jAtA hU~ mAtR-bhU ko tajakara, isa se duHkha meM anya Thaura / merI pyArI prajA ko. amita duHkha. mile nitya mere nimitta, taubhI svAtaMtryarUpI, vaha ahaha nahIM pAsakI zreSTha vitta !! kyA.hI nizcintatAse bhaya taja ripa kAsindhu kepAra jAke he he maMtrI ! rahU~gA 'sukha sahita nayA-rakSita sthAna paake| mevAr3oddhAra hetu pramudita karake rAjya kI sthApanA meM, bhIloM kI sainya lUMgA agaNita dhana ke sAtha hI meMbanA maiM / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " . F KAR . ga.. ........ . . .. . . ": .: . . " .. APAL AL A.NA A . IY.. 4. : . . ..". UN . . " . ... ... ... .... .. ENTRETAR rANA pratApa aura bhAmAzAha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke jaina-cora brIr3A-pIr3A nirAzA bharita vacana ye, bhUpa.ke vRddha maMtrIzokAta hogayA hA! zravaNa kara, gaI TUTasI. prANa-taMtrI pairoM meM vRddha maMtrI girakara nRpa ke vRkSa chinna.latA, se, zrI rANA se lagA yoM taba, phira karane prArthanA namratA se / / (18) svAmI ho Apa nAmI isa anavara kI deha ke annadAtA, khAyA hai anna maiMne tava, avataka hU~ ApakA anna khAtA, hai dvArA deha kI jo rudhira, vaha ghanA anna se zrApa hI ke, svAmI ho Apa mere, tana, dhana, jana ke bhUmi sabhI ke // merA sarvatva ho hai tana-sahita prabho ! bhUpate ! ApakA hI, bhAgI hU~gA na dU~ jo tana dhana napa ke hetu, maiM pApa kA hii| jUtA maiM zrI padoM ke hita yadi vanavA deha kI carma se dU~, to bhI hai hAya ! thor3A yadi tava RNa ko mUr3ha maiM dharma se+|| (20) hai hI kyA zakti aisI prabhUvara ! mumameM de sakU~ jo sahAya! siMhoM kI gIdar3oM se kaba vipada ghaTI boliye, hAya ! hAya !! to bhI hai pAsa mere kucha dhana jisako sauMpatA Apako maiM, pAke so bhUpa ! lauTe, nahIM saha sakatA mAta-bha-tApa ko maiM / / (21) kIje ratA prajA kI isa dhana-cala se deza kI jAti kI bhI, kIje he bhUpa! rakSA isa dhana-bala se vaMza kI, khyAti kI bhii| hogI sarveza ko jo atulita karuNA, vAta sArI banegI, jIteMge zatruoM ko, viSama vipada meM zIghra sArI kttegii| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 rAjapUtAne ke jaina-vIra (22) jo yA kAma svAmI ! yaha dhana, apane deza-rakSA hitArtha, ho jAU~gA sarvaza, prabhuvara ! RNa se chUTa ke maiM kRtArtha // hU~ rAMgA ! vaizya tau bhI yadi vala rahatA vRddha hotA nahIM maiM, to leke khar3aga jAtA samara-hita jahA~ zatru hote vahIM maiM / (23) maMtrI hU~, vRddha hU~ maiM, ahita na kabhI maiM kahU~gA nareza ! hogA kaSTa-pradAtA, Darakara, riMpu se tyAganA vyartha deza / he svAmI ! lauTiyegA pitaragaNa kA socake svAbhimAna, jAne dU~gA hA ! maiM prabhuvara ! na kabhI Apako anya sthAna !! ! ( 24 ) jAnA dekho to, janma bhU hai rudana kara rahI, hA ! hata jJAna hoke : zakti, zrI, buddhi, vidyA, rahita vaha huI Apako Aja khoke, mAtA ko dukha rUpI agama jaladhi meM mUrchitA chor3a jAnA: maiMne yahI hai RNa isa yuga meM pUrNatA se cukAnA // (25) vole yoM bAta kArI suna saciva kI vIra zrImAn rANA, hA ! mAM mevAr3a bhUme ! mRtaka samajha ke tU mujhe bhUla jAnA / jo nAnA ApadAe~ nita naI tuma pai eka se eka AI, merI hI mUrkhatA se zrahaha ! sakala hI re gaIM haiM bulAI // ( 26 ) maMtrI kI svAmI bhakti prakaTa lakha tathA dekha ke Atma-tyAga, bole rANA pratApI, vacana nara punaH tuSTa ho sAnurAga / 'maMtrI pA hogayA maiM sucatura tumasA zrAja bhAmA ! kRtArtha: bhejA kyA nAta-bhU ne racakara tumako deza- rakSA hitArtha // + +- zrI govindasiMha jI paMcaulI cittaur3agar3ha kI kRpA se prApta / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke jaina vIra haldIghATI ke yuddha ke bAda bhAmAzAha kumbhalameru kI prajA ko lekara mAlave meM rAmapure kI ora calA gayA thA, vahA~ bhAmAzAha aura usake bhAI tArAcanda ne mAlave para car3hAI karake 25 lAkha rupaye tathA 20 hajAra azarphiyA~ daNDa svarUpa vasUla kIM isa saMkaTAvasthA meM usa vIra ne deza-bhakti tathA svAmibhakti se prerita hokara, karnala jemsaTaoNDa ke kathanAnusAra, rANA pratApa ko jo dhana bheTa kiyA thA, vaha itanA thA ki 25 hajAra sainikoM kA 12 varSa taka nirvAha ho sakatA thaa| isa mahAna upakAra karane ke kAraNa mahAtmA bhAmAzAha mevAr3a ke uddhArakartA kahalAye gaye || bhAmAzAha ke isa apUrva tyAga ke sambandha meM bhAratendu bAbU harizcandrajI ne likhA hai:-- jA dhana ke hita nAri tajai pati, pUha tajai pitu zIlahi soI / bhAI soM bhAI larai ripu se puni, mitratA mitra tajai dukha joI / tA dhana ko vaniyA hai ginyo na, diyo dukha deza ke bhArata hoI / tumhAroI hai, svAratha a tumare sama aura na yA jaga koI // dezabhakta bhAmAzAha kA yaha kaisA apUrva svArtha tyAga hai ? ' . * -- -dekho TADa rAjasthAna, ji0 1 pR0 349 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 rAjapUtoM ke jaina vIra jisa dhana ke liye kekaI ne rAma ko 14 varSa ke liye ghanavAsa bhejA, jisa dhana ke liye pANDava aura kauravoM ne 20 acauhaNI senA kaTavA DAlI, jisa dhana ke liye banavIra ne bAlaka udayasiMha kI hatyA karane kI asaphala ceSTA kI, jisa dhana ke liye mAravAr3a ke kaI rAjAoM ne apane pitA aura bhAiyoMkA saMhAra kiyA, jisa dhana ke liye logoM ne mAna vecA, dharmaH cecA, kulagaurava becA sAMtha hI deza kI svataMtratA becI; vahI dhana bhAmAzAha ne dezodvAra ke liye pratApako arpaNa kara diyaa| bhAmAzAhakA yaha anokhA tyAga dhanalolupI manuSyoM kI balAt A~kheM khola kara unheM dezabhakti kA pATha par3hAtA hai| bhAramala ke svargavAsa hone para rANA pratApa ne bhAmAzAha ko apanA maMtrI niyata kiyA thaa| haldIghATI ke yuddha ke bAda jaba bhAmAzAha mAlave kI ora calA gayA thA taba usakI anupasthiti meM rAmA sahANI mahArANAke pradhAna kA kArya karane lagA thA / bhAmAzAha ke Ane para rAmA se pradhAna kA kArya - bhAra lekara punaH bhAmAzAha ko sauMpa diyA gayA usI samaya kisI kavikA kahA 'gayA pracIna padya isa prakAra hai: bhAmo paradhAnI kare rAmo kIMdho radda * / bhAmAzAha ke diye huye rupayoM kA sahArA pAkara rANA pratApa ne phira bikharI huI zakti ko baTora kara raNabherI bajAdI / jise sunate hI zatruoM ke hRdaya dahala ge| kAyaroM ke prANa pakherU ur3a +-- rAjapUtAne kA itihAsa tI0 kha0:- pR. 743 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke jaina cIra gaye, akabara ke hoza-havAsa jAte rahe / rANAjI aura vIra bhAmAzAha astra-zastra se susajjita hokara jagaha jagaha AkramaNa karate huye yavanoM dvArA vijita mevAr3a ko punaH apane adhikAra meM karane lge| paM0 mAvaramallajI zarmA sampAdaka dainika hindu saMsAra ne likhA hai:-"ina ghAvoM meM bhI bhAmAzAha kI vIratA ke hAtha dekhane kA mahArANa ko khUba avasara milA aura usase ve bar3e prasanna huye hai|" ___..."isI prakAra mahArANA apane pravala parAkrAnta vIroM kI sahAyatAsa barAvara AkramaNa karate rahe aura saMvat 1643 taka una kA cittor3a aura mANDalagar3ha ko chor3akara samasta mevAr3a para phira se adhikAra hogayA / isa vijaya meM mahArANA kI sAhasa pradhAna vIratA ke sAtha bhAmAzAha kI udAra sahAyatA aura rAjapUta sainikoM kA Atma-calidAnahI mukhya kAraNa thA / Aja bhAmAzAha nahIM hai kintu usakI udAratA kA vakhAna sarvatra bar3e gaurava ke sAtha kiyA jAtA hai|" "prAyaH sAr3he tInasau varSa hone ko Aye, bhAmAzAha ke vaMzaja Aja bhI bhAmAzAha ke nAma para sammAna pA rahe haiM / mevAr3a rAjadhAnI udayapura meM bhAmAzAha ke vaMzaja ko paMca paMcAyata aura anya vizeSa upalakSoM meM sarva prathama gaurava diyA jAtA hai| samayake ulaTa --zrI ojhAjI ne bhI likhA hai -mahArANA. mAmAzAha kI bar3I khAtira karatA thA aura vaha divaira ke zAhI thAne para hamalA karane ke samaya bhI rAjapUtoM ke sAtha thA / rAjapUtAne kA iti. pR. 743 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaputAne ke jaina-cIra phere athavA kAlacakra kI mahimA se bhAmAzAha ke vaMzaja Aja mevAr3a ke dIvAnapada para nahIM haiM aura na dhana kA bala hI unake pAsa raha gayA hai / isaliye dhana kI pUjA ke isa durghaTa samaya meM unakI pradhAnatA, dhana-zakti sampanna unakI jAti virAdarI ke anya logoM ko akharatI hai| kintu unake puNyazloka pUrvaja bhAmAzAha ke nAma kA gaurava hI DhAla vanakara unakI rakSA kara rahA hai| bhAmAzAha ke vaMzajoM kI paramparAgata pratiSThA kI rakSA ke liye saMvat 1912 meM tatsAmayika udayapurAdhIza mahArANA sarupasiMha ko eka AjJApatra nikAlanA par3A thA, jisakI nakala nyoM kI tyoM isa prakAra hai: . zrI rAmojayati , zrIganezajIprasAdAt zrIekaliMgajI prasAdAt bhAle kA nizAna [sahI] svastizrI udayapura subhasuthAne mahArAjAdhirAja mahArANAjI zrIsarupasiMghajI AdezAt kAvaDyA jecanda kunaNo vIracandakasya amaM thArA bar3A vAsA bhAmo kAvaDyo I rAjanhe sAma dhramAsukAma cAkarI karI jI kI marajAda TheThasU yyA hai mhAjanA kI jAtamhe vAvanI tyA caukAkojImaNa vA sIgapUMjA hove jImhe pahelItalaka / thAre hoto ho so agalA nagara seTha veNIdAsa karaso karyo ara . 'tatalaka thAre nahIM karavA dIdo avArU thArI sAlasI dIkhI kara seTha pemacanda ne hukama kI do so vI bhI araja karI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra ara nyAta mhe hakasara mAlama huI so aba talaka mAphaka dasatura ke the thAro karAyyA jAjo AgAsu thArA baMsa ko hovegA jI ke talaka huvA jAvegA paMcAne vI hukuma karadIyyo hai sau pelItalaka thAre hovegaa| pravAnagI mhetA serasIgha saMvat 1912 jeThasuda 15budhe|"x - isakA abhiprAya yahI hai ki-"bhAmAzAha ke mukhya vaMzadhara kI yaha pratiSThA calI AtI rahI ki, jaba mahAjanoM meM samasta jAti-samudAya kA bhojana Adi hotA, taba saba se prathama usake tilaka kiyA jAtA thA, parantu pIche se mahAjanoM ne usake vaMza vAloM ke tilaka karanA, banda kara diyA, taba mahArANA svarupasiMha ne usake kula kI acchI sevA kA smarNa kara isa viSaya kI jAMca karAI aura AjJA dI ki mahAjanoM kI jAti meM dhAvanI (sArI jAti kA bhojana) tathA cauke kA bhojana va siMhapUjA meM pahale ke anusAra tilaka bhAmAzAha ke mukhya vaMzadhara ke hI kiyA jAya / isa viSaya kA paravAnA vi0 saM0 1912 jyeSTha sudI 15ko jayacaMda kunayA vIracanda kAvar3iyA ke nAma kara diyA, taba se bhAmAzAha ke mukhya vaMzadhara ke tilaka hone lgaa|" ___ "phira mahAjanoM ne mahArANA kI umta AjJA kA pAlana na kiyA, jisase mahArANA phatahasiMha ke samaya vi0saM01552kArtika sudI 12 ko mukadamA hokara usake tilaka kiye jAne kI AjJA dI gii| xhindusaMsAra dIpAvalI aba kArtika R0 10 saM0 1982 vi0 + rAmapUtAne kA 80 pR0 087-88 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-cIra vIra bhAmAzAha ! tuma dhanya ho !! ghAja prAyaH sAr3he tIna sau : varSa se tuma isa saMsAra meM nahIM ho parantu yahA~ ke bacce kI javAna para tumhAre pavitra nAma kI chApa lagI huI hai / / jisa deza ke liye ' tumane itanA bar3A Atma tyAga kiyA thA, vaha mevAr3a punaH apanI svAdhInatA prAyaH kho baiThA haiN| parantu phira bhI vahA~ tumhArA guNa gAna hotA rahatA hai| tumane apanI aMtayakIrti se svayaM ko hI nahIM kintu samasta jaina- jAMtikA mastakaM U~cA kara diyA hai / + nevAr3a kA amUlya aura aprApya aitihAsika anyaratna "vIrAvinoda" meM jisako ki mujhe saubhAgya se mAnya ojhAnI ke yahA~ dekhane kA jarA so avasara mila gayA' yA pR0 251 para likhA haiM ki: bhAmAzAha bar3I duraaMta kA AdamIyA / yaha mahArANA pratApasiMha ke zurU samayaM se mahArANA amarasiMha ke rAjya ke // tathA 2 varSa taka pradhAna rahA / isane Upara likhI huI bar3I bar3I lar3AiyoM meM hajAroM adaniyoM kA kharca calAMcA / yahaM nAmI pradhAna saMvat 1656 mAgha zukla 11 (hi0 1009 // sA0 9 I0 1600 tA0 27 janavarI) ko 51 varSa aura 7 mahIne kI uttara meM paraloka ko sidhArA / isakA unna saMvat 1604 ASAr3ha zukla 10 (hio' 954 tA0 9 umAdi yula bhAvala I0 1547 tA0 28 jUna) somavAra ko huA thaa| isane maraneke eka dina pahale napanI strI ko eka vahI apane hAtha kI likhI huI dI aura kahA ki isane maMbAr3a ke bacane kA kula hAla likhA huA hai| - jisa baka takalIpha ho yaha vahI una mahArANA kI natra karanA / yaha bhairahavAha mahArANA amarasiMha kA kaI varSoM tarka ghaMTe avAzAha ko mahArANA namarasiMha . pradhAna isa bahI ke likhe kula sajane se kharca calAtA rhaa| marane para isake ne pradhAna pada diyA thaa| vaha bhI qhairasvAha AdamI thaa| lekina mAmAzAha kI sAnI kA honA kaThina thA / 1 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . . . 4 .. . .. ATTA " " .. . - HA mevADoddhAraka bhAmAzAha kA mRtyu-smAraka Page #108 -------------------------------------------------------------------------- Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 97 niHsandeha vaha dina dhanya hogA, jisa dina bhAratavarSa kI svataMtratA ke liye jaina samAja ke dhana kuberoM meM bhAmAzAha jaise sadbhAvoM kA udaya hogaa| X X X jisa nararatra kA Upara ullekha kiyA gayA hai, usake caritra, dAna Adi ke sambandha meM aitihAsikoM kI cirakAla se yahI dhAraNA rahI hai / kintu hAla meM rAyabahAdura mahAmahopAdhyAya paM0 gaurIzaMkara horAcaMdajI ojhA ne apane rAjapUtAne ke itihAsa tIsare khaNDa meM "mahArANA pratApa kI sampatti zIrSaka ke nIce mahArANA ke nirAza hokara mevAr3a chor3ane aura bhAmAzAha ke rupaye de dene para phira lar3AI ke liye taiyArI karane kI prasiddha ghaTanA ko asatya ThaharAyA hai / isa viSaya meM ApakI yukti kA sAra 'tyAgabhUmi' ke zabdoM meM isa prakAra hai : "mahArANA kumbhA aura saoNMgA Adi dvArA upArjita atula sampatti abhI taka maujUda thI, vAdazAha akabara ise abhI taka na le pAyA thA / yadi yaha sampatti na hotI to jahA~gIra se sandhi hone ke bAda mahArANA amarasiMha use itane amUlya ratna ke se detA ? Age Ane vAle mahArANA jagatasiMha tathA rAjasiMha aneka mahAdAna kisa taraha dete aura rAjasamudrAdi aneka vRhata-vyayasAdhya kArya kisa taraha sampanna hote ? isa liye usa samaya bhAmAzAha ne apanI tarafa se na dekara bhinna-bhinna surakSita rAja " Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R rAjapUtAne ke jaina vIra koSoM se rupayA lAkara diyA / " isa para 'tyAgabhUmi' ke vidvAn samAlocaka zrIhaMsa jI ne likhA hai: * 1 "nissandeha isa yukti kA uttara denA kaThina hai, parantu mevAr3a. ke rAjA mahArANA pratApa ko bhI apane khajAnoM kA jJAna naho, yaha mAnane ko svabhAvataH kisI kA dila taiyAra na hogaa| aisA mAna lenA mahArANA pratApa kI zAsana -kuzalatA aura sAdhAraNa nItimattA se ikkAra karanA hai / dUsarA savAla yaha hai ki yadi bhAmAzAha ne apanI upArjita sampatti na dekara kevala rAjakoSoM kI hI sampatti dI hotI, to usakA aura usake vaMza kA itanA sammAna, jisakA ullekha zrI omAjI ne pR0 788 para kiyA hai, hameM bahuta saMbhava nahIM dIkhatA / eka khajAMcI kA yaha to sAdhAraNa sA karttavya hai ki vaha AvazyakatA par3ane para koSa se rupayA lAkara de / kevala itane mAtra se usake vaMzadharoM kI yaha pratiSThA ( mahAjanoM ke jAti-bhoja ke avasara para pahale usako tilaka kiyA jAya ) prAraMbha ho jAya, yaha kucha bahuta adhika yuktisaMgata mAlUma nahIM hovA + " isa AlocanA meM zraddheya omAjI kI yukti ke viruddha jo karUpanA kI gaI hai, vaha bahuta kucha ThIka jAna par3atI haiN| isake sivAya, + sammAna kI vaha bAta isI lekha meM pR0 94-95 meM ukta itihAsa se ukta kara dI gaI hai| + tyAgabhUmi va apR0 445 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 99 maiM itanA aura bhI kahanA cAhatA hU~ ki yadi zrI0 omAjI kA yaha likhanA ThIka bhI mAna liyA jAya ki 'mahArANA kumbhA aura sAMgA Adi dvArA upArjita atula sampatti pratApa ke samaya taka surakSita thI vaha kharca nahIM huI thIM, to vaha saMmpatti cittaur3a yA udayapura ke kucha gupta khajAnoM meM hI surakSita rahI hogii| bhale hI akabara ko una khajAnoM kA patA na cala sakA ho, parantu ina donoM sthAnoM para kavara kA adhikAra to pUrA hogayA thaa| aura ye sthAna akabara kI phauja se varAvara ghire rahate the, tava yuddha ke samaya ina gupta khajAnoM se atula saMpatti kA bAhara nikAlA jAnA kaise saMbhava ho sakatA thA ? aura isa liye haldIghATI ke yuddha ke bAda jaba pratApa ke pAsa paisA nahIM rahA, taba bhAmAzAha ne deza hita ke liye apane pAsa se khudake upArjana kiye huye dravya se--bhArI sahAyatA dekara pratApa kA yaha artha - kaSTa dUra kiyA hai; yahI ThIka, ja~catA hai / rahI amarasiMha aura jagatasiMha dvArA hone vAle kharcoM kI bAta, ve saba to cittaur3a tathA udayapura ke punaH hastagata karane ke bAda hI huye haiM aura unakA ukta gupta khajAnoM kI sampatti se honA saMbhava hai, tava unake AdhAra para bhAmAzAha kI usa sAmayika vipula sahAyatA tathA bhArI svArtha tyAga para kaise Apatti kI jA sakatI ? ataH isa viSaya meM pro. jI. kA kathana kucha adhika yuktiyukta pratIta nahIM hotaa| aura yahI ThIka ja~catA hai ki bhAmAzAha ke isa apUrva-tyAga kI badaulata hI usa samaya mevAr3a kA uddhAra huA thA, aura isI liye Aja bhI bhAmAzAha mevAr3oddhAraka ke Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina vIra 100 nAma se prasiddha hai| pUjA ke yogya tU hai, vaNika sajiva zrI zakti kI mUrti tU hai / hai AhA! dhanya terA: vaha dhana, jananI bhakti kI mUrti tU hai // * tujha se svAmI bhakti : catura maMtrI vara AtmA tyAgI vIraH / bhArata meM kyA durlabha hai isa vasudhA meM bhI dhArmika dhIra / --zrI DhocanamasAda pANDesa XXXX91.9% 1 [1 mArca san 30 ] Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra akSayarAja jIvAzAha ke svargAsIna hone para usakA putra akSayarAja mahA ' rANA karNasiMha kA maMtrI niyata huA aura rANA karNasiMha ke paralokagata hone para rANA jagatasiMha kA pradhAna bhI yahI rhaa| "rANA pratApa ke samaya se hI DUMgarapura bAdazAhI adhInatA meM calA gayA thA, jisase vahA~ ke rAvala udayapurakI adhInatA nahIM mAnate the / isaliye mahArANA ne apane maMtrI, akSayarAja ko senA dekara rAvala para (jo usa samaya DUgarapura kA svAmI thA) bhejA / usake vahA~ pahu~cane para rAvala pahAr3oM meM calA gyaa| ojhAjI likhate haiM ki: isa prakAra cAra pIr3hiyoM taka svAmibhakta bhAmAzAha ke gharAne meM pradhAna pada rahA / ... isa gharAne ke sabhI puruSa rAjya ke zubhacintaka rahe / ... bhAmAzAha kA nAma mevAr3a meM vaisA hI prasiddha hai, jaisA ki gujarAta meM vastupAla tejapAla kaa|" * . bhaREEEEEEER san 26 akTUbara san 32 . WATER rA0 pU0 i0 kha0 tI0 pR0 787 / +rA0 pU0 kA 30 tI0 kha0 pR0 833 / "* rA0 pU0 i0 kha0 tI0 pR0 787 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. 102 rAjapUtAne ke jaina cIra saMghavI dayAladAsa . to dekhata tuva bhagini ke, bacata pAmara kesH| ". jAni parata, yA vAhu meM, rakhau na valako lesa / nija coTI-beTIna kI saMke rAkhi nahi laaj| dhikadhika ThAr3hIchae,dhika dhika DAr3hI aaj|| -viyogIhari . zAnti aura saba kI bhI koI sImA hai| ghara meM anna nahIM vrata karo, jeba meM paisA nahIM santoSa karo, hAtha meM zakti nahIM, isa liye kSamA karo, kucha kara nahIM sakate, isa liye zAnta raho yaha Adarza bhIra, akarmaNya kApuruSoM kA hosakatA hai| kintu jinake muMha para mUMcha aura chAtI para bAla haiM athavA jinake pahalU meM dila aura dila meM tar3apa, mastaka meM A~kha aura A~khoM meM gairata kA aMza vAkI hai, unakA yaha zrAdarza kabhI nahIM ho sktaa| ___ daNDa dene kI sAmarthya rakhate hue bhI aparAdhI ke aparAdha kSamA karanA, U~cA Adarza hai kintu netroM ke sAmane hote huye atyAcAra aura anyAya dekha kara bhI nizceSTha baiThe rahanA mahAn duSkarma hai / isI liye to kahA hai, ki kSamA, zAnti aura saba kI bhI koI sImA hai| dAruNa duHkha jaba zarIra meM praveza kara hRdaya - jaba tU dekhe yA sune, hote atyAcAra / jaba terA cupa baiThanA, hai yaha pApAcAra / / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 103 ko jalAne lagatA hai, taba.netroM kI rAha se koI cIz2a A~sU rUpa meM likala kara use ghujhA detI hai| sUrya saMsAra ko tA kara ke use tar3apatA huA dekhakara jaba ha~sane lagatA hai, taba usake isa garmIle aTTahAsa ko naSTa karane ke lie pRthvI aura AkAza sAdhana juTA hI lete haiN| ___ prakRti kA kucha niyama hI aisA hai / atyAcAra ke viruddha gaka na eka roja AvAja uThatI hai| aura atyAcArI kA garva kharva karane kI koI na koI yukti nikala hI AtI hai / atyAcAra jaba AvazyakatA se adhika bar3ha jAte haiM, taba atyAcAra sahana pharane vAlA kaisA hI zAnta mahAtmA kyoM na ho, usake hRdaya meM bhI pratihiMsA kI Aga bhar3aka hI uThatI hai| yaha vAta purANa aura itihAsa Tola pITa kara kaha rahe haiN| atyAcAroM se hI Uba kara yogI kRSNa ne apane mAmA kaMsa kA vadha kara DAlA,.atyAcAra se hI vo Uba kara dharmarAja yudhiSThera jaise zAnta-svabhAvI apane mage sambandhiyoM se yuddha karane ko vivaza huye, atyAcAra se hI Uya kara vibhISaNa ne apane sage bhAI rAvaNa kA eka aparicita rAma se vadha karA DAlA aura isI atyAcAra pratihiMsA kI pyAsa * java dharma kI saMsAra meM ho jAtI hai hAnI / badakAra kiyA karate haiM jaba julmorasAnI // phirajAtA hai nekoM kI bhalAI pai jaba pAnI / * phudarata ke vahIM khilate haiM isarAra nihAnI / / - - - - - - - 'nAja jaina Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 104 rAjapUtAne ke jaina-dhIra bujhAne ke liye bhIma ne duryodhana kA rakta pAna kiyA-saMsAra meM aise aneka udAharaNa milate haiN| yahA~ bhI eka aise .hI pratihiMsA se unmatta vIra-vara dayAladAsa kA ullekha karanA hai| ... ___ lagabhaga 300 varSa kI bAta hai| jaba isa abhAge bhAratavarSa ke vakSasthala para yavanoM ke aneka rAkSasI atyAcAra ho rahe the| prajA kI gAr3ha kamAI hammAma, makabare aura saMgamaramara kI nahareM banavAne meM kharca kI jA rahI thii| zarAva ke daura calate the, hareM nAcatI thIM, kisI ke liye yaha bhArata jannata aura kisI ke liye yaha dojakha banA huA thA, taba auraMgajeba apane bhAiyoM ko katla kara ke aura vRddha pitA zAhajahA~ ko kaida kara usI ke banavAye hue vIna karor3a ke mayUra-siMhAsana para baiTha kara nirIha prajA ko kismata kA phaisalA karatA thaa| vaha dharmAndha musalamAna thaa| usa ke kaThora zAsana aura anarthakArI dharmAndhatA se hindUtrAhi-trAhi kara uThe the| abalAoM, mAsUmoM aura bekasoM para dina dahAr3e atyAcAra hote the, dhArmika mandira jamIdoja kiye jAte the,mastaka para lagA huA tilaka jabAna se cATa liyA jAtA thA coTI kATa lI jAtI thii| mahAtmA TaoNr3a sAhaba likhate haiM ki:-"auraMgajeba ne apane iSTa mitroM ko bulAya isa bhayaMkara AjJA kA pracAra karane ke liye kahA ki "hamAre rAjya ke sampUrNa hinduoM ko musalamAna honA par3egA, jo loga isa AjJA ko nahIM mAneMge.unako balAtkAra isa dharma para calAyA jaaygaa|" isa mahA bhayaMkara duHkhadAI AjJA kA pracAra Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 105.. hote hI sAre rAjya meM hA hA kAra zabda kI dhvani sunAI zrAne lagI; sahAyatA aura Azraya-dIna hindugaNa bhaya ke mAre idharaudhara bhAgane lge| Aja sanAtana dharma kI rakSA kA koI upAya na rahA; bahuta hindu loga mug2ala-rAjya ko chor3a vyAkula ho atizIghra dakSiNa kI ora cale gaye, aneka hindu santAna zAhI ahalakAroM ke atyAcAroM se pIr3ita ho, vahA~ se bhAgane kA koI upAya na dekha kara unmatta ho apane hAtha se hI apane hRdaya ko chedana karane lage, jo khI, putra aura parivAra apane prANoM se bhI adhika pyArI 1, vastu hai, niHsahAya hindugaNa pahale apane hAtha se 'unako mArakara phira usI kaTArI tathA churI se bhayaMkara zokAnala meM apanI Ahuti dene lage / sArA rAjya vinA rAjA ke samAna ho gayA, cAroM ora se hAhAkAra zabda sunAI Ane lagA, una duHkhita huye hinduoM kA ArtanAda, una nirupAya aura niHsahAya hinduoM ke hRdaya ko vidIrNa karane vAlA zoka hI pala pala meM sunAI par3atA thA / hinduoM kA mAna aura maryAdA jAtI hai, kula-dharma aura jAtigaurava pAtAla ko calA cAhatA hai, yAja bhAratavarSa meM 'pralaya kA samaya A pahu~cA hai, kauna isa pralaya ke samaya meM ina bhAge hinduoM ko yamarAja ke hAtha se bacAvegA ? kauna isa kuMbuddhimAna dAnava ke hAtha se sahAya-hIna bhArata santAnoM kA uddhAra karegA, koI bhI nahIM ? jo rakSA karane vAlA hai, yadi vahI bhakSaNa karane vAlA ho jAya, jisake Upara prajA kI mAna maryAdA hai, jAti-dharma kA vicAra sthita hai, yadi vahI apane parAye kA vicAra kara sajAti Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-cIra : aura-vijAti ke manuSyoM ko alaga-alaga netroM se dekhakara apane hRdaya meM patthara ko bAndhe aura apanI prajA tathA :AzritoM ko pIDita kare, tovaha niHsahAya prajA- kisake sAmane khar3I hogI ? kisake nikaTa jAkara sahArA legI apanA aura parAyA.sajAti aura vijAti kona vicAra kara saba ko varAvara netroM se dekhanA ::rAjA kA AvazyakIya kartavya hai aura jo ina kAryoM ke pAlana karane se vimukha hai vaha rAjA nAma koyogya nahIM rAja-siMhAsana usake chUne se bhI kalaMkita hotA hai| rAja-siMhAsana para baiThakara jo hivAhita kA vicAra nahIM karatA aura garva, moha, koSa tathA "ahaMkAra-jisake hRdayAM meM bharA huA hai aura jo apanI vivekazakti ko khokara karA dharma kI buddhi se paricAlita hotA hai vaha rAjA nahIM hai paran rAjA ke nAma ko lajAne vAlA hai| vaha anA ke sukha-rUpI sUrya kA haraNa karanevAlA sAhU hai, deza ke bhAgyAkAza * ko gherane vAlA pracaMDAdhUmaketu hai| usake asaMkhya pApoM se usakA rAjya zIghra hI pAtAla ko calA jAtA hai| vidhAtA ke sUkSmadarzana : se usa atyAcArI: pApI ke mastaka para kaThora: yamarAja kA daNDa. giratA hai|".. mugala kulapA~sana pAkhaMDI auraMgajeba ke kaThora atyAcAra se : sampUrNa rAjya meM arAjakatA utpanna hogaI; pIr3ita huye hinduoM * kA bhAganA aura Atma-hatyA karane se nagara, prAma aurasampUrNa . bAjAra eka sAtha. hI:sUne hogaye / tathAH sava. sthAnaH zmazAna ke . samAna dikhAI dene lge| baniyoM ke na hone se saba bAjArA sUne Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra. 107 : dikhAI dene lage kisAnoM ke cale jAne se khetI bana ke samAnaH hogaI, isa bhayaMkaraH upadrava ke samaya meM bAdazAha ne dekhA rAjyA.. aneka prakAra se hIna avasthA yukta hogayA hai, khajAnA khAlI ho gayA abA rAjakarmacArI loga kara de nahIM skte| jisake pAsa / jAkara mA~ge jisake pAsa jA~ya usI ko adhamarA pAyeM, taskaroM.. ke atyAcAra se ghara sane ho gaye / java usa pApIne dhana-upArjana karane kA koI upAya na dekhA vo bhAratavarSa kI sampUrNa hindU-ajA ke Upara muNDakara (jajiyA), lagAne kA vicAra kiyaa| isa bhayaMkara atyAcAra kI sacanA hote hI samparNa bhAratavarSa ke UparamAnoM va TUTa par3A, kaunasA upAya karane se bhayaMkara vipatti se chuTakArA milegA, isako koI bhI sthira na kara sakA, saba hI hatAza, nirutsAha aura ceSTA rahita hokara hAhAkAra karane lage; usa hRdaya ko vidIrNa karane vAle hAhAkAra zabdoM se usa pApI bAdazAha kA hRdaya kiMcita bhI bhayavIta. na huA abhAge hinduoM kI zocanIya avasthA ko vaha apane netroM se dekhatA rhaa| usake kaThora hRdaya meM kiMcita bhI dayA kA saMcAra na huaa| aise saMkaTake samaya meM mevAr3a ke siMhAsanApara rANA rAjasiMha / siNhaasnaaruuddhaathe| inameM apane pUrvajoM ke sabhI guNa vidyamAna the bhalA ye pratApa kA vaMzaja. apane netroM se aise atyAcAra hote huye kaba dekha sakatA.thA, usakI nasoM meM pavitra sUryavaMza kA raka daur3a .. rahA thaa| usane bahuta kucha soca vicAra ke bAda auraMgajeba ko jagaDa rAjasthAna dvi0 0 a0 12 pR0.367-69 / - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 rAjapUtAne ke jaina-vIra aise ghRNita kArya na karane ke liye patra likhA / kintu vyartha ? jisa prakAra zuddha zAnta samIra se Aga bhar3aka uThatI hai, usI prakAra rANA ke patra se auraMgajeva kA krodhAnala aura bhI bar3ha gayA / usa ne apanI asaMkhya senA lekara mevAr3a para AkramaNa kara diyA / zrI0 zromAnI likhate haiM : , "auraMgajeba bAdazAha ne hi0 sa0 1090 tA0 7 zAbAna ( vi0 saM0 1736 bhAdrapada sudI 8 I0 sa0 1679 tA03, sitambara) : ko mahArANA se lar3ane ke liye bar3I senA ke sAtha dillI se ajaMmera kI ora prasthAna kiyA / mahArANA ne bAdazAha ke dillI se mevAr3a para car3hane kI khabara pAte hI apane ku~varoM, saradAroM yAdi ko daravAra meM bulAkara salAha kI, ki bAdazAha se kahA~ aura kisa prakAra lar3anA cAhiye / " usa samaya maMtrI dayAladAsa bhI upasthita the / * -yaha yuddha kaisA bhayaMkara huA ? rAjapUta vIra kaise khula kara khele ? aura auraMgajeba ko kaisI gaharI hAra khAnI par3I, isa kA romAMcakArI varNana mAnya TaoNDa sAhava ne bar3e hI marmasparzI zabdoM meM kiyA hai / jaba mahArANA parvatoM meM jAkara mug2alasenA para AkramaraNa kara rahe the, taba maMtrI dayAladAsa bhI unake kandhe cakandhe sAtha thA / raNasthala meM hindudharma-drohI auraMgajeva ko parAjita karake.. bhI hinduoM ke prati kiye gaye usake rAkSasI atyAcAra dayAladAsa ke netroM ke sAmane nAcane lage / usake samasta zarIra meM eka prakAra .... J + rAjaputAne kA i0 tI0 [saM0 pR0 865-66 / * Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. mevAr3a ke vIra 109 kI bijalI sI daur3a gii| kamara meM laTakI huI talavAra AtatAiyoM kA rakta cATane ke lie aMdhIra ho utthii| usakI bhaveM tana gaI, vaha mastI meM jhUma kara gunagunAyA- '... . .:. .. "kyA abalAoM kI AbarU utarate dekhanA dharma hai ? kyA mAsUma baccoM, dIna, durbala manuSyoM ko rakSA karo-rakSA karoM" cillAte huai dekhanA dharma hai? kyA dhArmika sthAnoM ko dharAzAyI hote huye dekhanA dharma hai ? kyA pavitra mAtRbhUmiH ko mlecchoM se paddalita hote dekhanA dharma hai ? kyA apamAnita hokara bhI jInA dharma hai ? yadi nahIM,taba kyA atyAcArI ko bArara kSamA karake use utsAhita karanA, yaha dharma hai. ? atyAcAriyoM ke sadeva jUte khAte . raho, kyA isI lie hamAre RSiyoM ne "kSamAvIrasya bhUSaNam" sUtra kI racanA kI hai ? nahIM ve to spaSTa likha gaye haiM ki:-"zaThaM prati zAThya" phira yaha jAnate huye bhI pRthvIrAja ne muhammada gorI ko bAra-bAra kSamA kyoM kiyA? yaha usakI udAratA nahIM; mUrkhatA thii| Aja usI. mUrkhatA kA kaTu-pala bhAratavAsI bhugata rahe haiN| aparAdhI ko kSamA karanA hamAre yahA~ kA purAnA Adarza hai / para, eka hI Adarza sabajagaha aura saba samaya para lAgU nahIM ho sakatA / jo dhI balavAna manuSya ke liye lAbhadAyaka hai,vahI ghI 10 roja ke 'laMghana kiye huye manuSya ke liye ghAtaka hai| eka hI bAta ko eka hI taraha mAna lenA yahI durAgraha hai / gAnA acchI cIz2a hai kintu, . . ghara meM Aga lagI ho.yA mRtyu huI ho, to vahI. gAnA .usa samaya : karNakaTu pratIta hone lagatA hai / bhrUNa hatyA saba se adhika ninda Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 rAjapUtAne ke jaina cIra nIya mAnI gaI hai, parantu jaba baccA peTa meM Ter3hA hokara aTaka jAtA hai, tavaM usako kATakara nikAlanA hI dharma ho jAtA hai| vastu ke pratyeka pahalU kA deza, kAla, pAna, apAtra kI yogyatA se vicAra karanA par3atA hai| jo Adarza mahAtmAoM ko uttarottara unnatizikhira para car3hAne vAlA hai, vahIM Adarza sAdhAraNa vyaktiyoM ko apane dhyeya se auMdhe mu~ha nIce paTaka dene vAlA hai ......": .. kahate kahate vIra dayAladAsa krodha se tamatamA uThA aura vaha.. garma nizvAsaM chor3ane lgaa| mAnoM samasta pIr3ito kI marmabhedI . Ahe usake hI zarIra meM ArtanAda kara rahI thI dayAladAsa ne : apanI bhujAoM ko tolA, talavAra ko gaura se dekhA aura ghor3e para savAra hokara jananI janmabhUmi ke RNa se uRNa hone ke liye prasthAna kara diyaa| vIra dayAladAsa kI isa raNa-yAtrA kA vRtAnta' mAnya TaoNDsAhava ke zabdoM meM par3hiye:--- ___rANAjI ke dayAladAsa nAmaka eka atyanta sAhasI aura kArya-catura dIvAna the; mugaloM se badalA lene kI pyAsa unakai hRdayaH meM saMrvadA prajvalita rahatI thii| unhoMne zIghra calane vAlI ghar3asavAra / senA ko sAtha lekara narmadA aura vitavA nadI taka phaile hue mAlavA rAjya ko lUTa liyA, unakI pracaMDa bhujAoM ke bala ke sAmane koI bhI khar3A nahIM raha sakatA thA, sAraMgapura, devAsa, saroja, mAMDU, ujjaina aura canderI ina saba nagaroM ko inhoMne vAhu-: . cala meM jIta liyA, vijayI dayAladAsa ne ina nagaroM ko lUTa kara . hA~ para jitanI yavana.senA thI, usameM se bahutasoM ko mAra DAlA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra .111 isa prakAra se bahuta se nagara aura gA~va.inake hAtha se ujAr3e gye| inake bhaya se nagara-nivAsI yavana itane vyAkula ho gaye the,, ki kisI ko bhI apane vandhu-vAndhava ke prati prema..na rahA, adhika kyA kaheM, ve loga apanI pyArIbI kyA patroM ko bhI..chor3a-chor3a phara apanI apanI rakSA ke liye bhAgane lage, jina ,sampUrNa sAmamiyoM ke le jAne kA koI upAya dRSTi na AyA anta meM ,unameM agni lagAkara cale gye| atyAcArI auraMgajeba hRdaya meM patthara ko vAndhakara nirAzraya rAjapUtoM ke Upara pazuoM ke samAna AcaraNa karatA thA, Aja una logoM ne aise suavasara ko pAkara usa duSTa ko ucita pratiphala dene meM kucha bhI kasara nahIM kI, adhika kyA kaheM ? hindu dharma se paira karane vAle bAdazAha ke dharma se bhI palTA liyaa| kAjiyoM ke hAtha pairoM ko vAndha kara unakI dAr3hI mUMchoM ko muMDA aura unake phurAnoM ko kue meM pheMka diyaa| dayAladAsa kA hadaya itanA.kaThora ho gayA thA ki usane apanI sAmarthya ke anusAra kisI musalamAna ko bhI kSamA nahIM kiyA / tathA musalamAnoM ke mAlavA rAjya ko to eka bAra marabhUmi ke samAna * kara diyA, isa prakAra dezoM ko lUTane aura pIDita karane se jo vipula dhana ikaTThA kiyA, vaha apane svAmI ke dhanAgAra meM de diyA aura apane deza kI aneka prakAra se vRddhi kI thii|" _ vijaya ke utsAha se utsAhita hokara tejasvI dayAladAsa ne rAjakumAra jayasiMha ke sAtha milakara cittaur3a ke atyanta hI nikaTa pAdazAha ke putra ajIma ke sAtha bhayaMkara yuddha karanA prArambha . Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAjapUtoM ke jaina-vIra ` kiyaa| isa bhayaMkara yuddha meM mevAr3a ke vIroM ke sahakArI rAThaura aura khIcI vIroM kI anukUlatA se tathA utsAha ke sAtha unake sammalita hone se ajImakI senA ko bhayaMkararUpa se vIravara dayAladAsa ne dalita karake anta meM parAsta kara diyA, parAjita ajIma prANa bacAne ke liye raNathambora ko bhAgA / parantu isa nagara meM Ane se pahile hI usakI bahuta hAni huI thI / kAraNa ki vijayI rAjapUtoM ne usakA pIchA karake bahuta sI senA ko mAra DAlA / jisa ajIma ne pahale varSa cittaur3a nagarI kA svAmI banakara akasmAt usako apane hAtha meM kara liyA thA, Aja usako usakA ucita phala diyA gayA + / "* vIravara dayAladAsa ke sambandha kA eka saMskRta - lekha bar3audA ke pAsa chANI nAmaka grAmaM ke jaina mandira meM eka vizAla pASANa pratimA para khudA huA milA hai, jo ki muni jinavijayajI dvArA sampAdita "prAcIna jaina - lekha saMgraha" dvitIya bhAga pR0 326-27 meM uddhRta huA hai| jisakA bhAva yaha hai ki saMvat 1732 zAke 1587 vaizAkha zukla saptamI ko mevAr3a nareza rANA rAjasiMha ke maMtrI osavAla vaMzIya sIsodiyA gotrotpanna saMghavI dayAladAsa ne isa mUrti kI pratiSThA kraaii| isa zilAlekha meM dayAladAsa ke vaMza-vRkSa kA isa prakAra ullekha milatA hai : --- + TADrarAjasthAna dvi0saM0a0] 16- pR0 397-98 // * Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra saMghavI zrItejAjI (bhAryA nAyakade) saMghavI gaz2ajI (bhAryA gaurIde) saMghavI rAjAjI (bhAryA rayaNade) saM0 zrIudAjI saM0 DaMdAjI saM0 dedAjI saM0 dayAladAsajI bhAryA mAlavade bhA01 dADimade bhA01siMharade bhA0 1 sUryade 2 jagarUpade // 2 karmArade , 2 pATamade maM sudaradAsajI saM0vapUjI saM0suratANajI,saM0 sAMvaladAsaja mA01sobhAgade bhA01pAramade bhAsuNAramade mA0 mRgAde , 2amRtade ,2 bahuraMgade zrI zromAjI likhate haiM :___"dayAladAsa ke pUrva puruSa sIsodiye kSatriya the, parantu jaba se unhoMne jaina-dharma svIkAra kiyA, taba se unakI gaNanA osavAloM meM huI / isa ke atirikta usake pUrva paruSoM ke sambandha meM koI vRntAnta nahIM miltaa| dayAladAsa pahile udayapura ke eka brAhmaNa purohita ke yahA~ naukara thA, usakI unnati ke bAre meM yaha prasiddha hai ki mahArANA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sama 134 ... rAjapUtAne ke jaina-vIra . . .. .. * rAjasiMha kI eka rANI ne jisase ku~bara saradArasiMha kA janma huA. thA, jyeSTha ku~vara sulatAnasiMha ko maravAne aura apane patra ko - rAjya dilAne kA prapaMca racA / usake zaka dilAne para mahArANA ne ku~vara sulatAnasiMha ko mAraDAlA / phira usI rANIne mahArANA ko viSa dilAne ke liye, usI purohita ko, jisa ke yahA~ dayAladAsa naukara thA, patra likhA, jo usane apane kaTAra ke khIse meM rakha liyA / saMyoga vaza eka dina kisI tyohAra ke avasara para dayAladAsa ne apane sasurAla devAlI nAmaka grAma meM jAte samaya rAtri hojAne se purohita se apanI. rakSA ke liye koI zastra mA~gA purohita ne bhUlakara vaha kaTAra use de diyA, jisake khIse meM upayukta patra thaa| dayAladAsa kaTAra lekara vahA~ se ravAnA huA, ghara jAne para usa kaTAra ke khIse meM koI kArAja honA dIkha par3A paDhne lgaa| jaba use usa patra se mahArANA kI jAna kA bhaya dIkha par3A, taba . usane tatkAla mahArANA ke pAsa pahu~ca kara vaha patra use batalAyA, isapara ukta mahArANA ne rANI aura-purohita ko mAra DAlA / jaba isa ghaTanA kA hAla ku~vara saradArasiMha ne sunA, taba usane bhI viSa khAkara AtmaghAta kara liyaa| ___ dayAladAsa kI .ukta sevA se prasanna hokara mahArANA ne use. apanI sevA meM rakhA aura bar3hate bar3hate vaha usakI pradhAna (maMtrI) hogayA / ... usane rAjasamanda kI pAla ke samIpa para saMgamarmara . kA AdinAtha kA eka vizAla caturmukha jaina mandira bar3I lAgata aura zrAzvaye ke sAtha vaha usa kArAjakA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ... ... . . dhIravara dayAladAsa kA vanavAyA huyA parvata ke Upara kiLe numA jaina-mandira Page #128 -------------------------------------------------------------------------- Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . mevAr3a ke vIra 196 se banavAyA, jo usakI kIrti kA smAraka hai / usakA putra sAMvaladAsa huA, pIche.se. isa vaMza meM koI prasiddha puruSa huoM ho aisA pAyA nahIM jaataa|| __ mahAtmA TaoNDa sAhaba ne dayAladAsa ke hastAkSaroM kA rANA rAjasiMha ke eka zrAjJA-patra ko apane aMgarejI rAjasthAna ji0 1 kA apaMDiksa naM 5 pR0 696 aura 697 meM aMkita kiyA hai jisakA hindI anuvAda vA0 banArasIdAsajI ema.e. ela-ela-bI. ema. Ara. e. esa. kRta jaina itihAsa sIrIja naM0140 66.se uddhRta kiyA jAtA hai:-. AjJApatra mahArANA zrIrAjasiMha mevAr3a ke daza hajAra grAmoM ke saradAra, maMtrI aura paTeloM ko AjJA detA hai, saba apane 2 pada ke anusAra pddh'eN| (1) pracIna kAla se jainiyoM ke mandira aura sthAnoM ko adhikAra milA huA hai, isa kAraNa koI manuSya unakI sImA (haMda) meM jIvavadha na kare, yaha unakA purAnA haka hai| (2) jo jIva nara ho yA mAdA, badha hone ke abhiprAya se inake sthAna se gujaratA hai, vaha amara ho jAtA hai ( arthAt usakA jIva baca jAtA hai) + rAjapUtAne kA i0 cauthA saM0 pR0 1304-6 / SAN Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 rAjapUtAne ke jaina-vIra (3) rAjadrohI, luTere aura kArAgraha se bhAge huye mahAparAdhI ko jo jainiyoM ke upAsare meM zaraNa leM, rAja-karmacArI nahIM pakar3eMge / (4) fasala meM kU~cI (muTThI), karAnA kI muTThI, dAna karI huI bhUmi dharatI aura aneka nagaroM meM unake banAye huye upAsare qAyama, raheMge / (5) yaha pharamAna yati mAna kI prArthanA karane para jArI kiyA gayA hai, jisako 15 bIghe dhAna kI bhUmi ke aura 25 maleTI ke dAna kiye gaye haiM / nImaca aura nimbahIra ke pratyeka paragane meM bhI haraeka jAti ko itanI hI pRthvI dI gaI hai arthAt tInoM paraganoM meM dhAna ke kula 45 bIghe aura maleTI ke 75 bIghe / isa pharamAna ke dekhate hI pRthvI nApa dI jAya aura dedI jAya aura koI manuSya jAtiyoM ko duHkha nahIM hai, balki unake hakoM kI rakSA kare / usa manuSya ko dhikkAra hai jo, unake hakoM ko ulaMghana karatA hai| hindu ko gau aura musalamAna ko sUara aura mudArI kI kasama hai| (AjJA se ) saMvat 1749 mahA sudI 5 vIM IsvI0 san 1693 zAha dayAla (maMtrI) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 1900 samarakezarI dayAladAsane kitane yuddha kiye aura vaha kavavIragati ko prApta huA,isakA koI patA nahIM calatA / rANA rAjasiMha jaise samara-vizArada, jinakA ki samasta jIvana krUra aura sabala vAdazAha auraMgajeba se morcA lene meM vyatIta huA ho, taba unakA mantrI dayAladAsa bhI kaisA parAkramakArI nItinipuNa aura yuddhapriya hogA, sahaja meM hI anumAna kiyA jA sakatA hai| mahAraNA rAjasiMha kI mRtyu ke pazcAt unake patra jayasiMha gaddI para baitthe| auraMgajeva ke putra (akabara dvitIya) ne jaba auraMgajeba ke prati ghAvata kI thI, taba akabara kA pakSa udayapura vAloM ne liyA thaa| usa samaya bhI maMtrI dayAladAsa ne eka bhayaMkara yuddha kiyA thaa| aise hI zura-coroM ko lakSa karake zAyada viyogIharijI ne likhA : khala-khaNDana maNDana-sujana, sarala, suhRda, saviveka / * guNa-gaMbhIra, gaNa-sUramA, milatu lAkha meM eka / / . . * 30 akTUbara sana. 32 JARATISABRDS -amara-.... + rAjapUtAne kA 30 to0 kha0 pRSTa 855 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 rAjapUtAne ke jaina-vIra koThArI bhImasI jinakI prAMkhanate rahe barasata bhoja aMgAra / tinake vaMzaja parte haga kAMpata sukumAraM // rahe raMgata ripu rudhira soM samara- kesa niraMvAri / tinake kula va hIjare kADhata mAMga saMvAri // -VI -viyogIhari sabha maya kI gati bar3I vicitra hai aura prakRti ke khela bhI bar3e anUThe haiN| jo bAta kisI ke dhyAna meM nahIM AtI, jisa bAta ko loga asambhava samajhate rahate haiM, vahI samaya pAkara sambhava ho jAtI hai / saMsAra meM aise aneka udAharaNa milate haiM / siMhoM ke bacce bher3oM kA AcaraNa kareM, haMsoM ke bAlaka cIla-kautroM ke sAtha kheleM ; cAtaka aura hArila vaMza apanI dhAna chor3eM - yaha zrasambhava pratIta hotA hai, para saba kucha ho rahA hai / ukta pazu-pakSiyoM kI bAta jAne dIjiye, unameM viveka nahIM, sambhava hai unheM apane kula kI mAna-maryAdA yAda na rahe, para yahA~ to una mahAjana- putroM kI ora saMketa hai jo vidyA-buddhi ke ThekedAra haiM / ve apanI maryAdA ko bhUlakara mahAjana kI jagaha baniye bakkAla kahalAne lage haiM / unakI A~khoM kA pAnI mArA gayA hai, na unameM gairata hai na svAbhimAna, ve apanI A~khoM ke sAmane apanI " Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~~ " mevAr3a ke vIra bahana-beTiyoM para hote atyAcAra nityapreti dekhate haiM; kintu mahasUsa nahIM karate / ve svayaM hara jagaha aura hara samaya apamAnita hote haiM, para ve isakI tanika bhI parvAha nahIM karate haiM / unake svAbhimAna kA nazA vilAsitA khuzI ne utAra diyA hai / "3. """ .. " .. 7 * " na aba unakI A~khoM meM gaurava kA khumAra hai aura na mardAnagI * jalA saba tela dIyA bujha gayA hai jalegA kyA / vanA jaba per3a ukaThA kATha taba phUle phalegA kyA // 1 // rahA jisameM naM dama jisake lahU para paMr3A gayA pAMlA / use piTanA pachaMr3anA ThIkareM khAnA khalegA kyA // 2 // bhale hI beTiyAM- bahaneM luTeM barabAda ho bigar3eM | kalejA jaba ki patthara bana gayA hai tava galegA kyA // 3 // 1 kA lAla DorA / ve jAna bUjhakara marda se zikhaMDI bane haiN| mukha ri 1. nisteja A~kheM andara ghusI huI, peTa Age nikalA huA, nAka para 'patthara kI lAlaTena lagI huI, dAnsa Abar3a-khUbar3a, para pAna se raMgIna, hAtha meM patalI char3I, videzI vastroM se Dhake bane Thane mahAjana patroM kI aba yahI pahacAna hai / jina yuvakoM kI ora deza aura samAja satRSNa dRSTi se dekha rahe haiM, ve yuvaka suramA, missI, kaMghI, Pre 1024 1" + naphAsata bharI hai tabiyata meM unakI / naz2Akata sI dAkhila hai. Adata meM unakI / davAoM meM muzka unakI uThatA hai DheroM vaha pozAka meM malate haiM sairI // 241 119 kv 201 "hAlI" ' Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAneke jaina-vIra coTI, caTaka maTaka meM tallIna haiM; istahAra vAjoM se prameha - upadeza Adi kI davAe~ le rahe haiN| ve kyA haiM ? deza ke prati unakA kyA kartavya hai ? isakI unheM cintA nahIM / ve vilAsitA ke dAsa aura joruoM ke gulAma bane huye haiM / hara samaya aura hara ghar3I apane sUkhe aura rUkhe vadana ko vezyAoM kI taraha sajAnA, prema kathA sunanA, hara vakta kisI lailA para majanU bane rahanA, yahI unakA dharma aura yahI unake jIvana kA dhyeya banA huA hai| jaba caTakamaTaka se hI avakAza nahIM taba ve kyoM aura kaba vIratA kA pATha par3heM aura mardoM kI suhabata meM baiTheM--ve kyoM talavAra aura lAThI ke hAtha sIkheM ? ve to apane jI bahalAMva ke liye, tavale vajAaiMge, nATakoM meM pArTa kareMge, janakhoM se dAyeM siikheNge| duniyA~ ha~satI hai ha~sane dIjiye, loga thUkate haiM thUkane dIjiye, koI bakatA hai bakane dIjiye, deza rasAtala ko jArahA hai jAne dIjiye, qauma miTTI jA rahI hai miTane dIjiye / ve apane raMga meM bhaMga kyoM DAleM ? unakI vahI Ter3hI mA~ga aura vahI lacakIlI cAla rahegI, duniyA~ idhara se udhara hojAya, para ve na badaleMge / aura badaleM bhI kyoM ? kAphI badala liye, marda se janAne aura janAne se zikhaMDI mahAjana se vaizya, vaizya se baniye aura baniye se baMkAla huye, kyA AMva bhI santoSa nahIM hotA ? bamuzkila caina milA hai, yaha suhAvanA livAsa unase na utArA jAyagA / unake parkhA kyA the? unheM saba mAlUma hai, unakI tArIfa mata karoM / ekadama lambe taDaMge, chAtI caur3I, A~kheM surkha kalAI lohe jaisI kaThora; na najAkata na koI adA~ bAta cIta 13 * Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra . 121 kA zaUra nahIM, vakme zrava meM baiThane kA salIkA nahIM kSamA nAma . * mAtra ko nahIM, eka dama ujaDa, jarA kisI ne apamAna kiyA ki 1 1 vigar3ha baiThe, vicAre kA mAjanA jhAr3a diyaa| aba vaha jamAnA nahIM, yaha vIsavIM sadI hai| Aja kala kI vajmedava aura ilmemajalisI meM jAne ke liye hI unhoMne yaha saba kucha sIkhA hai / yahA~ to kevala ina chaila chabIle bane Thane mahAjana putroM ke eka bujurga kA - (jinheM yaha ujar3a aura ga~vAra samajhate haiM) ullekha kiyA jAtA hai saMbhava hai bhaviSya meM ina mardanumA~ auratoM kA bhI caritra-citraNa isI lekhanI ko karanA par3e / mAnya zromAjI likhate haiM: - "mahArANAM saMgrAmasiMha dvitIya saM yuddha karane ke liye, jaba mug2ala senA lekara hAvAjakhAM mevAr3a para AyA, taba mahArANA kI orase bhI devIsiMha meghAvata (veMgU kA ) vagairaha kitane hI saradAra yuddha-kSetra meM bheje gye| aisI prasiddhi hai ki veMgU kA rAvata devIsiMha kisI kAraNa se yuddha meM na jA sakA, isa liye usane apane koThArI bhImasI mahAjana ko adhyakSatA meM apanI sainya bhejI / rAjapUta saradAroM ne upahAsa ke taura para usase kahA :- "koThArIjI ! yahA~ ATA nahIM tolanA hai" / uttara meM koThArIjI ne kahA: "maiM donoM hAthoM se ATA tolU~, usa vakta dekhanA " / yuddha ke prArambha meM hI usane ghor3e kI lagAma kamara se bAndha lI aura donoM hAthoM meM talavAra lekara kahA - " saradAro ! aba merA ATA taulanA dekho|" itanA kahate hI vaha mevAtiyoM para apanA ghor3A daur3Akara donoM hAthoM se prahAra karatA huA Age bar3hA 1 * Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-dhIra aura ghar3I vIratA pUrvaka lar3akara mArA gyaa| usakelar3ane ke viSaya kA hameM eka prAcIna gIta milA hai, jisase pAyA jAtA hai ki usane kaI zatruoM ko mAra kara vIragati prApta kI aura apanA tathA apane svAmI kA nAma ujvala kiyA / mAlUma aise hI vIraratnoM se prabhAvita hokara zrI viyogI hari jI ne likhA hai dhanya vaizya-vara vIra je meli rugaDa raNa-kuNDa / . khaDga-tulA pai matta hai| rakhiM coleM khala-muNDa // dhanya vanika jo lai tulA, vaivyo samara-baz2Ara / ari-muNDana ko dharma soM, kiyau panija vyopAra / / - - - yA asUbara san 2 bara san 32 - - N +rA.pUkA. i. tI...' pR0 152 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRR mevAr3a ke vIra bhAmAzAha kI putrI kA gharAnA athavA . karmacanda vacchAvata kA vartamAna vaMza mehatA agaracanda bacchAvatoM ke utthAna aura patana kA zokotpAdaka sAtha hI gauravAspada varNana pAThakoM ko prastuta pustaka ke jAgala (bIkAnera-rAjya) nAmaka khaNDa meM milegA, jaba karmacanda bacchAvata ke putra vIratA pUrvaka lar3AI meM mAre gaye, taba karmacanda kI strI apane putra mANa sahita udayapura meM thI jisase usakA vahI patra bacane paayaa| Age mAnya zromAjI likhate haiM: "bhANA kA mutra jIvarAja, usakA lAlacanda aura usa (lAlacanda).kA prapautra:pRthvIrAja huA / usake do putra .agaracanda aura ha~sarAja hue, jo rAjya ke bar3e padoM para rhe| mahArANA parisiMha ne agaracanda ko mA~Dalagar3ha kA. kiledAra tathA ukta jile kA + udayapura ke mahatAmoM kI tavArIkha meM bhAga ko bhojarAja kA beTA likhA hai| sambhava hai ki bhojarAja yA to karmacanda kA tIsarA putra ho yA bhAgacanda aura lakSmIcanda meM se kisI eka kA putra ho / yadi yaha anumAna ThIka ho to, bhamAzAha kI putrI kA vivAha. bhAgacandaH yA lakSmIcanda kisI eka ke sAtha honA mAnanA pdd'egaa| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 rAjapUtAne ke jaina cIra . hAkima niyaMta kiyA / taba se maoNDalagar3ha kI kiledArI usake . vaMzajoM meM barAbara calI A rahI hai / vaha ukta mahArANa kA salAhakAra thA aura phira maMtrI banAyA gyaa| mahArANA arisiMha (dUsare) kI ujjaina kI mAdhavarAva siMdhayA ke sAtha kI lar3AI meM vaha (agaracanda) lar3A aura ghAyala hone ke bAda kaida huA parantu rUpAhelI ke ThAkura zivasiha ke vAvarI loga usako hikamata se nikAla lAye / java mAdhavarAva siMdhayA ne udayapura para gherA DAlA aura lar3AI zurU huI, usa samaya mahArANA ne usako apane sAtha rakkhA / TopalamagarI aura gaMgAra ke pAsa kI mahApuruSoM ke sAtha kI lar3AIyoM meM bhI vaha mahArANA kI senA ke sAtha raha kara ldd'aa| . . . . . . . . - mahArANA hamIrasiMha (dUsare) ke samaya kI mevAr3a kI vikaTaM sthiti sambhAlane meM vaha var3avA amaracanda kA sahAyaka rahA / jaba' zaktAvatoM aura cUMDAvatoM ke jhagar3oM ke bAda AvAjI iMgaliyA kI AjJAnusAra usake nAyava gaNezapanta ne zaktAvatoM kA pakSa karanA chor3a diyA aura pradhAna satIdAsa tathA somacanda gAndhI kA putra jayacanda kaida kara lie gaye, usa samaya mahArANA bhImasiMhane phira agaracanda mehatA ko apanA pradhAna banAyA / jaba sindhiyAM ke sainika lakavA dAdA aura AMbAjI iMgaliyA pratinidhi gaNezapanta ke bIca mevAr3a meM lar3AiyA~ huI aura usa gaNezapanta ne bhAgakara zaraNa lI, to lakavA usakA pIchA karatA huA vahA~ bhI jA pahu~cA / lakavA kI sahAyatA ke lie mahArANA ne kaI sara Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra.. dAroM ko bhejA, jinake sAtha aMgaracanda bhI thaa| vi0 saM0 1857 (I0 sa0 1800 ) ke pauSa mahIne meM mAMDalagar3ha meM agaracanda kA dehAnta huaa| mahArANA arisiMha (dUsare) ke samaya se lagAkara mahArANA bhImasiMha taka usane svAmibhakta raha kara udayapura rAjya kI bahuta kucha sevA kI, aura kaI lar3AiyoM meM vaha ldd'aa| usane apane antima samaya apane vaMzajoM ke liye rAjya kI sevA meM rahate hue kisa prakAra rahanA, kyA karanA, aura kyA na karanA, ityAdi ke sambandha meM jo upadeza likhavAyA hai, vaha vAstava meM usakI dUradarzitA, santrI svAmIbhakti aura prakANDa anubhava kA sUcaka hai / mahatA agaracanda ke patra devIcanda ne apane rahane ke liye eka mahala banavA liyA thA / yaha bAta mehatA agaracanda ko dhurI lagI, use bhaya huA ki kahIM merA patra mahaloM meM rahakara ArAmatalava na ho jAya ! yoddhA kI aizo-ArAma meM par3ane se vahI gati hotI hai, jo bhAga meM par3ane se ghI kI / ataeva mehatA agaracaMda ne tatkAla apane putra ko eka upadeza pUrNa patra likhA jisakA Azaya yahI thA ki "putra ! sacce zUravIraM to raNasthala meM krIr3A kiyA karate haiM aura vahIM zayana karate haiM, phira tumane yaha viparIta patha kyoM svIkAra kiyA ? kyA tumhAre hRdaya meM apane pUrvajoM kI bhAMti jIne aura marane kI havisa nahIM hai / yadi apane pUrvajoM kA anukaraNa karanA aura mevAr3a kI pratiSThA cAhate ho, to isa * rAjapUtAne kA i. cauthA mhaNDa pRSTha 1314-15 - - - Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 rAjapUtAne ke jaina vIra mahala ko chor3a kara jIna para sonA aura ghor3e kI pITha hI baiThe roTI khAnA sIkho, taba kahIM apanI kIrti rakha hamAre puruSAoM kA yaha purAnA rivAja rahA hai|" 7 dekha kara * yuvarAja amarasiMha kI bhI aisI hI eka bAta rANA pratApa dukhI the / isa ghaTanA ko lekara jUna san 1929 meM eka kahAnI likhI thI / yadyapi usa kahAnI meM varNita vyakti jaina na hone se prastuta pustaka se usakA koI sambandha nahIM hai / phira bhI zikSAprada aura prasaMgavaza usa kahAnI ko yahA~ uddhRta karane kA lobha saMvaraNa nahIM kiyA jA sakatA / KALIZE & Dana 1 navambara san 32 arrae9Ener para baiThe. sakoge / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra sevaka kA kartavya. me vAyu- kesarI mahArANA pratApa mauta ke zikaMje meM jakar3e huye the / vaha lohe ke kaTaghare meM phase huye zera kI bhAnti rugNa-zaiyyA para par3e huye chaTapaTA rahe the / asphuTa vedanA ke cinha unake mukha se bhalI bhAnti pragaTa ho rahe the / A~khoM ke kone meM chupe huye A~sU mauna-vedanA kA sandeza de rahe the / vIra-cUr3AmaNi mahArANA pratApa ne pUrvajoM kI banAI huI gaganacumbI aTTAlikAoM ko chor3a kara pIcholA sarovara ke kinAre para kaI eka jhopar3iyA~ banavAI thIM / unhIM kuTiyoM meM apane samasta saradAroM ke sAtha rANAjI apanA rAjarSi - jIvana vyatIta karate the / Aja antakAla ke samaya bhI unhIM meM se eka sAdhAraNa kuTI meM rugNa- zaiyyA para leTe huye krUrakAla kI bATa joha rahe the| itane meM hI pracaNDa - vega se zarIra ko kampAyamAna karatI huI eka sA~sa rANAjI ke mu~ha se nikalI / samIpa meM baiThe huye unake jIvana ke sakhA, mevAr3a ke sAmanta aura saradAra unakI isa marmAntika vedanA ko dekha kara kAMpa uThe / zAlumbA - saradAra kAtara hokara ruthe huyesvara se bole "annadAtA"" ! isa antima samaya meM Apako aisI kyA ciMtA hai ? kisa dAruNa dukha ke kAraNa Apa chaTApaTA rahe haiM! ApakA yaha dIrgha nizvAMsa hamAre hRdaya meM tIra kI taraha lagA hai| yadi koI abhilASA haiM, to kRpA karake kahiye, hama saba ApakI isa aMtima icchA ko jIvana ke anta samaya taka avazya pUrNa kareMge / " 127 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -124 rAjapUtAne ke jaina-cIra __ mevAr3a kA vaha TimaTimAtA huA dIpaka zAlumnA saradAra ke AzvAsana rUpI tela ko pAkara phira prajvalita houThA / mahArANA pratApa apane zarIra kI pUrNa zakti lagAkara bar3e kaSTa se boleH"pyAre saMkhA ! pUchate ho mujha se, kyA kaSTa hai ? mere bhole saradAra! itane bholepana kA prazna ! merI mAtR-bhUmi cittaur3a jo mere pUrvajoM kI krIDAsthalI thii| jisake liye muskarAte huye unhoMne apane prANoM kI AhutiyA~ dii| use maiM yavanoM ke caMgula se nahIM chur3A sakA, maiM apane pyAre dezavAsiyoM ko citaur3a kI pavitra bhUmi para svataMtra vicarate huye na dekha sakA; yaha kyA kama kaSTa hai ! yahI dAruNa caMdanA mere prANoM ko roke huye hai|" __ zAlumbA-saradAra mastaka jhukAkara bole-"zrImAn Apako yaha pavitra abhilASA avazya pUrNa hogI / Apa kisI prakAra kI cintA na karake ekAgracitta se bhagavAn kA smarNa kariye......" ___ zAlumbA-saradArake vAkya pUrNa hone taka mahArANA pratApa kA vivAda pUrNa pIlA mu~ha gambhIra ho gayA, vaha bIca meM hI vAta kATa kara bole "oha ! zAlambA-saradAra mujhe vAkya-paTutA meM na phNsaao| mujhe isa samaya dharmopadeza ko AvazyakatA nahIM / deza parataMtra rahe aura maiM isa anta samaya meM bhagavAn kA smarNa karake paraloka sudhArUM ? chiH kaisI vAkya-viDambanA hai ! mere mitra ! yAda rakkho; jo isa loka meM parataMtra haiM, vaha paraloka meM bhI parataMtra raheMge / jo vyakti apane dezavAsiyoM ko dukha-sAgara meM vilakhate dekhakara akelA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 129 mokSa jAnA cAhatA hai, vaha na to mokSa pahu~catA hai na pahuMca hI sakatA hai / trizaMku kI taraha usako bIca meM hI laTakanA par3atA hai / yadi mere narka meM rahane se bhI merA deza svataMtra ho sakatA hai, to maiM narka kI duHsaha vedanA sahana karane ko prastuta hU~ / bolo, bolo kyA kahate ho, zapatha karo ki ina videziyoM kA vidhvansa karake mAtR-bhUmi ko svataMtra kara deMge / " sAmanta aura saradAra vyagra ho uThe, rANAjI kI yaha abhilASA kyoMkara pUrNa hogI ? jIvana bhara lar3ate huye bhI jise apanA na kara sake, use zrava kaise svataMtra kara sakeMge ? taba bhI santoSa ke live AzvAsana dete huye vole :- "bhArata-samrAT ! ApakI yaha abhilASA vIrocita hai| Apa vizvAsa rakhiye zrI bApajI rAva ( yuvarAja amarasiMha) ApakI isa aMtima kAmanA ko zrI ekaliMga jI kI kRpA se avazya pUrNa kareMge / " vIra-ziromaNi mahArANA pratApa cuTIle sAMpa kI taraha phuMphakAra kara bole :- "amara citaur3a ko to kyA svataMtra karegA ? vaha rahe sahe mevAr3a ke gaurava ko bhI kho baitthegaa| usake Age mevAr3a kI pavitra bhUmi maleccha ke pAda- prahAra se kucalI jAyagI / " samasta saradAra eka svara se bola uThe "anna dAtA ! aisA kabhI na hogA / "." dIpa nirvANa hone ke pUrva eka bAra prajvalita ho uThatA hai / usI prakAra rANAjI zakti na rakhate huye bhI Aveza meM kahane lage:"maiM kahatA hU~ aisA avazya hogaa| yuvarAja 'amarasiMha hamAre pita And e Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 rAjapUtAne kA jaina-cIra puruSoM ke gaurava kI rakSA nahIM kara sakegA / vaha yavanoM se yuddhaHna . karake mevAr3a kI kIrti rUpI svaccha cAdara para: vilAsitA kA syAha dhabbA lagAdegA......." - kahate kahate unakA galA raMdha gayA, saradAra ke do bUMTa pAnI pilAne ke pazcAt vaha kSINa svara. se bole:-"eka samayaH zumAra amarasiMha usa nIcI kuTI meM praveza karane ke samaya sira kI pagar3I utAranA mala gayA thaa| isa kAraNa sira kI pagar3I dvAra ke nikale . huye bA~sa meM lagakara nIce gira pdd'ii| amarasiMha ne isako mucha bhI na samajhA aura dUsare dina mujhase kahA ki "yahA~ para bar3e2 mahala banavA dIjiye !".. 'yuvarAja amarasiMha kI pAlyakAla kI gAyAkahate huye rANAjI ko pItamukha aura bhI gambhIra hogayA unhoMne phira eka lambI sAMsa lI aura kahA-"ina kuTiyoM ke badale yahA~ ramaNIya mahala bneNge| mevAr3a kI durAvasthA bhUlakara "amara" yahA~ para aneka prakAra ke moga-vilAsa kregaa| usase isa kaThora vratakA pAlana nahIM hogA ? hA! amarasiMha ke vilAsI hone para vaha gaurava aura mAtRbhUmi kI vaha svAdhInatA bhI jAtI rhegii| jisake liye maiMne varAvara 25 varSa taka vana aura parvata parvata para ghUmakara vanavAsakA kaThora vrata dhAraNa kiyaa| jisako acala rakhane ke liye saba bhAMti kI sukha-sampatti ko chodd'aa| zokahai ki amarasiMha se isa gaurava kI rakSAna hogii| vaha apane sukha ke liye usa svAdhInatA ke gauravako chor3a degA aura tuma loga, saba usake anarthakArI udAharaNa kA anusaraNa karake Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . x mevAr3a ke vIra mevAr3a ke pavitra aura zvetayaza meM kalaMka lagA dogeN|" mahArANA kA vAkya pUrA hote hI samasta saradAra milakara bole:kSamA-annadAtA, mahArAja ! hama loga vappArAvala ke pavitra siMhAsana kI zapatha khAkara kahate haiM ki "jaba taka hamameM se eka bhI jIvita rahegA, usa dina taka koI turaka mevAr3a kI bhUmi para adhikAra nahIM pA sakegA / jaba taka mevAr3a bhUmi kI svAdhInatA pUrNa bhAva se prApta na kara leMge, taba taka inhIM kuTiyoM meM hama loga, raheMge / " 131 saradAroM kI. vIrocita zapatha sunakara hindu-kula-bhUSaNa vIracUr3AmariNa rANA pratApa ke nayana karokhoM se AnaMdAzru jhalakane lage / vaha netra visphArita karake muskarAte huye "bhArata mAtA . kI jaya" "mevAr3a bhUmi kI jaya" itanA hI kaha pAye the, ki unakI AtmA svargAsIna ho gaI | mevAr3avAsI dahAr3a mArakara rone lage, mevAr3a anAtha ho gyaa| . x X vIra kesarI pratApa ke svargAsIna hone para yuvarAja amarasiMha ko rAghavavaMzIya sUryakula-bhUpaNa yappArAvala ke pavitra siMhAsana para baiThane kA saubhAgya prApta huA / mahArANA amarasiMha meM asAdhAraNa guNa the / unhoMne apane zAsana kAla meM mevAr3a meM kaI Adarza sudhAra kiye / kintu, lecchAcAritA aura vilAsitA do aise avaguNa haiM, jo manuSya ke anya uttama guNoM para bhI pardA DAla dete haiM / durbhAgya se rANA amarasiMha bhI plega; haije ke samAna ur3akara lagane vAlI vilAsitA rUpI bImArI se na baca ske| ve " I Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 rAjapUtAne ke jainavIra .. . dina-rAta Amoda-pramoda meM rahane lge| unake pUrvaja kyA the ?. . isa samaya mAtRbhUmi kaise saMkaTa meM haiM, bhAratIya Arya lalanAoM kI kaisI durAvasthA hai ? isa bAta kI na to unheM kucha khabara hI thI, aura na kucha cintaa| ve dina-rAta mahaloM meM par3e huye cApalUsoM ke sAtha aneka krIr3A kiyA karate / jo jhUTha bolane meM, vAta banAne meM, mAyAcArI karane meM jitanA siddhahasta hotA, vahI unakA prema-pAtra bana sakatA thaa| sacce deza-bhakta, vIra, aura Ana para mara miTane vAle unake yahA~ ghamaNDI aura pAgala samajhejAne lge| saMsAra meM kyA ho rahA hai, isakI unako tanika bhI parvAha nhiiNthii| aise hI dinoM meM ucita avasara jAna jahA~gIra ne mevAr3a para zrAMkramaNaM kara diyaa| mAtR bhUmi para saMkaTa AyA dekha, kucha vIrasainikoM kA hRdaya dhaka-dhaka karane lgaa| unake netroM ke sAmane bhaviSya meM Ane vAle saMkaTa bAiskopa ke citra ke samAna mUrti bana kara nAcane lge| aise saMkaTa ke samaya bhI rANAjI vilAsitA meM DUbe huye, apane cApalUsa mitroM ke sAtha amoda-pramoda meM masta haiM, mevADa-rakSaka Aja bhI kAyaroM kI bhAMti janAne meM ghuse huye haiN| inhIM bAtoM ko dekhakara vaha muTThIbhara rAjapUta vikala ho utthe| unakI hRdaya-tantrI kartavya-pAlana karane ke liye bAra2 prerita karane lgii| zAlumbA saradAra vIra cuNDAvata ko rANA pratApa kI kahI huI bAta isa samaya biskula ThIka U~cane lgii| isI samaya use akasmAta pratApa ke sAmane kI huI pratijJA yAda ho aaii| . vaha mevAr3a ke vIra sainikoMkI eka TolI banAkara rANAjI ke mahaloM : ' Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 133 meM jA pahu~ce / cuNDAvata saradAra kI usa mUrti dekhakara rANAjI sahama gaye, taba bhI ve ha~sa kara bole:-"kahiye zAlambA saradAra ! isa samaya kaise padhAre ?" rANA amarasiMha ke isa vyaMga bhare prazna se cuNDAvata saradAra kucha kaTa se gaye, vaha kar3aka kara bole: deza para Apatti kI dhanaghora ghaTA chAI huI hai, yavaneza apanI asaMkhya senA lekara mevAr3a para car3ha AyA hai| phira bhI Apa pUchate haiM ki "isa samaya kaise padhAre?" vijetAoM ke atyAcAra se lAkhoM yuvatiyA~ vidhavA ho jAyeMgI, unakA bala pUrvaka zIla naSTa kiyA jaaygaa| hamAre dhArmika mandira pRthvI meM samatala kara diye jaoNyageM / mevAr3a kI kIrti lupta ho jaaygii| saba kucha jAnate huye bhI mevAr3a-nareza ! yaha anabhijJatA kaisI"? cuNDAvata-saradAra ke yaha marmAntaka vAkya rANAjIke hRdaya meM lage to, kintu vyartha ! unakI kAma-vAsanA ne, vidvatA, vIratA, svAbhimAna, manuSyatA sabhI para pardA DAla rakkhA thaa| ve saradArako TAlane kI garaja se bole-'taba maiM kyA kaha " __ "Apa kyA kareM ! rANA saMgrAmasiMha ne kyA kiyA thA? rANA lakSmaNasiMha ke bAraha patroM ne kyA kiyA thA ? vIra jayamala aura patte ne kyA kiyA thA aura Apake yazasvI pitA ne kyA kiyA thA? jo unhoMne kiyA vahI Apa kIjiye / jisa patha kA avalambana unhoMne kiyA, usI kA anusaraNa Apa bhI kIjiye" . . "maiM vyartha kA rakta-pAta karake apane hAthoM ko kalaMkita nahIM karanA caahtaa"| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 rAjapUtAne ke jaina-cIra "acchA Apa raktapAta na kIjiye, parantu apanA rakta hI bahAiye". . . "isakA tAtparya'! ... "yahI ki ApakI vilAsitA aura akarmaNyatA se ,jo mevAr3avAsI anutsAhI hogaye haiM-unake hRdaya kI vIratA zuSka ho gaI hai vaha Apake rakta saMcAra se phira hare bhareM ho jAyage"! "to kyA maiM mara jAU~"? "hA~ jo yuddha nahIM karanA cAhatA-ahiMsaka hai vaha mAtrabhami ke RNa se uRNa hone ke liye svayaM usakI vedI para bali ho jaay"| . "koI AvazyakatA nahIM, cuNDAvata saradAraM ! isa samaya tuma yahA~ se cale jaao| ___ "maiM nahIM jAsakatA, itanA kahakara krodha meM mare huye cuNDAvaMta saradAra ne sAmane lage huye villorI Aine ko patthara mAra kara tor3a DAlA aura sai nakoM ko AkSA dI ki kartavya-vimukha rANAjIko ghor3e para viThAtrI! Aja hama phira ekavAra lohA bajAkara apanI mAtra bhUmi kA mukha ujjvala kareMge! rANA pratApa ke samakSa kI huI pratijJA Aja sArthaka kreNge| sainikoM ne rANAjI ko balapUrvaka ghor3e para biThA diyaa| rANA . jI krodha ke Aveza meM caNDAvata saradAra ko rAjadrohI, vizvAsaghAtI, uddaNDa, Adi aneka upAdhiyA~ vitaraNa karane lage sainikoM aura saradAroM kA isa ora dhyAna hI nahIM thaa| usane bar3e cAva Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 1.35 se bhUmate huye rAyAjI ko ghere huye raNa-kSetra kI ora cala diye / mArga. meM calate huye rANAjI kI moha nidrA dUra huii| unheM cuNDAghata saradAra kA yaha kArya ucita jAna pdd'aa| unheM apanI akarmaNyatA para pazcAtApa hone lagA / ve saradAra ko sambodhana karake ghole:- 'zAlumbA saradAra ! vAstava meM Aja tumane yaha vIrocita kArya kiyA hai, jisakI yAda sadaiva banI rahegI / tumane mujhe vilAsitA ke a~dhere kUpa meM se nikAla kara mevAr3a kA mukha ujvala kiyA hai | isake liye mevAr3a tumhArA kRtajJa rahegA / aba tuma dekhoge, pratApa kA putra, bappArAvala kA vaMzaghara kahalAne yogya hai athavA nahIM ? Aja raNa kSetra meM isakI parIkSA hogI" zAlambA saradAra hAtha jor3a kara bole- "rANAjI ! yadi kucha aparAdha huA hai to kSamA kIjiye / svAmI ko kupatha se nikAla kara sumArga para lAnA sevaka kA kartavya hai, maiMne koI nayA kArya nahIM kiyA; kevala sevaka ne apanA kartavya pAlana kiyA hai" / + X + rANA amarasiMha apane vIra sainikoM ko lekara jahA~gIra kI senA para bAja kI taraha jhapaTa par3e aura apane atula parAkrama dvAra jahA~gIra kA mAna mardana kara diyaa| thor3e dinoM bAda amarasiMha ne citaur3agar3ha ko mugala bAdazAha kI parAdhInatA se mukta kara liyaa| isa prakAra rANA pratApa kI aMtima abhilASA pUrNa huii| DEAURED MASUTR40 Manag 1 jUna san 1929 CIDOLPH 421 416 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -136 mehatA devIcanda "agaracanda ke pIche usakA jyeSTha putra devIcanda maMtrI vanA aura jahAjapura kA kilA usake adhikAra meM rakhA gayA / thor3e hI dinoM pIche devIcanda ke sthAna para maujIrAma pradhAna banAyA gayA aura usake pIche satIdAsa | una dinoM zrAMbAjI iMgaliyA kA bhAI . 'bAlerAva zaktAvatoM tathA satIdAsa pradhAna se milagayA aura usane mahArANA ke bhUtapUrva maMtrI devIcanda ko cuMDAvatoM kA taraphadAra samajha kara kaida karaliyA, parantu thor3e hI dinoM meM mahArANA ne usa ko chur3A liyA | jhAlA jAlimasiMha ne bAlerAva Adi ko mahArAyA kI qaida se chur3Ane ke liye mevAr3a para car3hAI ko, jisake kharca -meM usane jahAjapura kA paraganA apane adhikAra meM kara liyA aura mevAr3a kA qilA bhI vaha apane hastagata karanA cAhatA thA / mahArAraNA (bhImasiMha) ne usake dabAva meM Akara mAMDalagar3ha kA kilA usake nAma likhA to diyA, parantu turanta hI eka savAra ko DhAla talavAra dekara mehatA devIcanda ke pAsa mAMDalagar3ha bhejadiyA / devIcanda ne DhAla talavAra apane pAsa bheje jAne se anumAna kara liyA ki mahArANA ne jAlimasiMha ke dabAva meM Akara mAMDalagar3ha kA nilA usa (jAlimasiMha) ko sauMpane kI AjJA dI hai, parantu DhAla aura talavAra bhejakara mujhe lar3AI karane kA Adeza diyA hai| isa para usane qile kI rakSA kA prabandha kara liyA aura vaha lar3ane ko - sabbita ho gayA / jisase jAlimasiMha kI abhilASA pUrI na ho skii| karnala TaoNDa ne udayapura jAkara rAjya-vyavasthA ThIka kI, usa " rAjaputAne ke jaina-vIra * 7 " Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 - mevAr3a ke vIra samaya devIcanda punaH pradhAna banAyA gayA, parantu usane zIghra hI istIphA de diyA, kyoMki usa duharI hukUmata se prabandha meM gar3abar3I hotI thii|" mehatA zerasiMha agaracanda ke tIsare putra sItArAma kA veTA zerasiMha huaa| mahArANA javAnasiMha ke samaya sarakAra iMgrajI khirAja ke ru0 700000 car3ha gaye, jisase mahArANA ne mehatA rAmasiMha ke sthAna para mehatA zerasiMha ko apanA pradhAna bnaayaa| zerasiMha imAnadAra aura saccA to avazya batalAyA jAtA thA, parantu vaisA prabandhakuzala nahIM thA, jisase thor3e hI dinoM meM rAjya para karjA pahale se adhika ho gayA, ataeva mahArANA ne eka hI varSe vAda. use alaga kara rAmasiMha ko pIche pradhAna banAyA / vi0 sa0 1888 (I0 sa0 1831) meM zerasiMha ko phira duvArA pradhAna bnaayaa| mahArANA saradArasiMha ne gaddI para baiThate hI mehatA zerasiMha ko kaida kara mehatA rAmasiMha ko pradhAna banAyA / zerasiMha para yaha doSAropaNa kiyA gayA ki mahArANA javAnasiMha ke pIche vaha (zerasiMha ) mahArANA saradArasiMha ke putra ke choTe bhAI zArdUlasiMha ko mahArANA banAnA cAhatA thaa| jaida kI hAlata meM zerasiMha para java sakhtI hone lagI to poliTikila ejeNTa ne mahArANa se usakI siphAriza kI, kintu usake virodhiyoM ne mahArANA ko phira bahakAyA ki sarakAra iMgrejI kI himAyata se rAjapUtAne kA i0 cau0 bhA0 pR0 1315-16 / - - - - A M A - -- - ---:- - Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 rAjapUtoM ke jaina cIra vaha Apako DarAnA cAhatA hai / anta meM dasa lAkha rupaye dene kA vAyadA kara vaha (zerasiMha) qaida se mukta huA, parantu usake zatru use maravA DAlane ke udyoga meM lage, jisa se apane prANoM kA bhaya jAnakara vaha mAravAr3a kI ora bhAga gayA / . jaba mahArANI sarUpasiMha ko rAjya kI Amada kharca kA ThIka prabandha karane kA vicAra huA, aura prItibhAjanaM pradhAna rAmasiMha para vizvAsa huA, tavaM usane mehatA zerasiMha ko mAravAr3a se bulAkara vi0 saM0 1901 ( I0 sa01844) meM usako phira apanA pradhAna vanAMyA | mahArANA apane saradAroM kI chabUMda cAkarI kI mAmalA tai karanA cAhatA thA, isa liye usane mevAr3a ke poliTikala ejenTa karnala aibinsana se saMvat 1901 meM eka nayA kaulanAmA taiyAra karavAyA; jisa para kaI umaMrAvoM ne dastakhata kiye| mahArANA kI AjJA se mehatA zerasiMha ne bhI usa para hastAkSara kiye / pradhAna kA pada milate hI usane mahArANA kI icchAnusAra rAjya kArya meM suvyavasthA kI aura karjadAroM ke bhI, mahArANA kI marjI ke munAphika phaisale karAne meM usane bar3A prayatna kiyA / 'lAve (saradAragar3ha) ke durga para mahArANA bhImasiMha ke samaya se zaktAvatoM ne DoMDiyoM se qilA chIna kara usa para apanI adhikAra jamA liyA thA / mahArANA sarUpasiMha ke samaya vahA~ ke zaktavita rAvata catarasiMha ke kAMkA sAlimasiMha ne rAThaur3a mAnasiMha ko mAra DAlA, to ukta mahArANA ne usakA kudeI gA~va janta; ". Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 139 kara, catarasiMha ko AjJA dI ki vaha sAlimasiMha ko giraftAra kare / catarasiMha ne mahArANA ke hukma kI tAmIla na kara sAlimasiMha ko panAha dI, isa para mahArANA ne vi0 saM0 1904 ( I0 san 1847) meM zerasiMha ke dUsare putra jAlimasiMha + ko sasainya lAve para adhikAra karane ko bhejA, usane lAve ke gar3ha para hamalA kiyA, kintu rAjya ke 50-60 sainika mAre jAne para bhI gar3ha kI majabUtI ke kAraNa vaha TUTa nahIM skaa| taba mahArANA ne pradhAna zerasiMha ko vahA~ para bhejaa| usane lAve para adhikAra kara liyA aura catarasiMha ko lAkara mahArANA ke sammukha prastuta kiyA / mahArANA ne zerasiMha kI sevA se prasanna ho puraskAra meM krImatI khilAta, sIkha ke vakta bIr3A dene aura tAjIma kI ijjata pradAna karanA cAhA, parantu usa zerasiMha ne khilaata aura bIr3A lenA to svIkAra kiyA aura tAz2Ima ke liye inkAra kiyA ! jaba mahArANA sarUpasiMha ne sarUprasAhI rupayA banAne kA vicAra kiyA, usa samaya mahArANA kI AjJAnusAra zerasiMha ne karnala aivinsana se likhA par3hI kara gavarnamenTa kI svIkRti prApta karalI, jisase sarUpasAhI rupayA banane lagA / + jAlimasiMha mehatA agaracanda ke dUsare putra udayarAma ke goda rahA parantu usake bhI koI putra na thA, isa liye usane mehatA pannAlAla ke tIsare bhAI tastasiMha ko goda liyA / takhtasiMha girvA va kavAsanake prAntoM para hAkima rahA tathA mahakamA devasthAna kA prabandha bhI kaI varSoM taka usake supurda rahA / mahArANA 1. 1 , sajjanasiMha ne use ijalAsa khAMsa mahadrAjaM sabhA kA sadasya banAyA / vaha sarala pravRti kA kArya kuzala vyakti thA / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 rAjapUtAne ke jaina-vIra vi0 saM0 1907 ( I0 sa0 1850 ) meM bIlakha Adi kI pAloM ke bhIloM aura vi0 saM0 1992 ( I0 sa0 1855) meM pazcimI prAnta ke kAlI vAsa Adi ke bhIloM ko sajA dene ke liye zeresiMha kA jyeSTha putra mehatA savAIsiMha bhejA gayA, jisane unako sakhta sajA dekara sIdhA kiyA / vi0 saM0 1908 luhArI ke mInoM ne sarakArI DAka lUTa lI, jisakI gavarnamenTa kI tarapha se zikAyata hone para mahArANA sarUpasiMha ne unakA damana karane ke liye mehatA zerasiMha ke pautra ( savAIsiMha ke putra) ajItasiMha ko, jo usa samaya jahAjapura kA hAkima thA, bhejA aura usakI sahAyatA ke liye jAlaMdharI ke saradAra amarasiMha zaktAvata ko bhejA / zrajItasiMha ne dhAvA kara choTI aura bar3I luhArI para adhikAra kara liyA / mIne bhAga kara manoharagar3ha tathA devakA kher3A kI pahAr3I meM jA chipe, para unakA pIchA karatA huA, vaha bhI vahA~ jA pahu~cA / mInoM kI sahAyatA ke liye jayapura, ToMka aura vandI ilAkoM ke 4-5 hajAra mIne bhI vahA~ A pahu~ce / unake sAtha kI lar3AI meM kucha rAjapUta mAre gaye aura kaI ghAyala huye, jisase mahArANA ne apane pradhAna mehatA zerasiMha ko alaga kara usake sthAna para mehatA gokulacanda ko niyata kiyA, parantu sipAhI vidroha ke samaya nImaca kI sarakArI senA ne bhI bAg2I hokara chAvanI jalAdI aura khajAnA lUTa liyA / DA0 mare Adi kaI aMgreja yahA~ se bhAgakara mevAr3a ke sundA gA~va meM pahu~ce / vahA~ bhI bAg2iyoM ne unakA pIchA kiyaa| kaptAna zAvarsa Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra ne yaha khabara pAte hI mahArANA kI senA sahita nImaca kI tarapha prasthAna kiyaa| mahArANA ne apane kaI saradAroM ko bhI ukta kaptAna ke sAtha krdiyaa| itanAhI nahIM, kintu aise nAjuka samaya meM kAryakuzala maMtrI kA sAtha rahanA ucita samajha kara mahArANA ne usa zerasiMha ko pradhAna kI haisiyata se ukta poliTikila ejeMTa ke sAtha kara diyA aura jaba taka vidroha zAnta na huA, taba taka vaha usake sAtha rahakara use sahAyatA detA rhaa| nIMbAher3e ke musalamAna aphasara ke bAgiyoM se mila jAne kI khavara suna kara kaptAna zAvarsa ne mevAr3I senA ke sA car3hAI kI, jisameM mehatA zerasiMha apane putra savAIsiMha sahita zAmila thaa| java nIMvAher3e para kaptAna zAvarsa ne adhikAra kara liyA, taba vaha (zerasiMha ) saradAroM kI jamIrata sahita vahA~ ke pravandha ke liye niyata kiyA gyaa| mahArANA ne zerasiMha ko pahale hI alaga to kara diyA thA, aba usase bhArI jurmAnA bhI lenA caahaa| isakI sUcanA pAne para rAjapUtAne kA ejeNTa janarala (jaoNrja lArensa) vi0 saM0 1917 mArgazIrSa vadi 3 (I0sa0 1860 tA0 1 disambara ).ko udayapara pahu~cA aura zerasiMha ke ghara jAkara usane usako tasallI dii| jaba mahArANA ne zerasiMha ke viSaya meM esa (lArensa) se carcA kI, tava usane usa (mahArANA) kI icchA ke viruddha uttara diyaa| usI taraha mevAr3a ke poliTikila ejenTa mejara Telara ne bhI zerasiMha se jurmAnA lene kA virodha kiyaa| isase mahArANA aura poliTi Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 rAjapUtAne ke jaina vIra kila aphasaroM meM manamuTAva ho gayA, jo dinoM dina bar3hatA hI gyaa| mahArANA ne zerasiMha kI jAgIra bhI janta karalI, parantu phira poliTikila aphasaroM kI salAha ke anusAra vaha mahArANA zambhusiMha ke samaya use pIchI dedI gaI / mahArANA sarUpasiMha ke pIche mahArANA zambhusiMha ke nAvAlig2a hone ke kAraNa rAjya pravandha ke liye mevAr3a ke poliTikila ejeNTa mejara Telara kI adhyakSatA meM rIjensI kauMsila sthApita huI, jisa kA eka sadasya zerasiMha bhI thA / * mahArANA sarUpasiMha ke samaya mehatA zerasiMha se jo tIna lAkha rupaye daNDa ke liye gaye the, ve isa kauMsila ke samaya usa (zerasiMha ) kI icchA ke viruddha usake putra savAIsiMha ne rAjya khajAne se pIche le liye / isa ke kucha hI varSa bAda mehatA zerasiMha ke jimme cittaur3a jile kI sarakArI rakkama vAkkI hone kI zikAyata huii| vaha sarakArI rakkama jamA nahIM karA sakA aura jaba jyAdA takAjA huA, taba salUMvara ke rAvata kI havelI meM jA baiThA, jahA~ para usakI mRtyu huii| rAjya kI bAqI rahI huI rakkama kI vasUlI ke liye usakI jAgIra rAjya ke adhikAra meM le lI gaI / zera siMha kA jyeSTha putra savAIsiMha usakI vidyamAnatA meM hI mara gyaa| taba, ajItasiMha usake gor3ha gayA, para vaha niHsantAna rahA jisase mAMDalagar3ha se catarasiMha usake goda gayA, jo kaI varSoM taka maoNDalagar3ha, rAzamI, kapAsana aura kumbhalagar3ha Adi jiloM kA . hAkima rhaa| usakA putra saMgrAmasiMha isa samaya mahadrAja sabhA kA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra asisTaiMTa sekreTarI hai / / " mehatA gokulacanda 143 "mahArANA sarUpasiMha ne mehatA zerasiMha kI jagaha mehatA gokulacanda ko, jo mehatA agaracanda ke jyeSTha putra devIcanda kA pautra aura sarUpacanda kA patra thA, pradhAna banAyA / phira vi0 saM0 1916 ( I0 sa0 1859) meM mahArANA ne usake sthAna para koThArI kezarIsiMhajI ko pradhAna niyata kiyaa| mahArANA zambhusiMha ke samaya vi0 saM0 1920 ( I0 sa0 1863) meM mevAr3a ke poliTi - kila ejeNTa ne sarakArI zrAjJA ke anusAra rIjensI kaunsila ko tor3a kara usake sthAna meM "ahaliyAna zrI daravAra rAjya mevAr3a " nAma kI kacaharI sthApita kI aura usameM mehatA gokulacanda tathA paNDita lakSmaNarAva ko niyata kiyA / vi0 saM0 1922 ( I0 sa0 1865 ) meM mahArANA zambhusiMha ko rAjya kA pUrA adhikAra milA / vi0 saM0 1923 ( I0 sa0 1866 ) meM ahaliyAna rAjya kI kacaharI TUTa gaI aura usake sthAna meM "khAsa kacaharI" kAyama / usa samaya gokulacanda mANDalagar3ha calA gayA / vi0 saM0 1926 ( I0 sa0 1869) meM koThArI kesarIsiMha ne pradhAna pada se stIphA dediyA, to mahArANA ne vaha kAma mehatA gokulacanda aura paM0 lakSmaNarAva ko sauNpaa| bar3I rUpAlI aura lAMvA vAloM ke bIca kucha jamIna ke ghAvata jhagar3A hokara lar3AI huI, jisameM lAMbA bAloM ke bhAI Adi mAre gaye / usake badale meM rUpAhelI kA tasa - + rAjapUtAne kA 60 cauthA khaM0 pR0 1316 - 20 / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ \ 144 rAjapUtAneke jaina-cIra * vAriyA gA~va lA~vA vAloM ko dilAnA nizcaya huA; parantu rUMpAhelI vAloM ne mahArANA zambhusiMha kI AjJA na mAnI, jisa para gokulacandra kI adhyakSatA meM tasavAriye para senA bhejI gaI / vi0 saM0 1931 ( I0 sa0 1874 ) mahArANA zambhusiMha ne mehatA pannAlAla ko kaida kiyA, taba usake sthAna para nokulacanda mehatA aura sahIvAlA arjunasiMha mahakamA khAsa ke kArya para niyukta huye / usameM arjunasiMha ne to zIghra hI istIphA de diyA aura gokulacanda mehatA kucha samaya taka isa kAryako karatA rahA. phira vaha mA~Dalagar3ha calA gayA aura vahIM usakI mRtyu huI hai| mehatA pannAlAla - - vi0 saM0 1926 ( I0 sa0 1869) meM mahArANA zambhusiMha ne khAsa kacaharI ke sthAna meM 'mahakamA khAsa ' sthApita kiyA, to paNDita lakSmaNarAva ne apane dAmAda mArtaNDarAva ko usakA sekredarI banAne kA udyoga kiyA, parantu usase kAma na calatA dekhakara mahArANA ne mehatA pannAlAla N ko, jo pahile khAsa kacaharI meM + rA. pU. kA. i. cau. bhA. pR0 1320 // + mehatA pannAlAla mehatA agaracanda ke choTe bhAI ha~sarAja ke jyeSTha putra dIpacanda ke dvitIya putra pratApasiMha kA pautra ( muralIdhara kA beTA ) thA / jaba har3acyA khAla kI lar3AI meM holkara kI rAjamAtA ahilyAbAI ke bhane huye tulAjI siMghayA aura zrI mAI ke sAtha kI marahaTI senA se mevAr3I senA kI hAra huI aura marahaToM se chIne huye ndhAna saba chUTa gaye, usa samaya dIpacanda ne jAvada para eka mahine taka unakA adhikAra na hone diyA / anta meM topa Adi lar3AI ke sAre sAmAna tathA apane laiMnikoM ko sAtha lekara vaha narahaTI senA ko cIratA huA mAnDalagar3ha calA AyA / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra asisTeMTa (nAyaba) ke pada para niyata thA, yogya dekhakara sekreTarI bnaayaa| kucha samaya pazcAt pradhAna kA kAma bhI mahakamA khAsa ke sekreTarI ke supurda ho gayA aura pradhAna kA pada uTha gayA / jaba mahArANA ko kitane eka svArthI logoM ne yaha salAha dI, ki bar3e bar3e ahalakAroM se 10-15 lAkha rupaye ikaTThe kara lene cAhiye, taba mahArANA ne unake bahakAye meM Akara, koThArI kesarIsiMha, chaganalAla tathA mehatA pannAlAla Adi se rupayA lenA cAhA / pannAlAla se 120000 ru0 kA rukA likhavA liyA, parantu zyAmaladAsa (kavirAjA) kyA poliTikila ejeNTa karnala niksana ke kahane se unake bahuta se rupaye chor3a diye / aura pannAlAla se sirpha 40000 ru0 vasala kiye| mehatA pannAlAla ne apanI prabandha kuzalatA ke parizrama aura yogyatA se rAjya pravandha kI nIMva dRr3ha karadI aura khAnagI meM vaha mahArANA ko haraeka bAta kA hAni lAma batAyA karatA thA, 'isaliye bahuta se riyAsatI loga usake zatru ho gye| use hAni pahu~cAne ke liye unhoMne mahArANA se zikAyata kI, ki vaha khUba rizvata letA hai aura usane Apa para jAda karAyA hai| mahArANA vImAra to thA hI, itane meM jAdU karAnekI zikAyata hone para mehatA pannAlAla vi0saM01931 bhAdrapada vadi 14 (I0 sa0 1874 tA0 9 sitambara) ko karNavilAsa meM kaida kiyA gayA, parantu tahakIkAta hone para donoM vAtoM meM vaha nirdoSa siddha huA, to bhI usake itane duzmana ho gaye the, ki mahArANAkI dAha-kriyAke samaya usake prANa lene kI koziza Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :146 rAjapUtAne ke jaina-cIra / bhI huI / yaha hAlata dekhakara mevAr3a ke poliTikila eMjeNTa ne use kucha dina ke liye ajamera jAkara rahane kI salAha dI, jisa para vaha vahA~ calA gyaa| . . . : . . mehatA pannAlAla ke kaida hone para mahakamA khAsa kA kAma rAya sohanalAla kAyastha ke supurda huaa| parantu usase vaha kArya hotA na dekhakara vaha kArya mehatA gokulacanda aura sahIvAlA arjunasiMha ko sauMpA gyaa| ... . . pannAlAla ke ajamera cale jAne ke bAda mahakame khAsa kA kAma acchI taraha na calatA dekhakara mahArANA sajjanasiMha ke samaya poliTikila ejeNTa karnala ivarTa ne vi0 saM01932 bhAdrapada sudI 4 ( I0 sa0 1875 tA0 4 sitambara) ko ajamera se usa ko pIchA bulAkara mahakamA khAsa kA kAma usake supurda kiyaa| ___ mahArAnI.vikToriyA ke kaisare-hinda kI upAdhi dhAraNa karane ke upalakSa meM hindostAna ke gavarnara janarala lArDa liTana ne I0sa0 1877. tA0 1 janavarI (vi0 saM0 1933 mAgha badI 2) ko dillI meM eka bar3A daravAra kiyA, usa prasaMga meM pannAlAla ko 'rAya' kA khitAba milA / jaba mahArAjA ne vi0saM0 1937 meM 'mahadrAjasamA' kI sthApanA kI usa samaya usako usakA sadasya bhI bnaayaa| mahArANA sajjanasiMha ke anta samaya taka vaha mahakamA khAsa kA sekreTarI banA rahA aura usakI yogyatA tathA kAryadakSatA se rAjya kArya bahuta acchI taraha calA / usake virodhI mahArAMNa se yaha zikAyata karaterahe ki vaha rizvata bahuta letA hai, parantu mahArANA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra ne unake kathana para kucha bhI dhyAna na diyA / mahArANA sajjanasiMha ke pIche mahArANA phatahasiMha ko mevAr3a kA svAmI banAne meM usakA pUrA hAtha thA / ukta mahArANA ke samaya I0 sa0 1887 meM ! mahArANI vikToriyA kI jubilI ke avasara para usako sarakAra ne sI. AI.I. ke khitAba se sammAnita kiyA / vi0 saM0 1951 ( I0 sa0 1894 . ) meM usane yAtrA jAne ke liye 6 mAsa kI chuTTI lI taba usake sthAna para koThArI balavantasiMha aura sahIvAlA arjunasiMha niyata huye / vi0 saM0 1975 ke. caitra kRSNa 30 ko pannAlAla ne isa saMsAra se kUca kiyaa| rAjA : prajA aura saradAroM ke sAtha usakA vyavahAra prazaMsanIya rahA aura ve saba usase prasanna rahe / poliTikila aphasaroM ne usakI yogyatA kArya kuzalatA evaM sahanazIlatA Adi kI samaya-samaya para bahuta kucha prazaMsA kI hai| usakA patra phatelAla mahArANA phatesiMha ke pichale samaya usakA vizvAsapAtra rhaa| usa ( phatelAla ) kA putra devIlAla ukta mahArANA ke samaya mahakamA devasthAna kA hAkima bhI rahA / 147 isa prakAra mehatA agaracanda aura usake bhAI ha~sarAja ke gharAnoM meM uparyukta cAra puruSa pradhAna maMtrI rahe aura unake vaMza ke anya puruSa bhI mA~Dalagar3ha kI qiledArI ke atirikta rAjya ke alaga alaga par3hoM para aba taka niyukta hote rahe haiM + " + rA0 pU0 30 cau0 bhA0pR0 1321-21 | Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 rAjapUtAne ke jaina-vIra nAthajI kA vaMza mehatA thiruzAha: isa vaMza ke pahale solaMkI rAjapUta the / jainadharma ke utkarSa ke samaya saM0 1100 vikramI ke pAsa pAsa jainadharma ke svIkAra karane para inakI gaNanA bhaMDasAlI gotra ke savAloM meM huI / bhaNDasAliyoM meM thiruzAha bhaNDasAlI bahuta prasiddha ho gayA hai / isa gotra ke loga mAravAr3a ke khimala gAMva meM vizeSa kara rahate haiN| isa gotra kI mAtA khimala mAtA aura nagArA 'raNajIta' hai / zAstrokta gotra bhAradvAja aura mAdhyandinI zAkhA hai ! mehatA cIlajI: kisI samaya cIlajI nAma ke isa vaMza meM prasiddha puruSa hue jinako rAjya sambandhI mahat kAryoM ke karane ke kAraNa 'mahatA' padavI milI / isalie inakA vaMza cIlamahatA ke nAma se prasiddha hai / isa vaMza ke udayapura meM 7 tathA mevAr3a meM karIba 10 kuTumba hoNge| isase mAlUma hotA hai ki mAravAr3a se mevAr3a meM AnevAlA eka hI mahApuruSa honA cAhie jinake ye vaMzaja haiN| mehatA jAlajI -- itihAsa se patA lagatA hai ki mahArANA hamIra ke samaya meM isa vaMza ke mahatA jAlajI (jalasiMha ) sonagare mAladeva kI putrI ke sAtha mahArANA kA vivAha hone ke kAraNa unake kAmadAra 'prAIveTa sekreTarI) vana kara sava se pahale mevAr3a meM Aye / inhoMne Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra __149 yahA~ pAne para rAjya kI bar3I sevA kI hai, jisakA varNana TaoNDa sAhava ne apane itihAsa meM kiyA hai| mehatA nAthajI: nAthajI kA inake vaMza meM honA sevagoM kI bahiyoM se mAlUma hotA hai| udayapura ke prasiddha khAndAna mehatA rAmasiMhajI ke vaMzaja mehatA jalasiMha ke pAkhI vaMzaja batalAye jAte haiN| jo bahuta arse se rAjya ke pratiSThita ohadoM para cale A rahe haiM / jinako ki 1975 meM gA~va Adi jAgIra meM mile jinakA varNana ojhAjI ne kiyA hai| nAthajI ke vaMza meM saM0 1973 ke pahale se jAgIrI calI A rahI thI, jisakA patA unake putra mehatA lakSmIcaMda ke khAcarola ke ghATe meM lar3AI meM kAma Ane para mehatA devIcaMdajI ke nAma zrI daravAra ke eka ruke se calatA hai, jisameM gAMva Adi bahAla rakhane kA hukma diyA hai| nAthajI mehatA jo pahale udayapura ke pAsa devAlI nAmaka gA~va meM rahate the, gharelu kAraNa se koTe cale gaye / vahAM unhoMne rAjya kA kAma kiyA, jisakI khidamata meM kucha kheta kueM Adi mile batalAye jAte haiM / saM0 1907 ke Asa pAsa koTe se mAMDalagar3ha cale aaye| ye vIra aura sAhasI the / jamAnA lar3AiyoM kA thA hI, ataH.mAMDalagar3ha ke kile para unheM phauja kI aphasarI dI gaI aura isakI evaja meM navalaparA gA~va jAgIra meM milaa| inhoMne kile kI koTa para eka burja vanavAI, jo aba bhI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 rAjapatAne ke jaina vIra nAthaburja ke nAma se prasiddha hai / kile para bhagavAn kA mandira tathA kile se kucha dUra eka pahAr3a para mAtA kA maMdira banAyA jovijAsaNa mAtA ke nAma se mazahUra hai| inakA nivAsasthAna prava... bhI kile ke koTa para daravAje ke Upara banA huA hai, jisase kile hi nigarAnI ho sake / * mehatA lakSmIcandajI: :. nAthajI ke putra kA nAma lakSmIcandajI thA, jo khAcaraula ke ghATe meM saM0 1973 ke zrAvaNa zukla 5 ke dina lar3AI meM kAma Aye / inake pitA nAthajI kA dehAnta pahale ho cukA thA / kucha avasaroM para pitA aura putra donoM lar3AiyoM meM sAtha rahe aisA mAlUma huA hai| vehatA jorAvarasiMhajI, mehatA javAnasiMhajI : Postpon Ca lakSmIcandajI kI mRtyu ke samaya inake do putra-jorAvarasiMhajI aura javAnasiMhajI kI umra 5 aura 2 varSa kI hone ke kAraNa nAbAlagI ho gaI / ghara meM itanA dravya nahIM thA, ki maujUdA kuTumba I kA pAlana ho ske| inakI mAtA bahuta hI hoziyAra aura vuddhimati thI / aneka ApattiyoM kA sAmanA karatI huI usane .... apane donoM baccoM ko bar3A kiyA / inake bhAI jo bahuta AsUdA the, apanI vidhavA vahina aura apane choTe bhAnajoM ko apane gAMva magaroma le jAnA cAhate the kintu usane yaha kaha kara manA kiyA, ki mere yahA~ (ghara) 'hane se mere bacce mere pati ke nAma se pukAre jAyeMge aura Apake Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra vahA~ rahane se amuka mAme ke bhAnajoM ke nAma se pukAre jaaNyge| jo kula-gaurava ke viparIta hai| ___ usa samaya kI striyoM meM kitanA svAbhimAna evaM kula-gaurava kA bhAva thaa| unhoMne carkhA Adi kAta kara apane donoM baccoM kA pAlana kiyaa| yadyapi zrI jI hajUra darabAra kA hukma mehatA devIcandajI ke nAma isa kuTumba ko madada denekA huA thA, kintuM usakA jyAdA asara nahIM hone diyA gyaa| bar3e patra jorAvarasiMhajI mevAr3a ke prasiddha divAna mahatA rAmasiMhajI ke daravAra kI nArAjagI ke kAraNa vAhara cale jAne ke kAraNa vyAvara cale gaye aura vahIM unakA dehAnta huaa| __ choTe putra javAnasiMhajI bar3e pratibhAzAlI the| inhoMne apanI buddhi aura puruSArtha dvArA, apanI sthiti unnata kara lii| kahA jAtA hai ki inhoMne kabhI bhI vinA 10-20 manuSyoM ko sAtha lie bhojana nahIM kiyA / kaI rAjapUta saradAra inake sAtha rahate the| kaI vAra zrI jI hajUra meM hAjira hue / siropAva Adi vakhze gaye / navalaparA gAMva jo unakI jAgIra meM arse se calA A rahA thA aura jo inakI nAvAlagI meM japta karA diyA gayA thaa| inhoMne apanI koziza se saM0 1904 meM hajUra meM arja karA kara istamurAra karA liyaa| ___ eka samaya kI bAta hai mAMDalagar3ha nivAsI zaMkarajI jozI kI gAyaM citor3A kI vanI meM DAkU loga le gaye / jozIjI ne yaha vAta javAnasiMhajI se kahI / javAnasiMhajI yaha vAtaM sunate hI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 * 'rAjapUtAne ke jaina-vIra coroM kA pIchA karane ke lie ghor3I para car3ha kara khAne ho gaye / pIche se semariyA ThAkura bhI vahA~ A phuNce| DAkuoM kI saMkhyA vizeSa thI, Apasa meM khUba lar3AI rhii| aMta meM cAra DAkU unake dvArA mAre gaye / aura unake siroM ko begU meM laTakA diyA / isa ghaTanA ke kucha arse bAda 39 varSa kI avasthA meM hI paraloka * sidhaare| inake do putra catrasiMhajI aura kRSNalAlajI the| ye donoM dhArmika pravRtti ke hone para bhI vizeSa sAhasI the|' 1 mehatA catrasiMhajI : - 'catrasiMhajI kI gaNanA mevAr3a ke bhakta puruSoM meM thI / zrImAn mahArANA sAhaba zaMbhUsiMhajI ne inheM yogya evaM vizvasta samajha kara ekaliMgajI ke mandira kA darogA niyukta kiyA / aura 3) roja yAnI 90) mAhavAra kI tanakhvAha tathA car3haneke lie sarakArI ghor3A diyA | ve vahAM para 3 sAla taka kAma karate rahe kintu devadravya samajha kara tanakhvAha Adi kucha bhI nahIM lI thI / yadyapi unako apane var3e kuTumba ko pAlane ke lie anekoM Arthika kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'aa| isake bAda mahArANA ke hukma kharca ke khajAne para niyukta hue| ina mahArANA ke svargavAsa hone para mahArANA zaMbhUsiMhajI kI rANI ke kAmadAra niyukta. kiye gaye / inakI rAjya meM pratiSThA rhii| inakA adhika samaya IzvaropAsanA meM bItatA thA / inakI mRtyu saM0 1973 ke zrAvaNa mAsa meM huii| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra nAthajI-vaMza lakSmIcaMdajI harisiMhajI jorAvarasiMhajI javAnasiMhajI mokhamasiMhajI caturasiMhajIkRSNalAlajI raghunAthasiMhajI | . mAdhavasiMhajI govindasiMhajI haranAthasiMhajI / | manoharasiMhajI indrasiMhajI,madanasiMhajI,mAlUmasiMhajI jAlimasiMhajI kunaNAsiMhajI | manoharasiMhajI balavantasiMha phatelAlajI maeNvaraMjI , pratApasiMhajI jasavantasiMha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjaputAne ke jaina vIra sarUparayA vaMza * F vikrama saMvat 1297 meM parama pavitra vIra bhUmi zrI medapATa ke siMhAsana para hindu-kula cUr3AmaNi mahArANA karNAdityasiha virAjate the| unake tIna putra rAmanI mAphajo va zravaNajI kelavegA~va ke pAsa zikAra karane gaye, jahA~ zrI kapila RSi tapasyA karate the - akasmAt ukta RSi zikAra meM mAre gaye / unakI strI raMgA jo kucha dUra hI tapasyA kara rahI thI, unake pAsa zikArI kutte RSi ke mRta zarIra kI asthiyA~ le gaye taba raMgA satI ko apane pati ke marane kA hAla mAlUma hone para vaha pati kI asthiyA~ lekara satI hogaI aura tInoM rAjakumAra rAjI mAphajI va zravaNajI ko zApa de gaI ki tumhAre kor3ha nikalegA / tadnusAra kor3ha nikalane para bahuta cikitsA karane para bhI zAnta na hone se mAravAr3a se yati zrI yazobhadrasUri (apara nAma zAMtisUri) ko kor3ha miTAne ke liye bulAyA unakI cikitsA se ArAma hone para rAjA ne prasanna ho yatijI ko vara mA~gane ke liye kahA, to catijI ne choTe rAjakumAra zravaNajI ko vara meM mA~gA aura unako zrAvaka vrata dhAraNa karA jainadharma aMgIkAra karAyA / inhIM zravaNa . jI se yaha vaMza calA A rahA hai -- ina zravaNajI kI 25vIM pIr3hI meM DUMgarasIjI huve - jo saMvat 1468 meM rANA lAkhA ke koThAra : ke dArogA the ! rANAjI ne inako saropAva bakhsa kara surapura gA~va bakhzA, jo pura ke pAsa hokara Aja dina taka vahA~ sarUparayoM ke 154 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 mevAr3a ke vIra mahala ke nAma se vikhyAta hokara kucha khaMDahara abhI taka vidyamAna haiN| tathA DUMgarasIjI ke pahile taka to yaha zravaNajI kA vaMza sisodiyA ke nAma se prasiddha thaa| parantu iMgarasIjI ko surapara ghasIsa hone para yaha vaMza sarUparayA (gona sisodayA) kahalAne lgaa| kahate haiM ki rANAjI inake yahA~ kheMkharA (divAlI ke dUsare dina) ko hor3a hIcavA padhArate the| 1510 meM DUMgarasIjI ne jArer3A (rAmapurA riyAsata hAla gvAliyara) meM AdIzvara bhagavAna kI caumukhI mUrti sthApana karA maMdira vanavAyA-DUMgarasIjI kI pA~cavIM pIDhImeM govindajI huve-jinake do putra (jyeSTha) pArasiMha va (kaniSTa ) narasiMha the--pArasiMha kI baTavIM pIDhI meM udesiMha ke dvitIya putra giradharalAlajI ke vaMzaja abhI taka udayapura meM maujUda haiN| __isI taraha kaniSTha putra narasiMha ke dvitIya putra padmojI ke pote netAjI jo mAravAr3a kI tarpha gye| unake tIsare lar3ake gajojI the-gajojI ke tIsare lar3ake rAjojI huye aura rAjojI ke cAra lar3ake udAjI, duyAjI,dayAlajI jo pIche dayAlasAhake nAma se vikhyAta hue, va dedhAjI the| __dayAlazAha kI vAvata jo khyAti ojhAjI ke rAjapUtAne ke itihAsa meM calI A rahI hai ki ye pahile purohita ke yahA~ kAma karate the, aura eka vakta vAhira kArya vaza gA~va jAte samaya unhoMne jo kaTAra purohitajI se mAMgI to usameM se jo ciTThI akasmAt inake hAtha A gaI vo inhoMne rANAjI ko unake prANa Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 rAjaputAne ke jainavIra rakSA karane ke liye batAdI aura rANAjI ne inakI svAmi-bhakti se prasanna ho, apane pradhAna kA pada inako diyA / parantu isake viruddha yahA~ hAla jAhira AyA hai ki dayAlajI pahile mAravAr3a . kI tarapha rahate the| jisa vakta rAjasaMmudra kA nirmANa AraMbha huvA usa vakta nIMva meM kA pAnI na rukane se kisI jyotiSI ke kathanAnusAra dayAlazAha kI pativratA strI gaurAdevI ko unake hAtha se samudra kI parikramA kacce sUta se lagavA inhIM satI ke hAtha se nIMva kA patthara jamavAyA aura usIke bAda dayAlazAha ko apane pradhAna pada para niyukta kiyA / dayAlazAha eka vIra puruSa, svAmi-bhakta va bar3e catura vilakSaNa dhArmika puruSa the| kahate haiM ki rAjasamudra ke tAlAba va nau caukiyoM kA nirmANa inhIM kI dekha rekha meM huvA thA aura inhoMne bhI pAsa hI eka pahAr3a para zrIzrAdezvara bhagavAna kI caumukhI mUrti sthApanA karA saM0 1962 meM maMdira kA nirmANa karAyA, jo Ajadinataka dayAlazAha ke kile ke nAma se vikhyAta hai aura maMdira ke cAroM tarafa koTa vana kara lar3AI kI dujeM abhI taka vidyamAna haiM / isa maMdira ke pahile naumaMjila the, jisakA kula kharcA vanAne meM 999999||||| huvaa| usa vakta kI kavitA bhI calI A rahI hai-- jaba thA rANA rAjasI, taba thA zAha dayAla / / * aNAM vaidhAyA deharo, 'traNA baMdhAI pAla || . himmatasiMhajI svarUparayA ema.e. ela.ela.vI. dvArA likhita / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra zizodiyA vaMza ke jaina- vIra arthAta mehatA jyoDhIvAlA khAndAna 157 mehatA sukhAnI mehavA DyoDhIvAloM kA vaMza cittaur3a (mevAr3a) ke rAvala karaNasiMhajI ke saba se choTe putra saravaNajI se nikalA hai / rAvata karaNasiMhajI ke tIna putra the- mAhapajI, rAhapajI aura saravaNajI | mAhapajI mevAr3a chor3a kara DUMgarapura cale gaye aura | vahA~ svatantra rAjya sthApita kiyA / rAhapajI ne 'rANA' padavI dhAraNa kara mevAr3a para rAjya kiyA aura saravaNaMjI ne jainadharma aMgIkAra kara liyA / unake cAra putra hue| saravaNajI ne phira cittaur3a para zrI zItalanAthajI kA mandira banavAyA / saravaNajI ke jainadharma meM dIkSita hojAne se, rAhapajI ne inako janAnI DyoDhI kI rakSA kA kArya suparda kiyA jo Aja dina taka inhIM ke vaMza meM calA A rahA hai / jainI ho jAne ke pazcAt inakI santAna kI zAdiyA~ osavAla jAti meM hone lagI aura osavAla jAti meM inakI yA inake vaMza kI vizeSa mAna aura pratiSThA rahI / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 rAjapUtAne ke jaina-cIra mehatA sarIpatajI saravaNajI ke putra sarIpatajI ko rANA rAhapajI ne 'mehatA' kI padavI dii| inake vaMza vAle zizodiyA mehatA kahalAte haiM / sarIpatajI ke vaMza vAle zizodayA mehatA mahArANA udayasiMhajI ke samaya meM cittauDa ke antima (tIsare)zAkA meM lar3e aura kAma Aye, sirpha mehatA megharAjajI baca gaye, jo rANA udayasiMha / jI ke sAtha udayapura cale aaye| mehatA megharAjajI mehatA megharAjajI ne udayapura meM zrI zItalanAthajI kA mandira taiyyAra karavAyA aura TImbA (mahatoM kA TIbA) vsaayaa| mehatA megharAjajI kI cauthI pA~cavIM pIDhI meM mehatA mAladAsajI hue jinhoMne marahaToM ke sAtha lar3akara bar3I bahAdurI dikhlaaii| mehatA mAladAsajI. mahArANA bhImasiMhajI ke samaya meM marahaToM kA jora mevAr3a meM bahuta bar3hA car3hA thaa| mevAr3a kA pradhAna una dinoM meM somacanda gA~dhI thaa| isane marahaToM ko mevAr3a se bAhara nikAlane kA nizcaya kiyaa| isane pahale rAjapUtAne ke rAjAoM ko marahaToM se lar3ane ke liye bhar3akAyA / vi0 saM0 1844 (I0 sa0 1787) meM jaba marahaTA lAlasoTa kI lar3AI meM hAra cuke taba somacanda ne yaha suavasara dekhakara, usI varSa mArgazIrSa meM cUMDAvatoM ko udayapura kI rakSA kA bhAra sauMpa kara, mehatA mAladAsa ko mevAr3a tathA koTA : Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 159 phI saMyumA sanA kA adhyakSa banAyA aura usako marahaToM ke sAtha lar3hane ke liye bhejA / yaha lenA udayapura se ravAnA hokara nimbA dA, napumpa: jIraNa prAdi sthAnoM para adhikAra pharatI huI jAvada phuNcii| jahA~ madAzivarAva kI mAtahatI meM marahaToM ne pahale to kucha dinoM napha sAmanA kiyA parantu pIche se ve kucha zatoM para. zahara chor3a kara gale gare / isa taraha mahalA mAladAsa kI adhyautA meM mevAr3a kI senA ko maraSToM para vijaya prAma huii| yaha sabara pAkara rAjamAtA ahilyAbAI holkara) ne palAjI siMdhiyA nayA mInAI kI mAtahatI meM 5000 savAra jAvada kI pora bhane "gahananA gula phAla naka mandasaura meM Thahara kara mevAr3a kI bhI bar3hI, naba gadAgaNAne usakA mukAbalA karane ke liya mAnA mAnadAsa kI adhyanatA meM nAdI ke sulatAnasiMha, dalavAI pha phatyAgAsiMha, phAnoda ke rAvata cAlimasiMha, sanavAr3a ke vAyA mAlanasi. prAdi rAjapUta saradAgeM tathA sAdika paMjU vagairaha siMdhigoM ko apanI capanI nenA sahita ravAnA kiyaa| vi0saM01844 mAgha (I.sa. 1788 paravarga) meM marahaTI sanA se haikyAkhA ke pAsa rAjapUnoMphI ladAI huI, jisameM mevAr3a kA maMtrI tathA senApati maMhanA mAladAsa, bAyA daulatasiMha kA choTA bhAI kizanasiMha prAdi aneka rAjapata saradAra evaM paMja Adi sindhIvIratAke sAtha lada kara kAma pAya" pharnala TaoNDa ne 'enAnsa oNpha mevAr3a meM mehatA mAladAsa ke liye likhA hai mAladAsa mehatA pradhAna the aura unake DipTI maujIrAma the| ye donoM buddhimAna aura vIra the|' Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 rAjapUtAne ke jaina-dhIra Maldas Mehta was civil member with Maujiram . as his Deputy, both men-of talent.and energy. : ', ___ mehatA mAladAsajI kA bar3e bar3e saradAra aura sindhiyoM kA senApati evaM adhyakSa banAyA jAnA aura vIratA ke sAtha lar3a kara mArA jAnA, isa vaMza ke liye bar3e hI gaurava kI bAta hai| ... mehatA mAladAsa kA gharAnA udayapura meM Aja bhI, calA A rahA hai jo DyoDhI vAlA mehatA ke khAndAna se mazahUra hai|| HYAL FET .. . NEPALENIN . S HASIT: ... PMEGPPOT.', Taus .. . SAMAKids . P4.COM mehatA jopasiMhanI bI.e. ela.ela.vI dvArA likhita aura mAsTara, cantamidamI kI pRpA se praapt| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra somacanda gAMdhI rAjapUtAne ke itihAsameM likhA hai ki "rAvata bhImasiMha Adi car3Avata saradAroM ne mahArANA (bhImasiMha i0 sa0 1768 tA0 10 mArca rAjya prApti) ko apane kabje meM kara liyA thaa| jaba kabhI mahArANA ko rupayoMkI AvazyakatA hotI taba ve khajAne meM rupayA na honeke kAraNa korA javAba de dete the|......ekdin rAjamAtA ne caNDAvatoM se kahA ki mahArANAke janmotsava ke liye kharca kA pravandha karanA cAhiye / isa avasara para bhI ve TAla madala karagaye ina bAtoM se rAjamAtA cUNDAvatoM se bahuta aprasanna hogaI idhara somacanda gAMdhI ne jo janAnI Dyor3hI para kAma karatA thA; rAmapyArI ke dvArA rAjamAtA se kahalAyA ki yadi mujhe pradhAna banAdeM to maiM rupayoM kA prabandha krttuN| rAjamAta ne use pradhAna vnaadiyaa| vaha bahuta yogya aura kAryakuzala karmacArI thaa| usane zaktAvatoM se melajola bar3hAyA aura unakI sahAyatA se thor3e hI dinoM meM kucha rupaye ikaTThe kara rAjamAtA ke pAsa bhejadiye / isapara cuNDAvata saradAra somacanda aura usake sahAyakoM ko satAne tathA hAni pahuMcAne lge| somacanda ne cUNDAvatoMko nIcA dikhAneke liai bhiMDara aura lAvA ke zaktAvata saradAroM ko rAjamAtA se siropAva Adi dilA kara apanI ora milA liyA aura koTe ke jhAlA jAlimasiMha ko bhI jisakI cUNDAvatoM se zatrutA thI apanA mitra tathA sahAyaka bnaaliyaa| isake bAda usa (somacanda) ne rAjamAtA se milakara yaha sthira kiyA ki mahArANA bhIDara jAkara mohakamasiMha zaktAvata Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 . rAjapUtAne ke jaina-vIra .. ko (jo bIsa varSa se rAja vaMza se biruddha horahAhai ) apane sAtha udayapura le AveM ...... pradhAna somacanda ora bhIDara ke maharAja mohakamasiMha Adi ne yaha nizcaya kiyA ki marahaToM se mevAr3a rAjya kA vaha bhAga, jise unhoMne davA liyA hai chIna lenA caahiye| isa kArya meM pUrI saphalatA pAneke liye cuNDAvatoM kI sahAyatA Avazyaka samajha unhoMne rAmapyArI ko salUMbara bhejakara vahAM se rAvata bhImasiMha ko jo zaktAvatoMke jora pakar3ane ke kAraNa udayapura chor3akara calAgayA thA bulavAyA thaa|...is prakAra somacanda ne gharelU jhagar3e ko dUrakara jayapura jodhapura Adi rAjyoM ke svAmiyoM ko marahaToM ke viruddha aisA bhar3akAyA ki ve bhI rAjapUtAne ko marahaToM ke paMjoM se chur3Ane ke kArya meM mahArANA kA hAtha baTAne ke liye taiyAra hogye|" vi0 saM0 1844 (I0 sa0 1788) meM lAlasoTa kI lar3AI meM mAravAr3a aura jayapura ke sammilita sainya se marahaToM kI parAjaya hone ke kAraNa rAjapUtAne meM unakA prabhAva kucha kama ho gayA thaa| isa avasara ko acchA dekha kara somacanda Adi ne zIghra hI marahaToM para car3hAI karane kA nizcaya kiyA" pR0984-87| : "cUNDAvatoM ne prakaTa rUpa se to apane virodhiyoM se prema karaliyA thA parantu, antaHkaraNa se ve unake zatru bane rahe aura somacanda gAMdhI ko mArane kA avasara DhUMDarahe the| apanI acala, rAjaniSThA evaM lokapriyatAke kAraNa vaha (somacanda)cUNDAvatoMkI. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 mevAr3a ke vIra A~khoMmeM bahuta khaTakatAthA,para vahabar3AhI dUradarzI aura nItikuzala thA jisase unheM usase badalA lene kA kabhI avasara hI nahIM milatA thA, vi0 sa0 1846 kArtika sudI 6 (I0 sa0 1789 tA0 24 akTUbara) ko jaba kurAvar3a kA rAvata arjunasiMha aura cAvaMDa kA rAvata saradArasiMha mahaloM meM gaye usa samaya somacanda pradhAna bhI vahIM thA / use mAranekA yaha upayukta avasara pAkara unhoMne salAha karane kA bahAnA kiyA aura use apane pAsa bulAyA tathA usase yaha pUchate huye ki "tumheM hamArI jAgIra janta karane kA sAhasa kaise hudhA"donoM tarapha se usakI chAtI meM kaTAra ghuser3a diyA jisa se , vaha tatkAla mrgyaa| ...... jaba somacanda ke isa prakAra mAre jAne kA samAcAra usake bhAI satIdAsa tathA zivadAsa ko milA, tava ve turanta mahArANA ke pAsa jo usa samaya badanaura ke ThAkura jetasiMha ke sAtha saheliyoM kI bAr3I meM thA - pahu~ce aura arba kiyA 'hama logoM ko Apa zatru ke hAtha se kyoM bharavAte haiM ? . Apa apane hI hAtha se mAra ddaaliye|" unake cale jAne ke bAda rAvata arjunasiMha somacanda ke khUna se bhare hue apane hAthoM ko vinA dhoye hI mahArANA ke pAha pahu~cA / usa ko dekhate hI mahArANA kA krodha bhar3aka uThA, para asamartha honeke kAraNa arjunasiMha kI isa DhiThAI ke liye use koI daNDa to na de sakA, paranta kevala yahI kahA-dazAvAja mere sAmane se calAjA, mujhe muMha mata * dikhalA " / mahArANAko atyanta kruddha dekhakara arjunasiMha ne vahA~ ThaharanA ucita na samajhA aura turanta vahAM se lauTa gyaa| ...... Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164, . rAjapUtAne ke jaina-vIra mahArANA ko AjJA se somacanda kA dAhakarma pIchole ko bar3IpAla para kiyA gayA jahAM usakI chatrI ava taka vidyamAna hai|" (pR0 989) satIdAsa gAMdhI "somacanda ke pIche usakA bhAI satIdAsa pradhAna aura zivadAsa usakA sahAyaka banAyA gayA / idhara satIdAsa aura zivadAsa ne apane bar3e bhAI ke vadha kA zatruoM se badalA lene ke liye bhIDara ke saradAra mohakamasiMha kI sahAyatA se senA ekatra kara cicaur3a kI ora kUca kiyA / udhara unakA sAmanA karane ke liye apanI senA sahita kurAvar3a ke rAvata arjunasiMha kI adhyakSatA meM cUr3Avata cittaur3a se ravAnA hue / akolA ke pAsa lar3AI huI, .. jisameM satIdAsa kI jIta huI aura rAvata arjunasiMha ne bhAga kara apanI jAna bacAI ......sAha satIdAsa ne apane bhAI somacanda . ke kAtila ko mAraDAlA (pR0 1011) / 1 julAI san 33 . Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra rANAoM ke samakAlIna jaina maMtrI vartamAna zizodiyA rAja-vaMza kA cittaur3a meM adhikAra hone (vi0saM0kI AThavIM zatAvdI) se pUrva mevAr3a kI paristhiti batAne meM itihAsa ke pRSTha mauna hai| phira bhI mevAr3a kI rAjadhAnI cittaur3a hone se pUrva nAgadA aura bAhar3ameM rahI ho, aise pramANa milate haiN| ina donoM sthAnoM para bar3e bar3e vizAla prAcIna jainamandira abhItaka vidyamAna haiM, jinase ki prakaTa hotA hai ki usa kAla meM jainoM kA vahA~ para utkarSa rahA hogaa| cittaur3agar3ha bhI ukta rAjavaMzoM ke Adhipatya se pUrva aura kucha bIca meM jainadharmI rAjAoM ke adhikAra meM rahA hai, mevAr3a meM ukta rAjavaMza ke utkarSa meM jainoM kA kyA sthAna hai, Age isI para vivecana karanA hai| mevAr3a ke ukta rANAoM kA silasilevAra prAmANika itihAsa rAvala tejasiMha se milatA hai, ataH prastuta nivandha kA zrI gaNeza bhI yahIM se kiyA jAtA hai| rAvala tejasiMha " parama bhaTTAraka" upAdhi se suzobhita the, yaha upAdhi pahale kisI artha meM rahI ho, kintu prAyaH yaha viruda Aja taka jainiyoM ke yahA~ hI pracalita hai| inhIM rAvala tejasiMha kI paTarANI jayatalladevI prakaTa rUpa meM jainadharmI huI hai / jisane ki cittaur3a para zyAma pArzvanAtha kA mandira banavAyA thA / rAvala tejasiMha ne cainaMgaccha ke AcArya ratnaprabhasUri kA atyanta sammAna kiyA thaa| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 - rAjapUtAne kA jaina-cIra rAvala tejasiMha ke putra vIravara samarasiMha ne apane rAjya meM jainAcArya ke upadeza se prabhAvita hokara jIvahiMsA roka dI thii| ___ ukta aitihAsika pramANoM se dhvanita hotA hai ki yaha zAyada jainadharmI rahe hoN| rAjapUtAnAMtaragata riyAsatoMke maMtrI, senApati prAyaHjainI hote. Aye haiM kintu Aja una saba kA paricaya to kyA nAma taka bhI upalabdha nahIM hote / yahA~ saMkSepa meM mevAr3a ke rANAoM ke samakAlIna jaina maMtriyoM Adi ke nAma diye jAte haiM:- . 1 mahArANA lAkhA ke samaya meM nava lAkhA gotra ke rAmadeva kA maMtrI honA pAyA jAtA hai| (devakula pATaka prazasti) 2 mahArANA hamIra ke samaya meM jAlasiMha huye haiN| paricaya ke liye dekho prastuta pustaka pR0 148 / 3 mahArANA kuMbhA ke samaya meM velA bhaNDArI, guNarAja, jIjA vagharavAla,(jisane jaina kIrtistambha vanavAyA) ratnasiMha, (jisa ne rANaparA kA mandira vanavAyA) Adi kaI pradhAna purupa huye| 4 mahArANA sA~gA ke mitra karmAzAha ke pitA tolAzAha the| rANA kI abhilASA inako maMtrI banAne kI thii| kintu a-. tyanta dharmaniSTa hone ke kAraNa tolAzAha ne pradhAnapada svIkAra nahIM kiyaa| paricaya pR071| / 5 mahArANA ratnasiMha ke maMtrI karmAzAha the, jinhoMne karor3oM rupaye lagAkara zatrujaMya kA uddhAra karAyA aura AdinAtha kI mUrti sthApita kI / paricaya pR068| / : Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a ke vIra 167 6 mahArANA vikramAditya ke samaya meM kumbhalagar3ha kA kiledAra : AzAzAha thA, jisane mahArANA udayasiMha ke zaraNAgata hone para prabhayadAna diyA thA / paricaya pR0 74 / 7 mahArANA udayasiMha ke maMtrI bhAramala kAvar3iyA the / paricaya pR0 80 / 8 mahArANA pratApa siMhake maMtrI bhAmAzAha the| paricaya pR083 / isake sivAya ukta rAyA kI ghora se haldIghATI ke yuddha meM tArAcanda mehatA jayamala bacchAvata, mehatA ratnacanda khetAvata Adi ke lar3ane kA ullekha milatA hai / 9. mahArANA amarasiMha kA maMtrI bhAmAzAha aura bhAmAzAha kI mRtyu ke bAda usakA putra jIvAzAha rhaa| paricaya pR0 100 / 10 mahArANA karNasiMha kA maMtrI akSayarAja thA / pR0 101 / 11 mahArANA rAjasiMha kA maMtrI dayAlazAha thA / paricaya pR0 102 12 mahArANA saMgrAmasiMha (dvitIya) vIra prakRti ke puruSa the| inhoM ne RSabhadevajI ke mandira ko eka gA~va bheTa kiyA / 13 mahArANA bhImasiMha ke maMtrI somadAsa gA~dhI mehatA mAladAsa aura mehatA devIcanda rahe / mahArANA bhImasiMhajI se lagAkara mahArANA phatahasiMhajI taka (jinakA ki san 31 meM svargavAsa ho gayA) udayapura rAjya ke 1 sainika sevA kI dRSTi se vivedArI pada rAjapUtAne meM Ayanta mahatva kA namanA AtA hai| kile Ade para hamalA hone para sidAra buddha karane meM svatantra hotA hai| yaha bhI eka nimmedArI kA pada hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 rAjapUtAne ke jaina-cIra maMtrI jainI rahate Aye haiM / yaha loga talavAra ke dhanI, vAta ke pare aura sacce dezabhakta huye haiM / udayapura rAjya meM nagara seTha bhI jainI / hI hotA hai / jisakA prabhAva sava jAtiyoM para rahatA hai| abhI gata varSa java logoM ne rAjya kara vizeSa bar3hAye jAne ke kAraNa har3atAla karadI thI, taba bhI nagara ke seTha ke kahane evaM samajhAne para, rAjya ke hindu-musalamAna dukAnadAroM ne apanI dukAneM kholI thIM / pahale samaya meM nagara seTha kA bar3A prabhAva rahA hai| nagara seTha rAjya kI ora le canA jAtA hai aura usakA bar3A sammAna rahatA hai| noTa-mevAr3a meM udayapura rAjya ke alAvA bA~savAr3A, DUMgarapara aura pratApagar3ha riyAsateM aura haiM / udayapura rAjya ke sivA ukta tIna riyAsatoM ke vIroM ke sambandha meM abhI taka mujhe kucha bhI vidita nahIM ho sakA hai| ataH vIroM kA paricaya upalabdha na hone se yahA~ ukta riyAsatoM ke mandirAdi kA paricaya bhI sthAnAbhAva ke kAraNa roka liyA hai ! vidvAn pAThakoM ne bhaviSya meM yadi yahA~ ke . sambandha meM kucha batalAne kI kRpA kI to phira dekhA jaaygaa| . nahiM cAhata sAmrAjya-sukha, nAhi varga nirvAna / - janma-janma nija dharma pai, harapi car3hAyau prAna // -zrI0 viyogIhari PRESE 21 mArca san 33 JAGREERE Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a Here in Jodhpur the rose-red fort stands a romantic and picturesque sentinal over plains of Marwar. Its massive architecture reflects the stubborn spirit of its builder and every stone speaks of the brave deeds of your highness ances tors in the wars which fill so many pages in the history of this country side. Lord Erwin arthAt -- mAravAr3ake pratyeka zilAkhaMDa se kA vaha gauravamaya rAga nikalatA hai, jo pratyeka hI meM apanI ora AkarSita kara letA hai| rAjapUtoM kI vIratA darzaka ko sahaja - lArDa aravina Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --- - -- -- -arer thA yahA~ haMgAmA una saharA nazInoM kA kmii| bahara bAjIgAha thA, jinake saphrInoM kA kbhii|| jalapale jina se zahanzAhoM ke daravAroM meM the| bijaliyoM ke prAziyAne jinakI talavAroM meM the| -"ikabAla Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravADa-paricaya mAravAr3a-rAjya rAjapUtAnA prAnta ke pazcimI bhAga meM hai| isa ke uttara meM bIkAnera, uttara-pUrva meM jayapura kA zekhAvAdI paraganA, pUrva meM mevAr3a rAjya aura aMgrejI zramaladArI kA ajamera meravAr3A jilA, dakSiNa meM sirohI aura pAlanapura riyAsateM, pazcima meM kaccha kA rana, (samudra kI khAr3I) aura sindha prAnta kA tharapArakara jilA.. uttara-pazcima meM jaisalamera hai / yaha .24 aMza, 37 kalA, aura 27 aMza, 42 kalA uttarAza tathA 30 aMza, 5 kalA aura 75 aMza 22 kalA pUrva rekhAMza ke bIca phailA hulA hai / isakI lambAI uttara pUrva se dakSiNa-pazcima taka 320,mIla aura caur3AI 170 mIla hai / mAravAr3a-rAjya kI sImA pahale bahuta vistRta thI / aba isa rAjya kA kSetraphala 35, 016 varga.mIla hai / isameM 160 vargamIla kA sA~bhara jhIla kA hissA bhI zAmila hai| kintu aMgrez2I ilAkA ajamera meravAr3e kI. sarahada para base huye mAravAr3a rAjya ke 22 gA~voM kI 50.vargamIla bhUmi aura sindha kA umarakoTa zAmila nahIM hai jo mAravAr3a-rAjya ke hone para bhI saM0 1880 aura 1894 vi0 se kramazaH aMgreja sarakAra ke prabandha meM hai aura unake badale 3 hajAra tathA 10 hajAra rupaye vArSika Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jainacaura kramazaH milate haiM / isa jamIna meM 30, 186 aura khAlasA 4830 vargamIla hai| kSetraphala ke lihAja se mAravAr3a-rAjya tamAma cauthAI hisse se bhI adhika vistAra meM phailA huA hai| yaha aphrIkA ke neTAla deza se kucha choTA kintu yUropa ke skATaleNDa, AyaraleNDa yA purutagAla se bar3A hai| bhAratavarSa ke niz2Ama haidarAbAda, aura kAzmIra rAjyoM ko chor3akara isakA vistAra anya sava dezI rAjyoM se bar3A hai|| . mAkhAr3a-pradeza apane yathA nAma tathA guNa ke anusAra anaupajAU, retIlA aura bajhar3a hai| mAravAr3a meM varSA bahuta kama hotI hai, pAnI kI bar3I takalIpha rahatI hai| adhikA~za jamIna kI siMcAI kuoM ke jariye hotI hai| bAraha mahine lagAtAra bahane vAlI yahA~ eka bhI nadI yA nahara nahIM hai| isa pradeza meM idhara-udhara bikhare huye aneka pahAr3a haiM / yahA~ kI AvohavA khuzka hai kintu tandurastI ke liye bahuta lAbhadAyaka hai| mAravAr3a-rAjya kI vartamAna rAjyadhAnI jodhapura meM hai, jo rAThaur3a rAjapUta jodhAjI ne jeTha sudI 11 vi0 saM0 1516 zanivAra tadanusAra 12 maI san 1459 I0 ko parAnI rAjadhAnI maMDora se 5 mIla dUrI para basAyA thaa| mAravAr3a rAjya ko isI se jodhapura rAjya bhI kahate haiM / mAravAr3a zabda "maruvAra" kA apabhraMza hai, jisako prAcIna kAla meM 'marusthAna' bhI kahate the| marusthAna zabda / .. + mAravAr3a-rAjya kA iti0 pR0 1-2 // . Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 mAravAr3a-paricaya kA vAstavika artha mRtyu kA sthAna hai aura isI kAraNa se isa zabda kA registhAna ke liye upayoga kiyA jAtA hai| mAravAr3a kI kula jana-saMkhyA (AbAdI ) san 1931 kI manuSya-nagaNanA ke anusAra 2126429 hai / jisameM jainiyoM kI saMkhyA 1,13,669 hai| mAravAr3a-pradeza para rAjya karane vAle prasiddha kannojapati rAThaur3a rAjapUta jayacanda ke vaMzadhara haiM / san 1994 meM zahAbaddIna gaurI se parAsta hone para jayacaMda bhAgate huye gaMgA meM DUba gyaa| isI kA pautra sIhAjIrAva san 1212 meM rAjapUtAne meM Akara basA aura mAravAr3a rAjya kI nIMva DAlI, tabhI se usake vaMzadhara isa pradeza para rAjya karate Arahe haiN| mAravAr3a meM aneka ramaNIya sthAna dekhane yogya haiM, kintu sthAnAbhAva ke kAraNa "rAjapUtAne ke prAcIna jina smAraka" se (jo ki sarakArI gajeTiyaroM aura ripoToM se anudita kiyA gayA hai ) kevala kucha prAcIna jaina-mandiroM kA vivaraNa diyA jAtA hai:1. bhinamAla: jilA jasavantaparA, isa ko zrImAla yA bhillamAla bhI kahate haiN| yaha AbUroDa sTezana se uttara pazcima 50 mIla va jodhaparase dakSiNa pazcima 105 mIla hai, yaha chaThI se navIM zatAbdI ke madhya meM gUjaroM kI prAcIna rAjyadhAnI thI | A.S. R.W.I. of 1908 se vidita huA ki yaha zrImAla jainiyoM kA prAcIna sthAna hai| ne * mAravAr3a rAjya kA zati0 pR. 3 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 rAjapUtAne ke jaina vIra N * aisA zrImAla mahAtmya meM hai / yahA~ jAkaba vAlAba ke taTa para uttara meM gajanIkhAM kI qana hai / isa kI purAnI imArata ke dhvaMzoM meM eka par3e huye stambha para eka lekha aMkita hai, jisa meM lekha hai ki vi0 saM0 1333 rAjya cAcigadeva pArApada gaccha ke pUrNacandra sUri ke samaya zrI mahAvIra kI pUjA ko Azvina vadI 14 ko 13 dumbhA va 8. visopAka diye / eka purAnI miharAba meM eka jainamUrti aMkita hai / jAkava tAlAba kI bhIta meM eka lekha hai, jisa meM prArambha meM hai ki zrI mahAvIra svAmI svayaM zrImAla nagara meM padhAre the / 2. mA~Dora: Paging jodhapura - nagara se uttara 5 miil| yaha san 1381 taka parihAra vaMzI rAjAtroM kI rAjyadhAnI thI / yahA~ bahuta prAcIna mandiroM ke zeSa haiN| inameM bahuta prasiddha eka do khana kI jaina-mandira kI imAMrata uttara meM hai| isameM bahuta koThariyA~ haiM / mandira meM jAte huye dvAra ke cAle meM cAra jaina tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM va ATha bhItara vedI meM korI haiM / yahA~ eka bar3A zilAlekha thA jo dabA par3A hai / isa . ke khambhe 10 vIM zatAbdI ke purAne haiN| 3. nADola : z2ilA desUrI javAlI sTezana se 8 mIla yaha aitihAsika jagaha hai| grAma ke pazcima meM purAnA kilA hai| isa krile ke bhItara bahuta sundara mandira zrI mahAvIra svAmI kA hai| yaha mandira halake raMga vAle cunaI pASANa se banA haiM aura isa meM bahuta sundara kArIgarI hai / yaha cauhAna rAjapUtoM kA sthAna hai| jaina-maMndira meM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a-paricaya tIna lekha 1609 I0 ke haiM va 8 bar3e pASANa stambha hai / jina ko . khetalA kA sthAna kahate haiN| 1. mAMgalodA___ nAgaura se pUrva 20 mIla yahA~ prAcIna mandira hai, jisa meM saMskRta lekha san 604 kA hai| isa meM likhA hai ki isa mandira kA jIrNoddhAra dhuhalAnA mahArAja ke rAjya meM huA thA / yaha lekha jodhapura meM saba se prAcIna hai| 5. pokarana nagaraH jilA sAMkarA-jodhapura nagara se uttara-pazcima 85 mIla / sAtalamera prAma ke bAhara do mIla taka dhvaMza sthAna hai| yahA~ eka bar3A jaina mandira hai| 6. rANapura (rainapura): ji0 desUrI-phAlanA sTezana se pUrva 14 mIla va jodhapura se dakSiNa-pUrva 88 mIla / yahA~ prasiddha jaina-mandira hai / jo mevAr3a ke rANA kumbhA ke samaya meM 15 vIM zatAbdI meM banA thA 1. yaha bahuta pUrNa hai / mandira kA cabUtarA 2004225 phuTa haiM / madhya meM bar3A mandira hai, jisa meM cAra vedI haiN| pratyeka meM zrI AdinAtha virAjamAna haiN| dUsare khanapara cAra vedI haiN| AMgana ke cAra kone para 4 choTe mandira haiM / saba tarapha 20 zikhira haiM jisakoM 420 stambha Azraya diye huye haiN| saMgamarmara kA khudA huoM mAnastambha : dvAra para hai, usa meM lekha hai / jina meM mevAr3a ke rAjAoM ke nAma Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 rAjapUtAne le jaina dhIra bApA rAvala se rANA kummA taka hai| isa. mandira ke hara ekara zikhara ke samudAya jo jo madhya zikhara hai, vaha tInaH khana kA U~cA hai| jo khAsa dvAra ke sAmanehai, vaha 36 phuTa vyAsakA hai, use 16 khambhe thAme huye haiN| 1908 kI pazcima bhArata kI riporTa meM hai ki isa bar3e mandira ko-jo caumukhA mandira zrI AdinAthajI kA hai-por3avAr3a mahAjana dharaNaka ne san 1440 meM banavAyA thaa| do aura jaina-mandira haiM, una meM eka zrIpArzvanAthajI kA 14 vIM zatAbdI kA hai| 7. sAdar3I nagara: ji0 desuurii| prAcIna nagara jodhapura se dakSiNa pUrva 80 mIla, yahA~ bahuta se jaina-mandira haiN| 8. kAparadAH jilA hukUmata, yahA~ eka jaina-mandira hai jo itanA U~cA hai ki 5 mIla se dikhatA hai / yaha 16vIM zatAbdI ke anumAna kA hai| yaha jodhapura se dakSiNa-pUrva 22 mIla hai| vizAlapura se 8 mIla hai 6. paralaI desUrI se uttara-pazcima cAra mIla / yahA~ sundara do jainamandira haiM-eka zrInemInAthajI kA san 1386 kA va dusarA zrIAdinAthajI kA san 1541 kaa| . . 10. jasavantapurA .. . . ..AbUroDa sTezana se uttara-pazcima 30 mIla, parvata ke nIce Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 mAravAr3a-paricaya eka nagara hai.! isake pazcimameM eka sundara pahAr3I hai / yaha pahAr3I 3282 phuTa U~cI hai| yahIM ratanapura grAma meM zrIpArzvanAthajI kA jaina-mandira san 1171 kA hai, isa meM do lekha san 1991 aura 1291 ke haiN| 11. osiyA: jodhapura se uttara 30 mIla / yaha posavAla mahAjanoM kA mUla sthAna hai| yahA~ eka jaina-mandira hai, jisa meM eka vizAla mUrti zrI mahAvIra svAmI kI hai / yaha mandira mUla meM san 783 ke pharIva parihAra rAjA vatsarAja ke samaya meM banAyA gayA thaa| isa ke uttara-pUrva mAnastambha hai, jisameM san 895 hai / san 1907 kI pazcima bhArata kI prAgresa riporTa se vidita hai ki yaha tevarI se uttara 14 mIla hai| isa kA pUrva nAma melapura paTTana thaa| Upara kahe huye prAcIna mandira sahita yahA~ 12 mandira haiM / hemAcArya ke ziSya ratnaprabhAcArya ne yahA~ ke rAjA aura prajA saba ko jainI banA liyA thaa| 12. bAr3amera:-- ji0 mailAnI-jodhapura zahara se dakSiNa-pazcima-130 miilH| yahA~ se karIba 4 mIla / uttara-pazcima jUnAvagaramera ke dhvaMsa haiN|2 mIla dakSiNa jAkara 3 purAne jainamandira haiN| saba se. ghar3e mandirajI ke eka stambha para eka lekha san 1295 kA hai, jo kahatA hai ki, usa samaya bAhur3ameru meM mahArAjakula sAmanta Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { rAjapUtoM ke jaina vIra sihadeva rAjyaM karate the| eka dUsarA lekha saMvat 1356 kA hai, zrI AdinAtha bhagavAn kA nAma haiM / yaha jUnA bAramera hatamA se dakSiNa pUrva 12 mIla hai / 13. pAlInagaraH (mAr3avAr3a pAlI) jodhapura relave para vAndI nadI ke taTa para jodhapura nagara se dakSiNa 45 mIla / yahA~ eka vizAla jaina mandira hai, jisako naulakhA kahate haiM / yaha apane bar3e AkAra, sundara khudAI va kile ke samAna dRr3hatA ke liye prasiddha hai / isameM bahutasA kAma cAroM tarapha vanA hai| jisa meM bhItara se hI jAyA jA sakatA hai / kevala bAhara eka hI dvAra hai, jo 3 phuTa caur3A bhI nahIM hai / bhItara cAMgana meM eka masajida bhI hai jo zAyada isI liye banAI gaI hai, ki isa mandira ko musalamAna dhvaMza na kara sakeM / isa naulakhA jaina - mandira meM prAcIna mUrtiyeM vi0 saM0 1944 se 1201 taka kI haiM / 14. sAMcAre:-- nagara, jodhapura se dakSiNa-pazcima 150 mIla / yahA~ eka purAnI masajida hai, jo purAne jaina-mandira ko tor3a phor3akara banAI gaI hai| yahA~ tIna pASANa ke khambhoM para 4 lekha haiM unameM se do saMskRta meM haiN| jinakA bhAva yaha hai ki (1) saMvat 1297 maMDapa banAyA, saMgha pati harizcandra ne; (2) saMvat 1322 vaizAkha vadI 13 satyapura mahAsthAna ke bhImadeva ke rAjya meM zrImahAvIra svAmI ke jaina maMdira meM jIrNoddhAra kiyA, savAla bhaMDArI chAbA dvArA / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: mAravAr3a - paricaya . 179 15. nANA:--- relave sTezana: nANA se 2 mIla / yahA~ zrImahAvIra svAmI kA : mandira ke dvAra jaina mandira hai / usameM lekha hai ki bilaharA gotra ke osavAla - DUDA ne saM0 1506 - mAghaH badI 10 zrI zAntisUri dvArA para eka lekha . saM0 2017 kA hai| Ale ke bhItara eka lekha 'saM0 1659 kA hai, ki rAgA zrI0 amarasiMha ne mandira ko. " dAna diyA / - 16. . velAraH- nANA se uttara-pazcima 3 mIla / yahA~ eka zrIpArzvanAtha kA jaina mandira hai, usake khambhe para eka lekha saM0 1265 kA hai, ki nAgA ke rAjA dhA~dhaladeva ke rAjya meM kisI savAla ne 'jIrNo ddhAra karAyA / 17. sevAr3I:-- bIjApura se uttara-pUrva 6 mIla / yahA~ zrImahAvIra svAmI kA jaina mandira hai, kucha mUrtiyA~ jainAcAryoM kI haiN| unake Asana para vi0saM0 1245 saMderaka gaccha hai / mandira ke dvAra para kaI lekha haiM / * 18. ghANerAva : sevAr3I se uttara-pUrva 6 mIla | pahAr3I ke nIce zrI. mahAvIra svAmI kA jaina mandira 11 vIM zatAbdI kA hai / 16. barakAnA:-- " ji0 ; desUrI, yahA~ zrI pArzvanAtha kA jaina mandira 16 vIM zatAbdI kA hai / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 rAjapUtAne ke jaina-cIra 20. sAMDerAyaH___ yaha yazobhadrasUri dvArA sthApitaH saMdraka jainagaccha kA mUla sthAna hai| yahA~ zrImahAvIra svAmI kA jaina mandira hai / jisake dvAra para eka lekha hai ki saM0 1221 mAgha vadI 2 ko kelhaNadeva rAjA . kI mAtA ANaladevI ne rAjA kI sampatti meM se zrImahAvIrasvAmI kI pUjA ke liye dAna kiyA thaa| yaha rASTrakuTavaMzI sahulA kI putrI thii| sabhA maMDapake khambhe para cAra lekha haiM-1 hai,saM01236 kArtika vadI 2 vudhe kalhaNadeva ke rAjya meM thaMthA ke patraM ralhAkA aura palhA ne zrIpArzvanAthajI ke liye dAna diyaa| . 21. koraTA:- . . sAMDerAya se dakSiNa-pazcima 16 mIla / yahA~ 3 jaina-mandira haiM, jo 14 vIM zatAbdI ke haiN| 22. jAlera. nagara ji0 jAlora, jodhapura se dakSiNa 80 mIla / yahA~ eka kilA hai, usameM topakhAnA tathA masajida hai, jo.jaina aura hindU mandiroM ke dhvaMsoM se vanAI gaI hai / yahA~ bahuta se lekha haiM va tIna jaina mandira zrI AdinAtha, mahAvIra va pArzvanAtha ke haiN| 23. kekiMdA.. - mer3atA se dakSiNa-pazcima 14 mIla / ziva-mandira ke pAsa eka jaina-mandira zrI pArzvanAtha kA hai / isake khaMbhe para lekha hai| . . 24. cAila:-- . bAgodiyA se uttara 4 mIla, yahA~ 13 vIM zatAbdI kA eka zrI pArzvanAtha kA jaina-mandira hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravADa-paricaya . . . 181 25, unotarA:___ vAr3alU se pazcima 4 mIla, yahA~ bhI 13 vIM zatAbdI kA eka jaina-mandira hai| 26. surapurA: vADalU se uttara-pUrva 3 mIla / yahA~ zrI neminAtha kA jainamandira hai / lekha 1239 kA hai| 27. nadasara: surapurA se uttara-pUrva 6 mIla / yahA~ eka prAcIna jaina-mandira hai| 10 vIM zatAbdI ke Azcaryajanaka stambha haiN| .. 28. jasolaH__ ji0mallAnI jodhapura se dakSiNa-pUrva 60 mIla / yaha lUNI nadI para hai / eka jainamandirahai aura eka hindu mandirahai, jojainamandira ke purAne sAmAna se banAyA gayA hai / eka pASANa jo samA-maMDapa kI bhIMta para lagA huA hai, vaha kher3a ke jaina mandira se lAyA gayA hai| usa para lekha saM01246 haiN| isa jaina mandira meM do mUrtiyeM zrI sambhavanAtha kI haiM, jinakI pratiSThA sahadeva ke putra sonIgara ne.karAI thii| yaha bhAnu devAcArya gaccha ke zrI mahAvIra svAmI ke mandira kI haiM, jo khetalA para hai| isa jaina-mandira ko devI deharA kahate haiN| isameM eka lekha saM0 1659 raulA vikramadeva ke rAjya kA hai ! 26. nagara: jAsaula se dakSiNa 3 mIla / yahA~ tIna jaina-mandira haiM1 nAkor3A pArzvanAtha kA, 2 lAsIbAI osavAla kRta zrI RSabha Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 rAjapUtAne ke jainavIra deva kA, 3 jaisalamera ke paTavA vaMza ke seTha mAlAsA kRta zAntinAtha kA yaha 13 vIM zatAbdI kA hai / RSabhadeva ke mandira meM 3 lekha haiM / 30. kher3a: --- nagara se uttara 5 miil| yaha mallAnA kI rAjyadhAnI thI / yahA~ raNachor3ajI ke mandira meM hAte kI bhIta para do jaina mUrtiyA~ lagI jinameM eka baiThe va dUsarI khar3e Asana hai| 31. tivarI : C osiyA se dakSiNa 13 mIla / yahA~ bahuta se dhvaMsa mandira haiM, unameM eka bar3A jaina mandira zrImahAvIra svAmI kA hai| maMndira ke sAmane mAnastambha hai / usake madhya meM 8 jaina tIrthaMkaroM kI 'mUrtiyA~ padmAsana haiN| nIce cAra khar3e Asana mUrtiyA~ haiM / usake nIce 4 vaiThe Asana haiM / isa stambha para lekha hai / 32. phalaudI : yahA~ prAcIna zrI pArzvanAtha kA mandira hai / yahA~ kI mUrti eka vRkSa ke nIce milI thI / jahA~ eka jainI kI gAya nitya dUdha kI dhAra DAlA karatI thI / saMkSepa meM prAcIna jaina mandiroM kA ullekha kiyA gayA haiM vizeSa 'digambara jaina DirekTarI', 'zvetAmbara jainatIrthagAiDa' aura rAjapUtAne ke prAcIna jaina-smAraka' Adi pustakoM meM milegA / C navambara san 32 " Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a ke jaina rAjA maMDora ke pratihAra mAnya omAjI likhate haiM:-"maNDora (jodhapara se 4mIla) nA ke pratihAroM ke kitane eka zilAlekha mile haiM jinameM se tIna meM unake vaMza kI utpatti tathA vaMzAvalI dI hai| unameM se eka jodhapura zahara ke koTa (zahara panAha ) meM lagA huA milA, jo mUla meM maMDora ke kisI viSNumandira meM lagA thaa| yaha zilAlekha vi0 saM0894 (I0 sa0 837) caitra sudi 5 kA hai| dUsare do zilAlekha ghaTiyAle (jodhapura se 20 mIla uttara meM) se mile haiM, jinameM se eka prAkRta (mahArASTrI) bhApA kA zlokavaddha aura dUsarA usIkA Azaya rUpa saMskRta meM hai / ye donoM zilAlekha vi0 saM0 918 (I0 sa0 861 ) caitra sudI 2 ke haiN| ina tInoM lekhoM se pAyA jAtA hai ki "harizcandra" nAmaka vipra (brAhmaNa) jisako rohilladdhi bhI kahate the, veda aura zAstroM kA artha jAnane meM pAraMgata thaa| usake do triyA~ thIM, eka dvija (brAhmaNa) vaMza kI aura dUsarI triya kula kI bar3I guNavatI thI / brAhmaNI se jo patra Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 rAjapUtAne ke jaina-cIra utpanna huye ve brAhmaNa pratihAra kahalAye aura kSatriya varNa kI rAnI bhadrA se jo patra janme ve madya pIne vAle huye| isa prakAra maMDora ke pratihAroM ke una tInoM zilAlekhoM se harizcandra kA brAhmaNa evaM kisI rAjAkA pratihAra honA pAyA jAtA hai| usakI dUsarI rAnI bhadrA ko rAjJI likhA hai, jisase saMbhava hai ki harizcandra ke pAsa jAgIra bhI ho| usakI brAhmaNa vaMza kI strI ke putra brAhmaNa pratihAra khlaaye| jodhapura rAjya meM aba taka pratihAra brAhmaNa haiM, jo usI harizcandra pratihAra ke vaMzaja hone caahiye| usakI catriya varNa vAlI strI bhadrA ke putroM kI gaNanA usa samaya kI prathA ke anusAra madya pIne vAloM arthAt kSatriyoM meM huI / maMDora ke pratihAroM kI nAmAvalI unake upayukta zilAlekhoM meM nIce likhe anusAra milatI haiM:1. harizcandra (rohilladdhi) ESSETTE _ prArambha meM kisI rAjA kA pratihAra thaa| usakI rANI bhadrA se, jo kSatriya vaMza kI thIM, cAra putra bhogabhaTa, kaka, ranjila aura . daha hue, unhoMne apane vAhu vala se mA~Danyapura (maMDora) kA durga (kilA) lekara vahA~ U~cA prAkAra (koTa) bnvaayaa| 2. rajjila TREAT .. (saM0 1 kA jyeSTha putra.) 3.. narabhaTa - (saM02 kA putra) isakI vIratA ke kAraNa isako 'pellApelli' . kahate the ! . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a ke jaina rAjA 4. nAgabhaTa (saM. 3 kA patra) isako nAhar3a bhI kahate the| isane meDaMtakapura (mer3atA, jodhapura rAjya meM ) meM apanI rAjadhAnI sthira kii| usakI rANI jajikAdevI ke do patra tAta aura bhona 5. tAta de (saM04 kA patra ) isane jIvana ko bijalI ke samAna caMcala jAna kara apanA rAjya apane choTe bhAI ko de diyA aura Apa maoNDanya ke pavitra Azrama meM jAkara dharmAcaraNa meM pravRtta huaa| 6. bhojana (saM0 5 kA choTA bhAI) 7. yazovarddhana 9 (saM0 6 kA putra) #. caMdruka (saM0 7 kA putra) 6. zIlukaM... (saM. 8 kA putra ) isaneM travaNI aura valla dezoM meM apanI sImA sthira kI, arthAt unako apane rAjya meM milAyA aura vallaM maMDala (valladeza) ke svAmI bhaTTika (bhATa) devarAja ko pRthvI para pachAr3a kara usakA chatra chIna liyaa| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 * rAjapUtAne ke jaina-cIra 10. moTa (saM09 kA patra ) isane rAjya-sukha bhogane ke pIche gaMgA meM mukti paaii| 11. bhillAditya (saM0 10 kA putra ) isane yuvAvasthA meM rAjya kiyA, phira apane patra ko rAjya-bhAra sauMpa kara vaha gaMgA-dvAra (haridvAra) ko calA gayA jahA~ 18 varSa rahA aura anta meM usane anazana vrata se zarIra chodd'aa| 12. kAya (saM0 11 kA putra) isane mugdagiri (muMgera, vihAra meM ) meM goMr3oM ke sAtha kI lar3AI meM yaza pAyA / vaha nyAkaraNa, jyotiSa, tarka (nyAya) aura sarva bhASAoM ke kavitva meM nipuNa thaa| usa . kI bhaTTi (bhATI) vaMza kI mahArAnI padminI se vAuka aura dUsarI rANI durlabhadevI se kakuka kA janma huaa| isakA uttarAdhikArI vAuka huA / kakka raghuvaMzI pratihAra rAjA vatsarAja kA sAmaMta honA cAhiye, kyoMki gaur3oM ke sAtha kI lar3AI meM usake yaza pAne ke ullekha se yahI pAyA jAtA hai ki jaba vatsarAja ne / gaur3a deza ke rAjA ko parAsta kara usakI rAjyalakSmI aura do zveta chana chIne, usa samaya kaka usakA sAmanta hone se usake sAtha lar3ane ko gyaa| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a ke jaina rAjA 187 13. bAuka_(saM0 12 kA putra) jaba zatruoM kA atula sainya naMdAvalla ko mAra kara bhUakRpa meM AgayA aura apane pakSa vAle dvija napakula ke pratihAra bhAga nikale, tathA apanA maMtrI evaM choTA bhAI bhI chor3a bhAgA, usa samaya usa rANA (rANA bAuka) ne ghor3e se utara kara apanI talavAra utthaaii| phira jaba navA maMDaloM ke sabhI samudAya bhAga nikale aura apane zatru rAjA mayura ko evaM usake manuSya (sainika) rUpI mRgoM ko mAra girAyA, taba usane apanI talavAra myAna meM kii| vi0 saM0894 kI Upara likhI huI jodhapara kI prazasti usI ne khudavAI thii| 14. anukara.. (saM0 13 kA bhAI) ghaTiyAle se mile huye vi0 saM0 918 ke donoM zilAlagna isIphe haiM / jinase pAyA jAtA hai ki usane apane saparitra se marU, mADa, vAla, tamaNI (navaNI), aja, (Arya) evaM gurjara ke logoM kA anurAga pAma kiyA, vaDaNANaya maMDala meM pahAr3a para kI palliyoM (pIlA, bhIloM ke gA~voM) ko jalAyA, rohinsakUpa (ghaTiyAle) ke nikaTa gA~va meM haTTa (hATa, bAjAra) banavA kara mahAjanoM ko basAyA aura moara (maMDora) tathA gahinsakRpa gA~voM meM jayastambha sthApita kiye / kakkuka nyAyI, prajApAlaka evaM vidvAna thA "" + rAjaputAne kA itihAsa pahalI zilda pR0 110-152 / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina vIra yadyapi mAnya zromAjI ke ukta lekha se spaSTatayA ina pratihAra rAjAoM kA z2ainadharmI honA prakaTa nahIM hotA, apitu veda pAThI harizcandra brAhmaNa ina rAjAoM kA mUla puruSa thA, isase to yaha sava jainetara hI prakaTa hote haiM kintu viduratna prakhyAt purAtattva vettA paM0 rAmakaraNajI ne ( jinhoMne ki ukta zilAlekhoM kA vAcana kriyA hai) mArca san 1914 meM jodhapura meM hone vAle jainasAhitya-sammelana meM " mAravAr3a ke saba se prAcIna zilAlekha " zIrSaka nivandha par3hA thA, usase prakaTa hotA hai ki kukkuka (14vA~), rAjA jaina thA / isase pahile ke rAjA kisa dharma ke anuyAyI the / isakA spaSTIkaraNa paM0 rAmakaraNajI ke lekha se bhI nahIM hotA / kyoMki Apane kevala kakkuka ke samvandha meM hI lekha par3hA thA / phira bhI anazana vrata karane aura rAjya tyAgane kA kaI rAjAoM kA ukta lekha meM varNana milane se mAlUma hotA hai ki isa vaMza ne kisI jainAcArya dvArA jainadharma kI dIkSA lelI hogI / pAThakoM ke avalokanArtha vidvavaryya paM0 rAmakaraNajI ke ukta lekha ko yahA~ jyoM kA tyoM uddhRta kiyA jAtA hai: 188 * E " jaina sambandhI saba se prAcIna zilAlekha gAMva ghaTiyAlA meM, jo jodhapura se pazcima kI ora hai, vikramI saMvat 998 ( I0 sa0 861) kA milA hai / isa zilAlekha kI bhASA prAkRta hai, isa unnIsaveM padya meM nakSatra vArAdi sahita saMvat likhakara, usa ke Age, jina-mandira banAne vAle pratIhAra kakkuka mahArAja ke kaI uttama kAryoM kA kathana kara, kakkuka kA jina-mandira banAnA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a ke jaina rAjA 189 aura usako dhanezvara gaccha ke samarpaNa karanA likhA hai| yaha kakaka, nAhaDarAva isa nAma se prasiddha nAgabhaTa kA vaMzaja thA,jisa kA samaya sAtavIM zatAbdI honA cAhiye / kakkuka ke zilAlekha meM saMvatsara aura jinacaitya viSayaka ye gAthA hai: "varisasaesu aNavasuM aTThArahasamaggalesu cettammi / Navakhatte vituhatthe buhabAre dhavalavIAe // [16] " teza sirikavakueNaM jiNassa devassa duriaNidalaNaM / kAraviacalamimaMbhavaNaM bhattIe suhajaNayaM / / [22]" aSpiprameyaM bhavaNaM siddhassa dhaNesarassa gacchami | " bhAvArtha:-vikrama saMvat 918 (I0san 861) ke caitra sudI dvitIyA budhavAra ko haratanakSatra meM jinarAz2a kA yaha kalyANakArI dRr3ha mandira zrI kachuka mahArAja ne bhaktibhAva se karavAyA, jisa se pApa kA nAza ho| yaha zilAlekha pratIhAra (paDihAra kakuka ne apanI kIrti cirasthAyanI rahane ke liye jinarAja ke mandira meM lagavAyA thaa| isI kakaka maharAja kA dUsarA zilAlekha usI saMvat kA usI sthAna + " varSazateSu ca navasu aSTAdazasamarga leSu caitre / nakSatre vidhuhaste budhavAre dhavala dvitIyAyAm / / tenazrIkakkukena jinasya devasya duritnirdlnm| kArApitamacalamidaM bhavanaM bhaktyA shubhjnkm| arpitametadbhavanaM siddhasya dhanezvarasya gacche / wrwww.rrmu..r.mmx. .. ..... Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190.. rAjapUtAne ke jaina vIra meM milA hai, usa se pAyA jAtA hai ki yaha rAjA jainI' hI nahIM thA, kintu vidvAn bhI thA / kyoMki isa zilAlekha ke anta meM eka zloka likhakara usake Age likhA hai ki yaha zloka svayaM kakkuka mahArAjaM ne banAyA hai: "yauvane vividhaibhogairmadhyamaM canvayaH zriyA / vaddhabhAvazca dharmeNa yasya yAti sa puNyavAn // " bhAvArtha:- jisakI yuvA avasthA nAnA prakAra ke bhoga bhogane meM, aura madhyama vaya dhana upArjana karane meM tathA vRddhAvasthA dharmadhyAna meM vyatIta hove, vahI puNyavAn puruSa haiM / yaha zloka zrI kakkuka ne svayaM racA hai / pahalA zilA lekha prAkRta bhASA meM hai, jisa se yaha sUcita hotA ki usa samaya ke vidvAn kevala prAkRta bhASA ke hI paNDita nahIM the, kintu unako jaina-dharma kA pUrNa abhimAna bhI thA / aura dUsare zilAlekha ke antima zloka se yaha bodhita hotA hai ki mahArAja kakuka kevala vidvAna hI nahIM the, kintu nItinipuNa aura dharmAnurAgI bhI the / " . [15 janavarI san 33 ] Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a ke jaina rAThaur3a rAjA 191 mAMkhAr3a ke jaina rAThaur3a rAjA kannauja ke antima rAjA gahar3avAla rAjA jayacanda ke vaMzajoM ke 1 rAjapUtAne meM Ane ke pahale bhI hastikueDI (ha~yUr3I, jodhapura rAjya ) meM aura dhanopa ( zAhapura rAjya) meM rASTrakUToM ke rAjya hone ke pramANa milate haiM / vi0 saM0 1053 ( I0 san 997 ) kA eka lekha bIjApura se milA hai / yaha sthAna jodhapura rAjya ke gor3avAr3a ke paragane meM hai / isa zilAlekha kA vAcana bhI vidvavarya paM0 rAmakaraNajI ne kiyA hai aura vaha zuddha karake unhoMne "epiprA phikAiNDikA" meM dubArA chapavA diyA hai| Apa likhate haiM: -- 1. harivarmana : "yaha zilAlekha kahatA hai ki hastikuMDInagarI meM harivarmana ke putra 2. vidagdharAjaH - 19 ne vikramI saMvat 973 ( I0 sa0 916 ) meM kezavasUri kI santAna meM jo vAsudevAcArya hue, unake upadeza se jinarAja kA mandira banavAyA aura pUjA kA nirvAha hone ke liye kaI lAgeM lagAdIM / isa viSaya ke usameM ye padya haiM:-: Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 rAjapUtAneke jaina-cIraH ..... (503) "ripuvadhuvadanenduhRtadyutiH samudapAdi vidagdhanRpastataH[5*] khAcAryoM ruciratraca [navA] sudevAbhidhAnavo bo) nIto dinakara kara naurajanmAkaro cha / pUrva jainaM nijamiva yazokArayastikuNDaga / ramya hayaM guruhimagireH zRGgazRGgArahArI // [ 6 *] bhAvArtha:- rASTrakUTa (rAThaur3a) vidagdharAja ne zrI vAsudevAcArya ke upadeza se hastikuNDI nagarI meM jinarAja kA mandira krvaayaa| isa jina-mandira ke nimitta jo dAna diyA gayA thA, usake varNana ke anantaraM 30 vI paMkti meM dAna kA samaya kaMhA hai:(230) "rAmagirinandakalite vikramakAle gate tuM zucimAse / zrI madalabhadragurobigdharAjena dattamidam // " bhAvArtha:-vidagdharAja ne vi0 saM0 .973 meM zrIvalabhadra AcArya ko ukta dAna diyaa| 3. sammaTa:-. . . . . phira.vi0 saM0 996 (I0san939) meM usake patra mammaTa ne usAdAna kA samarthana kara diyA ki pIche se usa meM kucha hAnina 'ho| isa viSaya kA yaha padyA hai:- . .... Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravAr3a ke jaina rAThaur3a rAjA 193 (paM 31) "navasu zetaSu gateSu tu paNNavatIsamadhirkeSu mAdhasya 1 kuNIkAdazyAmiha samarthitaM mammaTanRpeNaM // "" * bhAvArtha :-- vi0 saM0 996 ke mAdhavadi 11 ko mammaTa - rAjA ne ukta dAna kA samarthana kiyA / 4. dhavala: mammaTa ke putra dhavalarAja ne vi0 saM0 1053 ( I0 sa0 996) meM ukta mandira kA jIrNoddhAra kiyA aura mandira meM zrIRSabhadeva kI naI mUrti sthApita kI aura mahAdhvaja cddh'aayaa| aura mandira kI AmadanI meM kucha aura vRddhi kara anta meM apane putra bAlAprasAda ko yuvarAja padavIM de, Apa virakta ho rAjakArya se alaga hogayA / " ukta zilAlekha meM 10 kAvyoM meM dhavalarAja ke yaza aura zauryAdi guNoM kA varNana kiyA gayA hai| 10veM zloka meM ullekha hai ki mAlavA ke paramAra rAjA mukha ne jisa samaya medapATa (mevAr3a) rAjya ke AghATa sthAna para AkramaNa kiyA, usa samaya yaha usase lar3A thA aura sAmbhara ke cauhAna rAjA durlabharAja se nADaula ke cauhAna rAjA mahendra kI rakSA kI thI, tathA anahilavAr3A (gujarAta) ke solaMkI rAjA mUlarAja dvArA naSTa hote huye dharaNIvarAha ko Azraya diyA thA / yaha dharaNIvarAha zAyada mAravAr3a kA par3ihAra rAjA hogA / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194. rAjapUtAne ke jaina-vIra. . 5 vAlAprasAda-- isa kA isa zilAlekha meM vizeSa varNana nahIM miltaa| uparokta vivaraNa saMkSepa meM diyA gayA hai| isa zilAlekha kI nakala "prAcIna jaina-lekha-saMgraha" meM aMkita hai| [16 janavarI san 31] - Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura rAjavaMza ke jaina vIra 1 jodhapura rAjavaMza ke jaina-vIra 195 Rs7 zrvara (rAThaur3a) rAva sIhojI ke putra zrayasthAnajI ne kannoja se saMvat 1233 meM mAravAr3a meM Akara paragane mAlAnI ke gA~va ke kher3a meM saMvat 1237 meM apanA rAjya sthApita kiyA, usa samaya 340 gA~va unake zrAdhIna the / zrAvasthAnajI ke putra ghuhar3ajI saMvat 1261 meM rAjya ke uttarAdhikArI huye / dhuhar3ajI ke putra rAyapAlajI saMvat 1285 meM siMhAsanArUr3ha hue / rAyapAlajI ke teraha putra the, unameM se jyeSTha putra rAva kAnapAla jI to rAjya ke adhipati huye aura caturtha putra moharAjI the, una kA prathama vivAha jaisalamera ke bhATI jorAvarasiMhajI kI putrI se huA, jisase ku~vara bhImarAjajI paidA huye, unake vaMza ke bhImAvata rAThaur3a kahalAte haiM / bAda meM moharAjI ne jainadharma ke upadezaka zivasena RSIzvara ke upadeza se jainadharma kA avalambana kara, dUsarA vivAha paragane bhInamAla ke gA~va pacapadariye meM ghosavAla jAti ke zrIzrImAla Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jIvaNota chAjUjI kI kanyA se kiyA, jisase sampatti sena ( sapadasena ) jI utpanna huye | sampattisenajI ne bhI apane pitA ke tulya saMvat 1351 ke kArtika sudI 13 ko jainadharma kA upadeza liyA, unake vaMza ke moharaNota osavAla kahalAte haiM / jinakA saMkSepatayA vivaraNa nimna likhita hai :--- rAjapUtAne ke jaina vIra + . 1.. mehatA - mahArAjajI : --- * yaha: moharaNajI kI 9 vIM pIr3hI meM utpanna huye / rAva jodhAjI 'ke sAtha, saMvat 1515 meM maMDora se jodhapura Aye, dIvAnagI tathA pradhAnagI kA kArya kiyA / saMvat 1526 meM mahArAjA ne prasanna ho kara inake rahane ke liye fatahapola ke samIpa eka havelI - vanavAdI / 2. mehatA rAyacandrajI: 1 C moharaNajI kI 20 vIM pIr3hI meM utpanna huye / marudharAdhIza rAjA zUrasiMhajI ke kaniSTa bhrAtA kRSNasiMhajI ko jAgIra meM sojata paragane ke dUdor3a Adi 13 gA~voM kA paTTA milA aura saMvat 1652 meM inhoMne apane paTTe ke gA~va dor3a meM rihAsa akhtiyAra karalI / phira saMvat 1654 meM ajamera ke sUbedAra navvAva murAdraalI ke dvArA vAdazAha akabara kI sevA meM pahu~ce / bAdazAha ne prasanna hokara saMvat 1655 meM hiMDona Adi sAva paragane pradAna kiye / saMvat 1658-meM mahArAja kRSNasiMhajI ne apane-- nAmaeka nUtana nagara basAkara usakA nAma kRSNarAr3ha rakkhA / jaba mahA * Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura rAjavaMza ke jaina-bIra 197 rAna kRSNasiMhajI ne jodhapara se prasthAna kiyA taba mehatA rAyacandra jI tathA : unake kaniSTabhrAtA zaMkaramaNijI bhI unake sAtha the| ina donoM bhAiyoM ke kAryoM se prasanna hokara mahArAjA sAhaba ne mehatA rAyacandrajI ko apanA mukhya maMtrI niyata kiyA aura donoM bhAiyoM ke rahane ke liye do bar3I bar3I haveliyA~ banavAdI, jo ki bar3I paula aura choTI paula ke nAma se abhI taka prasiddha haiN| mehatA rAyacandrajI ne eka jaina mandira zrI cintAmaNi pArzvanAtha kA saMvat 1670 meM banavAnA prArambha kiyA aura saMvat 1672 meM usakI pratiSThA karAI / vaha mandira kRSNagar3ha meM aba taka vidyamAna hai| kRSNagadAdhIza mahArAja mAnasiMhajI apane kula mAMgata'vRddha tathA anubhavI mukhya maMtrI mehatA rAyacandrajI se atyanta prasanna the| saMvat-1716 ke eka mahotsava para inakI havelI meM padhAra kara mahArAja ne bhojana karake inakA gaurava bar3hAyA thA aura isake eka varSa pazcAt pAlar3I nAmaka grAma pAritoSaka rUpa meM diyA thaa| saMvat 1723 meM mehatAjo kA svargavAsa huaa| 3. mehatA vRddhamAnajI: (mohaNajI kI 21 vIM pIr3hI meM utpanna). yaha mahArAja zrImAnasiMhaz2I ke tana dIvAna (prAIveTa sekreTarI) the| isa kAraNa hara samaya unake sAtha rahate the| saMvat 1765 meM svargAsIna hue| 4...mehatA. kRSNadAsajI:. (mohaejI kI 22.vI.pIr3hI meM utpannaH) yaha mahArAja mAnaM Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 rAjapUtAne ke jaina-cIra siMhajI ke mukhya maMtrI the / mahArAjA to vizeSatayA dehalI rahate the, isa kAraNa rAjya ke sava kArya inhIM ke adhikAra meM the| saM0. 1750 meM "vuhArU" gA~va inako milA / saM0 1756 meM navvAva abdullAkhA~ jaba kRSNagar3ha meM bAdazAhI thAnA jamAne ko phauja leM kara car3ha AyA, taba inhoMne usake sAtha yuddha karake use parAjita kiyaa| saM0 1763 meM svargAsIna huye| 5. mehatA AsakaraNajI: (mohaNajI kI 23 vIM pIr3hI meM utpanna) yaha mahArAja rAjasiMhajI ke samaya saM0 1765 meM mukhya dIvAna niyata kiye gye| 6. mehatA devIcandrajI:-:. ... . . . (mohaNajI kI 24 vIM pIr3hI meM utpanna ) yaha rUpanagara ke mahArAja saradArasiMhajI ke samaya usa rAjya ke mukhya dIvAna the| 7. mehatAM cainasiMhajI:__ (mohaNajI kI 25 vIM pIr3hI meM utpanna) yaha mahArAja pratApasiMhajI ke samaya ASAr3ha zuklA 7 saMvat 1853 meM kRSNagai-rAjya ke mukhya dIvAna niyata huye aura mahArAja kalyANasiMhajI ke zAsanakAla meM AjIvana dIvAna rhe| yaha sacce svAmI. tathA deza bhakta the| eka bAra mahArAjA pratApasiMha ne prasanna hokara kahA thA "caina binA sava cora musaho" yaha kahAvata usa rAjya meM aba taka prasiddha hai| inakI dIvAnagI ke samaya meM marahaToM ne ukta rAjya para aneka AkramaNa kiye / kintu inakI vIratA aura rAjanIti ke Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapara - rAjavaMza ke jaina-vIra 199 sAmane unheM hamezA mu~ha kI khAnI pdd'ii| saM0 1861 meM svargAsIna huye / 8. mehatA acalojI: (mohAjI kI 18 vIM pIr3hI meM utpanna mahatA arjunajI ke bar3e bhAI ) rAva candrasenajI pauSa sudI 6 saM0 1619 ko jodhapura ke rAjya - siMhAsana para baitthe| taba inhoMne rAjya kA kAma kiyA / aneka yuddhoM meM jodhapura nareza ke sAtha rhe| mahArAjA sAhaba ke DUMgarapura se jodhapura Ate samaya sojata paragane ke savarAr3a gA~va meM mug2aloM se lar3AI huI, isa yuddha meM bhI yaha sAtha the / zrAvaNa badI 11 saM0 1635 meM yuddha meM lar3ate huye vIra gati ko prApta huye / ina kI pavitra smRti meM rAjya kI ora se chatrI banavAI gaI jo ki aba taka maujUda hai| * 6. mehatA jayamallajI:-- (acalojI ke pautra ) saMvat 1671 va saM0 1672 meM mahArAja sUrasiMhajI ke rAjya meM gujarAta meM bar3anagara ke sUbedAra rhe| saM0 1672 meM hI phalaudI para adhikAra hone para vahA~ ke hAkima niyata huye / saM0 1674 meM jahA~gIra bAdazAha ne bIkAnera ke rAjA sUratasiMha ko phalaudI kA paraganA (jo jodhapura ke adhikAra meM thA) de diyA / taba apanA adhikAra jamAne ke liye jo bIkAnera-rAjya ne senA bhejI thI, usase inhoMne yuddha karake use bhagAdiyA aura phalaudI para unakA adhikAra nahIM hone diyA / saM0 1679 ke bhAdrapada sudI 10 ko mahArAja gajasiMhajI ne jAlora paragane para apanA adhi Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 200 rAjapUtAne ke jaina-dhIra kAra kiyA, usa samaya yaha bhI unake sAtha the| ataeva jAlora kI hUkUmata prathama inhIM ko milii| saM0 1681 meM jAlora, zataruMnA, sAMcAre, mer3atA aura sivAnA meM inhoMne jainamandira banavAye / isI varSa mahArAja gajasiMhajI jaba jahA~gIra kI sahAyatA ke liye hAjIpara paTanA kI ora gayethe, taba yaha unake sAtha phaujamusAhiba hokara gaye the| saM21686 se:1690 taka dIvAna pada para ataSThita rhe| saMvat 1987 meM eka: varSa taka akAla pIr3itoM kA 1. varSa taka bharaNa-poSaNa kiyaa| saM1 1689 meM sirohI ke rAva 'araverAjanI para eka lakSa pIroMjoM (eka prakAra kI mudrA) kI pezakazI (daNDa) ThaharAI, jisameM -75010, to rokar3A liye aura 25000) vAtI rakkhe / 10. mehatA neNasI:. zraddheya omAnI likhate haiM :-"jayamala kI do triyA~ bar3I sarUpade aura choTI suhArAhe dhIM / sarUpa se naesI, 'sundaradAsa, AsakaraNa, aura narasiMhadAsa ye cAra putra hue aura suhAgar3e se. jagamAla . * naiNasI kA janma saMvat 1667 mArgazIrSa sudI 4 zukravAra ko huA thA 1.vi0 saM0. 1714 meM jodhapara ke mahArAja jasavanta: siMha (prathama) ne naiNasI ko apanA dIvAna banAyA thaa| kaI varSoM taka rAjya kI sevA karake vizeSa anubhava prApta kiye hue baddhimAna paruSa kA jodhapura jaise bar3e rAjya kA dIvAna banAyA jAnA ucita Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura-rAjavaMza ke. jaina vIra 201 hI thaa| isaliye dIvAna banane ke samaya naiNasI kI avasthA 47 varSa kI thii| mehatA naiNasI bhI jodhapura rAjya kI sevA meM rahA, aura vIra prakRti kA puruSa hone ke kAraNa, vi0 saM0 1689 meM magarA ke meroM kA upadrava bar3hatA dekhakara mahArAja gajasiMha ne meroM ko sajA dene ke liye usako senA sahita bhejA / usane meroM ko sajA dI aura unake gA~va jalAye / vi0 saM0 1700 meM mahecA mahesudAsa bAg2I hokara rAr3adhare ke gA~voM meM bigAr3a karatA rahA, jisa para mahArAja jasavantasiMha ne naisaNI ko rAr3adhare bhejA / usane rAr3adhare ko vijaya kara vahA~ ke koTa ( zaharapanAha ) aura makAnoM ko giravA diyA, tathA mahecA mahesadAsa ko vahA~ se nikAla kara rAr3adharA apanI fauja ke mukhiyA rAvata jagamAla bhAramalota ( bhAramala ke putra ) ko diyA / saM0 1702 meM rAvata narANa (nArAyaNa) sojata kI ora ke gA~voM ko lUTatA thA, jisase mahArAja ne muhaNota naiNasI tathA usake bhAI sundaradAsa ko usa para bhejA / unhoMne kUkar3A, koTa, karANA, mAMkar3a Adi gA~voM ko naSTa kara diyA / vi0 saM01714 meM mahArAja jasavaMtasiMha (prathama) ne miyA~ phirAsata kI jagaha naiNasI ko apanA dIvAna bnaayaa| mahArAja jasavantasiMha aura auraMgaz2eba ke bIca anabana hone ke kAraNa vi0 saM0 1715 meM jaisalamera ke rAvala savalasiMha ne phalodI aura pokaraNa jiloM ke 10 gA~va lUTe, jisase mahArAja ne ahamadAbAda jAte hue, mArga se hI muhaNota naiNasI ko jaisalamera para car3hAI karane kI , " Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapatAne ke jaina-caura AjJAdI / isapara vaha jodhapura AyA aura vahA~ se sainya sahita car3hakara usane pohakaraNa meM DerA DAlA / isapara savalasiMha kA putra amarasiMha, jo pohakaraNa jile ke gAvoM meM thA, bhAga kara jaisalamera calA gyaa| naiNasI ne usakA pIchA kiyA aura jaisalamera ke 25 gA~va jalA kara, jaisalamera se tIna kosa kI dUrI ke gA~va vAsaNI meM vaha jA ThaharA / parantu jaba rAvala kilA chor3a kara lar3ane ko na Aye, taba naiNasI AsaNI koTa ko lUTakara lauTa gyaa| vi0 saM0 1711 meM paMcolI balabhadra rAghodAsota (rAghodAsakA patra) kI jagaha naiNasI kA choTA bhAI sundaradAsa mahArAjajasavantasiMha kA khAnagI dIvAna niyata huaa| vi0saM0 1713 meM siMghalavAgha para mahArAja jasavaMtasiMha ne phauja bhejii| usa samaya vAgha 401 rAjapUtoM ke sAtha lar3ane ko susajita hokara baiThA thaa| mahArAja kI phauja meM 6915 paidala the, jinake do vibhAga kiye gye| eka vibhAga kA, jisa meM 3543 sainika the, adhyakSa rAThaur3a lakhadhIra viTThaladAsota (viTThaladAsa kA beTA) thaa| dUsare vibhAga ke, jisa meM 3372 sainika the, adhyakSoM meM mukhya muhaNota sundaradAsa thaa| siMg2aloM se lar3AI huI, jisameM bahuta se AdamI mAre gaye, aura. mahArAja kI vijaya huI / vi0 saM0 1720 meM mahArAja jasavantasiMha kI senA ne vAdazAha auraMgajeba kI tarapha se prasiddha marAThI vIra zivAjI ke AdhIna ke gar3ha kuMDANe para car3hAI kara gar3ha para morace lagAye / isa car3hAI meM sundaradAsa jayamalotaM maranA nizcaya kara lar3ane ko gayA thA, parantu gar3ha vAloM ke arAvoM kI mAra se Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapara-rAjavaMza ke jaina cIra 203 . mahArAja ko apanI phauja vApisa lenI pdd'ii| saMvat 1723 meM mahArAja jasavantasiMha auraMgAbAda meM the aura muhaNota naiNasI tathA usakA bhAI sundaradAsa doMnoM usake sAtha the| kisI kAraNa vazAt mahArAja unase aprasanna ho rahe the, jisase paupa sudI 9 ke dina donoM ko kaida kara diyA / mahArAja ke aprasanna hone kA ThIka kAraNa jJAta nahIM huaa| parantu jana zruti se pAyA jAtA hai ki naiNasI ne apane riztedAroM ko bar3e 2 padoM para niyata kara diyA thA aura ve loga apane svArtha ke liye prajA para atyAcAra kiyA karate the| isI bAta ke jAnane para mahArAja usase aprasanna horahe the| vi0 saM0 1725 meM mahArAja ne eka lAkha rupaye daNDa lagAkara una donoM bhAiyoM ko chor3a diyA, parantu inhoMne eka paisA taka denA svIkAra nahIM kiyaa| isa viSaya ke nIce likhe huye dohe rAjapUtAne meM aba taka prasiddha haiM:___ lAkha lakhArA nIpaje, par3a pIpala rI sAkha / naTiyo bhUto naiNasI, tAboM deNa talAka // 1 // leso pIpala lAkha, lAkha lakhArA lAvaso / tAMvoM deNa talAka, naTiyA sundA naiNasI // 2 // * naiNasI aura sundaradAsa ke daNDa ke rupaye denA asvIkAra ': lakhArA lADeroM ke yahAM, sAkha-zAkhA,naTiyA-naMTagAyA, tAboM tAMbAkA eka paisA deNa-denA, talAka-aravIkAra kiyA,leso-loge,lAvaso-lAmoge . Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 rAjapUtAne ke jaina vIra karane para vi0 saM0 1726 mAgha vadI 1 ko phira ve donoM kaida kara diye gaye aura una para rupayoM ke liye sakhtiyA~ hotI rhiiN| phira kaida kI hI hAlata meM ina donoM ko mahArAja ne auraMgAbAda se mAravAr3a ko bheja diyaa| donoM vIra prakRti ke puruSa hone ke kAraNa inhoMne mahArAja ke choTe AdamiyoM kI saktiyA~ sahana karane kI apekSA vIratA se maranA ucita samajhA / vi0 saM0 1727 kI bhA"drapada vadI 13 ko inhoMne apane peTa meM kaTAra mArakara mArga meM hI zarIrAMta kara diyA / isa prakAra mahApuruSa naiNasI ko jIvana lIlA kA aMta huA aura mahArAja kI bahuta kucha badanAmI huI / naiNasI ke patra aura pautra naiNasI aura sundaradAsa ke isa prakAra vIratA ke sAtha prANItsarga karane kI khabara jaba mahArAja ko huI, taba unhoMne naiNasI ke putra karanasI aura usake anya bAlavaccoM ko jo qaida kiye gaye the, chur3avA diyaa| mahArAja ke atyAcAra ko smaraNa kara ve loga jodhapura chor3akara nAgaura ke svAmI rAmasiMha ke pAsa cale gaye / jo jodhapura ke mahArAja gajasiMha ke pautra aura vAdazAha zAhajahAM ke daravAra meM salAbatakhA~ ko mArane vAle prasiddha vIra rAThaura amarasiMha ke putra the / rAyasiMha ne apane ThikAne kA sArA kAma karamasI ke supurda karadiyA / isa para mahArAja ne muhaNoMtoM ko jodhapura rAjya kI sevA meM niyata na karane kI zapatha khAI / parantu unakI pratijJA kA pIche se pAlana na huA / kyoMki pIche bhI mahArAja vakhatasiMha Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaM dhapura * rAjavaMza ke jainavIra mAnasiMha Adi ke samaya meM muharaNoMta vaMzI musAhiva rahe haiM / mahArAja rAyasiMha vi0saM0 1732 ASAr3ha badI 12 ko dakSiNa ke gA~va solApura meM do cAra ghar3I bImAra rahakara acAnaka mrgye| taba unake mutsaddiyoM Adi ne unake gujarAtI vaidya se pUchA ki rAyasiMha acAnaka kaise maragaye ? isa para usane gujarAtI bhASA meM uttara diyA - "karamAM no doSa che". (bhAgya kA doSa hai) jisa kA artha rAyasiMha ke musAhiboM ne yaha samajhA ki "karamA' (karamasI) ne inako mArA hai" phira usa (karamasI) para viSa dene kA jhUThA sandeha kara usako vahIM jindA dIvAra meM cunavA diyA gayA; aura nAgaura likhA gayA ki isake jo kuTambI vahAM haiM, una saba ko kolhU meM DAlakara kucala DAlanA | isa hukma ke pahu~cane para karamasI putra paratApasI apane kaI riztedAroM ke sAtha mArA gayA aura karamasI kI do triyoM ne apane putra sAvaMtasiMha ke sAtha bhAga kara kizanagar3ha ( kRSNagar3ha, rAjapUtAnA ) meM zaraNa lI / phira vahA~ se ve loga bIkAnera meM jA rahe ! * 205 naiNasI ke grantha muhaNauta naiNasI jaisA vIra prakRti kA puruSa thA, vaisA hI vidyAnurAgI, itihAsa premI aura vIra kathAoM para anurAga rakhane vAlA nIti nipuNa puruSa thA / usakA mukhya aitihAsika grantha " khyAta" nAma se prasiddha hai / yaha prantha rAyala aThapejI hajAra * * rAjapUtAne' kI bhASA meM 'khyAMta" (sthAMti) kA artha 'itihAsa " hai / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 rAjapUtAne ke jaina-bIra pRSTha se adhika bar3A aura rAjapUtAne, gujarAta, kAThiyAvAr3a, kaccha, vaghelakhaMDa, aura madhyabhArata ke itihAsa ke liye vizeSa upayogI hai| khyAta-sAmagrI . naiNasI kI itihAsa para bar3I ruci hone ke kANa usane cAraNoM, bhAThoM aneka prasiddha puruSoM, kAnUnago Adi se jo kucha aitihAsika vRtAnta mila sakA, usase tathA usa samaya se milane vAlI khyAtoM Adi sAmagrI se apanI khyAta kA saMgraha kiyaa| jodhapura ke dIvAna niyata hone ke pahile se hI usako aitihAsika vAtoM ke saMgraha karane kI ruci thii| aura aisI pratiSThita rAjya kA dIvAna hone ke pIche to usako apane kAma meM aura bhI subhItA rahA hogaa| usane kaI jagaha para, jina jina se jo kucha vRttAMta prApta huA, usakA saMvat mAsa sahita ullekha bhI kiyA hai| * naiNasI kI khyAta mukhyataH rAjapUtAne aura sAmAnya rUpa se Upara likhe hue anya dezoM ke itihAsa kA eka bar3A saMgraha hai| ukta khyAta meM cauhAnoM, kachavAhoM, aura bhATiyoM kA itihAsa to itane vistAra ke sAtha diyA gayA hai, ki jisakA anyatra kahIM milanA sarvathA asambhava hai| vaMzAvaliyoM kA to khyAta meM itanA saMgraha hai, jo anyatra mila hI nahIM sakatA / usameM aneka lar3AiyoM ke varNana, unake nizcit saMvat, tathA saiMkar3oM vIra puruSoM ke jAgIra pAne yA lar3akara mAre jAne kA saMvat sahita ullekha dekhakara yaha kahanA anucita na hogA ki naiNasI jaise vIra prakRti ke puruSa ne Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura rAjavaMza ke jaina-bIra 2070 aneka vIra puruSoM ke smAraka apanI pustaka meM surakSita kiye haiN| vi0 saMvat 1300 ke bAda se naiNasI ke samaya taka ke rAjapUtoM ke itihAsa ke liye to musalasAnoM kI likhI huI phArasI tavArIkhoM se bhI naiNasI kI khyAta kahIM-vizeSa mahatva kI hai| rAjapUtAne ke itihAsa meM kaI jagaha jahA~ prAcIna zodha se prApta sAmagrI itihAsa kI pUti nahIM kara sakatI, vahA~ naiNasI kI khyAta hI kucha sahArA detI hai| yaha itihAsa eka apUrva saMgraha hai| svargIya muMzI devIprasAdajI to naiNasI ko 'rAjapUtAne kA abbulakapAla' kahA karate the, jo ayukta nahIM hai / khyAta kI bhASA lagabhaga 275 varSa pUrva kI mAravAr3I hai, jisa kA isa samaya ThIka 2 samamAnA bhI sulabha nahIM hai| naiNasI ne jagaha 2 rAjAoM ke itihAsa ke sAtha kitane hI logoM ke varNana ke gIta, dohe, chappaya, Adi bhI udhata kiye haiM, jo DiMgala bhASA meM hai| unameM se kucha 380 varSa se bhI adhika purAne haiN| unakA samajhanA to kahIM 2 aura bhI kaThina hai| naiNasI ke pautra pratApasiMha ke mArejAne para usake do bhAI sAvaMtasiMha aura saMgrAmasiMha apanI donoM mAtAoM sahita kizanagar3ha aura vahA~ se bIkAnera jA rhe| naiNasI kI likhI khyAta bhI ve apane sAtha bIkAnera legaye aura sunA jAtA hai ki naiNasI ke vaMzajoM ne vaha mUla pustaka (yA usakI nakala) bIkAnera ko bheMTa karadI / karnala TaoNDa ke samaya taka usa pustaka kI prasiddhi na huii| yadi unako vaha pustaka mila jAtI, to avazya unakA rAjasthAna' Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208. rAjapUtAne ke jainavIra . . . . . . . . dUsare hI rUpa meM likhA jaataa| karnala TaoNDa ke svadeza lauTa jAne ke vAda.aAja se anumAna 80, 90 varSa pUrva usakI sundara akSaroM meM likhI eka prati bIkAnera rAjya kI tarapha se mahArANA udayapura ke yahA~ pahuMcI, jo vahA~ ke rAjakIya 'vAraNIvilAsa' nAmaka pustaka meM vidyamAna hai / udayapura ke vRhata itihAsa 'vIravinoda ke likhe jAne ke sAtha ukta pustaka kA upayoga kaI sthAnoM meM huA. jaba maiMne usa kA mahatva dekhA, to, apane liye usakI eka prati taiyAra karane kA vicAra kiyA / parantu aisI bar3I pustaka kI nakala karanA kaI mahInoM kA kAma thA; aura itane samaya ke liye rAjya kI ora se isakA milanA sambhava dekhakara maiMne jodhapura ke kavirAjA murArIvAnajI ko likhA.-"naiNasI kI tyAta kI mujhe bar3I AvazyakatA hai| yadi zrApa kahIM se usakI prati nakAla karavA bhejeM to bar3I kRpA hogii| isake uttara meM unhoMne likhA- naiNasI kI tyAta kI jhUla prati bIkAnera daravAra ke pustakAlaya meM ghI, jahA~ se karnala pAulaiTa (rejiDeMTa jodhapura) use le aaye| aura jisa samaya ve svadeza lauTane lage, usa samaya maiMne vaha prati unase mA~gI to kRpAkara unhoMne vaha mujhe vAdI, jo mere yahA~ vidyamAna hai| usakI nAla karAkara maiM Apake pAsa bhez2a duuNgaa| phira unhoMne apane hI vyaya se usakI nakala karAnA zurU kiyA aura jyo 2 nakala hotI gaI, tyo 2 usakA thor3A 2 aMza ve mere pAsa . bhejate rhe| isa prakAra: jada sArI pustaka saM0 1959 meM mere pAsa pahu~ca gaI, taba maiMne usakA 'vANI vilAsa kI prati se milAna Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura rAjavaMza ke jainavIra 209. kiyA, to donoM pustakeM ThIka mila gii| phira maiMne usakA sUcIpatra banAkara usakI jilda ba~dhavAlI / dUsare varSa jaba kavirAja jI, kA udayapura AnA huA, taba maiMne vaha pustaka unako dikhalAkara una kI isa bar3I kRpA ke liye unheM dhanyavAda diyA / " ( mehatA mohaNota neNasI kI khyAta se) 11. mehatA sundaradAsajI : (jayamalajI ke putra ) yaha mahArAja jasavantasiMha ke tana dIvAna (prAIveTa sekreTarI) saM0 1711 se 1723 taka rahe / 12. mehanA kAmasIjI: Be (naisIjI ke putra) mahArAja jasavantasiMha aura auraMgajeba kA jo ujjaina ke pAsa maujai coranArAyaNa meM itihAsa prasiddha yuddha huA thA, usa meM inhoMne atyanta vIratA se yuddha kiyA aura vahA~ yaha ghAyala huye / + isa itihAsa prasiddha yuddha kI eka ghaTanA ko lekara jUna san 28 meM eMka choTIsI kahAnI likhI thI jo "kSatrANI kA Adarza" zIrSaka se Agare ke "vIrasandeza" bhAga 2 aMka 11 meM prakAzita huI thI / yadyapi ukta kahAnI kA isa pustaka ke viSaya se koI sambandha nahIM hai usa meM vArNita pAtra jaina nahIM hai, phira bhI yahA~ prasaMgavaza aura zikSAprada samajha kara dI jA rahI hai zAhajahA~ ke dvArA, zujA, auraMgajeba aura murAda ye cAra lar3ake aura jahA~nArA tathA rozanArA yaha do lar3akiyA~ thiiN| zAhajahA~ ke bImAra par3ate hI zroNita-lolupa kSubhita vyAghra kI taraha cAroM bhAI 'Apasa meM kaTa mare / vaha zAhajahA~ ke antima kAla taka mayUra - Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.ma-w -.. 20 . "rAjapUtAne ke jaina-vIra : 13. mehatA vairasIjI: (naM 11 sundarasIjI ke putra) yaha rUpanagara ke mahArAja mAnasiMha ke saM0 1742 meM prAIveTa sekreTarI rhe| mmirmirrorm siMhAsana ke lobha ko na davA sake / zAhajahA~ ke gir3agir3A kara anurodha karane para mAravAr3a-kesarI . rAjA yazavantasiMha tIsa sahasra rAjapUta-senA lekara pitadrohI aura gajeba kA AkramaNa rokane ke lie ujjaina jA pahu~ce / kintu kUTanItijJa auraMjeva ke SaDyantra ke sAmane unakI vIratA kAma na AI, anta meM unheM raNakSetra kA parityAga karanA pdd'aa| . rAjA yazavantasiMha kA zizodiyA rAjakumArI ke garbha se janma huA thA aura zizodiyA kula kI eka vIrabAlA ke sAtha vivAha huA thA / pavitra zizodiyA kula meM vivAha kara pAne para rAjapUtaM rAjA apane ko pavitra aura kRtArtha samajhate the / rAjA yazavantasiMha kI strI jaise U~ce kula meM utpanna huI thI usI prakAra U~ce guNoM aura alaMkAroM se vibhUSita thI / jaba usane ujjaina ke yuddha kA vRtAnta suMnA ki usake pati kI prAyaH samasta senA naSTa ho gaI hai aura vaha zatru kA parAjaya na kara raNa-bhUmi se calA AyA hai| taba usako viSama krodha aura dAruNa duHkha huaa| vaha mAreM AtmaglAni ke ro par3I aura usI Aveza meM socane lagI:-.. __ . "najAne mere kauna se pApakarma kA udaya hai, jo mujhe aisA kSatriya kula-kalaMkI pati milaa| acchA hotA jo maiM vivAhI na jAtI, kAyaraMpani to na khlaatii| viSapAna karaluMgI jIte jI. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura rAjavaMza ke jaina vIra 211 14. mehatA saMgrAmasiMhajI : ( naM0 12 karamasIjI ke putra) inhoMne mAravAr3AdhIza ajIta - siMhajI ke rAjyakAla saM 1782 meM, mAroTha, paravaMtasara Adi sAta paraganoM kI hukUmata kI / Aga meM kUda kara prANa de dUMgI kintu kAyara-patni na kahalAU~gI / jaba ki mere pUrvaja, zarIra meM rakta kI eka vRnda rahane taka, zatruoM kA mAna mardana karate rahe haiN| taba merA pati zatru ke bhaya se bhAga kara ve aura maiM use chupA lUM ? vIra-duhitA hokara kAyara-patnI kahalAU~ ? loga kyA kaheMge ? saheliyA~ tAnA mAreMgI aura pitA jI to merA mu~ha dekhanA bhI pApa samajheMge / zroha ! hRdaya meM kaisI 2 umaMgeM thiiN| vijayI hokara zrAyeMge, AratA utArUMgI, unakI caraNaraja lekara suhAga kI cUnarI meM bA~dhUgI, talavAra kA rakta lekara ma~hadI racAU~gI, unake jakhmoM ko apane hAtha se dhoU~gI, unake zatru saMhAra-raNa-kauzala ko sunakara maiM Ape meM na rahU~gI; mAre garva ke merI chAtI phUla uThegI / donoM milakara mAtR-bhUmi kI vandanA kreNge| kintu yaha sava svapna thA, jo andherI rAtri ke sannATe meM dekhA gayA thA / Aha ! yuddha bhUmi meM vIragati ko bhI hue, nahIM to sAtha meM satI hokara jIvana sudhAra letI / " prApta na :: rote-rote zizodiyA rAjakumArI ke mukhamaNDala ne bhayAvanI mUrti dhAraNa karalI / vaha sarpaNI ke samAna phuphakAra kara bUr3he dvArapAla se bolI "maiM kAyara pati kA mu~ha dekhanA nahIM caahtii| isa vIra prasavA bhUmi meM raNa se bhayabhIta manuSya ko Ane kA adhikAra Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAjapUtAne ke jaina-cIra 15. mehatA sAvaMtasiMhajI:- . . . . . (naM 13 vairasIjI ke putra) inhoMne jAlora kI hukUmata kI aura 'usake pAsa hI saM01784 meM sAvaMtapurA nAmakA eka grAma bsaayaa| nahIM, avaeva merI AjJA se zahara ke daravAje banda krdo|" ' dvArapAla thara-thara kAMpane lagA, usakI buddhi ko kATha mAra gyaa| vaha gir3agir3Akara bolA "mahArAnIjI kA suhAga aTala rhe.| maiM 'Apa kI zrIjJA-pAlana meM asamartha hU~, vaha hamAre mahArAjA haiM, jIvanadAtA haiN|" rAnI nahIM! aba vaha jIvanadAtA nhiiN| jo prANoM ke bhaya se bhAgakara strI ke A~cala meM chape vaha jIvanadAtA nhiiN| jIvanadAtA vaha hai, jo sarvasAdhAraNa ke hitArtha apanA jIvanadAna karane ko sadA prastuta rhe| dvAra-mahArAnIjI! vaha hamAre annadAtA haiN| * rAnI-asambhava ! jo dAsattva vRtti svIkAra kara 'cukA ho, paratantratA ke bandhana meM jakar3A jA cukA ho; jo dUsare kI dI huI sahAyatA se apane ko sukhI samajhatA ho, vaha annadAtA nhiiN| dvAra-vaha paratantra nahIM, apitu yavana bAdazAha ke dAhine hAtha haiN| rAnI vaha bhI kisaliye ? apane deza vAsiyoM ko nIcA di'khAne ke lie mAyAvI yavana bAdazAhaH kAMTe se kAMTA nikAlanA cAhatA hai| .. .. . 'dvAra arthAt-.. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura-rAjavaMza ke jaina-cIra 213 16. rAvasuratarAmajI: (0.14 saMgrAmasiMhajI ke putra) ye nAgaura ke mahArAjA bakhatasiMha jI ke.yahA~ :aujavakhzI the| saM0 1808 meM mahArAja ke sAtha rAnI yahI ki vaha kucha rAjapUtoM ko apane pakSa meM karake bhArata ke samasta rAjapUtoM ko zikhaMDI banAnA cAhatA hai| bhArata ke hAthoM bhArata-santAna kA partana cAhatA hai| bhole.dvArapAla ! yAda rakkho, svAmI sevaka kA cAhe jitanA Adara kyUM na kare, cAhe maNimuktA.dekara usako.sone kI jaMjIra se kyoM na jo dAsa hai; vaha to sadA dAsa hI rahegA! ___ dvAra0-mahArAnIjI! ApakA kathana satya hai, kintu pati phira bhI pati hai, unakA apamAna karane se kyA lAbha? kSamA kIjiye, maiM Apako kucha sIkha nahIM de rahA hU~, parantu phira bhI purAnA sevaka hone kA abhimAna rakhate hue, maiM yaha prArthanA karatA hU~, ki Apa isa samaya to unheM antaHpura meM bulAkara sAntvanA.deM, pazcAt kSatriyocita kartavya kA jJAna karAne ke lie kucha utAra car3hAva kI bAteM bhI kreN| isake viparIta karane se jaga ha~sAI hogI aura prajA bhI uhaNDa ho jaaygii| * * dvArapAla:kesamaya:viruddha vyAkhyAna ko sunakara zizodiyA rAja kumArI jhAMlA uThI, kintu dvArapAla kI svAmi-bhakti ne krodhake pAre ko Agena bar3hane diyA, vaha:sahama kara bolI...tujha se adhika mere hRdaya meM unakA mAna hai / vaha mere Izvara hai; mere devatA haiM, maiM unakI pujArina huuN| parantu mAlUma hotA hai Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 rAjapUtAneke jaina-cIra : .. jodhapura Anepara bhI yahI rhe| inako rAjya kI ora se saM0 1808 . zrAvaNavadI 3 ko lUNAvAsa aura pADalAU gA~va rekha 3000) tIna hajAra ke pradAna kiye gaye / saM01820 jyeSTha zuklA 5 ko dIvAnagirI kA adhikAra milA / saM0 1823 taka isa pada para rhe| rAjya ne vRddhAvasthA meM terI buddhi para pAlA par3a gayA hai, vIratA ko jaMga laga gayA hai, nahIM to aisI bAteM nahIM krtaa| kyA tU nahIM jAnatA ki mAravAr3a vIra-prasavA bhUmi hai ? yahA~ ke nivAsI yuddha se bhAganA "nahIM jAnate, vaha jAnate haiM yuddha meM kaTa'kara maranA / mahArAja ko dekhane para java unheM mAlUma hogA ki yahA~ yuddha se bhAge huye kAyara ko bhI zaraNa mila sakatI hai. usakA bhI Adara hotA hai, taba vaha bhI yaha kuTeva sIkha jAya~ge / ataeva maiM nahIM cAhatI ki mere dezavAsI kAyara vneN|" . . . . . . . . vRddha dvArapAla avAka rahagayA ! vaha kiMkartavyavimUr3ha kI nAI pRthvI ko kuredane lgaa| + + + - zizodiyA rAjakumArI kI sAsa bhI chupI huI yaha saba kucha suna rahI thii| putravadhU ke vIrocita zabdoM se yazavanta kI jananI 'kA rakta khaula uThA / yaha vAstava meM usakA apamAna thaa| vaha duHkha meM adhIra ho uThI / putra ko punaH raNakSetra meM kaise bhejeMvaha yahI socane lgii| anta meM usane krodha ko dabAkara garma lohe ko ThaNDe lohe se kATA / yazavantasiMha ko bulAkara sadA kI bhAMti pyAra karake bhojana jimAne lagI ! suvarNa ke sthAna meM lohe ke : Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura rAjavaMza ke jainavIra 215 prasanna hokara 15 hajAra kI jAgIra inako pradAna kI / saM0 1822 meM inhoMne dakSiNI khAjU ke sAtha yuddha kiyA aura use jItakara usakI senA kI sAmagrI ko lUTa liyA / saM0 1830 ke phAlguNa sudI 3 ko inako musAhavI kA adhikAra milA tathA rAva kI. padavI ke sAtha hAthI, pAlakI kA ziropAva milA aura caitravadI saptamI ke dina mahArAja ne 21000) kI jAgIra pradAna kii| ghartana dekhakara yazavantasiMha kruddha hogaye / rAja-mAtA bhI dAsiyoM, para kRtrima krodhita hokara bolI-"dekhatInahIM ho,merA beTAtopUrva hI lohe se Darakara yahA~ bhAga AyA hai, phira lohA hI usake sAmane lA rakkhA!" mAtA ke isa vyaMga se yazavantasiMha kaTase gye|raajmaataa apane upadeza kA aMkura jamane yogya bhUmi dekhakara bolI meM tU merA putra nahIM / tume beTA kahate huye maiM mAre Atma-palAni ke gar3I jA rahI hU~ / yadi tU merA putra hotA to zatru ko parAjita kiye vinA na aataa| tuma meM mAna nahIM, sAhasa, nahIM abhimAna nahIM, tU kulakalaMkI hai,kAyara hai,zikhaNDI hai, tUne rAjapUta kula meM janma lekara, isa ke ujjvala mukha meM kalaMka lagA diyaa| bahU kA AtmAbhimAna dekhakara merI chAtI garva se phala uThI hai, kintu sAtha hI dAruNa apamAna ke mAre maiM marI jArahI huuN| eka to vaha vIra-prasavA kSatrANI, jisane aisI vIravAlA ko janma diyA, aura eka maiM jo tere jaise kulaMgAra ko umana kiyA! dhikAra hai mere putra prasava karane ko! acchA hotA jo vandhyA hotI athavA terI jagaha ITa-pattharaM prasava krtii|jo makAnoM ke to kAma Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 rAjapUtAne ke jaina-vIra 17 mehatA savAIrAmajI ... : ... . . : . __(na016 suratarAmajI ke putra) saMvat 1831 meM inake pitA kA : dehAnta hone para unakA sArA adhikAra (musAhibI tathA paTTA) ina ko milA jo ki saM0 1849 taka banA rhaa| ......... 18. mehatA saradAramalajI___ (naM 17 savAIrAmajI ke patra) vaisAkha sudI 11 saMvat 1856 meM inako dIvAnagirI milI aura ASAr3ha sudIra saM0 1857 ko 2000) kI rekhaM kA gA~va kAMkelAva milaa| .:. .. 16. mehatA jJAnamalajI: __(naM16 sutagamajI ke putra) yaha mahArAjA mAnasiMhajI ke dIvAna rahe aura gAMgolI kI lar3AI tathA ghere meM ukta mahArAja kI sevA kii| Ate / astu jo honA thA so ho cukaa| kintu Thahara, maiM terA jIvana samApta kara denA cAhatI hU~ / bahU kAyarapatnI nahIM kahalAnA cAhatI, to maiM bhI kAyara putra ko jIvita rakhanA nahIM caahtii|" ...: krodha ke Aveza meM vIrasmAtA kaTAra nikAla kara mAranA hI . cAhatI thI, ki yazavantasiMha rokara pairoM para gira pdd'e| phira talavAra nikAla kara pratijJA kI. "mAtA jaba taka maiM jIvita rahU~gA yuddha meM rahU~gA yuddha se kabhI vimukha nhuuNgaa| jabataka zatruoM kA nAzanahIM. .. kara lUMgA. kabhI sukha se na bailuuNgaa|" .. .. .. . .. goyalIya , . . . [ jUna san 28 ]. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jodhapura- rAjavaMza ke jaina-vIra 217 20. mehatA natramalajI : . ( naM0 19 jJAnamalajI ke putra) inhoMne saMvat 1861 meM sirohI fataha kI aura alpAvasthA meM hI inakA dehAnta hogayA" / noTa:- isa moharaNota osavAla vaMza meM aneka pratiSThita nara-ratna huye haiM / jo rAjya ke prArambha se hI vaMzaparamparAgata dIvAna pada para pratiSThita hote rahe haiN| mehatA saradAra siMha jI (mohanajI kI 28 vIM pIr3hI meM utpanna) apane jIvana ke anta samaya taka arthAt ApAr3ha sudI 4 saMvat 1958 taka dIvAnagirI kA kArya karate rahe, unake isa mitI ko svargAsIna hone para jodhapura rAjya meM yaha cauhadA hI tor3a diyA gayA / isa vaMza kA vistRta vivaraNa "rAyabahAdura mehatA vijayasiMhajI ke jIvanacaritra" meM milatA hai / isI pustaka se ukta avataraNa saMkalana kiye gaye haiM / ukta "jIvanacaritra" kI pustaka se prakaTa hotA hai ki aba isa vaMza meM jainadharma kI mAnyatA nahIM rahI hai| ataH isa vaMza meM kaba taka jainadharma kI pratiSThA rahI, yaha ukta pustaka ke lekhaka mehatA kizanasiMhajI (mohanajI kI 29vIM pIr3hI meM utpanna) se daryAphta karane para, unhoMne apane tA0 1 janavarI san 33 ke patra meM likhA thA ki, "hamAre vaMza meM zrIcainasiMhajI taka to jainadharma rahA jaisA ki 'jIvana caritra' kI pustaka se prakaTa hotA hai / bAda meM vaiSNavadharma aMgIkAra kara liyA / lekina jainadharma para hamArI pUrNa zraddhA hai / " ataH prastuta pustaka meM ukta vaMza kA paricaya mehatA cainasiMha jI (mohanajI kI 25 vIM pIr3hI meM utpanna) ke samaya taka (saMvat. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 rAjapUtAne ke jaina cora 1861) kA diyA gayA hai jo prakaTa rUpase jainadharmI rhe| yadyapi / ukta lekhaka mahodaya ke kathanAnusAra aba bhI isa vaMza kI jaina- .. dharma para pUrNa zraddhA hai, parantu pustaka kA viSaya kevala jainadharmaniSTha vyaktiyoM kA caritra saMkalana karanA hai, isI.laye saMvat 1861 ke papacAna honevAle mahAnubhAvoM kA yahA~ ullekha nahIM kiyA gayA hai| , -goyalIya [16 janavarI san 33] Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhAna vaMzIya jaina vIra 219 cauhAna vaMzIya jaina-vIra jodhapura ke bhaNDArI . jodhapura ke bhaNDArI zrosavAla jaina haiM / inakA mAravAr3I samAja meM eka vizeSa sthAna hai| jodhapara meM inake lagabhaga 300 ghara haiN| ye loga apanI utpatti ajamera ke cauhAna rAjavaMza se ghatAte haiM / inake pUrvaja rAva lakSmaNa (lakhamasI) ne ajamera ke rAjyavaMza se pRthaka hokara nADaula meM eka svataMtra rAjya sthApita kiyAthA / isa kula meM kitane hI rAjA huye| sabase antima rAjA alhaNadeva thaa| jisane san 1962 IsvI meM nADaula ke jainamandira kI sahAyatArtha bahutasI sampatti arpaNa kI aura mahine ke kucha __ + ka sAhaba ne alhaNadeva dvArA mandira ke liye sahAyatA dene kA jo lekha kiyA hai, usake sambandha meM mahAtmA TADa sAhaba ko eka tAnapatra milA thA, jisakA kucha aMza nimna prakAra hai: "sarva zakimAn jaina ke zAnakoSa nai manuSya jAti kI viSaya-vAsanA aura granthi mocana krdii| ahaMkAra AmazlAghA, bhogeSThA, kroSa aura loma svarga, mayaM aura pAtAla ko vibhinna karadete haiN| mahAvIra (jainadharma ke cauvIsaveM tIrthakara) Apako sukhase kho"| ati prAcIna kAla meM mahAna cauhAna jAti samudra ke taTa taka rAjya karatI aura nAdaula lakSa dvArA zAsita hotI thI / unhIM kI - - - Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 rAjapUtAne ke jainavIra dinoM meM pazuvadha na karane kA AjJApatra jArI kiyA / isameM sandeha nahIM ki bhaNDAriyoM kA pUrvaja rAva lAkhA eka mahApuruSa thA / vIratA aura dezabhakti meM koI usakA sAnI na thA / usane aNahilavAr3A se kara aura cittaur3a ke rAjA se khirAja vasUla kiyA thaa| bArahavIM pIr3hI meM utpanna alanadeva ne kucha kAla rAjya karake isa saMsAra ko asAra, zarIra ko apavitra samajhakara, aneka dharmazAstroM kA adhyayana karake vairAgya le liyA / inhoMne hI mahAvIra svAmI ke nAma para mandira utsarga kiyA aura vRtti nirdhArita kI aura yaha bhI likhA ki "yaha ghana sundaraH gALA ( osavAla jainiyoM kI 84 zAkhAoM meM se eka) logoM kI vaMza paramparA ko barAbara milatA rahe / janataka sundaraMgAcA logoM ke vaMza meM koI jIvita rahegA tabataka ke liye maiMna yaha vRtti nirddhati kI hai / isa kA jo koI khAmI hogA maiM usakA hAtha pakar3a kara kahatA hU~ ki yaha vRti vaMza paramparA taka calI jAvai / jo isa vRtti ko dAna karegA vaha sATha sahasra varSa taka svarga ma basegA aura oM isa vRtti ko tor3egA vaha ' sATha sahasra varSa taka narka meM rahegA / " saM0 1228 meM yaha dAnapatra likhA gayA). prAgvaMzIya dharaNIdhara - osavAla ke putra karamacanda inake maMtrI the|" 6 (TA0 rA0 prayamabhAga dvi0 saM0 a0 27 pR0 747 ) - goyalIya + isa kI vIratA ke sambandha meM TADarAjasthAna meM likhA hai: "jisa samaya rAz2anI vAdazAha bhAratavarSa lUTane ke liye AyA, taba vaha cauhAna jAti kI pradhAna bAsabhUmi ajamera para adhikAra karane ke liye gyaa| vahA~ cauhAna logo. ne ucita zikSA dekara ise yuddha meM parAsta aura ghAyala kiyaa| isa liye vahA~ se bhAgakara nAdaula hotA huA: somanAya gyaa| nAdaula ke adhikArI lAkSA (lakhamasI) .. ne usake sAtha bar3I-bIratA se yuddha kiyA / yahI lAkSA usa samaya 'cittaur3a ke adhIzvaroM se kara letA thaa| isake samaya meM jainadharma kA vizeSa pramukhaM rhaa|"" (TA0 rA0 pra0 mA0 dvi0 saM0 2027 pR0 748) - goyalIya Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhAna vaMzIya jaina-cIra 221 aba bhI koI yAtrI vahA~ jAtA hai, to use nADaula kA kilA dikhAyA jAtA hai| kahate haiM ki ise lAkhA ne hI banavAyA thA / lAkhAbar3A hI saubhAgyazAlI puruSa thA / usake cauvIsa putra-ratna the unameM se eka kA nAma dAdarAva (dUdA) thA, vahI bhaNDArIkula kA janmadAtA hai| kahA jAtA hai ki rAjagharAne ke bhaNDAra kA pravandha dAdarAva ke hAtha meM thA / isI kAraNa se isakI santAna bhaNDArI nAma se prasiddha huI / vikrama saM0 1049 athavA I0 saM0 992 meM yazobhadrasAri ne dAdarAva ko jainadharma meM dIkSita kiyA aura usake kula ko osavAla jAti meM milAyA thaa| bhaNDArI loga rAva jodhAjI ke samaya meM arthAt I0 sa0 1427 se 1489 taka mAravAr3a meM Akara base aura unhoMne rAva jodhA kI kAphI sevA kii| apane senApati nArojI aura samarojI bhaNDArI kI AdhInatA meM ye loga mAravAr3a kI sahAyatArtha mevAr3a kI senA se milavAr3e meM lar3e the aura usapara vijaya prApta kI thii| jaba se ye loga jodhapura meM Aye usI samaya se rAjya-darabAra meM ina kI bar3I mAnyatA rahI aura yaha rAjya ke bar3era ucca padoM para niyukta rahe / saMghaviyoM kI bhAnti ye bhI asi,masiarthAt talavAra aura kalama ke dhanI the tathA jodhA gharAne (vartamAna mAravAr3a rAjyaMvaMza) ke sacce bhakta aura upAsaka the| ye loga aba bhI rAjya ke * sacce sevaka samajha jAte haiN| ye loga na kevala rAjanIvajJa aura yoddhA hI prasiddha the, apitu imArata banavAne meM aura lekhana kalA meM bhI kAphI khyAti pAI thii| . . Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 rAjapUtAne ke jaina-cIra P aba hama pAThakoM ko una bhaNDAriyoM kA saMkSipta paricaya karAte haiM, jinhoMne yuddha meM nAma paidA kiyA thaa| 1. mAnA bhaNDArI:--- 'yaha mAravAr3a meM rAjA gajasiMha ke mAtahata thA aura jaitAraNaM kA rahane vAlA thA / isake pitA kA nAma amara thA / vi0saM0 1678 meM isane kAparadA meM pArzvanAtha kA eka vizAla mandira banavAyA / usakI. zilAropaNa rasma kharataragaccha ke AcArya jinasenasUri se karAI / mUrti kA lekha yaha batalAtA hai ki yaha rAya lakhana ke pIche huA thA / 2. raghunAtha bhaNDArI: yaha mahArAjA ajItasiMha ke samaya meM (1680 - 1725 IsvI) * meM huaa| mahArAja ne dIvAna ke pada para niyukta karake rAjya sambandhI sampUrNa kAryoM ko sauMpa diyA thaa| rAjyapravandha aura sipAha girI donoM kAryoM meM isakA anubhava bahuta bar3hA car3hA thaa| karnala vAlTara sAhaba kA kathana hai ki jaba mahArAjA ajItasiMha dehalI meM virAja-' mAna the, taba raghunAtha bhaNDArI ne apane svAmI ke nAma se mAravAr3a meM kitane hI varSa zAsana kiyA thA / yaha bAta nIce likhe huye pada. se bhI prakaTa hotI hai, jo jana sAdhAraNa meM bahuta prasiddha hai| * 'kor3AM dravya luTAyo, haudA Upara hAtha | "aMji diloro pAvazo rAjA tau raghunAtha 11| arthAta --- jaba ajItasiMha dillI para zAsana kara rahe the, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhAna vaMzIya jaina-vIra 223 usa samaya raghunAtha bhaNDArI mAravAr3a para rAjya kara rahA thaa| 3. khimasI bhaNDArI:-- yaha dIpacanda kA pautra aura rAyasiMha kA patra thaa| yaha bhI mahArAjA ajItasiMha ke samaya meM dIvAna pada para niyukta thaa| isane dillI ke adhipati se gujarAta ke sUbedArI kI sanada prApta karalI thii| mAravAr3a kA itihAsa isabAta kA sAkSI hai kibhaNDArI khimasI ne jajiyA kara jise auraMgajeba ne punaH hinduoM para lagA diyA thA-vanda karA diyAthA / yaha yaza bhaNDArI khimasI ko hI prApta hai| 4. vijaya bhaNDArI ___ mahArAjA ajItasiMha jaba gujarAta ke sUtredAra niyukta huye, taba unhoMne apane vahA~ Ane taka isako sUbedArI kA kArya-bhAra diyaa| . 5. anUpasiMha bhaNDArI:___ yaha dIvAna raghunAthasiMha kA putra thA / saMvat 1767 meM mahArAjA ajItasiMha ke samaya meM yaha jodhapura kA hAkima niyukta huaa| usa samaya kI hukUmata Ajakala jaisI zAntimaya nahIM thii| Antarika intajAmI mAmaloM ke sAtha sAtha usa samaya ke hAkima ko bAhya AkramaNoM se sAvadhAna rahanA par3atA thA aura avasara Ane para yuddha bhI karanA par3atA thaa| aryAn yUM kahiye ki sivila aura miliTarI mAmaloM kA uttaradAyitva usa samaya ke hAkima para Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 rAjapUtAne ke jaina-vIra hotA thA / yaha nipuNa rAjanItajJa, apane samaya kA eka vIra yoddhA aura sipahasAlAra thA / saMvat 1772 meM jaba mahArAjA kumAra abhayasiMha ko dehalI se nAgaura kA maMsava atA huA, taba mahArAja ne ise aura mer3atA ke hAkima pomasiMha bhaNDArI ko indrasiMha rAThaur3a se nAgaura chIna lene ke liye niyukta kiyA / vIra indrasiMha rAThaur3a bhI lar3ane ke liye sajadhaja kara taiyAra ho gaye, tava jyeSTha sudI 13 ko gA~va nAgaura va aSAr3ha sudI pUrNimA ko nAgaura meM donoM pakSoM meM ghamAsAna yuddha huaa| donoM bAra indrasiMha kI senA bhAgI aura anta meM nAgaura kA adhikAra mahArAja ko milA / , 6. pomasiMha bhaNDArI :-- * yaha saMvat 1767meM jAlaura, sAMcaura kA hAkima niyukta huA / saMvat 1776 meM jaba bAdazAha pharrukhasiyara mArA gayA, taba mahArAjA ajItasiMha ne ise phauja dekara ahamadAbAda bhejA thA / 7. sUratarAma bhaNDArI: I0sa01743 akTUbara ko jayasiMha kI mRtyu ke bAda mahArAjA zrabhayasiMha ne mer3atA se bhaNDArI sUrata rAma ko, alInivAsa ke ThAkura sUrajamala aura rUpanagara ke zivasiMha ko ajamera para adhikAra karane ke liye bhejA aura inhoMne yuddha karake ajamera para kabjA jamA liyA | 8. gaMgArAma bhaNDArI: yahU vijayasiMha ke samaya (I0 sa0 1752-92) meM huA / yaha Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhAna vaMzIya jaina-vIra 225 kevala rAjanItajJa hI nahIM thA, varan vahAdura sipAhI bhI thaa| yaha mer3atA ke yuddha meM bhI gayA thaa| jo sat 1790 IsvI meM maraiToM aura rATha.r3oM ke bIca meM huA thaa| 6. ratanasiMha bhaNDA : osavAla vaMza ke eka pratiSThita gharAne meM utpanna huA thA! yaha talavAra kA dhanI, vyavahArakuzala, rAjanItajJa, svAbhimAnI aura kartavya-parAyaNa senApati thaa| mug2ala bAdazAha kI ora se san 1730 meM mAravAr3a kA rAjA abhayasiMha ajamera aura gujarAta kA gavarnara niyukta huvaa| tIna varSe pazcAt abhayasiMha, ratanasiMha bhaNDArI ko yaha kAryabhAra saMpakara dehalI calA aayaa| taba ratanasiMha bhaNDArI ne san 1733 se 1737 taka ajamera aura gujarAtakI gavarnarI kA saMcAlana kiyA! gavarnara kA kArya karate huye ina cAra varSoM meM ratanasiMha ko aneka yuddha karane par3e ! mugala sAmrAjya kA patana ho rahA thA, gharena jhagar3oM ne use DAvA~ Dola kara diyA thaa| isaliye kitane hI vidrohI khar3e ho gaye the, marahaThoM kA jora dina para dina bar3hatA jA rahA thA, taba aisI vikaTa paristhiti meM gajarAMta kA gavarnara bane rahanA ratanasiMha jaise vIra yoddhA kA hI kAma thA / aMta meM eka yuddha meM yaha vIragati ko prApta huaa| 10. lasIcandra bhaNDArIH / * yaha mahArAjA mAnasiMha ke rAjya kAla meM (sara 1803-43) Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 rAjapUtAneke jaina-cIra meM dIvAna pada para AsIna rhaa| isako anumAna 2000 rupaye. Aya kA jAgIra meM eka gA~va, milA thaa,| 11. pRthvIrAja bhaNDArI: yaha mahArAjA mAnasiMha ke rAjya-samayaH jAlaura kA hAkima thaa.| jisako, paM0 gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA.ne.zirohI. ke. itihAsa meM likhA hai / 12. bahAduramala bhaNDArI: yaha mahArAjA takhtasiMha ke samayaH (san 1843:73) meM huaa| sambhavatayA mutsaddI vaMza meM yaha sabase antimaathaa| isakA mahArAjA ke Upara aisA prabhAva par3A huA thA ki yathArtha meM loga isI ko.mAravAr3akAH rAjA mAnate the| yaha vAtAisakI aura bhI kIrtiH bar3hAtI hai ki rAjA aura prajA donoM kI bhalAI karane meM jinakA prema isakI nasa nasa meM bharA huA thA. isane koI bhI bAtaH uThA nahIM rkkhii| isI kAraNa se.vahA~ kI prajA isase bahuta hI prasanna zrAhAdita rahatI thii| namaka ke Theke ke kAma meM isane jo kucha sevA,kI thii| usake liye mAravAr3I prajA cirakAla taka isakA AbhAra mAnatI rhegii| sana 1885 meM sattara varSako avasthA meM isakA svargavAsa ho gyaa| 13. kizanamala bhanDArI: yaha mahArAjA saradArasiMha ke pUrva tathA unake zAsana kAla meM rAjya kA koSAdhyakSa rahA. yaha,Arthika viSayoM meM bar3A nipunnthaa| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhAna vaMzIya jaina vIra 227 isane mAravAr3a ke koSa kI nIMva bahuta pakkI DAla dI thI / nimna likhita kavitta se jJAta hotA hai ki use mAravAr3a ke prajA kitanA adhika cAhatI thI / / "baka phaTata bairiyAM, haqa jazarA hoya / suta bahAdara re sire kizanA jaisA na koya / / " + kevala saMkhyA 5 aura 6 ke vIroM kA saMkalana osavAla bhAga 4 aMka 10 se kiyA gayA hai' bAkI kA paricaya Some Distinguished Jains se karAyA gayA hai / " Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina vIra siMghavI indrarAja ai. phUTa taine hinda kI turkI tamAma kI / logoM kA caina khodiyA rAhata harAma kI // -ajJAt bhArata ke phUTa aura bera do prasiddha meve haiM / inako yahA~ phalate phUlate dekha kara mahAtmA TAMDa sAhaba ne duHkhI hokara likhA thA:-- "hAya ! kisa kughar3I meM abhAgI bhArata-santAna ne sajAti bhAiyoM ke hRdaya rudhira kA bahAnA sIkhA thA, usI kudina se bhArata ke ujAr3a hone kA Arambha hone lagA / vizrAma sthAna bhAratavarSa asIma duHkha kA kArAgAra aura ananta yantraNA meM andhana ra kakUpa kI bhAnti ho gayA hai| kurukSetra kI bhayaMkara ramazAnabhUmi Arya gaNoM kI gRha-phUTa + kA rudhira maya namUnA dikhA 228 + bhArata kI isa "gRha-phUTa" para bhAratendu vAvU harizcandrI kyA khUba bhAvapUrNa gIta likha gaye haiM : jaga meM ghara kI phUTa varI / ghara kI phUTahiM soM binasAI suvarana laMkapurI // Teka // phUTahiM soM sava kaurava nAse bhArata-yuddha bhayau / jAkau ghATo yA bhArata meM avalauM nAhi pUjayau // phUTahiM soM jayacanda bulAyau javanata bhArata dhAma / jAko phala aklauM bhogata sava Araja hoi gulAma // jo jaga meM dhana, mAna aura dala Apuna rAkhana ho / tau apane ghara meM bhUle hU~ phUTa karo mata, koya // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhAna vaMzIya jaina vIra 229 rahI hai / saba bAtoM ko jAna bUjhakara bhI bhArata-santAna kisa liye Apasa meM lar3Abhir3A karate haiM, isa marma ko bhagavAna hI jAneM ! bhArata-bhUmi ne kisI samaya bhI phUTa se nistAra nahIM paayaa| isake mAyA moha meM par3a kara na jAne aba taka kitane bhArata-santAna akAla meM isa loka se cale gaye haiN| matavAle hokara apanA hI satyAnAza kara baiThe haiM, isakI gintI koI bhI nahIM kara sakatA, isakA zokadAyaka Adarza Aja taka svarNaprasU bhAratavarSa meM camaka rahA hai / ___ yahA~ eka aise hI anaryakArI gRha kalaha kA varNana kiyA jAtA hai, jisake kAraNa vyartha hI siMghavI indrarAja jaise dezabhakta nIti-nipuNa vIra senApati ko apane prANa ga~vAne pdd'e| ___ mahArAja mAnasiMha ke I0sa0 1804 meM mAravAr3a ke rAjyAsana para baiThate hI gRha kalaha kA srotA. phUTa nikalA / jo rAThaur3a saradAra aura sAmanta kisI samaya mAravAr3a kI Ana ke liye miTane ko prastuta rahate the, vahI vIra vA~kure mAravAr3I rAjapata mAravAr3a ke gaurava ko dhUladhUsarita karane liye kaTivaddha ho gye| isa gaha-kalaha ne unakA yahA~ taka patana kiyA ki ve mAravAr3a ke zAsana kI bAgaDora vijAtIya aura videzIya vyaktitaka ko sapane + apanoM ke sara pe vAra hai gairoM ke bUTa kA / phala pA rahA hai mulka yaha Apasa kI phUTa kA / / -ajJAta TADa rAjasthAna prathama bhAga dvi0 khaM0 a04 pR.117 ... Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 rAjapUtAne ke jainacaura ke liye aneka prakAra ke SaDyantra racane lge| bhAgya se unheM isa durecchA ko kAryarUpa meM paraNita karane kA anAyAsa avasara bhI hAtha aagyaa| ___ udayapura ke rANA bhImasiMha kI atyanta rUpavatI kanyA kRSNakumArI kA vivAha jodhapura ke mahArajA bhImasiMha se honA nizcita huA thA, parantu unake svargAsIna ho jAne ke kAraNa, jodhapura ke eka SaDyantrakArI ne isa kanyA se vivAha karane kA prastAva, jayapura ke mahArAja jagatasiMha dvArA karAyA, jise udayapura ke rANA ne saharSa svIkAra kara kiyaa| idhara jodhapura-nareza mAnasiMha ko yaha kahakara bhar3akAyA gayA ki "udayapura-rAjakumArI kA vivAha samvandha pahale jodhapura ke mahArAja se nizcita huA thA, yadi jayapura-nareza ke sAtha yaha sambandha hogayA to, sadaivaM ko jodhapurarAjya ko kalaMka laga jAyagA; kyA siMha ke hote huye usake zikAra ko lomar3I chIna sakegI? yaha sambandha vo jodhapura ke rAjyasiMhAsana ke sAtha huA thA, ataH nava Apa usa para AsIna haiM to usa kumArI ko varaNa karane kA Apako hI adhikAra hai| . buddha mahArAja ukta bAtoM meM Agaye aura yaha sambandha na lene ke liye jodhapara ke mahArAja ko eka patra likhaa| jayapura nareza to pahile se hI. bhara diye gaye the, phira bhalA unheM isa patra ko mAnane kI kyA AvazyakatA thI ? pariNAma isakA yaha huA ki mahArAja bhAnasiMha ne jayapura para AkramaNa kara diyaa| kintu samara-bhUmi meM jAte hI mAnasiMha ke Azcarya aura duHkha kI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . cauhAna vaMzIya jaina-cIra 231 phoI sImA na.rahI, jaba unhoMne dekhA ki, apanI ora ke sAmanta mAravAr3a kI sajI huI senA ko lekara jayapura-sainya meM jA mile haiM, aura to aura, apane phuTumbI bIkAnera-nareza ko bhI jaba zatrupakSa se milA huA dekhA, to vaha duHkha se adhIra ho utthe| vaha aphale hI usa mahA vipatti meM phaMsa gaye aura isa prakAra apane hI hitapiyoM dvArA vizvAtaghAta karane para jodhapura-nareza mAnasiMha ko yuddha-kSetra se bhAganA par3A / isa se pUrva kabhI mAravAr3I vIroM ne yuddha meM pITha nahIM dikhAI thI, taba apanoM hI ke vizvAsaghAta ke kAraNa unheM yaha durdina dekhanA par3A / isa ghaTanA kA varNana karate huye mahAtmA TaoNDa kaisI bhedabharI bAta likha gaye haiM :___"jAtigata patana jAti ke dvArA hI hotA hai |.jaatiiy gaurava ke sUrya asta karane ko yadi jAti svayaM agrasara na ho to, kabhI anya jAti ke dvArA yaha kArya siddha nahIM ho sakatA bahuta ummIda thIM jinase, huye vaha maharSI kAtila / hamAre mAla karane ko bane khuda pAsavA~ phAtila / / x -ajJAt bArAmA~ ne.Aga dI.jaba AziyAne ko mire / jina.pai.takiyA thA vahI patte havA dene lge| -ajJAta * isa ghara ko Aga laga gaI ghara ke cirAyase / dila ke phapholeM jala uThe sIne ke dAga se| --ajJAta Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 rAjapUtAne ke jaina-cIra jo mahAzakti jAti kI prANa-pratiSThA kA detI hai, jAti kI nasa-nasa meM apanA avyartha teja bhara detI hai, usa mahAzakti. kA jisa dina se jAti ne apamAna kiyA tathA Alasya aura vilAsitA ke vazIbhUta hokara jAtIya bhrAtRbhAva ko jar3a meM kuThArAghAta kiyA ki vaha jAti usI roz2a se patana ke dala-dala meM phaMsa jAtI hai *" ___ rAjA mAnasiMha senA ke sAtha bhAgakara sava se pahile jAlaura kA Anaya lene ke liye vIsalapura meM A pahu~ce / cainamala siMghavI nAmaka rAjakarmacArI ne mAnasiMha ko jAlaura meM Azraya lene ke liye udyata dekhakara kahA-"mahArAja! yahA~ se dAhinI ora nau kosa kI dUrI para rAjadhAnI jodhapura aura 40 kosa kI dUra para jAlaura kA kilA sthita hai / jAlaura kI apekSA jodhapura meM bar3I saralatA se pahuMcA jA sakatA hai| Apa yadi apane bAhuvala se rAjadhAnI kI rakSA karane meM samartha na hoMge, to anyatra sthAna meM rahakara siMhAsana ke adhikAra kI AzA kahA~ hai ? Apa jaba taka rAjadhAnI meM rahakara sihAsana ke rakSA kI ceSTA karate raheMge3 taba taka sampUrNa sarvasAdhAraNa prajA avazya hI Apake pakSa kA avalamvana kregii|" mahArAja mAnasiMha isa karmacArI ke upadeza ko nyAyasaMgata jAnakara kucha ghaNToM meM jodhapura ke kile meM Akara apanI tathA rAjyAsana kI rakSA kA upAya karane lge| ... - - - - - - - - . . : * TADa rAjasthAna dU0 mA pa0 253-54 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 siMghavI indrarAja kintu ThIka khatare ke make para unake saradAra aura sAmantoM ne unake prati vizvAsaghAta aura droha kiyA thA, ataH vaha apane rahe sahe anuyAiyoM ko bhI zaMkitadRSTi se dekhane lage / jahA~ jAna aura mAla kI bAjI lagI huI ho, vahA~ apanI ora ke khilAr3I hI pratidvandI se mile huye hoM, rakSA ke liye bAndhI huI talavAra hI jaba apanA rakta cATane ko udyata huI ho athavA zomA ke liye pahanA huA gale kA hAra hI jaba nAga vanakara Dasa rahA ho, taba kaise aura kyoMkara kisI para vizvAsa kiyA jA sakatA hai? nyAgha itanA bhayAnaka nahIM jitanA ki gaumukhI vyAgha, zatra se caukannA rahA jA sakatA hai, para mitrarUpa-zatru se bacanA parA Ter3hI khIra hai / astu, mAnasiMha ke jo sacce hRdaya se zubhecchu the, unheM bhI vaha kapaTI aura drohI samajhane lge| zarIra ke kisI aMga ke sar3ajAne para jaba auparezana kiyA jAtA hai, taba dUSita rakta ke sAtha kucha svaccha rakta bhI zarIra se pRthaka hojAtA hai ! isI nIti ke anusAra mAravAr3a ke cAra sAmanta jo mahArAja mAnasiMha kI jAti ke the aura hRdaya se deza-bhakta the, unheM mahArAja mAnasiMha ne zatra se milA huA samajha kara kile se bAhara nikAla diyaa| TaoNDa sAhaba ke kathanAnusAra idrarAja siMghI jo mAnasiMha ke pahale mAravAr3a ke do rAjAoM ke zAsana samaya meM dIvAna pada - jise hama hAra samajhe thegalA.apanA sajAne ko / vaha kAlA nAga bana baiThA hamAre kATa khAne ko / / -ajJAt Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 . rAjapUtAne ke jaina-cIra para niyukta thA, vaha bhI inake sAtha thaa| . zuddha hRdaya se zubheccha aura jAnisAra hone para bhI jaba ukta cAra sAmanta aura indrarAja siMghavI "drohI" jaise ghRNita aura mahApAtaka lAJchana lagAkara pRthaka kiye gaye tatra lAcAra yaha loga cupacApaM kile ke vAhara par3I huI zatru-sainya se zrI mile| . mAravAr3a rAjya ke pralobhana meM jayapura-narezaM jagatasiMha apanI sainya ko lekara 5 mAha taka jodhapara ke kile ko dherai hue par3e rheN| phira bhI vaha itane lambe samaya meM mAravAr3a ke rAjyAsana ko prApta na kara ske.| aMtaH inako apane pakSa meM milatA huA dekha kara jagatasiMha ko aura usake una anuyAiyoM ko jo mAravAr3I hote hue bhI mAravAr3a para jayapura-narezaM ko car3hAkara lAye the, apAra harSa huaa| paraM, inake milane meM aura auroM ke milane meM pRthvI AkAza kA antara thA! .. yaha apamAnita hone para bhI vibhISaNa, jayacanda aura zaktaMsiMha kI bhAMti pratihiMsA kI Aga se apane ho gharako jalAne ke lie unmatta nahIM ho uThe the!. vyaktigata manamuTAva ke kAraNa vaha apanI mAtRbhUmi ko sadaiva ke liye paratantratA kI ber3I meM jakar3avA dene ko prastuta nahIM the, aura na vaha apanI pratihiMsA kI Aga ko nirdoSa vyaktiyoM ke rakta se bujhAne ko taiyAra the / yadi ----- -~ ~arimminimum + bharayo vibhISaNapaMjateM, yaha bhArataM brahmANDa ! kyoM na hoya gRha bheda ta gRha gRha laMkAkANDa "-viyogIhari Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauhAna vaMzIya jaina vIra 235 atyakti na samajhI jAya to kahanA par3egA ki indrarAja siMghavI kA bhautika zarIra usa miTTI se nahIM banA thA, jisase ki vibhISaNa, jayacanda aura zaktasiMha Adi kA zarIra banA thA / apitu dezaprema aura sahRdayatA ke paramANu jo eka sthAna para ikaTThe hogaye the, usI puMja kA nAma zAyada indrarAja siMghavI rakha diyA gayA thaa| mAravAr3a-nareza ke isa durvyavahAra se indrarAja siMghavI krodhita nahIM huaa| balki isa vipadAvasthA meM par3a jAne se jodhapura-nareza ko apane parAye kA jo jJAna taka nahIM rahA thA, isa para use tarasahI AyA.! "taba kyA mAravAr3a aba mAravAr3iyo kA na rahakara kaMchavAhoM kA hogA ? nahIM, yaha zarIra mAravAr3a kA hai, aMtaH jaba taka isameM eka raktakI bUMda bhI bAkI rahegI, hama mAravAr3iyoM ke sivA yahA~ kisI kA Adhipatya na hone deNge| yaha pAgala kA pralApa aura zekhacillI kI bar3a nahIM, apitu indrarAja siMghavI aura una cAra sAmantoM kA bhISaNa saMkalpa thaa| ataevaM unhoMne zatra-pala meM rahate hue bhI kisI prakAra zatra-pakSake saMbase prabala zaktizAlI * kholi videsinukoM diyau, desa-dvAra mtimnd| svAratha-lagi kInoM kahA, are adhama jycnd|| svarga-desa luTavAya, saMTha ! kiyau kanaka meM chaar| phUTa bIja ita bvai gayo, jayacanda jaati-kutthaar|. diyo videsinu arapi,dhana-dharatI gharama svchNd| hamaiM phUTa aba. deta taM dhika dAnI jayacanda // --viyogIhari Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ___ rAjapUtAne ke jaina-vIra amIrakhA~ ko phor3a liyA aura cupacApa.zatra-sainya meM se nikala kara jayapura para AkramaNa kara diyaa| . . . . . . . idhara mahArAja jagatasiMha jo mAravAr3a ke rAjya pAne kA sukhasvapna dekha rahe the, jaba unhoMne jayapara vidhvaMsa hone aura apanI . parAjaya kA duHkhada samAcAra sunA to bhauMcakra se raha gaye / mAravAr3a kA rAjya to kyA, unheM apane hI rAjya ko cintA ne zrA gherA / ataH vaha jodhapura kA gherA chor3akara jayapara kI ora zIghratA se sasainya cala diye / mArga meM indrarAja siMghavI ne inakI senA ko bhI ThIka kiyA aura unase mAravAr3a kA lUTA huA mAla . saba chIna liyA / jodhapura kI isa prakAra rakSA aura jayapura-rAjya . ke vidhvaMsa ke samAcAra, java mahArAja mAnasiMha ne sunA to vaha avAka raha gaye, vaha indrarAja ke isa deza prepa, svAmibhakti aura.. nIti-nipuNatA se atyanta hI prasanna huye| vijayI indrarAja java jodhapura AyA taba mAnasiMha ne usakA atyanta prema pUrvaka svAgata kiyA aura abhinandana svarUpa eka kavitA bhI banAkara kahI, jisake tIna padya nimna prakAra haiM: pair3iyAM gherA jodhapura, prAviyA dalA askh|| pAva digante indarA, the dIdhA bhujayaMma // indAve asavAriyAM, jina cauhaTe ambera / dhana maMtrI jodhA narA, the jaipura kIvI jera // Ama par3atoM indarA, teM. dInA bhujadaMDa / . mAkhAr3a no ke.TiroM, rAkhyo rAja akhaNDa / / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMghavI indrarAja 237 TaoNDa sAhaya ke kathanAnusAra isa vijayopalakSa meM indrarAja siMghavI mAravAr3a ke pradhAna senApati-pada se vibhUSita kiyA gyaa| rAjya kI vyavasthA ThIka kara lene para mahArAja mAnasiMha ne apane phuTambI bIkAnera nareza se badalA lene ke lie bAraha hajAra senA ke sAtha pradhAna senApati indrarAja tathA anya saradAroM ke sAtha yuddha ke lie prasthAna kiyaa| vAparI nAmaka sthAna meM donoM senAoM kA yuddha huA / bIkAnera ke mahArAja isa yuddha meM parAsta hokara apanI rakSA karane ke lie rAjadhAnIko cale aaye| bIkAnera mahArAja ke bhAgate hI mahArAja mAnasiMha ke pradhAna senApati indrarAja Adi unakA pIchA karate hue gajanera nAmaka sthAna meM A pahu~ce, anta meM vivaza hokara bIkAnera mahArAja ko sandhi karanI par3I aura yuddha kI hAni ke pUrti svarUpa do lAkha rupayA tathA phalaudI kA vaha paraganA jise unhoMne jayapura mahArAja kI himAyata karake adhikAra kara liyA thA lauTAnA pdd'aa| siMghavI indrarAja kI sevAoM se prasanna hokara mahArAjA mAnasiMha ne use rAjya ke sampUrNa adhikAra sauMpa diye the| jaisA ki mahArAjA mAnasiMhajI dvArA racita mAravAr3I bhASA ke nimna dohe se prakaTa hotA hai : pairI mArana mIrakhAM, rAja kAja indarAja / mahato zaraNoM nAtha re, nAtha sa~vAre kAja / / . indrarAja kI isa unnati se unake purAne zatru aura bhI jalabhuna kara khAka ho gye| ve siMghIjI kI isa unnati ko na dekha skeN| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238, rAjapUtAne ke jaina vIra unhoMne isake khilApha para yantra racanA zurU kiyA, isake liye unheM ( acchA maukA bhI hAtha laga gyaa| navAba mIrakhoM ne (jo usa: samaya mahArAja mAnasiMha kA mu~ha car3hA huA thA. aura jo apane mAyAcAra pUrNa vyavahAroM se eka atyanta zaktizAlI thA ) mu~r3avA, kucerA Adi apane jAgIra ke gA~voM ke alAvA mehatA aura nAgaura : para bhI adhikAra karane kA vicAra kiyA thaa| yaha bAta indrarAja, siMghavI ko durI lagI / usane isa para bar3I Apatti prakaTa kI / / basa isa avasara se lAbha uThAkara indrarAja siMghavI ke zatruoM neH navAba amIroM ko bhar3akA diyA / vi0 saM0 1873 kI caitra sudI 8 ko navAva ne apanI phauja ke kucha saroM ko kile para bhejA / .. unhoMne vahA~ pahu~ca kara apanI car3hI huI tanaravAha mA~gI / detanaH kA to bahAnA thA, dasa bAta hI bAta meM bhagatA hogA aura gAna saradAroM ne hamalA bola kara indrarAja siMghavI kA prAraMganAza. kara diyA / mahArAja mAnasiMha ko isa bAta se bakApAta kA. sA. duHkha huA, ve vihala ho gaye, unake hRdaya meM ghora viSAda chA gayA aura saMsAra se unheM virakti sI ho gii| unhoMne rAjya karanA, 1 chor3a diyA aura ekAnta vAsa karane lage / indrarAja ke isa balidAna ko suna kara mahArAja mAnasiMha ne jo kavitta kahA thA, vaha.. isa prakAra hai paur3iyAM kina pozAkarU~ kehI jAgAM joya | Thaura kaMThe huye jIvatAM hor3a na maranA hoya / / 1 [ 28 janavarI san 23] . . . Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jA~gala - bIkAnera rAjya Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TA SERGICEL SONICHEN REKENCA, REECECIL KIDELES DEKEZ KT. LEXY GREY BECE OKRA C.KINEKEN vIroM kI santAna, mAna para jo marate the; karate the zubha karma, dharma dhIraja gharate the / bharate the nava bhAva, dIna kA dukha harate the; kabhI svapna meM bhI, na Teka se jo Dharate the / . "kaNTaka" --- BCC XXXXKE BED COOKG Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIkAnera-paricaya bIkAnera-rAjya kI cauhahI isa prakAra hai:-uttara-pazcimabahAvajJa pura, dakSiNa-pazcima jaisalamera, dakSiNa-mAravAr3a, dakSiNa-pUrva jayapura, zekhAvATI, pUrva meM lAhora-hisAra / yahA~ 23315 vargamIla sthAna hai| isa zahara ko rAThaur3avaMzI rAjA pIkA ne san 1439 I0 meM vasAyA thaa| bIkAnera, rAjapatAne meM prasiddha dezI rajavAr3e kI rAjadhAnI marubhUmi (retIlI jamIna) meM hai, yaha zahara patthara ke sAr3he tIna mIla lamve parakoTe se ghirA hai, jisa meM 5 phATaka haiM aura tIna ora khAI hai| bIkAnera ke kUe 300 se400 phuTa taka gahare haiM, yahA~ varSA bahuta kama hotI hai, loga varSA kA pAnI kuMDoM meM (eka prakAra kA choTAsA tAlAva) bharalete haiM, jo prAyaHpratyeka makAna meM bane huye haiM aura sAlabhara taka isI pAnI ko kAma meM lAte haiM / bIkAnera rAjya bhara meM eka bhI nadI nahIM hai, parantu aba eka nahara vartamAna bIkA-, nera-nareza ne bahuta rupayA kharca karake paMjAba ke dariyA se bIkAnera rAjya meM nikalavAI hai| manuSya saMkhyA ke anusAra bIkAnera rAjapatAne meM cauthe nambara kA zahara hai / san 1931 kI mardumazumArI. meM bIkAnera rAjya kI jaina jana-saMkhyA 29773 rhii| bIkAnerarAjya meM bhI kitane hI jaina-mandira haiM, jinakA ullekha sthAnAmAva, ke kAraNa nahIM kiyA gayA hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patana " Tapaka ai zamA! A~sU banake paravAne kI A~khoM se / : sarApA darda hU~ hasarata bharI hai dAstAM merI // - "ikaMvAla"" 1. sagaraH--- "zrI jAlora mahAdurgAdhipa devadAvaMzIya mahArAjA zrI sAmantasIjI the, tathA unake do rAniyA~ thIM, jinake saMgara vIramade aura kAnhar3a nAmaka tIna putra aura umA nAmaka eka putrI thI / sAmantasIjI ke bAda unakA dUsarA putra bIramade jAlorAdhipati huA aura sagara nAmaka bar3A putra delavAr3e meM Akara vahA~ kA svAmI huA / isa kA kAraNa yaha thA ki sagara kI mAtA delavAr3e ke jhAlAjAta rAMgA bhImasI kI putrI thI aura vaha kisI kAraNa se apane putra sagara ko lekara apane pitA ke yahA~ calI gaI thii| ataH sagara apane nAnA ke ghara meM hI bar3A huA thA, jaMba . sagara yuvAvasthA ko prApta huA, usa samaya sagara kA nAnA bhIma Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patana 243 - 1 siMha jo ki aputra thA, mRtyu ko prApta hogayA, tathA marane ke samaya vaha sagara ko apanA uttarAdhikArI banA gyaa| ataeva rANA bhImasiMha ko mRtyu ke pazcAt 140 grAmoM sahita sagara delavAr3e kA svAmI huA aura usI dina se vaha rANA kahalAne lagA, usakA zreSTha tapasteja cAroM ora phaila gayA, usa samaya cittaur3a ke rANA ratanasI para mAlavapati muhammada bAdazAha kI phauja car3ha AI, taMba rANA ratanasI ne sagara ko zUravIra jAnakara use apanI sahAyatA ko bulAyA | yuddha - AmaMtraNa sunate hI sagara apanI senA ko lekara raayaa| ratanasI kI sahAyatA ko pahu~ca gayA / bAdazAha, sagara ke sAmane na Thahara sakA aura prANa bacAkara bhAga nikalA, taba mAlavA deza ko sagara ne apane kabje meM karaliyA / kucha samaya ke pazcAt gujarAta ke mAlika vAhilIya jAta ahamada, vAdazAha ne rANA sagara ko kahalA kara bhejA ki "tU mujhako salAmI de aura hamArI naukarI ko maMjUra kara, nahIM to mAlavA deza ko maiM tuma se chIna lUMgA " svAbhimAnI sagara bhalA yaha bAta kaise svIkAra kara sakatA thA ? pariNAma yaha huA ki sagara aura bAdazAha meM ghora yuddha huA, AkhirakAra bAdazAhaM hArakara bhAga gayA aura sagara ne samasta gujarAta ko apane adhikAra meM karaliyA / isa taraha parAkramakArI sagara mAlavA aura gujarAta kA adhipati hogayAM / kucha samaya ke bAda punaH kisI kAraNa se gorI bAdazAha aura rANA ratanasI meM paraspara virodha utpanna hogayA aura bAdazAha cittaur3a para car3ha AyA, usa samaya rANAjI ne zUravIra sagara ko bulAyAM aura Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 .. rAjapUtAne ke jainavIra . . sagara ne Akara una donoM kA Apasa meM mela karA diyA tathA vAdazAha se daNDa lekara usane mAlavA aura gujarAta deza punaH vAdazAha * ko vApisa de diye, usa samaya rANAjI ne sagara kI isa buddhi- . mattA ko dekhakara use maMtrIzvara kA pada diyA aura vaha (sagara) delavAr3e meM rahane lagA tathA usane apanI buddhimattA se kaI eka zUravIratA ke kAma kara dikhaaye| 2. bohitya:* sagara ke bo.hattha, gaGgadAsa aura jayasiMha nAmaka tIna putra the, inameM se sagara ke pATapara usakA bohitya / nAmaka jyeSTha putra maMtrI-. zvara hokara delavAr3e meM rahane lagA, yaha bhI apane pitA ke samAna / bar3A zUravIra tathA buddhimAna thaa| .... 'bohitya kI bhAryA vaharaMgade thI, jisa ke zrIkaraNa, jaise, jayamalla, nAnhA, bhImasiMha, padamasiMha, se.majI, aura puNyapAla nAmaka . ATha putra the aura padmAvAI nAmaka eka putrI thii| .... 3. zrIkaraNa:. ke samaghara vIradAsa haridAsa aura udhaNa nAmaka cAra putra the|. yaha (zrIkaraNa) bar3A zUravIra thA, isane apanI bhujAoM ke bala se.. macchendragar3ha ko phataha kiyA thA,eka samaya kA prasaMga hai ki-bAda : zAha kA khajAnA kahIM ko jArahA thA, usako rANAzrIkaraNa ne lUTa. bohitya nai cittaur3a ke rANA rAyamalaM kI sahAyatA meM upasthita hokara bAdazAha se yuddha kiyA; aura use bhagA diyA thaa| : Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patana 245 liyA, jaba isa bAta kI khabara bAdazAha ko pahuMcI, taba usane apanI phauja ko lar3ane ke liye macchendragar3ha para bheja diyA, rANA zrIkaraNa vAdazAha kI usa phaujase khUba hI lar3A parantu AkhirakAra vaha apanA zUravIrattva dikhAkara usI yuddha meM kAma AyA / 4. samaghara:__ rANA ke kAma AjAne se idhara to bAdazAha kI phauja ne macchendragar3ha para apanA kabjA kara liyA, udhara rANA zrIkaraNako kAma AyA huA sunakara rANA kI strI ratanAde kucha dravya (jivanA sAtha meM cala sakA) aura samadhara Adi cAroM putroM ko lekara pIhara (kher3Ipura) ko calI gaI aura vahIM rahane lagI tathA apane putroM ko aneka prakAra kI kalA aura vidyA sikhalAkara nipuNa kara diyA / vikrama saMvat 1323 ke ASAr3ha vadi 2 puSya nakSatra guruvAra ko kharataragacchAdhipati jainAcArya zrIjinezvarasUrijI mahArAja bihAra karate huye vahA~ (kher3Ipura meM) padhAre / inake dharmopadeza se rAnI ke cAroM patroM ne jaina zotrokta vidhi se zrAvakoM ke bAraha bratoM ko grahaNa kiyA, tathA AcArya mahArAja ne unakA mahAjana vaMza aura bohittharA (botharA) gotra sthApita kiyaa| jainadharma meM dIkSita hone ke bAda ukta cAroM kumAroM ne dharmakAryoM meM dravya lagAnA zuru kiyaa| tathA ukta cAroM bhAI saMgha nikAla kara aura prAcArya mahArAja ko sAtha lekara siddhigirI kI yAtrA ko gye| isa yAtrA meM unhoMne eka karor3a dravya lagAyo / java la.Takara vApisa Aye taba sabane milakara samadhara ko saMghapati kA pada diyaa| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina vIra 246 5. tejapAla :-- samadhara ke tejapAla nAmaka eka putra thA, samadhara svayaM vidvAn thA, ataH usane apane putra tejapAla ko bhI chaH varSa kI avasthA meM ho par3hAnA zurU kara diyA aura daza varSa taka usase vidyAbhyAsa meM uttama parizrama karavAyA / tejapAla kI buddhi bahuta hI teja thI, ataH vaha vidyA meM khUba nipuNa hogayA tathA pitA ke sAmane hI gRhasthAzrama kA saba kAma karane lagA | ...... samadhara kA jaba svargavAsa huA, tatra tejapAla kI avasthA lagabhaga 15 varSa kI thii| tejapAla gujarAta ke rAjA se gujarAta kharIda kara usakA rAjA vana gayA / vi0 saM0 1377 jyeSTha vadI 11 ke dina, tIna lAkha rupayA lagAkara dAdA sAhiba jainAcArya zrI jinakuzalasUrijI mahArAja kA nandI (pArTa) mahotsava pATana. nagara meM kiyA tathA ukta mahArAja ko lekara zatruMjaya kA saMgha nikAlA aura vahutasA dhana zubha mArga meM lagAyA / pIche sava. saMghane milakara tejapAla ko mAlA pahinAkara saMghapati kA pada diyA ! isa.. prakAra aneka zubha kAryoM ko karatA huA apane putra bIlhAjI ko gharakA bhAra sauMpa kara anazana karake svargAsIna huA / 6. bIlhAjI: : 'ke kavA aura dharaNa nAmaka do putra hue, bIlhAjI ne bhI apane pitA ke samAna aneka dharma kRtya kiye / 7. kar3avA :--- vIrahAjI kI mRtyu ke pazcAt unake pATapara unakA bar3A putra Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvanoM kA utthAna aura patana 247 kaDUvA baitthaa| isakA nAma to alabattA kar3avA thA,parantu vAstavameM yaha pariNAma meM amRta ke samAna mIThA niklaa| eka bAra yaha mevAr3a dezastha cittor3agar3ha dekhane ke liye gyaa| usakA Agamana suna kara cittaur3a ke rANAjI ne usakA bahuta sammAna kiyaa|thodd'e dinake vAda maoNDavagar3ha kA vAdazAha kisI kAraNa se phaija lekara cittaur3agar3ha para car3ha AyA / isase sabhI cintita huye, tava rANA ne kar3avA se kahA:-"pahile bhI tumhAre parakhAnoM ne hamAre pUrvajoM ke aneka bar3e bar3e kAma sudhAre haiM, isaliye apane pUrvajoM kA anukaraNa kara, Apa bhI hamAre isa kAma ko sudhaaro|" yaha sunakara kaDUvAjI ne vAdazAha ke pAsa jAkara apanI buddhimatA se use samajhA kara paraspara meM mela karA diyA aura bAdazAha kI senA ko vApisa lauTA diyaa| isa bAta se nagaravAsI jana bahuta prasanna huye aura rANAjI ne bhI prasanna hokara kaDuvAjI ko apanA pradhAna maMtrI banAyA / ukta pada ko pAkara kar3avAjI ne apane sadvartAva se vahA~ uttama yaza prApta kiyaa|kuch dinoM ke bAda kaDuvA rANAjI kI AjJA lekara aNahilapattana meM gaye, vahA~ bhI gujarAta ke rAjAne inakA bar3A sammAna kiyA tathA ina ke guNoM se santuSTa hokara pATana inheM saupa diyA, kaDUvAjI ne apane kartavya ko vicAra kara sAta kSetroM meM bahuta sA dravya lagAyA, gujarAta deza meM jIva-hiMsA ko banda karavA diyA, tathA vikrama saMvat 1432 ke phAlguNa badI chaTTha ke dina kharataragacchAdhipati jainAcArya zrIjinarAjasUrijI mahArAja kA nandI(pATa) mahotsava savAlAkha rupaye lagAkara kiyA, isake sivAya inhoMne Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 rAjapUtAne ke jaina vIra zatruMjaya kA saMgha bhI nikaalaa| inhoMne yathA zakti jinazAsana kA acchA udyota kiyaa| antameM anazana ArAdhana kara svargAsIna huye / 8. jesalajI: kar3avA jI kI cauthI pIr3hI meM jesalajI huye, unake baccharAja, 'devarAja aura haMsarAja nAmaka tIna putra huye / " 6. baccharAjajI : apane bhAiyoMko sAtha lekara maNDovara nagara meM rAva riddhamalajI ke pAsa jA rahe aura rAva riddhamala jI ne baccharAjajI ke buddhi ke adbhuta camatkAra ko dekhakara unheM apanA maMtrI niyata karaliyA / jaba riddhamala rANA kumbhAM ke hAthase mArA gayA, taba baccharAja ne jodhA ko maMDaura bulAne ke liye nimaMtraNapatra bhejA aura usako rAjA prasiddha kiyA / kucha kAla ke bAda jodhA ke lar3ake bIkA ne apane liye eka navIna rAjya sthApita karane kI abhilASA se maMDaura se uttara kI ora prasthAna kiyA / baccharAja bhI usa parAkramI yuvarAja ke sAtha ho liyaa| baccharAjakA yaha kArya bahuta hI ThIka thA bacchAvata vaMza ke itihAsa meM una ke zubha saMvat kA prArambha yahIM se hotA hai / vIkA ke saubhAgya ne jora lagAyA aura usako apane kArya meM pUrNa saphalatA prApta huii| jaMgala ( Janglu) ke saMkaloM (Snnking) kI bhUmi ko apane adhikAra meM karake aba usane pazcima kI ora gamana kiyA aura bhaTTiyoM (Phatting ) se bhAgaura + jainasampradAya zikSA pR0. 639-44 / , Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patana 249 jota liyaa| yahI usa ne maMDaura chor3ane ke tIsa varSa bAda arthAt san 1488 I0 meM apanI rAjadhAnI bIkAnera kI nIMva DAlI aura yahIM para vaha apane naye jIte haye dezoM kA svataMtra rAjA vanakara rahane lgaa| baccharAja bhI apane kuTumbasahita isI jagaha rahane lagA aura apane svAmI kI bhAMti usa ne bhI vacchasAra nAma kA eka gA~va vasAyA / baccharAja bar3A hI premI aura dharmAtmA purupa thA / usa ne jainadharma kI prabhAvanAke liye bahuta kucha udyoga kiyA / usane zatrujaya kI yAtrA kI aura aMta meM pUrNa vayaska aura sarvamAnya hokara usane devaloka ko gamana kiyaa| "baccharAja maMtrI ke karamasI, varasiMha, rattI, aura narasiMha nAmaka cAra putra huye aura baccharAjake choTe bhAI devarAja ke dasa, tejA aura bhUNa nAmaka tIna putra huye / 10. kAmasiMhaH rAva zrI lUNakaraNajI mahArAja ne bacchAvata karamasiMhajI ko apanA maMtrI bnaayaa| karamasiMha ne apane nAma se karamasosara nAmaka grAma basAyA / vikrama saM0 1570meM bIkAnera nagara meM neminAtha svAmI kA eka bar3A mandira banavAyAthA jo ki dharmastambharUpa abhI taka maujUda hai| isake sivAya inhoMne tIrtha yAtrA ke liye saMgha nikAlA tathA zatrujaya, giranAra aura AbU Adi tIrthoM kI yAtrA kii| 11. varasiMhaH rAva lUNakaraNajI ke vAda rAva jaitasIjI rAjyAsIna huye, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-caura 250 inhoMne karamasiMha ke choTe bhAI varasiMha ko apanA maMtrI niyata kiyA / varasiMhake megharAja, nagarAja, amarasI, bhojarAja, DUMgarasI aura hararAja nAmaka chaH putra huye / inake dvitIya putra nagarAjake saMgrAmasiMha nAmaka putra huA aura saMbhAmasiMha ke karmacanda nAmaka putra huaa| 12. nagarAja: varasiMha ke svargavAsa hone para rAva jaitasIjI ne apanA maMtrI nagarAja niyata kiyaa| maMtrI nagarAja ko cAMpAnera ke bAdazAha mujaphakara kI sevA meM kisI kAraNa se rahanA par3A aura unhoMne bAdazAha ko apanI caturAI se khuza karake apane mAlika kI pUrI sevA bajAI tathA vAdazAhako AjJA lekara unhoMne zrI zatrujaya kI yAtrA kI aura vahA~ bhaNDAra kI gar3abar3a ko dekhakara zrI zatrujaya kI kuMjI apane hAtha meM lalI / saM 1582 meM java ka durbhikSa par3A usa samaya inhoMne sadAvarta diyA, jisa meM tInalAkha pirojoM kA vyaya kiyaa| ......kucha kAla ke pazcAt inhoMne apane nAma se nagAsara nAmaka grAma vsaayaa| . 13. saMgrAmasiMhaH___ rAva kalyANamalajI mahArAja ne maMtrI nagarAja ke patra saMgrAmasiMha ko apanA rAjyamaMtrI niyata kiyaa| saMgrAmasiMha ne zatrujaya Adi tIrthoM kI yAtrA ke liye saMgha nikAlA tathA pUrva paramparAnusAra dharmadAna kiyA / yAtrA karate huye cittaur3agar3hameM Aye, vahA~ rANA udayasiMhane inakA bahuta mAna-sammAna kiyA vihA~ se ravAnA'. - . ... Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patana 251 hokara jagaha jagaha sammAna pAte huye sAnanda bIkAnera Aye / inake sadvyavahAra se rAva kalyANasiMhajI bar3e prasanna the|" 14. karmacandaH__TA~ka sAhaba likhate haiM ki:- bacchAvatavaMza kA aMtima mahApuruSa karmacanda thA / vaha rAva kalyAnasiMha ke maMtrI saMgrAmasiMha kA lar3akA thaa| jaba san 1573 IsvI meM rAyasiMha gaddI para virAjamAna hue, taba unhoMne karamacanda ko apanA dIvAna banAyA / karamacaMda bar3A hI vidvAna thA / vyavahArika jJAna meM vaha bar3A hastakuzala aura rAjyanIti tathA zAsana meM bar3A catura aura dakSa thA / rAyasiMha ko gaddI para baiThe bahuta dina nahIM hue the. ki itane meM jayapura ke rAjA abhayasiMha ne bIkAnera para AkramaNa kara diyA / yaha samaya bar3A hI gar3abar3a kA thaa| aise bhayaMkara yuddha ke lie rAjya vilakula hI taiyAra nahIM thaa| isa ghabarAhaTa aura ciMtA meM rAjA ne apane maMtrI se salAha kI / maMtrI ne apanI prakhara buddhi . aura vicAra vaicitrya se yahI sammati dI ki, zatru se saMdhi karalI jAya / rAyasiMha ne aisA hI kiyA karamacanda ke buddhibala se rAjya kI sthiti ThIka banI rahI aura bIkAnera meM taba se sadaiva AnandamaMgala rhaa| rAyasiMha bar3A haThI aura jiddI thA aura pratyeka bAta para binA vicAre zIghra hI vizvAsa kara letA thaa| usameM sabase bar3A avaguNa yaha thA ki vaha kisI bAta ke pariNAma kI ora dhyAna nahIM * jaina-samaMdAya zikSA pR0646-48 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 rAjapUtAne ke jaina-dhIra detA thaa| yadi koI doSa bhI usase bana jAtA thA aura koI usa . kI prazaMsA kara detA to vaha bar3A prasanna hotA thA aura usako bahuta inAma detA thaa| usane apane bApa dAdoM ke dravya ko yoM hI vyartha kharca kara diyA aura naye naye kiloM ke vanAne meM sArI AmadanI lagA dii| kitanA hI rupayA usane bhAToMaura cAraNoM ko de ddaalaa| . kahA jAtA hai ki ekavAra zaMkaranAma ke eka bhATa ne usa kI prazaMsA meM kucha kavitta banAye the aura rAyasiMha ko usake dillI se lauTane ke samaya par3hakara sunAye the / rAyasiMha unako sunakara itanA prasanna ho gayA ki udAratA ke Aveza meM Akara apane maMtrI ko AjJA dIki, isabhATako khilaata aura eka karor3a rupayoMkAinAma diyA jaay| isa Adeza ko maMtrI ne ThIka nahIM samajhA / usane rAjA ke sAtha bar3I derataka isa viSaya para vahasa kI, parantu rAjAne isapara inAma ko eka karor3ase savA karor3a kara diyA ! kahA jAtA hai ki eka karor3a rupayA to bhATa ko usI dama de diyAgayA aura vAnI ke liye rAjya kI mAlagujArI giravI rakhadI gii| sambhava hai ki yaha bAta + TA~ka sAhaba ke ukta kathana kI satyatA nimna noTa se aura bhI spaSTa ho jAtI hai: ......"yadi cAraNoM kI bAta mAneM aura bIkAnera ke itihAsa ko satya jAne to, yaha rAjapUtAne ke karNa hI the| inakA pahalA vivAha mahArANA udayasiMhajI kI rAjakumArI jasamAde se huA thaa| jisameM inhoMne dasa lAkha rupaye tyAga ke vA~Te the| aba cittaur3a ke z2anAne mahala meM jAne lage to rANAjI kI dAsiyoM ne eka jInA dikhAkara kahA ki, jo koI isakI eka eka pair3I para eka-eka hAthI de,vaha. se hokara Upara jA sakatA hai, nahIM to dUsarA rAstA aura bhI hai| mahArAna usI. se Upara gaye aura ginI to 50 pair3iyAM thiiN| dUsare dina daravAra karake 50 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patana 253 . akSarazaH saca na ho; parantu isase usa samaya ke rAjya-daravAra kI hAyI aura 500 ghor3e siropAva sameta cAraNoM ko diye |...mhaaraajnaijodhpur meM eka varSa taka raha kara bahuta se gA~va, hAyI-ghor3e aura lAkha pasAva (cAraNa bhAToM ko jo dAna diyA jAtA hai usakA nAma unhoMne pasAva rakkhA hai| bar3e dAna ko jisa meM gA~va bhI hoM atyukti se lAkha pasAva aura karor3a pasAva kahate haiM ) bhAToM aura cAraNoM ko diyaM / aura to kyA nAgora kA paraganA hI zaMkarajI bArahaTa ko de diyA thaa| jisakA hAla Age AvegA / saMvat 1645 meM mahArAja ne savAtIna karor3a pasAva tIna cAraNAM ko diye| saMvat 1649 meM mahArAja burahAnapura se jahA~ vAdazAhI kAma ko gaye the, Akara jaisalamera ko padhAra / vahAM phAlgNa badI 1 ko rAvala hararAja kI beTI gaMgAbAI se zAdI kI / mahArAja ne 200 ghor3e 52 hAthI aura do lAkha rupaye cAraNoM ko diye / saMvat 1651 meM phira eka karor3a pasAva zaMkarajI bArahaTa ko diye / isakA hAla khyAta meM (itihAsa aura yaza sambandhI anya) isa taraha para likhA hai ki "zaMkara ne mahArAja kI khyAta banAI thii| vaha bahuta acchI to nahIM thI parantu mahArAja kIvalaziza to bar3I thii| jisase mahArAja nai mAgha vadI 5 ko zaMkarajI ke mujarA karate hI eka karor3a dene kA hukma diyaa| dIvAna ne khajAne se 10000 thailiyAM nikalavAI aura arja kI ki, rupaye najara se gujAra kara dilAne caahiye| mahArAja ne samajha liyA ki yaha jAnatA hai ki karor3a rupaye dekhakara mahArAja kI nIyata badala jaayegii| java darabAra huA aura mahArAja jharor3a meM baiThe to unhoMne pharamAyA ki / "karamacanda karor3a rupaye yahI haiM yA kucha aura bAkI hai 1" usane arja kI ki pUre haiM / mahArAja ne pharamAyA ki bhaI yaha to thor3e hai, maiM to jAnatA thA ki bahuta hote hoNge| zaMkara se kahA ki savA karor3a kA mujarA karo, eka karor3a to yaha le jAo aura 25. lAkha meM nAgaura tuma ko diyA gyaa| kahate haiM zaMkarajI ne nAgaura kI paidAvAra kaI varSa taka khAI zrI ! (rAjarasanAmRta pahalA bhAMga pR0 36-38) -goyalIya Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 rAjapUtAne ke jaina-cIra . ... dazA kA pUrA pUrA patA laga jAtA hai / karamacanda kisa hAlata meM . rahA, yaha bAta isase khUba mAlUma hojAtI hai| jisa kAraNa se rAjA aura maMtrI meM bhagar3A huA aura anta meM maMtrI ko hAni pahu~cau, vaha bhI isa se prakaTa hotI hai / rAyasiMha dina dina apavyayI hotA gayA, khajAnA bilakula khAlI hogayA aura mAlagujArI kA : silasilA vigar3a gayA / bhaviSya bhayaMkara mAlama hone lgaa| anta / meM karamacanda ne vIkA ke rAjagharAne se bhakti aura prema ke kAraNa, apavyayI rAjA ko saceta karane kA eka bAra phira udyoga kiyA . paraMtu usakA pariNAma bar3A bhISaNa huaa| aisA kahA jAtA hai ki san 1595 IsvI meM rAyasiMha ko mAlUma huA ki karamacanda ne dalapatasiMha va rAmasiMha ko merI jagaha gahI para baiThAne ke liye SaDyaMtra racA hai aura isase karamacanda apane ko rAjya meM sabase zaktizAlI banAnA cAhatA hai| TA~ka sAhava likhate haiM ki hama ina vAtAko mAnaneke liye jinakI na koI sAkSI hai na koI sanbhAvanA hai, taiyAra nahIM haiN| hamako karamacanda meM aisI koI vAtamAlUma nahIM hotI ki jisase vaha apane svAmI ke viruddha SaDyaMtra racatA / ve . logabhI jo usako doSI batalAte haiM usa vyakti kA nAma batAne meM sahamata nahIM haiM, jisa ke liye SaDayaMtra racAgayA thA, AyA vaha dalapatasiMha thA yA rAmasiMha thA, isameM sabakI eka rAya nahIM hai - isake atirikta isa bAta se ki akabara ne jo rAyasiMha kA mitra thA aura jisakA lar3akA rAyasiMhake yahA~ vyAhA thA, karmacanda kA. jaba vaha dillI bhAgakara gayA, bar3A svAgata kiyaa| isase pUrNatayA : Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patata 255 siddha hotA hai ki karmacanda kA paDyaMtra se koI sambandha na thA aura vaha vilakula nirdopI thA / hama saba isa ghAtako jAnate haiM ki kamacanda ke sAtha rAgasiMhakA kitanA gaharA raira thA / ataH usane karamacanda ko dilla.daravAra meM nIcA aura apamAnita karane ke liye bharasaka udyoga kiyA aura zAyada usane prakAra se kahA bhI ho ki, karamacanda ko hameM sauMpa do, athavA usako apane yahA~ se nikAla do, paraMtu nyAya ara nIti para calane vAle akavara jaise nyakti ne eka kSaNa ke liye bhI karamacanda kI nirdopatA para zaMkA nahIM kii| akabara ne usa kA bar3A Adara-satkAra kiyaa| yahA~ para yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki jaba karamacanda nirdoSI thA, taba vaha vIkAnera se kyoM bhAga gayA? jina puruSoM ne rAjasthAna kA itihAsa bhalIbhAMti adhyayana kiyA hai aura jinakemAnasikanetroM ke sAmane iMdrarAja siMghavI, amaracanda surANA jaise vyaktiyoM kI prAkRtiyA~ ghUma rahI haiM ve isa bAta meM hamAre sAtha sahamata ho sakate haiM ki usa avasara para usa kA bhAganA hI ThIka thA / durbhAgya se una dinoM meM aise hatabhAgya manunyoM ke liye ki jina para rAjya ke viruddha par3ayaMtra racane kA Topa lagAyA gayAho, koI nyAyAlaya bhiinhiiNthaa| garaja yaha ki karamacanda paDyatra ke depa se vilakula mukta thA usane satya aura nyAya ke kAryoM ke liye apane prANa nyochAvAra kara diye / vaha kisI paDyaMtra kA racayitA nahIM thA, para vaha svayaM paDyaMtra kA zikAra hogayA / usakI buddhimAnI aura kartavya tasa'ratAhI,jinase usane rAjyakosamhAlarakkhAthA, usake nArAkAkA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 rAjapUtAne ke jaina-vIra raNa huii| usane rAjA ko sanmArga para lAne ke liye dRr3ha saMkalpa kara liyA thA aura usa ke lie usane aTala vizvAsa aura zravizrAMta zrama aura utsAha se, jo sadA una logoM ke pathapradarzaka hote haiM jo satya aura nyAya mArga para calate haiM-udyoga kiyaa| usa ke aisA karane se una logoM koM bahuta hI burA mAlUma huA, jo rAjA ko apavyaya aura durAcAra meM pha~sA huA dekhanA cAhate the| dhIre dhIre daravAra meM una logoM kA jora bar3hatA gayA aura unhoMne karamacanda kI tarafa se rAjA ke kAna bharane zurU kiye aura usa para yaha dopa lagAyA ki usa ne rAjA ke liye SaDyaMtra racA hai / aMdhavizvAsI rAjA ne jisake aMdhavizvAsa ke viSaya meM svayaM mug2ala samrATa jahAMgIra ne likhA hai, una saba mana ghar3aMta bAtoM para vizvAsa karaliyA, jo karamacanda ke zatruoM ne usa se kahIM thIM / usane tatkAla karamacanda ko pakar3ane aura use mAra DAlane kA saMkalpa kara liyA / karamacanda ke mitroM ne, jo kucha usake viSaya meM darabAra meM kahA gayA thA, vaha saba usako sunA diyA / jyoM hI usane rAjA ke hukma ko sunA, tyoMhI vaha bIkAnera se dillI bhAga gayA aura vahA~ akabara kI zaraNa meM jA pahu~cA / dillI nareza ne usa azaraNa abhyAgata ke Upara bar3I hI kRpA kI aura usa ko darabAra meM eka uttama pada diyA / akavara kI dRSTi meM karamacanda kA mahatva dina dina var3hatA gayA aura zIghra hI samrAT para usakA bar3A prabhAva par3a gyaa| jaba rAyasiMha ko yaha bAta mAlUma huI ki karamacandra dillI Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cacchAvatoM kA utthAna aura patana bhAga gayA hai, to usane krodha meM Akara pratijJA aura zapatha kI ki, maiM usa.se badalA lUMgA, parantu Age cala kara yaha bAta mAlUma hogI ki usake vichoha se use kitanA duHkha huA / java karamacaMda dillI meM thaa| usa samaya bhaTanera meM eka adbhuta ghaTanA hogaI, jisa se usa ko rAyasiMha se badalA lene ke lie acchA maukA hAtha laga gayA; parantu hama isa ko nizcaya rUpa se nahIM kaha sakate ki, AyA usane isa avasara se lAbha uThAyA yA nahIM / san 1597 IsvI meM jaba rAyasiMha bhaTanera meM ThaharA huA thA, tavavahA~ para samrAd kA zvazura nAsIrakhA~ AgayA / rAjA ne tejA vAgaura ko mehamAna kI Avabhagata aura khAtiradArI karane ke lie niyukta kiyaa| tejA ne nAsorakhA~ kA svAgata bilakula navIna rIti se kiyaa| java khA~sAhaba dhIre dhIre cahalakadamI kara rahe the, usa samaya tejA ne apane ko pAgala banA liyA aura khA~sAhaba para jUtoM se prahAra karanA zurU kara diyaa| khA~sAhava usI samaya dillI ko lauTa gayA aura vahA~ jAkara usane isa duSTatA kI samrAT se zikAyata kii| samrATne rAjA se vAsI ko mA~gA parantu rAjAne usake hukmakI kucha bhI paravAha nahIM kii| isase samrAT ko bar3A krodha AyA aura usane rAyasiMha se bhaTanera kA rAjya chInakara usake lar3ake dalapatasiMha ko vahA~ kA rAjA banA diyA / hama nizcaya rUpa se nahIM kaha sakate ki AyA karamacanda ne daravAra meM khA~sAhaba kA pakSa liyA thA yA nahIM; parantu rAyasiMha ko isa bAta kA pUrNa vizvAsa ho gayAthA, ki yaha karamacanda kI hI kAryavAhI hai / pahile hI rAjA aura maMtrI ke bIca meM Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258.. rAjapUtAne ke jaina-cIra .. ghora vaira thA, parantu isa bAta se to rAjA aura bhI cir3ha gyaa| . karamacaMda ne apane dharma aura jAti kI jo sevA kI hai usako zabdoM meM kadApi prakaTa nahIM kiyA jA sktaa| aba taka vaha saMgha kA upakArI samajhA jAtA hai / san 1555 IsvI meM caukAnera meM usane kharataragaccha ke AcArya jinacaMdrasUri ke zubhAgamana ke samaya bar3e samAroha ke sAtha utsava kiyA thaa| jo kavi AcArya mahArAja ke Agamana ke zubha samAcAra karamacaMda ke pAsa lAyA thA. usako karamacaMda ne bahuta bar3A inAma diyA thaa| ..:: 1578 .:.]2. vi0 saM0 1635 ke akAla meM usane anna vaTa... vAne ke muphta kendra sthApita karake mUkho prajA kA duHkha dUra karane kA prayatna kiyaa| .. karamacaMda bar3A dAnI.yA, parantu vaIbhAdoM ke sAtha jo usane . virodha kiyA thA, usase hama itanA avazya kaheMge ki vaha AlasI logoM ko dAna nahIM detA thaa| jaba vaha dillI meM thA: to usane akavara ke sarala niSpakSa svabhAva ko dekhakara usake hRdaya meM jaina dharma aura jainazAkhoM se ruci utpanna karA dI thii| usI kI salAha se akavara ne usa samaya ke prasiddha vidvAn. hIravijayasUri aura.. jinacandrasUri jainAcAryoM ko apane darabAra meM bulAyA thA aura . unako apane sAtha rakkhA thA / san 1562 IsvI meM karamacanda ne jinasenasariko gaddI para baiThAlane kA jalsA bar3e samAroha ke sAtha lAhaura meM liyA / usane musalamAnoM se jainiyoM kI bahutasI mUrtiyA~ : lI jo unake hAtha laga gaI thI aura una sabako bIkAnera ke maMdira Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R 0 . 1 . ... .. . ... ... * .. ... .. . MatsAGar .. RAJE P3 RAKC am . aru .. wams akavara vAdazAha zve. jainasAdhu hIravijaya kA svAgata kara rahe haiN| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patana 259 meM virAjamAna kiyA / karamacaMda ne bAdazAha se jainiyoM ke liye aneka prakAra ke svatva aura dastUra prApta kara lie the| usane zrosavAla jAti meM bhI bahuta se upayogI aura Avazyaka sudhAra kiye the / akavara san 1605 IsvI meM mara gayA aura karamacaMda bhI usakI mRtyu ke bAda bahuta dinoM taka jIvita nahIM rhaa| jaba rAyasiMha navIna samrAT (jahA~gIra) ko AdAba bajA lAne ke lie dehalI gayA thA usa samaya karamacanda ghara meM par3hA huA mRtyu ke sannikaTa thA / rAyasiMha karamacanda ko dekhane ke lie gayA / use marate dekha kara usane usake lie bAharase bar3I sahAnubhUti dikhalAI / karamacanda ke lar3ake bhAgacanda aura lakSmIcanda usakI sahAnubhUti darzaka cikanI. cupar3I bAtoM meM gaye aura unhoMne apane pitA karamacanda se kahA . ki dekhA pitA jI, mahArAjA kaise hitaipI aura dayAlu haiM / mRtyu - zayyA para par3e hue bApa ne krodha kI dRSTi se apane lar3akoM kI ora dekhA aura aspaSTa zabdoM meM unase kahA ki - "lar3ako, tuma abhI choTe ho, tumako abhI kucha bhI anubhava nahIM hai / khabaradAra, khUba hozayAra rahanA / aisA na ho ki isake bhUThe A~suoM ko dekheM dhokhA khAjA aura bIkAnera jAne para rAjI ho jAo / isa samaya maiM gaurava ke sAtha mara rahA hU~, yaha dekhakara hI rAjA ko duHkha ho rahA hai|" ina zikSAprada aura cetAvanI ke zabdoM ko kaha kara karamacaMda kI ajara-amara AtmA ne svargaloka ko prasthAna kiyaa| rAjA ne karamacaMda ke gharAne ke lie bahuta hI zoka aura sahAnubhUti pragaTa kI aura usake lar3akoM ko bIkAnera lejAne ke lie Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina cIra 260 hara prakAra kI kozizeM kI; parantu ve saba bekAra ho gii| 15. bhAgacanda 16. lakSmIcanda___ rAyasiMha ko apane kuTila aura mAyApUrNa irAde ke pUrA na hone se bar3A duHkha huthA aura vaha kisI na kisI dina badalA lene ke lie icchA karatA rahA / san 1611 IsvI meM vaha bahuta vimAra hogayA aura usake roga ne bhayaMkara rUpa dhAraNa kara liyA / jaba usane aMta samaya nikaTa samajhA, taba apane putra sUrasiMha ko apane palaMga ke pAsa bulAkara kahA "beTA. maiM hatAza hokara maratA huuN| merI aMtima zikSA tumhAre lie yahI hai ki, tuma karamacaMda bacchAvata ke lar3akoM ko bIkAnera vApisa lAkara unako unake bApa ke aparAdha kA daNDa denaa|" ina zabdoM ko kahate hI rAyasiMha kA paraloka hogyaa| rAyasiMha ke marane ke bAda dalapatasiMha rAjya kA adhikArI huA, parantu vaha kevala do varSa taka rAjya kara paayaa| san 1613 meM sUrasiMha rAjyasiMhAsana para baiThA / usako apane bApake marate samaya ke zavda yAda the aura vaha apane kuTila irAde ko pUrA karane ke lie ucita samaya dekha rahA thaa| rAjyasiMhAsana para baiThate hI vaha dillI gyaa| usake dillI jAne ke do abhiprAya / the, eka to mugala samrATako praNAma karane ke lie, dUsare bacchAvata kulako bIkAnera lAne ke lie| usakA matalaba acchI taraha hala ho gyaa| vaha vahA~ bhagavAnacaMda aura lakSmIcaMda se milA aura unako usane aneka AzAyeM aura vizvAsa dilAne ke bAda apane sAtha bIkAnera calane ke lie rAjI kara liyaa| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacchAvatoM kA utthAna aura patana 261 apanI AtmarakSA ke lie sUrasiMha ke bhUThe vAkyoM se aura apane purAne adhikAroM ko punaH prApta kara lene kI kUTI AzA se dhokhA khAkara, bacchAvata bhAiyoM ne kuTumba sahita apanI jananI janmabhUmi ko prasthAna kiyA / unako yaha bAta jAnakara bar3hA Ananda huA ki unake deza- parityAga ke dina aba samApta hogaye haiN| aba ve zIghra apane deza aura dezabandhuoM ko dekheMge / unake hRdaya meM surasiMha ke prati jo isa samaya unakA jhUThA aura kalpita upakArI bana rahA thA. bar3e bar3e vicAra utpanna ho rahe the / becAre abhAge navayuvakoM ko svapna meM bhI isa bAta kA vicAra na AyA ki jitane vAyade kiye gaye haiM ve saba jhUThe haiM aura unako yamaloka pahu~cAne vAle haiN| sUrasiMha ne apane SaDyaMtra ke gupta rakhane meM bar3I sAvadhAnI rkkhii| usane apane vartamAna dIvAna ko nikAla diyA aura janasAdhAraNa meM isa bAta kI ghoSaNA karadI ki, aba isa pada para unhIMko niyukta karU~gA, jinakA isa para haqa hai aura jo isake adhikArI haiN| kucha samaya ke bAda ve vIkAnera pahu~ce aura pratyakSa meM rAjA ne unake sAtha bar3I bhalamanasIkA vyavahAra kiyA; para yathArtha meM unakA bharaNa avazyambhAvI ho gayA thA / unako vahA~ Aye hue pUre do mAsa bhI nahIM hue the ki ekAeka unako eka dina prAtaH kAla yaha dekhakara bar3A Azcarya huA ki unakA makAna sUrasiMha ke tIna hajAra sipAhiyoM ne ghera liyA hai| aba isa samaya unako apanI dazA kA pUrA pUrA patA laga gyaa| ataH unhoMne zatru ke vaza meM par3anA nIca karma samajha kara vIratA ke sAtha maranA hI uttama Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 rAjapatAne ke jaina cIra samamA / unake rAjapUta naukaroM kA. choTA sA samUha-jisakI saMkhyA kevala pA~casau thI-apane mAlikoM ke lie cAroM tarapha khar3A hogayA aura apanI kamara kasakara unakI rakSA karane ko taiyAra ho gyaa| pratyeka rAjata lar3AI kI coToM ko sahane ke .. lie taiyAra thA aura marane ke lie sAhasa aura dhairya rakhatA thA / bacchAvata aura unake sAthI vIroMkI bhAMti khar3e rahe; parantu yathArtha meM pUchA jAya to kahanA par3egA ki yaha nyAya kI lar3AI nahIM thii| yaha kevala anyAya thA aura AkramaNa karane vAloM kA bar3A hI nIca aura ghRNita karma thA / jaba bacAva kI saba AzAyeM nirAzA meM pariNata ho gaI tava donoM bhAiyoM ne jo apanI jainajAti ke sacce vIra the, apane vaMza kA nAma kAyama rakhane ke lie praNa ThAna liyA / unhoMne hatAza ho kara apanI bhayaMkara parantu . prAcIna prathA jauhara kI zaraNa lii|praannnaashk citA taiyAra kIgaI aura usameM tamAma striyA~ jala kara bhasma ho gaI / triyoM, baccoM cUr3oM, bImAroM sabhI ne apane prANa de diye| kitane hI talavAra se kaTa kara mara gaye aura kitane hI agni kI jvAlA meM kUda pdd'e| . jyoM hI dhurve ke guvvAre gherA banAte hue Upara ko uThe, tyoM hI rakka. . kI nadiyA~ vaha nikliiN| eka bhI marane se nahIM hicakatA thaa| samasta bahumUlya padArtha naSTa kara diye gaye aura kue meM pheMka diye .. gye| isake pazcAt vacchAvata bhAiyoM ne arhatparameSTI ko namaskAra kiyA aura anta samaya kezariyA vAnA pahina kara eka dUsare ko chAtI se lagAyA ! tadanaMtara unhoMne havelI ke dvAra khola diye aura . Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 263 bacchAvatoM kA utthAna aura patana talavAra hAtha meM lekara bAhara nikala par3e / ve bar3I vIratA se lar3e. aura mara gaye / unake marane ke bAda unake ghara girAkara dharAzAyI kara diye gaye / rAjA ne bacchAvata kula kA sarUla nAza karane kI bar3I koziza kI; parantu prakRti ne isake pratikUla ho kiyA / bacchAvata vaMza kI eka mahilA isa qale Ama meM se bar3I cAlAkI se bhAga nikalI aura apane bApa ke yahA~ kizanagar3ha : jA pahu~cI / vahA~ para usake eka putra utpanna huA aura isa prakAra vIra bacchAvata vaMza kI rakSA huI / sUrA so pahicAniye lar3e zrAna ke he! | puraz2A puraz2A kaTa mare toU na chor3e kheta // -ajJAta [1 janavarI 33] Upara jina bIkAnera nareza rAyasiMha kA jikra AyA hai unake eka bhAI akabara bAdazAha ke yahA~ rahate the / unakI eka ghaTanA ko lekara san 28 meM eka choTIsI kahAnI likhI thI, jo "vIrasandeza" (AgarA) aura "jaina prakAza" (bambaI) meM prakAzita thI / yadyapi vaha kahAnI prastuta pustaka ke viSaya se koI sambandha nahIM rakhatI hai phira bhI prasaMgavarA yahA~ dI jA rahI hai| yaha mahilA udayapurake bhAmAzAha kI putrI thI, aura usa lar3AI ke avasara para vaha pahale se hI udayapura gaI huI thI, aura garbhavatI hone ke kAraNa isane vahIM putra prasava kiyA, isase Age kA ullekha "bhAmAzAha kI putrI kA gharAnA athavA bacchAvata kA aMtima vaMza" zIrSaka se mavAr3a ke khaNDa meM dekhiye - goyalIya / + jaina- hiteSI bhAga 12 1 3 se / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-cIra vIra-nArI gavatI ne krodha ke vega ko roka kara kahA- "kavIjI! u kavitA phira bhI racI jAyagI, isa samaya apanI bahana kI ijjata bacAo" yaha kavi bIkAnera mahArAja rAyasiMha ke bhAI the / java bIkAnera nareza ne apanI lar3akI akavara ko dI, to inhoMne unakA tIna prativAda kiyA aura ve lar3ane ke lie taiyAra ho gye| isa para ve Agare meM najara kaida kara liye gaye / inheM kavitA karane kA vyasana thA / akabara bAdazAha inakI kavitA cAva se sunatA thA / hara samaya inheM yahI eka dhuna rahatI thii| inakA nAma pRthvIrAja thaa| anyamanaska bhAvase bole "kyoM kyA huA? prANapriye! isa samaya mujhe kSamA karo, mujhe eka samasyA pUrti karanI hai, isaliye..." yavatI-(bAta kATakara) to sApha kyoM nahIM kahate, ki isa samaya calI jA, nahIM to kavitA acchI na bana skegii| / / pRthvI-acchA yahI samajha lo| . . . yuvatI-maiM khUba samajha cukI huuN| yadi yahI akarmaNyatA na hotI,to ApakoisaprakAra dAsattva vRttisvIkAra nahIM krniipdd'tii| deza ke Upara Apatti kI ghanaghora ghaTA chAI huI hai, sagI bahana kA satIttva naSTa ho rahA hai aura Apa kavitA karane baiThe haiN| dhikAra hai ApakI kavitA ko,phaTakAra hai ApakI buddhiko, lAnata hai ApakI Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUma ko ! vIra-nArI.. 265 pRthvI - to kyA kavitA karanA chor3a dUM ? yuvatI - avazya ! pRthvI - dhyAna rahe saMsAra meM saba vastu miTa sakatI haiM, parantu kRti nahIM miTatI ! yuvatI -- maiM sauganda pUrvaka kahatI hU~ ki saMsAra meM saba kucha miTa sakatA hai, parantu kula meM lagA huA kalaMka kabhI nahIM miTatA / pRthvI--kavitA se sainikoM ke hRdaya meM bIra-bhAva utpanna hote / candabaradAI kA nAma usakI kavitA ke kAraNa amara ho gayA hai / yuvatI - hA~, yadi kavitA meM hRdaya ke bhAva hoM, aura svayaM kavi bhI apane kathanAnusAra karmavIra ho taba na ? jaba logoM ko yaha mAlUma hogA ki yaha kRti usa akarmaNya kI hai, jo parataMtratA ke bandhana meM jakar3A huA thA, jo apanI bahana kA sarvanAza A~khoM se dekhatA rahA, taba vaha ApakI kRti kA upahAsa kreNge| canda varadAI kA nAma kavitA ke kAraNa nahIM, usakI vIratA ke kAraNa amara hai / pRthvI - sAhitya aura saMgIta se rahita manuSya pazu hai / yuvatI - lekina yadi kisI ghara meM Aga lagI ho, to usake nivAsiyoM ko gAte bajAte dekhakara tuma kyA kahoge ? pRthvI - mUrkha kahU~gA aura kyA ? yuvatI - kyoM ? gAnA to koI burI cIja nahIM / pRthvI - burI cIja nahIM, kintu usa samaya usakI AvazyakatA * Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 rAjapUtAne ke jaina-vIra nahIM / samaya para hI satra kArya acche lagate haiM / yuvatI - basa Apake kathanAnusAra phaisalA ho gayA / kavitA karanA burA nahIM, kintu isa samaya usakI AvazyakatA nahIM / pRthvI - isakA tAtparya ?. yuvatI - yahI ki Apa kSatrI haiM / bhAratamAtA ko isa samaya vIra-putroM kI AvazyakatA hai / Apa hI socaleM yadi Aja vIra rAjapUta samasyA-pUrti meM lage raheM, to phira deza kI samasyA ko kauna hala karegA ? pRthvI - to tuma kyA cAhatI ho ? yuvatI - yahI ki deza sevA ke vrata meM kezariyA bAnA pahana kara zatruoM kA saMhAra kro| Aja inake atyAcAroM se bhAratamAtA rudana kara rahI hai, strI baccoM kI gardanoM para nirdayatA pUrvaka churI 'calAI jA rahI hai, vIra lalanAoM kA balapUrvaka zIla naSTa kiyA jA rahA hai| ataeva isa samaya kavitA karanA yogya nahIM / pratApa kA sAtha do, prANanAtha ! pratApa jaise bano! kahate kahate yuvatI kA galA ru~gha gayA vaha aba apane ko . adhika na samhAla sakI / lajjA, ghRNA, mAnasika santApa Adi ne use bolane meM asamartha kara diyA / vaha apane pati ke pA~voM meM par3a kara phUTa 2 kara rone lgii| yuvatI ke rudana meM kucha bebasI kA aisA aMza thA, ki pRthvIrAja kA kaThora hRdaya bhI pighala gayA * aura utsukatA se usake duHkha kA kAraNa pUchane lage / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' vIranArI 267 jisa samaya yavana bAdazAha akabara ke hAtha meM bhAratavarSa ke zAsanakI vAgaDora thI, usa samaya vIra-cUr3AmaNi pratApa ko chor3akara samI rAje apanI svAdhInatA khokara, pUrvajoM kI mAna-maryAdA ko tilAMjalI dekara dAsatva-vRti svIkAra kara cuke the| jodhapura kA rAjA udayasiMha apanI bahana jodhAvAI aura Amera kA rAjA mAnasiMha apanI bahana kA sambandha bAdazAha se karake rAjapUta jaise ujvala kula meM kalaMka lagA cuke the| mahArANA pratApa ke choTe bhAI zaktasiMha bhI gharelU jhagar3oM ke kAraNa akavara se zrA mile the| inhIM zizodiyA-vIra zaktasiMha kI kanyA bIkAnera ke rAjakumAra pRthvIsiMha ko vyAhI thI / zaktasiMha yadyapi isa samaya "ghara kA bhedI laMkA dAve" isa kahAvata ke nizAne bana rahe the, kintu unakI kanyA ke hRdaya meM mAtRbhUmi ke prema kA aMkura phUTa nikalA thaa| vaha kSatrANI thI, use apane kula kI mAnamaryAdA kA pUrA dhyAna thaa| usake kula kI asaMkhya vIrAMganA jIte jI Aga meM kUda kara marI haiM, raNa-kSetra meM zatruoM kA rakta vahA kara rAjapUtI zAna dikhA gaI haiM, ityAdi bAtoM kA use pUrA jJAna thA / vaha bhI apane pati ke sAtha Agare meM rahatI thI / akabara apanI kAma vAsanAyeM vAsa karane ke liye aneka rAkSasI yatna karatA rahatA thaa| apanI vilAsitA ke liye vaha Agare ke kile meM mahine meM ekadhAra mInA bAjAra lagavAtA thaa| usameM kevala niyoM ke jAne kI bAzA thii| rAjapUta aura musalamAna nyopAriyoM kI khiyA~ aneka dezoMke. zilpajAta padArtha lAkara usa mele meM kArabAra kiyA karatI thiiN| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268. rAjapUtAne ke jaina vIra aura rAja parivAroM kI striyA~ vahA~ jAkara manamAnI sAmagrI mola liyA karatI thIM / pAkhaNDI akavara bhI bheSa badale huye vahA~ jAtA thA aura kisI na kisI sundara yuvatI ko apane SaDyaMtra meM phAMsa liyA karatA thA / eka samaya pRthvIrAja kI patnI kirana bhI ukta mInA bAjAra kI saira karane gaI / akabara ne ise dhokhe se bhulAvA dekara mahaloM meM bulA liyA / kirana akavara ke paizAcika bhAva ko tAr3a gaI, lapaka kara ukher3a meM baiTha vAdazAha ko de mArA aura kamara se eka churA nikAla bAdazAha kI chAtI para baiTha siMhanI kI taraha garaja kara bolI "Izvara ke nAma se zapatha karake kaha, ki aura kisI abalA ke zIla naSTa karane kI icchA nahIM karU~gA / kaha zapatha kara, nahIM to yaha tIkSNa churI abhI tere hRdaya ke rudhira se snAna karegI / " kAyara akavara prANoM kI bhikSA mAMgane lagA, usane tatkAla vIra bAlA kI AjJA kA pAlana kiyA / vIra nArI kirana ne bhI akabara ko jIvana dAna diyA / isI ghaTanA se ghAyala siMhanI kI taraha jaba kirana apane makAna para AI, taba vahAM pRthvIrAja ko kavitA karate dekha, vIra bAlA kA krodharUpI samudra umar3a AyA aura usI Aveza meM apane pati ko usake kSatriyocita karttavya kA jJAna karAne ke liye jhUTha mUTha apanI nanada kA nAma le diyA ! zizodiyA rAja-kanyAoM ne hamezA dharma ke liye jAna dI hai| unhoMne kabhI apane ujvala kula meM kalaGka nahIM lagane diyA, yahI kAraNa hai ki usa samaya jisako zizodiyA rAjakumArI byAhI jAtI thI, vaha mAre garva ke phUla kaThatA :: Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-nArI 269 thA, loga usake bhAgya kI sarAhanA karate the| cittaur3a-rAjakumArI paTarAnI rahegI, usI kI santAna rAjya kI uttarAdhikAriNI hogI, ina zatoM para ve cyAhI jAtI thiiN| isI vIrabAlA kirana nemahArANA pratApa kA sandhipatra jo akabara ke pAsa AyA thA, usake uttara meM apane pati pRthvIrAja se eka vIrocita zabdoM meM patra likhavAyA thA, jise par3hakara mahArANA pratApa phira apane khoe huye dhairya ko prApta kara ske|he bhagavAna!kyA aba bhI hindUlalanAyeM ukta vIra vAlA ke samAna apanI zIla-rakSA karane ko udyata rheNgii| (maI san 20) CMS + akabara ke pAsa rANA pratApa ke sandhi-patra bhejane kI ghaTanA ko mAnya ojhAnI ne kalpita likhA hai| jisa samaya pRthvIrAja kI rAnI ne akabara ko aisI zikSA dI, unhIM ke bhAI uka bIkAnera ke rAjA rAyasiMha kI strI akabarake diye huye lAlaca meM phaMsa gaI aura usane apanA amUlya satItva akabara ke hAtha beca DAlA / pRthvIrAja ne apane bhAI se isa ghaTanA kA vRttAnta bar3e marmabhedI zabdoM meM kahA thaa| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-vIra dIvAna amaracanda surAnA / ": 1 amaracanda bIkAnera ke pratiSThita osavAla jAti ke eka . jaina the / mahArAja sUratasiMha ke samaya meM jinakA rAjyakAla san 1787 se 1828 taka rahA hai, inhoMne bahuta prasiddhi pAI / san 1805 IsvI meM amaracandajI bhATiyoM ke khAna jAntAkhA~ se yuddha karane ke lie bheje gaye / inhoMne khAna para AkramaNa kiyA. aura usakI rAjadhAnI bhaTanera ko ghera liyaa| pA~ca mAsa taka qile kI rakSA karane ke bAda jAbtAkhA~ ne qile ko chor3a diyA aura usako apane sAthiyoM ke sAtha rainA jAne kI AjJA mila gaI / isa vIratA ke kArya ke upalakSya meM rAjA ne amaracandajI ko dIvAna pada para niyata kara diyA / . 270 san 1815 IsvI meM amaracandajI senApati banAkara cUrU ke ThAkura zivasiMha ke sAtha yuddha karane ko bheja diye gaye / amaracanda ne zahara ko ghera liyA aura zatru kA zrAnA jAnA roka diyA / jaba ThAkura sAhaba adhika kAla taka na Thahara sake, to unhoMne apamAna kI apekSA mRtyu ko ucita samajhA aura AtmaghAta kara liyA / amaracandajI kI vIratA se prasanna hokara mahArAjA sAhaba ne usako rAva kI padavI, eka khilaata tathA savArI ke lie eka hAthI pradAna kiyA / . - *jaina- hitaiSI bhAga 11 vA~ aMka 10-11 se. * immin Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisalamera Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya kA vistAra aba bhI hai hamArA kama nahIM,' prAcIna kintu navInatA meM anya usake sama nahIM isa kSetra se hI vizva ke sAhitya-upavana haiM vane, isako ujAr3A kAla ne zrAghAta kara yadyapi ghane // - maithilIzaraNa guta Page #289 -------------------------------------------------------------------------- Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . SO. TETSAM -Ani Tea PAK. AKAM MAHAR HEA BAmemo angeTAT 4.:.": " CS : - . - .- jaisalamera-zrIzAntInAtha-mandira ke zikhara kA dRzya Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisalamere- paricaya 7 japatAne ke pazcimI bhAga meM jodhapura se 140 mIla se adhika dUrI para jaisalamera qasbA hai / jaisalamera kI rAjya kI cauhaddI isa prakAra hai:- uttara meM bahAvalapura, uttara-pUrva meM bIkAnera, pazcima meM sindha, dakSiNa va pUrva jodhapura / jaisalamera kA rAjakula "yaduvaMzI" rAjapUta hai / rAvala jaisavAla ne jaisalamera san 1156 meM basAyA thA / yahA~ para varSA bahuta kama hotI hai| pRthvI retIlI aura ujAr3a hai / loga varSAt ke rakkhe huye pAnI se gujArA karate haiN| jaisalamera kI Abo-havA sUkhI hai| jaisalamera nagara vArmera sTezana se 90 mIla hai| pahAr3I para bane huye qile ke andara 8 jaina-mandira haiM, jo atyanta sundara haiM / isameM khudAI kA kAma acchA hai / kaI mandira 1000 varSa purAne haiN| zrI pAravanAthakA mandira atyanta manojJa hai; jisako jaisiMha colAzAha ne san 1332 meM banavAyA thA / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 rAjapUtAne ke jaina-cIra sAhitya-bhaNDAra jaba jAna ko loga hathelI para liye phirate the, aura sukumAra vAlakoM, vilakhatI huI yuvatiyoM aura DakarAtI huI mAMoM ko chor3akara, prANoM kA tuccha moha tyAga, yuddha meM jUjha marane ko sadaiva 'prastuta rahate the; taba hamAre unhIM vIra purukhAoM ne apane sone se lagAkara jaina-graMthoM kI rakSA kI thii| Aja hama akarmaNya aura kApuruSoM ke kAraNa bhale hI vaha cUhe aura dImakoM ko udarapUrtikA sAdhana bana rahe hoM, para hamAre pUrvaja jAna aura mAla se adhika sAhitya kA mahatva samajhate the, yaha aba bhI una bace huye graMthoM se dhvanita hotA hai| praddheya paM0 mahAvIraprasAdajI dvivedI ne eka bAra lijA yA:-- jainadharmAvalambiyoM meM saikar3oM sAvu mahAtmAoM aura hajAroM vidvAnoM ne anya racanA kI hai| ye granya kevala jainadharma hI se sambandha nahIM rakhate, inameM tatva-cintA, kAma nATaka, chanda, alaMkAra, kayA-kahAnI, itihAsa se sambandha rakhane vAle anya haiN| jinake uddhAra se jainetara janoM ko bhI zAna-vRddhi aura manoraMjana ho sakatA hai| bhAratavarSa meM jainadharma hI eka aisA dharma hai, jisake anuyAyI sAdhuoM aura AcAryoM meM se aneka janoM ne dharmApadeza ke sAtha hI sAtha apanA sanata jIvana anya-racanA aura graMya-saMgraha meM kharca kara diyA hai| inameM kitane hI vidvAn barasAta ke cAra mahine bahudhA kevala anya likhane meM hI bitAte rahe haiN| yaha . Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya-bhaMDAra 275 nahIM, apitu inameM sAmagrI bikharI huI ye graMtha kevala jainoM ke hI lAbha ke liye bhAratavarSa ke itihAsa kI bhI bahuta adhika par3I hai| pUjya zromAjI ke itihAsa se sUcita hotA hai ki mevAr3a ke prAcIna itihAsa kI zodha evaM satyAsatya kA nirNaya vizeSa kara inhIM jainapranthoM se huA hai / mevAr3a ke rAvala jaitrasiMha, tejasiMha, Adi ke samayAdi nirNaya meM pUjya paM0 omAjI ko mevAr3a meM usa samaya ke bane huye "proghaniyukta" tathA "pAkSika sUtra vRtti" Adi granthoM se sahAyatA milI hai| ye graMtha isa samaya gujarAta meM khambhAta ke mandira meM haiN| inake alAvA pUjya zrojhAjI ne apane itihAsa meM nimna jaina graMthoM se khoja sambandhI sahAyatA milane kA ullekha kiyA hai :-- 1 hammIra mahA kAvya, 2 hammIra mada-mardana, 3 tIrthakalpa, 4 unakI isa pravRtti kA phala hai, jo bIkAnera, jaisalamera, nAgora, pATana aura khaMbhAta Adi sthAnoM meM hastalikhita pustakoM ke gAr3iyoM barate aba bhI surakSita pAye jAte haiM / " itihAsa timiranAzaka meM likhA hai ki "eka aMgreja vidvAna ne eka bAra jainagranthoM kI sUcI banAne kA prayatna kiyA to usakI saMkhyA lAkhoM aura karor3oM taka pahu~cI / " - + TaoNDa sAhaba likhate haiM: "yadi dhyAna se jainadharma kI pustakoM ko bAMdhA jAya, jinameM ki una saba vidyA sambandhI bAtoM kA varNana hai, jinako prAcIna samaya ke loga jAnate the, to hindu-jAti ke itihAsa kI bahutasI truTiyAM pUrNa ho sakatI haiM / (TADa rAjasthAna pra0 bhA0 bhU0 pR0 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 rAjapUtAne ke jaina-caura zrAvaka pratikramaNa sUtra cUNikA, 5 mehatA naiNasI kI khyAtaM , 6 kitane hI jainshilaa-lekh| seTha lolAka ne "unnata zikhara purANa" nAmaka digambara jaina pustaka pIjolyA~ (mevAr3a) ke pAsa eka caTTAna para vi0saM0 1226 meM khudavAI thI, so aba taka surakSita hai| ... prAcIna jainoM ne vIratA,dhIratA, kalA-kauzala, zilpacAturpatA, citrakArI, saMgIta Adi ke samAna sAhitya ke AdhyAtmika nIti, jyotiSa, vyAkaraNa, nyAya, kAvya, vaidyaka, itihAsa-pratyeka viSaya ke granthoM kA nirmANa karake apanI alaukika pratimA kA paricaya diyA hai / ye grantha-ratna bhArata ke bhinna-bhinna jaina-bhaNDAroM meM bhare par3e haiN| rAjapUtAnAntaragata jaisalamera ke bhaNDAra. meM bhI jaina-granthoM kA acchA saMgraha kiyA gayA hai| yahA~ aneka prakAra ke saMskRta, prAkRta, mAgadhI, apabhraMza zaurasenI, pAlI, gujarAtI, mAravAr3I aura hindI bhASA ke prAcIna grantha maujUda haiM, kitane hI aise ajaina grantha yahA~ saMgrahIta haiM, jo anyatra kahIM upalabdha nahIM hote / hajAroM mAila dUra se yUropiyana aura bhAratIya vidvAn yahA~ Akara pranthoM kA avalokana karate haiM aura prazasti, grantha, prantha ~~~mmmmm.incim..mor.. + mehatA naiNAsI ko svargIya muMzI devIprasAdajI "rAjapUtAne kA abbulaphala" kahA karate the / ojhAnI ne likhA hai ki "rADasAhava ko naiNasI kI khyAti dekhane kA maukA milA hotA, to Aja, TADarAjasthAna kisI bhAra hI rUpa meM hotA' mehatA neNasI kA aura unake anyoM kA paricaya pu0 200 meM dekhiye| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 sAhitya-bhaNDAra kato Adi kA nAma likhakara le jAte haiM aura usa para sAhitya ke uttamottama lekha likhate haiM / sAhityasevI "oriyaNTala gAyakavAr3a sIrIja" ko bhI yaha kArya atyAvazyaka pratIta huA isIliye isa saMsthA ne sAhitya ke mahAna vidvAn zrIyuta zrAvaka cimmanalAla jI dalAla ema. e. ko jaisalamera bhejakara kaI eka sundara pranthoM kI TippaNI karAI thI, aura bAda meM unakI akAla mRtyu ho jAne para seNTrala lAyabrerI ke jaina paNDita zrAvaka lAlacanda bhagavAnadAsajI gAndhI ne una TippaNiyoM ko vyavasthita karake una para saMskRta bhASA meM itihAsopayogI eka TippaNa likhA thA, usa TippaNa ko "jaisalamera-bhANDArAgArIyagranthAnAMsUcI" nAma se uparyukta sIrIja ne apane 21 veM grantha ke taura para san 1923 meM, prastuta purataka ke AkAra vAle 340 pRSThoM meM prakaTa kiyA thaa| jaisalamera ke bhaeDArAdhikArI kucha udAra hRdaya hone ke kAraNa vahA~ ke granthoM ko prakAza meM lAne kA prayatna kiyA jA rahA hai| kintu jaisalamera ke alAvA anya jaina-bhaNDAroM ke adhikArI saMkucita vicAra ke haiM, ve unheM dikhAnA to dara kinAra, dhUpa aura havA bhI nahIM lagane dete, jisase ve baste meM bandha 2 sar3a rahe haiM / vartamAna jainasamAja ke dhanika isa ora se vilkula udAsa haiM / ve apane putra aura patriyoM kI zAdI meM jI kholakara dravya luTAte haiM, jinavANI mAvA ko rezamIna vastroM se sajAte haiM, usakI nityaprati pUjA karate haiM, kiMtu usakI rakSA ke liye unake pAsa eka paisA bhI nahIM hai / isakA kAraNa zAyada yahIhai ki, vartamAna jainasamAjasarasvatI (jinavANI) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 rAjapUtAne ke jaina-vIra kA upAsaka na raha kara lakSmI kA upAsaka bana gayA hai| aura ulukabAhana lakSmIke upAsaka,sarasvatI kA astitva aura pratiSThA dekha nahIM sakate / yadi satya bAta kahanA aparAdha na samajhA jAyA to maiM kahU~gA ki jahA~ hamAre pUrvajoM ne saMsAra ke pratyeka kArya ko sampAdana karake apane prakANDa pANDitya kA paricaya diyA hai, vahA~. hamAre jaise kRtaghnI-putroM ko janma dekara bhArI mUrkhatA kA bhI paricaya diyA hai / nahIM to kyA kAraNa hai ki, jaba saMsAra kI sabhI jAtiyA~ apane pUrvajoM kI kRtiyoM aura kIrtiyoM ke utthAna kA bharasaka prayatna kara rahI haiM, taba hama hAtha para hAtha dhare nizcinta baiThe haiN| hamArI isa akarmaNyatA ko lakSa karake hI zAyada svargIya "cakabastra ne kahA thA: miTegA dIna bhI aura AvarU bhI jaayegii| tumhAre nAma se duniyAM ko zarma aayegii| [28 janavarI san 23] Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisalamera ke jaina-cIra 29 jaisalamera ke vIra mehatA svarUpasiMha svarUpasiMha jayasalamera rAjya kA eka zaktizAlI maMtrI ' thaa| yaha jAti kA vaizya jainadharma ko mAnane vAlA aura mehatAvaMza meM utpanna huA thaa| saMvat 1818(san 1762 I0)meM jayasalamera ke rAjyasiMhAsana para abhiSikta honevAle rAjA mUlarAja kA yaha maMtrI thaa| rAjA mularAja isa para atyanta prasanna the aura yaha svayaM bhI eka nItinipuNa parAkramakArI maMtrI thA / yahI kAraNa thA ki ji aura svArthI isa se jalane lage aura ise aneka prakAra se vadanAma karane lge| kintu svarUpasiMha ina bAtoM se ghabar3AnevAlA nahIM thA, usane apane gaurava aura rutve se jalane vAloM kI tanika bhI paravAha nahIM kii| kintu anta meM kucakiyoM kA cakra cala hI gyaa| mehatA svarUpasiMha ne yuvarAja rAyasiMha ko rAjya kI ora se milane vAle jeba kharca ko niyamita kara diyA thA, vaha nahIM cAhatA thA, ki prajA ko gAr3ha kamAI se saMcita kiyA huA koSa apavyaya kiyA jAya / isaliye yuvarAja rAyasiMha bhI mehatA varUpasiMha / para khAra khAye rahate the| mehatA svarUpasiMha ke IrSyAluoM ne unheM Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 rAjapUtAne ke jaina-bIra aura bhI mar3akA diyaa| mehatA svarUpasiMha ko apane patha se haTAne kA yuvarAja ko yaha avasara anAyAsa hI mila gayA / aura sare paravAra mehatA svarUpasiMha ko baiThe huye acAnaka zahIda kara diyaa| rAjA mUlarAja ne apane putra kI yaha dhRSTatA dekhI to vaha krodha se adhIra ho uThe kintu apane putra kI saMhAramUrti aura sAmantoM kI hiMsaka abhilASA dekhakara mUlarAja mAre jAne ke bhaya se antaHpura meM cale gaye / anta meM yuvarAja rAyasiMha ne sAmantoM ke parAmarza se apane pitA ko bhI kArAgraha meM DAla diyA aura Apa jaisalamera ke rAjyasana para Arur3ha huye| [30 janavarI 3] Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisalamera ke jaina-cIra 281 mehatA sAlimasiMha mahArAja mUlasiMha tInamAha cAradina taka kArAgAra kI yantraNA sahana pharane ke pazcAt eka vIra ramaNI kI sahAyatA se mukta hokara punaH siMhAsanAruDha huye / mahArAja mUlasiMha ke siMhAsanAruDha hote hI yuvarAja rAyasiMha aura usake sAthI sAmanta nirvAsita kara diye gye| __ pUrva paramparA ke anusAra mahArAja mUlasiMha ne apane purAne maMtrI svarUpasiMha ke mAre jAne para usake suyogya putra sAlimasiMha ko apane maMtrI pada se vibhUSita kiyA / svarUpasiMha kI zoka pUrNa mRtyu ke samaya yadyapi sAlimasiMha kevala 11 varSa kA thA, phira bhI usa alpavayaska ke hRdaya meM pratihiMsA kI agni prajvalita ho cukI thii| vaha apane pitA ke nirdayI ghAtakoM se badalA lene ke liye samaya kI pratIkSA karane lgaa| ekavAra java sAlimasiMharAjA kI AjJA se jodhapara nareza ke rAjyAsIna hone para abhinandana dekha kara vApisa lauTarahA thA, taba mArga meM svarUpasiMha ke zatruoM ne ise bhI dhokhese vadha karane ke liye pakar3a liyA, kintusAlimasiMha atyanta nItinipuNa aura mitabhASI thaa| usane apanI vAkyapaTutA meM zoNita-lolupa sAmantoM ko pha~sA liyA aura atyanta caturatA se apane jIvana kI rakSA kI / anta meM dayA ke vazIbhUta Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina cIra hokara una saba nirvAsita sAmantoM ko unake deza va jAgIra mehatA'.. sAlimasiMha ne rAvala mUlarAja se dilavA diye / nirvAsita AjJA aura deza vApisa dilA dene ke bAda bhI vidrohI sAmanta zAnti se na baiThe rhe| ve rAvala mUlarAja ke putra aura pautroM ko lekara vidroha kI agni bhar3akAne ke prayanta meM lage rahe aura sAtha hI sAlimasiMha ke nAza kA bhI SaDyaMtra racane lge| jaba usane rAjya ko aura apane ko isa prakAra khatare meM par3A dekhA to usakI purAnI pratihiMsA kI Aga phira prajvalita hogaI / anta meM usane lAcAra hokara rAjya ke aura apane purAne zatruoM ko saMsAra se bidA karake apane pitA ke vadha kA badalA liyaa| __yadyapi TaoNDa sAhaba ne sAlamasiMha ke ukta kArya kI nindA kI hai, para isa para yadi tanika vicAra kiyA jAya to mAlUma hogA ki prAcIna samaya meM aisA sadaiva hotA AyA hai / jo.pitA ke ghAtaka se badalA nahIM le sakatA thA, vaha suyogya patra kahalAne kA adhiphArI hI nahIM thaa| isI sAlimasiMhane aMgrejoM ke sAtha saMdhi karane meM bar3A virodha kiyA thaa| [31 janavarI san 331 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meravAr3A-ajamera Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moderne ESE DE SCercek het kartavya karake vIra jo balihAra huye vaha apanI jAtI ke liye zRGgAra huye haiN| khoyA adharma, dharma kI rakSA jinhoMne kI, saca pUchiye to basa vahI avatAra huye haiM / / rAdhezyAma KeecteMereeeeeeeeeeen Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajamera-paricaya ajamera kI cauhahI isa prakAra hai-uttara-pazcima meM jodhapura, dakSiNa meM udayapura, pUrva meM jypur| bambaI bar3audA eNDa sainTrala iNDiyArelave aura mAlavA zAkhA kA " ajamera " jaMkazana sTerAna hai| sTezana para savArI haravakta kirAye para milatI haiN| rAjapUtAne ke madhya bhAga meM prAyaH cAroM tarapha se pahAr3iyoM se ghirA huA ajamera eka prasiddha zahara hai| ___ prAcIna kAla meM musalamAnoM ke Ane se pUrva yaha zahara dillI samrAT pRthvIrAja cauhAna ke pUrvaja rAjA "ajapAla" ne saMvat 202 (san 145 I0) meM basAyA thaa| yaha zahara eka pahAr3I ke nIce dAlU jamIna para AbAda hai-uttara aura pazcima kI tarapha patthara kI dIvAroM se ghirA huA hai| zahara meM jaina, hinduoM Adi ke kaI mandira va musalamAnoM kI masjideM ati sundara banI huI haiN| mandiroM meM vizeSa kara seTha nemIcanda TIkamacanda kI banavAI huI naziyA bahuta hI manojJa, manohara aura darzanIya hai| yahA~ digambara jainiyoM ke zikharavanda mandira 13 aura 2 caityAlaya haiM / dharmazAstra 7000 ke lagabhaga haiM / zahara ke uttara kI tarapha eka bar3I sundara "anAsAgara" nAmaka jhIla hai / jisako vizAladeva ke pote rAjA "AnA" ne banavAI thii| yaha jhIla 600 gaja lambI aura 100 gaja caur3I hai, kaI nAloM kA pAnI rokakara banAI gaI hai / varSARtu Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 rAjapatAne ke jainacIra meM isa jhIla kA gherA karIva 6 mIla ke ho jAtA hai / jhIla ke nikaTa jahA~gIra vAdazAha kA banavAyA huA "daulata vArA" hai aura kinAre para mArvala ke makAnoM kA silasilA hai| ajamera se karIba 7 mIla kI dUrI para eka "puSkara" nAmaka kasvA hai| jo ki hinduoM kA tIrthasthAna hai| isa kI sImA ke bhItara koI manuSya jIva hiMsA nahIM kara sakatA / ajamera meM relave Aphisa, meyo / kAlija, dAI dina kA jhoMpar3A (jo musalamAnoM ne jaina mandira ko tur3avA kara banavAyA thA) relve Dhalane kA kArakhAnA, khvAjA sAhaba.. kI daragAha aura seTha sAhUkAroM kI bahuta sI koThiyA~ dekhane yogya. (di.jaina DirekTarI pR0 461) muhallA lAkhanakoTharI meM jaina zvetAmbara zrAvakoM kI AbAdI aura jaina zvetAmbara mandira bahuta lAgata ke haiN| ajamera kA vivaraNa likhate huye TaoNDa sAhaba ne likhA hai: "ajamera durga ke pazcima prAnta meM eka bahuta hI purAnA jaina. mandira hai| kisI kAraNa se yavanoM ne isako nahIM girAyA hai| isakA nAma "DhAI dina kA jhoMpar3A" arthAt jainI zilpiyoM meM, indrajAla maMtra kI zakti se isako bAI dina ke andara banA diyA, thaa| isa kAraNa isakA nAma DhAI dinakA jhoMpar3A rakkhAgayA aisI jana-zruti hai / bhArata ke tIna pradhAna pavitra sthAnoM meM jainiyoM ne, jaise cittAkarSaka mandira banavAye haiM, unake dvArA jaina zilpiyoMkI yogyatA bhalI bhAMti pragaTa ho rahI hai| jJAta hotA hai ki yatheccha sAmagrI mila jAne ke kAraNa yaha mandira bahuta hI zIma taiyAra Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajamera - paricaya 287 hogayA hogA / mandira ke cAroM ora parakoTA hai, isa parakoTe kA prAcInatva aura sarala gaThana dekha kara merA vizvAsa hai ki prathama bhArata-vijetA gaurI kA sulatAna vaMza hI isakA nirmAtA hai| maMdira ke uttarIya bhAga meM siMhadvAra aura sopAnAvali (jInA) vidyamAna hai / vizeSa parIkSA ke dvArA maiMne nizcaya kara liyA hai ki mandira jainiyoM ne banavAyA hai / pravezadvAra ke parakoTe ko dIvAra para aravI akSaroM meM kurAna kI AyateM likhI haiN| toraNa ke Upara maiMne saMskRta ke akSara bhI likhe dekhe / vaha arabI ataroM ke sAtha mizrita aura vikRta ho gaye haiN| mandira kI banAvaTa ati zreSTha aura manohara hai / toraNa dekhane ke pIche jainiyoM dvArA vane huye mUla mandira ko dekhane ke liye maiM Age bar3hA / mandira purAne jainamaMdiroM ke samAna banA hai| mandira kA bhItarI bhAga khUba lambA caur3A hai / tIna zreNiyoM meM vibhakta ramazoka stambhoM ke Upara chata sthApita hai| sampUrNa stambha vizepa darzanIya aura prazaMsanIya haiN| kamare ke bhItara cAlIsa stambha virAjamAna haiM, kintu yaha bar3e Azcarya kI bAta hai ki sava ke vela ghaMTe kA kAma alaga alaga hai| merA vizvAsa hai ki turka logoM ne bhAratavarSa se isa gaThana praNAlI ko sIkhakara yUropa meM pracAra kiyA thA / " sh + TADa-rAjasthAna prathama bhAga dvi0 saM0 20 3 1 pR0833 | Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 rAjapUtAne ke jaina-cIra : dhanarAja siMghavI lagAde prAga na dila meM to ArajU kyA hai ? na joza khAye jo gairata se vaha laha kyA hai ? -cakavasta" sAra eka raMga bhUmi hai / vaise to yahA~ sabhI nAnArUpa meM . V abhinaya karate haiM, para unameM bahuta kama aise hote haiM, jo apane abhinaya kI yAda darzakoM ke hRdaya-paTa para aMkita kara sakate hoN| dhanarAja siMghavI saMsAra-raMgabhUmi kA eka aisA catura abhinetA thA, jisane mRtyu ke abhinaya meM logoM ko cakita kara diyA thaa| java mAravAr3a ke mahArAja vijayasiMha ne san 1787 IsvI meM ajamera ko punaH marahaThoM se jIta liyA, tava unhoMne dhanarAja siMghavI ko ajamera kA gavarnara niyukta kiyA / kintu thor3e dina ke pazcAt marahaThoM ne apanI khoI huI zakti ko vaTora kara cAra varSa ke bAda phira mAravAr3a para AkramaNa kara diyaa| rAThauDavIra ava lI bAra bhI khulakara khele kintu vijaya mahArASTroM ke bhAgya meM thii| isI mauke para marahaThoM ke senApati DivAina ne ajamera para AkramaNa kara diyA aura usako cAroM ora se ghera liyaa| yaha samaya dhanarAja siMghavI ke lie atyanta vipatti kA thA, phira bhI : * isa sAhasI vIra ne bace khuceM muTThI bhara sainikoM ko lekara vijayI.. Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanarAja siMghavI 289 aura mahAzaktizAlI marahaThoM kA bar3I vIratA se sAmanA kiyA aura unako Age bar3hane se roka diyA / pATana yuddha ke bure pariNAma ke kAraNa mAravAr3a-nareza vijayasiMha ne dhanarAja ko hukma bhejA ki "ajamera marahaThoM ko sauMpa kara jodhapura cale Ao / " dhanarAja siMghavI ke liye yaha eka parIkSA kI kasauTI thI; kyoMki na to vaha apamAna ke sAtha zatra ko deza sauMpanA cAhatA thA aura na vaha apane svAmI kI AjJA kA ulaMghana hI kara sakatA thA / isa bhayaMkara samaya meM vaha dvividhA meM par3a gayA aura anta meM zrI0 vAdIbhisiMha sUre ke "jIvitAcu parAdhInAjjIzanAM maraNaM varam *" vAkya ke anusAra maranA zreSTha samajhakara aphIma khAlI / mRtyu zaiyyA para leTe hue isa svatantratAH yi vIra ne cillAkara kahA thA ki - " jAo aura mahArAja se priya 1 kaho ki maiMne prANa tyAga karake hI svAmibhakti kA paricaya diyA haiM / merI mRtyu para ho bharaho ajamera meM praveza kara sakeMge pahale. nahIM / " * isI samaya se ajamera cirakAla ke liye mAravAr3a se alaga hogayA / phira samaya pAte hI mahArASTroM ke hAtha se aMgrejI senA ne isa ajamera para adhikAra kara liyA aura Aja taka isa ajamera ke kile para aMgrejoM kI patAkA ur3a rahI hai ! [29 janavarI 33] : * parAdhIna jIvana se jIvoM kA maraNa acchA hai gulAmI se mauta 'malA hai / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 rAjapUtAne ke jaina vIra maMtrI maMDana kA vIra vaMza / paM0 zobhAlAlajI zAstrI ne nAgarI pracAraNI patrikA bhAga 4 aMka 1 meM likhA hai : GORANI . bhAratavarSa varSa kisI dina jJAna aura vidyA kA bhAMDAra thaa| yahAM ke rAjA mahArAjA aura unake maMtrI bar3era vidvAn hote the / unakA jJAna kevala yuddhavidyA aura rAjyapravandha meM hI maryAdita nahIM hotA thA kiMtu kAvya, sAhitya, saMgIta Adi anya viSayoM meM bhI ve asAdhAraNa jJAna rakhate the / rAjya ke bhItarI prabandha aura bAhirI saMdhivigrahAdi kAryo meM vyasta rahane para bhI aise aise graMtha likhanA usa samaya ke narapatiyoM tathA maMtriyoM ke praur3ha vidyAnurAga ko sUcita karatA hai| Aja maiM pAThakoM ke sammukha eka aise hI maMtri ratna ke caritra ko upasthita karatA hU~, jo prAyaH paune pAMca sau varSa pUrva bhAratavarSa ko ujvala kara cukA hai, aura jisakI alaukika pratibhA ke kucha namUne usake : smRti-cinha svarUpa Aja bhI hameM dRSTigocara hote haiN| .. isakA nAma maMDana thA aura jAlaura ke sonagarA (cauhAna kSatriyoM ke) vaMza meM isakA janma huA thaa| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDana kA vIra vaMza 291 maMDana kA vIra vaMza 1. prAma:__ jAbAlapattana (jAbAlipura jAlaura) meM svara girIya (sonagara) gotra meM, jo zrImAla nAma se bhI vikhyAta thA, Ama nAmaka eka vyakti huaa| yaha bar3A hI buddhimAna thaa| somezvara rAjA kA yaha mukhya maMtrI thA aura saMpUrNa kAryoM meM isakI bahuta hI kIrti thii| ye somezvara ajamera ke rAjA aura bhArata ke suprasiddha aMtima hindU-samrATa pRthvIrAja ke pitA somezvara hoM, aisA anumAna hotA hai, kyoMki usa samaya jAlaura nAgaura Adi pradeza inhIM ke adhIna the| somezvara ke samaya ke 5 zilAlekha vi0 saM0 1226, 1228, 1229, 1230 aura 1236 ke mile haiM, ataH una ke maMtrI AbhU kA samaya bhI isI ke Asa pAsa mAnanA caahie| 2. abhayadA AbhU kA putra abhayada nAmaka huaa| yaha AnaMda nAmaka rAjA kA maMtrI thA / isane gujarAta ke rAjA se vijayalakSmI prApta kI thii| yaha AnaMda kauna thA, isakA ThIka taraha patA nahIM calatA / saMbhava hai ki yaha AnaMda somezvara kA pitA arNorAja ho, jisake dUsare nAma Analadeva, pAnaka aura pAnAka bhI the / pRthvIrAja vijaya meM likhA hai, ki arNorAja ke do rAniyA~ thIM, eka mAravAr3a kI sudhavA aura dUsarI gujarAta ke rAjA (siddharAja) jayasiMha kI patrI kA~canadevI / isa kAMcanadevI kA patra somezvara huaa| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina-dhIra pRthvIrAjarAso meM sAmezvara ke pitA kA nAma Anandameva likhA hai, isase anumAna hotA hai ki AnaMda yA AnaMdameva arNorAja hI ke nAmAMtara haiM / pRthvIrAja rAso meM yaha bhI likhA hai ki AnaMdameva (arNorAja) ne somezvara ko rAjya diyA, somezvara ne gujarAta aura mAlave para AkramaNa kara unheM apane AdhIna kiyaa| : mAlUma hotA hai ki abhayada ne apanI yuvAvasthA meM hI jaba ki usakA pitA vidyamAna thA, AnaMda ke maMtrI kA pada prApta kara liyA thA, aura AnaMda ke bAda somezvara ke siMhAsanArUr3ha hone para bhI yaha usa pada para banA rahA, tathA somezvarane gajarAta para jo AkramaNaM kiyA, usameM yA to yaha bhI sAtha thA, yA somezvara ne svayaM na jAkara ise hI gujarAta jItane ko bhejA ho / isake bAda somezvara ne isake pitA abhayada ko jo usa samaya bhI vartamAna thA maMtrI banAyA ho|' : ... . . . . : 3. pAMvaDa:. abhayaTa kA putra A~var3a huaa| isane svarNagiri (jAlaura ke kile) para vidmaheza ko sthApita kiyA / yahA~ para vigraheza se zAyada somezvara kA bar3A bhAI vipraharAja cauthA, jisakA upanAma vIsaladeva thA, nirdiSTa kiyA gayA ho, arthAt A~var3a ne jAlaura kA kilA, vigraharAja ke AdhIna karAyAM ho|"iish" zabda rAjAoM ke nAmake anta meM bhI AtA hai, jaise amarasiMha ke lie.amareza, aura ziva ke nAmoM ke aMta meM bhI AtA hai, jaise samAdhIza, a| caleza aadi| yahA~ yaha spaSTa:pratIta nahIM hotA haiki vigraheza se Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 maMDana kA vIra vaMza yahA~ vigraharAja hI se abhiprAya hai, jaisA ki Upara batalAyA hai athavA vimaharAja ke nAma se kisI zivAlaya ke dhanavAne kA ullekha hai| 4. sahaNapAla: A~bar3a kA putra saharaNapAla huA yaha mojadIna nRpatike saba pradhAnoM meM mukhya thaa| moijuddIna nAma ke do bAdazAha hiMdustAna meM hue haiN| eka rajiyA begama kA bhAI mAijuhIna baharAma, jisane I0 sana 1235-40 se (vi0 saM0 1296-97) se I0 sa01241-- 42 (vi0 saM0 1298-99) taka tIna varSa chaH mahIne rAjya kiyA thaa| dUsarA rAyAsuddIna klavana kA potA moijuddIna kaikobAda thA jisana I0 sa0 1286 (vi0 saM02342) se I0 sa0 1290 (vi0 saM01346) taka rAjya kiyA thaa| yadyapi yaha ThIka taraha nizcaya nahIM hotA, ki sahaNapAla kisa moijuddIna kA pradhAna thA, parantu samaya kA hisAva lagAne se yaha moijuhIna baharAma kA maMtrI ho, aisA pratIta hotA hai| sahaNapAla abhayada kA pautra thA / abhayada somezvara (vi0 saM0 1226-1234, I0 sa0 1169 se 1177) kA samakAlIna thA, jaisA ki Upara batalAyA gayA hai| yadi sahaNapAla ko baharAma moijuddIna kA maMtrI na mAnakara kaikovAda kA mAnA jAya, to pitAmaha aura pautra ke samaya meM karIba 117 varpa kA aMtara par3atA hai jo bahuta hai| baharAma kA maMtrI mAnane meM kevala 70 varSa kA aMtara AtA hai jo ucita aura saMbhava hai / sahayapAla ke putra naiNA ko jalAluddIna phIroja kA samakAlIna likhA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 rAjapUtAne ke. jaina vIra S phIroz2a I0 sa0 1290 ( vi0 saM0 1340 ) meM siMhAsanArUda huA thA / yaha 50 varSa kA aMtara bhI pitAputra meM asaMbhava nahIM hai| .. rAjA (moinuddIna) kI senA ne jaba "kacchapatuccha" nAmaka dezako ghera liyA, to logoM ko duHkha se cillAte huye sunakara sahagaNapAla ko dayA aaii| usane apane prayatna se usa deza ko chur3A diyA / isane yavanAdhipu (musalamAna bAdazAha) ko eka sau eka tArkSya diye aura bAdazAha ne bhI khuza hokara use sAta murattava bkhshe| 5. naiNA:-- In 4 sahaNapAla kA putra naiNA huaa| jise suranAya (sulatAna ) jalAluddIna ne saba mudrAe~ arpaNa kara do thIM / arthAt rAjya kA sampUrNa kAravAra ise sauMpa rakkhA thaa| yaha sulatAna jalAluddIna phIroz2a khilajI thA, jo mauijIna kaikobAda ke anaMtara san 1290 IsvI meM takhtanazIna huA thA, aura chaH varSa rAjya karane ke uparAnta san 1296 IsvI meM makAna ke nIce dabakara mara gayA thaa| isa ne jinacaMdrasUri Adi guruoM ke sAtha, siddhAcala aura raivataka parvata kI yAtrA kI thii| isa vaMza meM satra se prathama jainamata isI ne svIkAra kiyA ho, aisA pratIta hotA hai / 6. dusAju:-- naiyA kA putra dusAja huaa| yaha caMDa rAula ke suvistRta rAjya kA mukhya pradhAna thA / tug2alakazAha ne ise Adara pUrvaka bulAkara " merutamAna" deza diyA thA / yaha turAlazAha gayAsuddIna turA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDana kA vIra vaMza 295 kathA, jisakA upanAma gAjIvega bhI thaa| isane IsvIsan 1321 meM khilajI vaMzIya malikalunU se, jisakA upanAma nasIruddIna bhI thA, rAjya chInA aura 4 varSa taka rAjya kiyA thA / 7. bIkA:--- dusA kA putra bIkA huA, jo vItarAga kA paramabhakta thA / pAke varNana meM pAvya manohara meM do zloka aise likhe haiM, jina meM prazuddhi ho jAne ke kAraNa unakA artha spaSTa pratIta nahIM hotA, tathApi unakA abhiprAya kucha aisA mAlUma hotA ki "dhIkA ne zaktizAha ko jo pAdalakSAdi ( sapAdalakSa parvata, sA~bhara ke AsapAsa kA pradeza) ko upabhoga kara rahA thaa| sAta gajAnoM ke sAtha faida kara liyA aura usakA adhikAra chAna liyA / pAtazAha ( gayAsuddIna tugalaka ) ne usake isa kArya ko ucita samajha, use dAna mAna Adi se khuza kiyaa| bIphA ne bhI bAdazAha se bar3A bhArI mAna pAne se prasanna ho, usa pradeza para gAjIka (gayAsuddIna) kA adhikAra sthApita kara diyA / yaha zaktizAha kisI musalamAna bAdazAha kA nAma pratIta hotA hai| jise saMskRta meM rUpAMtara de diyA gayA hai| elphiMgTana ne likhA hai ki "gujarAta ke bAdazAha zramadazAha ne IDara, jAlaura aura khAnadeza para AkramaNa kie the. eka avasara para vaha mAravAr3a ke uttara meM avasthita nAgaura taka vaha dhyAyA thA, jahA~ usakA cacA dehalI ke saiyada khijarakhA~ ke viruddha upadrava kara rahA thA" / saMbhava hai ki "za. kazAha" ahamadazAha yA usake kisI senApati kA nAmAMtara ho, jisane sapA Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 rAjapUtAne ke jaina vIra dalakSa pradeza para kabjA kara liyA ho, aura bIkA ne usase isa pradeza kA pIchA chur3AyA ho / bIkA ne durbhikSa ke samaya citrakUTa ( cittaur3a ) ke akAlapIr3ita logoM ko kaI vAra, jIvadayA ko apane kula kA parama kartavya samajhakara anna vA~TA thA / 2 8. phaMDa:-- bIkA kA putra kama huA / yahu nAMdrIya deza : ( nAMdola; jo gujarAta meM hai ) ke rAjA gopInAtha kA maMtrI thA / yaha devatA aura guruoM (jainasAdhuoM) kA parama bhakta thaa| isane prahlAdana nAmaka nagara (prahlAdanapura = pAlanapura) meM zAMtinAtha kA viMvaM (mUrti) sthApita kiyA, saMghapati banakara yAtrAe~ kIM aura saMgha ke saba manuSyoM' ko pahinane ko vastra, car3hane ko ghor3e aura mArgatryaya ke liye dravya apanI ora se diyaa| kIrti prApta karane ke liye isane kaI udyApana kiye; jainasAdhuoM ke rahane ke liye kaI puNyazAlAe~ bnvaaii| aura bahuta se devamaMdira bnvaae| " nAMdrIya (nAMdoDa) se yaha mAlave kI rAjadhAnI maMDapadurga: (mAMDU) ko calA AyA thA | mAMDUH usa samaya bhAlave kI rAjadhAnI : hone se, bar3A hI saMpattizAlI nagara thA. aneka koTipati aura lakSAdhIza isa nagara ko alaMkRta karate the / kahate haiM ki isa zahara meM koI bhI g2arIba jaina zrAvaka nahIM thA, koI jaina garIbI kI dazA meM bAhara se AtA, to vahA~ ke dhanI jaina use eka eka rupayA dete the| ina ghaniyoM kI saMkhyA itanI adhika thI ki vaha dariddha-usa * Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDana kA vIra vaMza 297 eka eka rupae se hI sampattizAlI bana jAtA thaa| __mAMDU meM usa samaya AlamazAha rAjya karatA thaa| isane pUrva aura dakSiNa ke rAjAoM tathA gujarAta ke narezoM ko harAyA thaa| jhaMgaNa ko vRddhimattA aura rAjyaprabaMdha-kuzalatA dekha AlamazAha ne isako apanA maMtrI bnaayaa| phariztA ne mAlavA ke bAdazAhoM kI jo nAmAvalI dI hai, usameM pAlamazAha nAmaka kisI vAdazAha phA nAma nahIM hai| saMbhava hai ki pAlamazAha seabhiprAya dilAvarakhA~ ke lar3ake husaMgatArI se ho, jisane mAlavekA svataMtra rAjya sthApita kiyA. mAMDa kA kilA vanavAyA aura dhAra se uThAkara mAMDU ko rAjadhAnI banAyA / mAlave ke siMhAsana para adhikAra karane ke parva isakA nAma alpakhauM thA / saMbhava hai ki alpakhoM ko pAlamakhA~ samama phara usakA saMskRta rUpa paMDitoMneAlamazAha kara diyA ho| mAlamazAha ke samaya kA visaM0 1481 kA eka jaina-zilAlekha lalitapura prAMta ke devagar3ha ke pAsa milA hai| usameM kisI maMdira ke dhanavAne kA samaya likhane ke prakaraNa meM likhA hai ki, "rAjA vikramAditya ke gatAnda 1481 aura zAlivAhana phe zAka 1346 vaizAkhazucha 15 guruvAra svAti nakSatra aura siMha lagna ke udaya ke samaya apane bhujabala ke pratAparUpI agni kI jvAlA se gajAdhIza (dillI ke bAdazAha) ko vyAkula phara denevAlA gorIpaMzI mAlave kA rAjA zrI zAha Alammaka vijaya ke vAste java maMDalapara (mAI) se nikalA, usa samaya" aura aMta meM bhI sAhi pAlammA kA nAma likhA hai aura bAda meM likhA hai ki "usa samaya Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 . . . YI rAjapUtAne ke jaina-cIra sAhi Alama kA putra garjana sthAna (gajanI ) meM garma rahA thaa| mAlave kA bAdazAha honA aura mAMDU se vijaya ke liye nikalanA isa bAta ke spaSTa pramANa haiM, ki yaha zAhi Alammaka aura hamAre . . maMDana maMtrI kA AzrayadAtA AlammazAha eka hI the / uparokta zilAlekha ke saMpAdaka zrIyuta rAjeMdralAla mitra mahodaya kA bhI mata yahI hai ki yaha zAha Alamma huzaMgagorI hI kA nAma hai / isakA upanAma alpakhA~ thA aura isI kA vidvAnoM ne saMskRta rUpa zAhi Alama banA diyA hai / mitra mahodaya ne isa kA nAma Alambhaka par3hA hai aura ise mAlavA ke atirikta polakeza deza kA bhI rAjA mAnA hai, paraMtu yaha ThIka nahIM hai| maMDana ke granthoM tathA mahezvara ke mAnyamanohA meM isakA nAma spaSTa AlamasAha aura limmazAhi likhA hai / zilAlekha ke bahuta se akSara dRTe hue hone se "ma" ko bha" par3ha lene ke kAraNa yaha bhUla huI hai| AlamazAha ( huzaMgagorI) ko pAlakeza deza kA rAjA mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki pAlakeza" isa nAma ke deza kA kahIM bhI varNana nahIM pAtA / yaha mula ThIka par3accheda na kara sakane ke kAraNa huI hai| unhoMne "mAlava- . pAlakezaka-nRmeM aisA padaccheda samajha uparokta artha kiyA hai, paraMtu vastutaH padaccheda "mAlava-pAlakezaka nU' hai, jisakA artha "mAlavAkIrakSAkaranevAle musalamAna vAdazAha ke aisA hotA hai| - "uparokta pramANoM se spaSTa hai, ki yaha AlammasAha duzaMgagorI japanAma alpakhoM hI hai / huzaMgagorI apane pitA dilAvaraskhoM kI mRtyu ke bAda I0 san 1405 (vi0 saM0 1462) meM mAlave ke mAlavA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDana kA vIra vaMza siMhAsana para baiThA aura I0 sa0 1432 (vi0saM0 1489) meM isakA dehAMta huA / yaha ThIka mAlUma nahIM hotA ki jhamaraNa kisa samaya se kisa samaya taka huzaMgagorI kA maMtrI rahA, paraMtu yaha avazya kahanA hogA ki vaha adhika samaya taka nahIM rahA, kyoMki isI alpakhoM ke rAjatvakAla meM jhamaNa kA putra bAhaDa aura usakA putra maMDana maMtrI bana cuke the| 6. cAhar3a: jhamAr3a ke chaH patra the, jinameM sabase bar3A cAhar3a thaa| cAhar3ane saMya ke sAtha jIrApallI (zrAdhanika jIrAvalA jo Ava ke samIpa hai) kI yAtrA kI aura pravuda (Ava) parvata kI bhI yAtrA kI / saMghameM jitane manuSya the, saboM ko dravya, vana aura ghor3e diye aura saMgha.. pati kI padavI prApta kii| tIrthasthAnoM meM bahutasA dhana vyaya kiyaa| isake do putra the, jina meM bar3e kA nAma caMdra aura choTe kA nAma khemarAja thaa| 10. bAhar3a:-- __ maNa ke dUsare patra kA nAma thAhar3a thaa| isane bhI saMghapati banakara raivataka parvata (giranAra) kI yAtrA kI, saMghI logoM ko dravya, vana aura ghor3e die / isake bhI do putra the| ghar3e kA nAma samudra(samaghara) aura choTe kA nAma maMDana thaa| yahI maMDana hamAre caritranAyaka maMtrI maMDana haiN| jhamaNa kA tIsarA putra dehar3a thaa| isane bhI saMghapati banakara Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 rAjapUtAneke jaina- vIra arbuda (AbU) para neminAtha kI yAtrA saMgha ke sAtha kii| saMgha ko kisI prakAra kA kaSTa na ho isakA yaha bahuta hI vicAra rakhatA thaa| isane rAjA ke zadAsa, rAjA harirAja aura rAjA amaradAsa ko jo jaMjIroM meM par3e the, paropakara kI dRSTi se chudd'aayaa| inake sivAya varATa lUgAra aura bAhar3a nAma ke brAhmaNoM ko bhI baMdhana se chur3AyA thA / isake dhanyarAja nAmaka eka putra thA / isakA dUsarA nAma dhanapati aura dhanada bhI thA / isane bhartRharizatakatraya ke samAna, nItidhanada, zRMgAraghanada aura vairAgyadhanada nAmaka tIna zataka banAye the / graMtha kI prazasti nItidhanada ke anta meM dI hai| isase vidita hotA hai ki isane nItidhanada sabase pIche banAyA thA / ye zataka kAvyamAlA ke 13 veM gucchaka meM prakAzita ho cuke haiM / nItidhanada ketakI prazasti se vidita hotA hai, ki isakI mAtA kA nAma gaMgAdevI thA aura isane ye graMtha maMDapadurga (mAMDU) meM saMvat 1490 vi0 meM samApta kie the / 12: padmasiMha : karaNa ke cauthe putra kA nAma padmasiMha thA / isane pArzvanAtha kI yAtrA kI aura vyApAra se bAdazAha ko prasanna kiyA thaa| isa kA bhI pada "saMghapati" likhA hai / ataH isane bhI yaha yAtrA saMgha . ke sAtha hI kI hogI / 13. AhalU:---- pA~caveM putra kA nAma " saMghapati halU" thaa| isane maMgalapura kI yAtrA kI aura jIrApallI (jIrAvalA) meM bar3e bar3e vizAla staMbha 1 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDana kA vIravaMza 301 aura U~ce daravAje vAlA maMDapa banavAyA aura usake lie vitAna (caMdavA) bhI bnvaayaa| 14. pAha:- jhamaNa kA sabase choTA putra pAhU thA, isane apane guru jinabhadrasUri ke sAtha arbuda (zrAvU ) aura jIrApallI (jIrAvalA) kI yAtrA kI thii| ye maMmar3a ke chaho patra AlamazAha (huzaMgagorI) ke saciva the| ye bar3e samRddhizAlI aura yazasvI the| maMDana ne apane kAvyamaMDana meM likhA hai ki "kolAbhakSa rAjA ne jina logoM ko kaida kara liyAthA, unheM ina dharmAtmA mabhaNa putroM ne chudd'aayaa| yaha kolAbhakSa kauna thA vidita nahIM hotA, zAyada kolAbhakSa se matalava musalamAna se ho / saMskRta meM "kola" sukara ko kahate haiM aura abhakSa" kA artha "na khAnevAlA" aisA hotA hai| ataH kolAmakSa kA artha sUara na khAnevAlA arthAt musalamAna yaha ho sakatA hai| yadi yaha anumAna ThIka hai to "kolAbhakSanRpa" kA artha AlamazAha (huzaMga) hI hai / ye loga husaMgagorI ke maMtrI the ataH usake kaidiyoM ko usa se arja kara chur3AyA ho yaha saMbhava bhI hai| 15. maMDana: Upara batalAyA jA cukA hai ki maMDana, magaraNa ke dUsare putra vAhar3a kA choTA lar3akA thaa| yaha vyAkaraNa alaMkAra saMgIta tathA anya zAstroM kA bar3A vidvAn thaa| vidvAnoM para isakI bahuta prIti thii| isake yahA~ paMDitoM kI sabhAhotIthI, jisameM uttamakaviprAkRta Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 rAjapatAne ke jaina-vIra bhASA ke vidvAn, nyAyavaizeSika, vedAMta, sAMkhya bhATTa prAbhAkara tathA bauddhamata ke advitIya vidvAn upasthita hote the / gaNita bhUgola jyotiSa,vaidyaka, sAhitya aura saMgItazAstra ke bar3e bar3e paMDita isakI sabhA ko suzobhita karate the| yaha vidvAnoM ko bahutasA dhana, vastra aura AbhUSaNa bA~TA karatA thA / uttama uttama gAyaka, gAyikAe~, aura nartakie~, isake yahA~ AyA karatI thIM aura isakI saMgItazAstra meM anupama cogyatA dekha kara avAka raha jAtI thiiN| unheM.. bhI yaha dravya Adi se saMtuSTa karatA thaa| yaha jaisA vidvAna thA. vaisA hI dhanI bhI thA / eka jagaha isane svayaM likhA hai ki "eka dUsare kI sauta hone ke kAraNa mahAlakSmI aura sarasvatI meM paraspara vaira hai, isalie isa (maMDana) ke ghara meM ina donoM ko bar3I joroM se badAbadI hotIhai arthAn lakSmI cAhatI hai ki maiM sarasvatI se adhika bardU aura sarasvatI lakSmI se adhika bar3hane kA prayatna karatI hai| ___ mAlave ke bAdazAha kA isa para bahuta hI prema thaa| aise aise vidvAnoM kI saMgati se vAdazAha ko bhI saMskRta sAhitya kA anurAga ho gayA thaa| eka dina sAyaMkAla ke samaya vAdazAha vaiga thaa| vidvAnoM kI goSThI ho rahI thii| usa samaya bAdazAha ne maMDana se kahA ki "maiMne kAdaMbarI kI bahuta prasaMzA sunI hai aura usakI kathA sunane ko bahuta jI cAhatA hai / parantu rAjakArya meM lage rahane se itanA samaya nahIM ki aisI bar3I pustaka suna sakU~ ! tuma bahuta bar3e vidvAn ho, ataH yadi ise saMkSepa meM banAkara kaho, to bahuta hI acchA ho" / maMDana ne hAtha jor3akara nivedana kiyA ki "vANa ne ... Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDana kA cIra vaMza 303 svayaM hI kAdaMbarI kI phayA saMpa se kahI hai, paraMtu yadi ApakI zrAzA hai, to maiM isakI kathA Apase saMkSepameM nivedana karU~gA"yaha phada phara isane "maMDana-kAdaMbarI-darpaNa" nAmaka anASTupa zlokoM meM phAdaMbarI kA saMkSepa ghnaayaa| eka bAra paurNimAsI ke dina sAyaMkAla ke samaya maMDana pahAr3oM ke AMgana meM baiThA huA thaa| sarasa sAhitya kI goSThI ho rahI thii| itane meM caMdrodaya huaa| caMdramA kaviyoM kI parama priya vastuoM meM se eka hai| kadAcina hI aisA koI kAnya hogA, jisameM candramA sekSA kI dRSTi se dekhA gayA ho / caMdramA kI amRtamayI razmiyoM ne maMDana ke eDaya pho vidvata kara diyaa| usane kaI loka caMdramAke varNana ke bnaaye| aisA mAlUma hotA hai ki caMdramA kI ramaNIyatA dakhane meM use sone kA bhI smaraNa na rahA ho| caMdramA ke udaya se yasta taka phI bhinna bhinna prazAoM kA usane aneka lalita padyoM meM varNana kiyA / dhIre dhIre caMdramA ke asta hone kA samaya AyA / maMDana kA citta atyaMta khinna hushraa| jisake lie vaha sArI rAta peThA rahA thA, use isa prakAra asta hote dekha vaha kahane lgaa|"haay jisa mArga para calane se pahale sUrya kA adhaHpAta ho cakA thA, durdaiva-vaza caMdramA bhI usI mArga para calA aura usakA bhI prA meM adhaHpAta huzrA / jaba patana hone ko hotA hai to jAno huye kA bhI mAna naSTa ho jAtA hai| caMdramA ko pahale pUrva dizA prApta huI thI, para use chor3a vaha pazcima dizA ke pAsa gayA / pahale to usane rAga (anurAga aura raphatA) prakAzita kara use apanAyA para vezyA kI Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 rAjapUtAne ke jaina-cIra . . . . . . . . taraha thor3e hI samaya meM sarvasva haraNa kara isako dutakAra kara nikAla diyA ?" ___ maMDana ne dekhA ki sUrya kI kiraNoM se tor3ita hokara caMdramA bhAga rahA hai| unhoM ne use kAMtihIna kara pazcima samudra meM girA diyA hai| use sUrya ke Upara bahuta hI krodha AyA apane prItipAtra caMdramA kI vijaya ke liye usane "caMdravijaya" nAmaka eka prabaMdha lalita kavitA meM banAyA, jisameM caMdramA kA sUrya ke sAtha yuddhakara use harAnA aura pIche udayAcala para udaya hone kA varNana hai / .. ___ maMDana jaina saMpradAya ke kharataragaccha kA anuyAyI thA / usa samaya kharataragaccha ke prAcArya jinarAjasari ke ziSya jinabhadrasari the / maMDana kA sArA hI kuTumba ina para bahuta hI bhaki rakhatA thA aura inakA bhI maMDana ke kuTumba para bar3A hI sneha thaa| "pAhU" ke jinabhadrasUri ke sAtha yAtrA karane kA varNana Upara A cukA hai / ye bar3e bhArI vidvAn the| inake upadeza se zrAvakoM ne ujnayaMta (giranAra) citrakUTa (cittar3a) mAMDavyapura (maMDovara) Adi sthAnoM meM vihAra banAe the / aNahillapattana Adi sthAnoM meM unhoMne var3era pustakAlaya sthApita kie the aura maMDapa durga (mAMDU) malAdanapura (pAlanapura) talapATaka Adi nagaroM meM inhoMne jina-mUrtiyoM kI pratiSThA kI thii| . "jinamANikyasUrI (vi0 saM0 1583-1612) ke samaya kI likhI huI paTTAvalI aura bIkAnera ke yati kSamAkalyANajI kI banAI huI paTTAvalI se vidita hotA hai ki jinarAjasUri ke paTTa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 maMDana kA vIra vaMza para pahale jinavarddhanasUri ko sthApita kiyA thA, paraMtu unake viSaya. meM yaha zaMkA hone para ki unhoMne brahmacarya bhaMga kiyA hai, unake sthAna para jinabhadrasUri ko sthApita kiyA gayA thaa| mahezvara ne apane kAvyamanohara meM jinabhadrasUri kI vaMzaparaMparA isa prakAra dI hai1jinavallabha, 2 jinadatta, 3 suparvasari, 4 jinacaMdrasari, 5 jinasari, 6 jinapadmasUri,7 jinalabdhisUri, 8 jinarAjasUri. 9 jinbhdrsri| pATaNa ke bhAMDAra meM bhagavatIsUtra kI eka prati hai / usake aMta kI prazasti se vidita hotA hai ki jinabhadrasari ke upadezase maMDana ne eka bRhat siddhAMta graMthoM kA pustakAlaya "siddhAMta koza" nAmaka tayyAra karavAyA thaa| yaha bhagavatIsUtra bhI usI meM kI eka pustaka maMDana ne apane granthoM ke aMna kI prazasti meM athavA mahezvara ne apane kAvyamanohara meM maMDana ke putroM ke viSaya meM kucha nahIM likhA, parantu uparokta bhagavatIsUtra ke aMta kI prazasti se vidita hotA hai ki maMDana ke pUjA, jIjA, saMgrAma aura zrImAla nAmaka 4 putra the| maMDana ke atirikta saM0 dhanarAja, saM0 khImarAja aura saM0 udayarAja kA bhI nAma isameM likhA hai| khImarAja cAhar3a kA dUsarA patra khemarAja hai aura dhanarAja dehar3a kA putra dhanyarAja / udayarAja kauna thA yaha jJAta nahIM hotaa| mahezvara ne jhamaNa ke chaH putroM meM se tInoM ke patroM kA varNana kiyA hai, parantu pachA, Alha aura pAha kI saMtati ke viSaya meM kucha nahIM likhaa| saMbhava hai ki udayarAja Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jainavIra 306 inhIM meM se kisI eka kA putra ho / 19 maMDana yadyapi jaina thA aura vItarAga kA parama upAsaka thA, * parantu use vaidikadharma se koI dvepa nahIM thaa| usane alaMkAra maDana meM aneka aise padma udAharaNa meM die haiM, jinakA saMbaMdha vaidikadharma se hai / jaise-- 1 zrIkRSNAsya padadvaMdvamaghamAya na rocate . ala0 ma0 pari0 5 zloka 339 arthAt jo nIca hote haiM unheM zrIkRSNa ke caraNa yugala acche nahIM lagate. ! . kiM duHkhahAri harapAdapayojasevA yaddarzanena na punarmanukatvanevi tatraiva 97 arthAt dukha ko haraNa karane vAlA kauna hai ? mahAdeva ke caraNa kamaloM kI sevA; jinake darzana se phira manuSyatva prApta nahIM hotA ( moca ho jAtA hai) / . maMDana ke janma tathA mRtyu kA ThIka samaya yadyapi mAlUma nahIM hotA tathApi maMDana ne aMganA maMDapadurga (mAMDU) meM vahA~ ke narapati AlamazAha kA mantrI honA prakAzita kiyA hai / yadi uparokta anumAna ke anusAra AlamazAha huzaMgaMgorI hI kA nAma hai, to kahanA hogA ki maMDana IsA kI 15vIM zatAbdI ke prAraMbha meM huA thA, kyoMki huzaMga kA rAjyakAla I0 sa0 1405 se I0 sa01432. * Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDana kA vIra vaMza 307 hai / vi0 saM0 1504 ( I0 sa0 1447) kI likhI maMDana ke granthoM kI pratiyoM pATaNa ke bhaMDAra meM vartamAna haiN| isase pratIta hotA hai ki IsvI san 1947 ke pUrva vaha ye saba phrantha banA cakA thA / muni jinavijayajI ke matAnusAra ye pratiyA~ maMDana hI kI likhavAI huI haiM / vi0 saM0 1503 meM Dana ne bhagavatI sUtra likhavAyA thA, yaha Upara darzana ho kA hai| isase STa hai ki maMDana vi0 saM0 (504 (I0 saM0 1447) taka vartamAna thA / mahezvara ne kAvyamanohara ke sarga 7 zro0 20 meM likhA hai ki "saMghapati maMgaNa ke ye putra vijayI haiM" isa vartamAna prayoga se vidita hotA hai ki kAvyamanohara ke banane ke samaya bha.ma. ke hoM putra vartamAna the / maMDana ke grantha pATaNa (gujarAta) kI hemacaMdrAcArya sabhA ne mahezvarakRta kAvyamanohara aura maMDanavRta (1) kAdaMbarIdarpaNa (2) caMpU maMDana (3) caMdravijaya aura (4) kAra maMDana ye paudhoM prantha eka jilda meM aura (5) kAvya maMDana tathA (6) zrRMgAra maMDana dUsarI jilda meM prakAzita kiye haiM / prathama jilda kI bhUmikA se vidita hotA hai ki ina uparokta granthoM ke sivAya (7) saMgIta maMDana aura (8) upasarga maMDana nAma ke do pranthoM kI pratiyA~ bhI ukta sabhA ke pAsa / ukta sabhA ne ye pratiyA~ pATaNa ke bAr3I pArzvanAthajI ke maMdira se prApta kI haiN| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 rAjapUtAne ke jaina-vIra . maMDana ne caMDana ko sArasvatamaMDana kA anuja aura kAvya-: 'maMDana ke bhrAtRtva (bhAIpana) se suzobhita kahA hai aura zRMgAra maMDana ke aMta meM apane ko "sArasvata-maMDana - kavi " kahAM hai| isase siddha hai ki sArasvatamaMDana nAmaka eka aura graMtha maMDana ne banAyA hai / ' AkhUphreTa sAhaba ne apane "keTalogasa keTalogarama" nAmaka pastaka meM maMDana mantrI aura maMDana kavi ina do bhinnara vyaktiyoM kA varNana likhA hai| aMDana maMtrI ke lie likhA hai ki "IsvI san 1456 meM "kAmasamUha" nAmaka graMtha ke banAne vAle anaMta kA pitA thA / " aura maMDana kavi ke lie likhA hai ki "yaha upasarga maMDana, sArasvata maMDana aura kavikalpadruma skaMdha nAmaka graMthoM kA kartA thaa| jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai, sArasvatamaMDana .: Adi grantha haMmAre caritranAyaka bAhar3a ke putra mantrI maMDana hI ke banAe hue haiM / ataH siddha hai ki phreTa sAhiva jise maMDana kavi kahate haiM vaha bAhar3a kA putra mantrI maMDana hI hai / kAmasamUhake kartA anaMta kA pitA maMtrimaMDana isa mantrimaMDana se bilakula 1 hI bhinna hai| donoM ke nAmoM kI samAnatA donoM kA mantrI honA aura samaya bhI prAyaH samAna hI honA yadyapi isa bAta kA bhrama utpanna karatA hai ki anaMta mAMDU ke maMtrimaMDana hI kA putra ho, parantu anaMtakRta kAmasamUha aura bhagavatI sUtra ke aMta kI prazasti 'dekhane para yaha bhrama nahIM rahatA / ' : * ' ' pAThakoM ko vidita hai ki mAMDU kA maMtri maMDana sonagarA gotra kA kSatriya thA paraMtu anaMta kSatriya nahIM thA, vitu ahamadAbAda kA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDana kA vIra vaMza 309 rahane vAlA bar3hanagarA nAgara brAhmaNa thA yathA nAgarajJAvijAtena maMtrimaMDanasananA anaMtena mahAkAvye satIvRttaM prakAzitam / kAmasamUha satIvRtta prakaraNa lo0 29 ahamadanirmitanagare vihitAvasatizca vRddhanAgarika: maMDanasanuranaMto racayati sevAvidhinAryAH kAmasamUha-trI-sevA-vidhI prakaraNa lo0 19 bhagavatIsUtra ke aMta meM jo maMDana ke putroM ke nAma die haiM unameM anaMta nAma nahIM hai| "keTalogasa keTalogarama" se mAlUma hotA hai ki Upara likhita graMthoM ke sivAya maMDana ne kavikalpadruma skaMdha nAmaka eka aura bhI anya banAyA thA / isa prakAra maMDana ke banAye hue kula 10 pratha .' aba taka vidita hue haiM, jo nIce likhe anusAra haiN| (1) kAdaMbarIdarpaNa (2) caMpUmaMDana (3) caMdravijayaprabaMdha (8) alaMkAramaMDana (5) kAvyamaMDana (6) aMgAramaMDana (7) saMgItamaMDana Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 rAjapUtAne ke jaina vIra (8) upasarga maMDana (9) sArasvatamaMDhana (10) kavikalpadruma inameM se Adi ke chaH graMtha hemacaMdrAcArya sabhA pATaNa kI ora se prakAzita ho cuke haiN| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba lupta sI jo ho gaI rakSita na rahane se yahA~, soco, tanika, kauzilya kI kitanI kalAe~, thI yahA~ ? prastara vinirmita para yahA~ the aura durga bar3e bar3e, thana bhI hamAre zilpa-guNa ke cinha kucha kucha haiM khar3e // aba taka purAne khaNDaharoM meM, mandiroM meM bhI kahIM, bahu mUrtiyA~ apanI kalA kA pUrNa paricaya de rahIM / prakaTA rahI haiM bhagna bhI saundarya kI paripuSTatA, '' 'dikhalA rahI haiM sAtha hI duSkarmiyoM kI duSTatA || - maithilI zaraNa gupta Page #331 -------------------------------------------------------------------------- Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ man NEL SENA 4AR . S 1 . HNIAR MAP prAyU kA delavAr3A-mandira-"hindustAna bhara meM yaha mandira sarvottama hai| sivAya tAjamahala ke koI bhI sthAna isakI barAbarI nahIM kara sakatA" -pharnala jemsa TaoNDa Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricaya AbU - paricaya 313 ' vartamAna AbU para aMgrejI amaladArI hai, kintu isase pUrva yahA~ gujarAta ke rAjA zAsana karate the / gujarAta ke kitane hI pratApI rAjA aura maMtrI, senApa ta Adi jainadharmI huye haiN| jinakA vistRta paricaya "gujarAta ke jaina-vIra" meM diyA jAyagA / kintu inake banavAye huye kaI ramaNIka darzanIya mandira AbU para apanI bhavya chaTA dikhalA rahe haiM; aura dhAvU rAjapUtAne meM sammilita hai, isa liye yahA~ kevala AbU kA paricaya karAyA jAtA hai / jodhapura-rAjya ke purAtatvavibhAga ke AphIsara sAhityAcArya paM0 vizvezvaranAtha reDa ne, mArca san 14 meM jodhapura ke jaina sAhitya sammelana ke liye "AbU parvata ke prasiddha jainamandira" nAmaka vidvatApUrNa ekaM nibandha likhA thA, jise yahA~ uddhRta kiyA jA rahA hai: Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 rAjapUtAne ke jaina vIra / AbU parvata parake prasiddha jainamandira, "zAbU parvata sirohI rAjyake agnikoNa meM hai| yadyapi yaha . parvata ADAvalA (alI) parvata ke silasile se haTa karake sthita hai, tathApi isakI kaI zAkhAeM ADAvalA parvatase / milI huI haiM / AbU parvata ke upari bhAga kI lambAI 12 mAila aura caur3AI 2 se 3 mAila taka hai| isa parvata ke sabase U~ce zikhara kA nAma guru zikhara hai / yaha zikhara samudratala se 5650 phITa U~cA hai| AbU parvata ko samatala bhUmi (adhityakA) kI U~cAI 4000 : phITa hai| isa parvata kI utpatti ke viSaya meM isa taraha likhA hai:pahale isa sthAnapara utaGka muni kA khodA huA eka bar3A khaDDA : thaa| isI ke AsapAsa vaziSTha RSi kA Azrama thA / eka samaya .. vaziSTha kI gAya isa khaDDhe meM gira gii| isase vaziSTha ko bahuta kheda, huaa| tathA vaziSTha ne usa khaDDe ko bhara dene ke liye arbuda nAma ke sarpa dvArA himAlaya parvata kA nandivardhana nAmaka zikhara maMgavAkara usa jagaha sthApana kara diyaa| vi0 saM0 1187 kA eka lekha, pATanArAyaNa ke mandira meM lagA hai| usameM bhI isa viSaya kA eka : / loka hai / yathAH Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU parvata para ke prasiddha jainamandira 315 "uttaGkaSire bhIme vazilo nandivarddhanam / kilA, sthApayAmAsa bhujAvudasaMjJayo / " jinaprabhasUri piracita ' arbudakasa' meM bhI isa viSayakA ullekha hai: "nandivarddhana ityAsItprAkazailo'yaM himAdrijaH / kalinAdanAgAdhirAnAtvabuda ityabhUta // 25 // arthAt-arbuda nAma ke sarpa dvArA lAyA jAne ke kAraNa yahI zivaraantameM bAbU (abuda) nAma se prasiddha huaa| prAcIna lekhoM meM likhA hai ki, isI parvata para vaziSTha ne agnikuNDa se paramAra, paDihAra, solaGkI aura cAhamAna (cauhAna) nAmake cAra vIroM ko utpanna kiyA thaa| ina cAroM ne apane nAma se cAravaMza pracalita kiye| __ yadyapi isa prakAra kI utpatti para aitihAsikadRSTi se vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA aura isa lekha ke viruddha bhI kaI : lekha mila gaye haiM jaise ajamera ke DhAI-dina ke jhoMpaDe meM eka zilA milI hai, isameM cAhamAna kI utpatti sUryavaMza meM honI likhI haitathApi isa samaya isa viSaya para vizeSa vAdavivAda na karake hama apane prastuta viSaya ko hI likhate haiN| - yaha parvata prAcIna samaya se hI zaiva, zAkta, vaiSNava, aura jainoM dvArA pUjya dRSTi se dekhA jAtA hai / tathA vahA~ para ina matoM ke mandirAdika hone se prativarSa bahuta se yAtrI bhI darzanArtha jAyA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.16 rAjapUtAne ke jaina-vIra vikrama saMvat 1506 ( I0 sa01449) ke rANA kumbhA ke lekha :, se pAyA jAtA hai ki, usa samaya ghor3oM aura bailoM dvArA vahA~ se vyApAra Adi kiyA jAtA thA; kyoMki vahA~ pahu~cane ke lie kevala pahAr3I mArga hI thA / parantu isa samaya yaha parvata rAjapUtAne ke ejeNTa gavarnara janarala kA nivAsasthAna aura seniToriyama ( svAsthyaprada sthAna ) vanagayA hai| tathA rAjapUtAnA mAlavA relave ke varoDa ( kharADI) sTezana se yahA~ taka 18 mAila lambI . sar3aka bhI banAdI gaI hai| ' I 7 '' vahIM para delavADA nAmaka ekaM sthAna hai| yaha sthAna zravadAdevI (adharadevI) se qarIba eka mAhala IzAnakoNa meM haiN| yaha sthAna devAlayoM ke liye vizeSa prasiddha hai / yadyapi yahA~ para aneka mandira haiM / tathApi yahA~ ke zradanAtha aura neminAtha ke jainamandira kI kArIgarI saMsAra meM anupama hai / ye donoM mandira saGgamaramara ke bane huye haiN| ina donoM mandiroM meM bhI povAr3a mahAjana kA banavAyA huA vimalavasahI nAmaka AdinAtha kA mandira vizeSatara sundara aura purAnA hai / yaha mandira vi0 saM0 1088 ( I0 sa0 1031) meM banA thA / yaha bAta usameM se milI huI vi0 saM0 1378, ( I0 sa0 1322 ) kI prazasti se prakaTa hotI hai| jinaprabhasari ko tIrthakalpa nAmaka pustaka se bhI isa mandira kA racanAkAla vi0 saM0 1088 hI prakaTa hotA hai| ! kharataragaccha kI paTTAvalI meM likhA hai : poravADa vaMzotpanna maMtrI vimala ne teraha sulatAnoM kI chatariyoM Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU parvata para ke prasiddha jainamandira 317 ko tor3a kara usa sthAna para candrAvatI nagara basAyA, aura vahA~ para RSabhadeva kA mandira bnvaayaa| isa mandira kI pratiSThA vi0 saM0 1088 meM vardhamAnasUri dvArA kI gii| prophesara bevara ke Catalogue of the Berlin Mss; ) barlina nagara kI prAcIna pustakoM kI sUcI ke dUsare bhAga ke 1036 aura 1037 veM pRSThoM meM uparyukta kathA ke sAtha hI yaha bhI likhA hai ki, vimala ne jisa samaya yaha mandira banavAne ke liye yahA~ kI bhUmi brAhmaNoM se kharIdI, usa samaya usako utanI pRthvI para suvarNa mudrAe~ dilAkara pRthvI ke badale brAharaNoM ko denI pdd'ii| usane isa mandira ke banavAne meM 18 karor3a aura 53 lAkha vyaya kiye / yaha mandira paramAra dhandhuka ke samaya meM banavAyA gayA thA / yaha dhandhuka gujarAta ke solaMkI bhImadeva kA sAmanta thA / kisI kAraNavaza bhIma aura dhandhuka ke bIca manomAlinya ho gayA / isa se dhandhuka AvU ko choDa kara ke mAlave ke paramAra rAjA bhoja ke pAsa calA gyaa| bhIma ne apanI tarapha se vimalazAha ko vahA~ kA daNDanAyaka ( senApati ) niyata kiyA / usane kucha samaya bAda baMdhuka aura bhIma ke bIca kA virodha dUra kara ina donoM ke bIca . sulaha karavAdI / usI samaya usane yaha mandira banavAyA thaa| jainasamAja meM aisI prasiddhi hai ki isa mandira ke banAne ke lie hAthiyoM aura bailoM dvArA patthara pahu~cAye gaye the / yahA~ para mukhya mandira ke sAmane eka vizAla sabhA maNDapa hai| isake cAroM tarapha aneka choTe choTe jinAlaya haiN| yahA~ para mukhya Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 rAjapUtAne ke jaina vIra mUrti RSabhadeva (AdinAtha ) kI hai| isake donoM pAvoM meM eka eka mUrti khar3I hai / inake sivAya yahA~ para aura bhI aneka pASANa. aura pItala kI mUrtiyA~ vidyamAna haiM / parantu ye saba pIche kI banI huI pratIta hotI haiM / hama Upara likha cuke haiM ki mukhya mandira ke cAroM tarafa aneka choTe choTe jinAlaya haiN| ina para ke lekhoM se prakaTa hotA hai ki inameM kI mUrtiyA~ bhinna bhinna samaya meM bhinna bhinna puruSoM dvArA sthApana kI gaI haiN| mandira ke sAmane hastizAlA: hai / yaha sAr3he patthara se banAI gaI hai / isane daravAje ke sanmukha vimalazAha kI azvArUDha paMtthara kI mUrti banI hai / parantu cUne kI laI ThIka taura se na hone se usameM bhaddApana AgayA hai / isa ke mastaka para gola mukuTa hai| tathA pAsa hI meM eka kATha kA banA huA puruSa chatra 'laye khar3A hai / hastazalA meM patthara ke bane 1 10 hue 10 hAthI khar3e haiN| inameM 6 hAthI vi0 saM0 1205 ( I0 sa0 1149 ) phAlguNa suMdi 10 ke dina neDhaka, Anandaka, pRthvIpAla, 'gharika, laharaka aura monaka nAma ke paruSoM ne banavAkara rakkhe the| ina saboM ke nAmoM ke sAtha mahAmAtya khitAba lagA hai / bAqI ke '4 hAthiyoM meM se eka paramAra ThAkura jagadeva ne aura dUsarA mahAmAtya dhanapAla ne vi0 saM0 1237 ( I0sa0 1180) ASAr3ha sudi 8' ko banavAkara rakkhA thA / tIsarA hAthI mahAmAtya dhavala ne bana vAyA thA / isakA saMvat cUne ke nIce AjAne se par3hA nahIM jaataa| tathA cauthe hAthI kA sArA lekha cUne ke nIce daba gayA hai / yadyapi pahale ina saba hAthiyoM para puruSoM kI mUrtiyA~ banI huI thii| tathApi de Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU parvata para ke prasiddha jainamandira 319 isa samaya kevala tIna mUrtiyA~ maujUda haiN| ye mUrtiyA~ caturbhuja haiN| prasiddha itihAsavetA rAyabahAdura paM0 gaeNrIzaMkarajI kA mata hai ki. vimalazAha kI mUrti aura hatizAlA, mandira ke sAtha kI banI huI nahIM hai, pIche se banavAI gaI haiM / hastizAlA ke bAhara cauhAna mahArAva luMDhA ( luMbhA ) ke do lekha lage haiN| inameM kA prathama lekha vi0 saM0 1372 (I0 sa0 1316 ) caitra yadi 8 kA hai aura dUsarA vi0 saM0 1373 (I0 sa0 1317) caitra badi kA, sirohI ke rAva isI ke vaMzaja haiM / jinaprabhasari kI tIrthakalpa nAma kI pustaka meM likhA hai:mlecchoM ne vimalazAha aura tejapAla ke banavAe hue AdinAtha aura neminAtha ke mandiroM ko tor3a DAlA thA / zaka saM0 1243 (vi0 saM0 1378) meM mahaNasiMha ke putra lalla ne AdinAtha ke mandira kA aura caDasiMha ke putra pIthaDa ne neminAtha ke mandira kA pIche se jIrNoddhAra karavAyA / vi0 saM0 1378 ke AdinAtha ke mandira ke lekha se prakaTa hotA hai ki, vimala ko svapna meM ambikA ne AdinAtha kA mandira banavAne kI AjJA dI thI / usake anusAra vimala ne yaha mandira vanavAyA thA / tathA rAva tejasiMha ke rAjya samagra vi0 saM0 1378 ( I0 saM0 1221 ) meM lalla aura vIjaDa nAma ke sAhUkAroM ne isakA jIrNoddhAra karavAyA / jisa samaya yaha lekha likhA gayA thA, usa samaya luMbhA kA dezansa hA cukA thA / aitA iso. lekha se jJAta hotA hai / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 rAjapUtAne ke jaina vIra zrI ratnamandiramaNi kI banAI huI upadezataraGgiNI meM; jo vikrama saMvat kI solavIM zatAbdI meM banAI gaI thii| isa mandira ke banavAne kI kathA isa prakAra likhI hai: gujarAta ke rAjA bhIma ko duzmanoM dvArA bhar3akAyA huA dekhakara usakA senApati vimala vahA~ se pA~casau savAra aura pA~ca karor3a sone se lade U~Ta lekara caMdrAvatI meM calA gyaa| usake isa prakAra Agamana se caMdrAvatI rAjA dhArAvarSa bhayabhIta hokara sindhu deza kI tarapha bhAga gayA / vimala ne usake sthAna para pahu~ca use ' apanA nivAsa niyata kiyA / tathA vahA~ ke mAMDalikoM (jAgIradAroM) ne vimala ko apanA rAjA banA liyA / tadanantara usane apanI senA dvArA sAMbhara, mevAr3a, jAlora, Adi nagaroM ke sau rAjAoM ko jItA / eka samaya sote hue 12 sulatAnoM ko usane nA gheva / tathA unako bhI apane AdhIna krliyaa| usake pratrala pratApa se Darakara svayaM bhImane apane maMtrI dvArA vimala ke pAsa eka karor3a rupaye naz2ara ke taura para bheje| parantu vimala ne apane svAmI aura janmabhUmi kA vicAra karake usa maMtrI ko bahuta kucha Adara satkAra sahita pIchA bheja diyaa| eka dina zrI dharmaghoSasUri ke mukha se vimala ne eka zAstra vAkya ko sunA, isase apanI saMgrAma meM kI huI hiMsA para usako bar3A duHkha huA / tathA zrIdharmaghoSasUri se usane isake prAyazcitta kI vyavasthA karane kI prArthanA kii| ukta sUri ne use devamandira banavAne Adi puNya karma karane kI AjJA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vU parvata para ke prasiddha jainamandira 321 'dii| usake bAda vimala ne ambAdevI kI ArAdhanA kI; jisa se prasanna hokara ambA ne vara mAMgane kI AjJA dI / vimala ne devamandira ke banane aura putra hone kI prArthanA kii| isa para aMbA ne kahA ki donoM meM se eka ke liye kaha, kyoMki do bAteM nahIM ho sakatI haiM / tava vimala ne apanI strI se pUchA / usane uttara diyA ki, putra prApti to pazu, pakSi-yoni meM bhI ho sakatI hai| isa liye mandira kA vara mAMgo / vimala ne bhI aisA hI kiyA / amvikA vara dekara dhAvU para calI gaI / vimala ne usake kuMkuma se zobhita pRthvI para ullikhita padacinha ko khodA, vahA~ se usako 72 lAkha kA dravya milaa| isako prApta kara vimala ne mandira banavAnA prArambha kara diyA | parantu yaha mandira dina meM banAyA jAtA thA aura rAta ko svayaM hI gira par3atA thA / isI taraha 6 mahine bIta gae / taba vimala naiM devI kA AhvAhana kiyaa| devI ne prakaTa hokara kahA ki, yaha kAma isa pRthvI ke mAlika vAlInAha nAga kA hai| ataH tU tIna dina taka upavAsa karake usIkI pUjA kara aura pavitra cali de | parantu yadi vaha madya mAMsa mAMge to khaDga nikAlakara usako dharmakA denA / yaha kaha kara devI calI gaI / vimala ne vaisA hI kiyA / tathA khaDDa meM ambikA ko dekhakara vAlInAha bhAga gayA aura usa dina se vahA~ para kevala kSetrapAla kI taraha rahane lagA ! mandira nirvighna samApta huA / saMvat 1088 meM AdinAtha kI mUrti sthApana kI gii| tathA vahIM para ambikA kI kRpA sUcita karane ke 1 liye khazvara kSetrapAla sahita eka ambikA kI mUrti bhI sthApana Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 rAjapUtAne ke jaina vIra kii| usa mandira ke kArya kI samApti para vimala ne itanA chAn kiyA ki, jaina loga ava taka 'vimalazrI suprabhAtaM' kahakara AzIrvAda dete haiM / isa kathA meM kahA~ taka aitihAsika satyatA hai isako pAThaka svayaM vicAra sakate haiN| isapara vivAda karanA vyartha hai / isa mandira meM eka lekha vi0 saM0 1350 ( I0 sa0 1294 ) mAgha sudi 1 kA solaMkI rAjA sAraMgadeva ke samaya kA bhI lagA huA hai / isa mandira kI jitanI prazaMsA kI jAya thor3I hai| isase isa samaya kI zilpa nipuNatA kA bhI bodha hotA hai| itihAsa lekhaka karnala TaoNDa sAhava ne isa mandira ke viSaya meM likhA hai: sparkeaton "hindustAna bhara meM yaha mandira sarvottama hai| sivAya tAjamahala ke koI bhI sthAna isakI barAbarI nahIM kara sakatA / " isa mandira ke pAsa hI dUsarA lUNavasahI nAmaka neminAtha kA prasiddha mandira hai / isako vastupAla, tejapAla kA mandira kahate haiN| yaha mandira vastupAla ke choTe bhAI tejapAla kA banavAyA huA hai| jisa prakAra tAjamahala apanI strI kI yAdagAra meM zAhajahA~ bAda - zAha ne banavAyA thA, usI prakAra tejapAla ne apanI strI anupamadevI aura putra lUNasiMha kA nAma cirasthAyI karane aura unake kalyANa ke nimitta yaha neminAtha kA mandira banavAyA thaa| isI mandira meM vi0 saM0 1287 (I0 sa0 1230) phAlguNa baMdi 3 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU parvata para ke prasiddha jainamandira 323 ravivAra kA eka lekha milA hai| usameM likhA hai:-. ___ vastupAla aura usakA choTA bhAI tejapAla ye donoM poravAr3a mahArAja azvarAja ke putra the| yaha azvarAja anahilavAr3e kA rahane vAlA thaa| vastupAla aura tejapAla ye donoM bhAI gujarAta ke solaMkI rAjA vIradhavala ke mantrI the| tejapAlane kRSNarAja ke pitA somasiMhadeva ke rAjya samaya apane putra aura strI ke kalyApArtha AbU para yaha neminAtha kA mandira bnvaayaa| Age calakara isa lekha meM mandira kA varNana kiyA gayA hai / isa zilA-lekha ke racayitA kA nAma somezvaradeva likhA hai / yaha somezvara solakI vIradhavala kA parohita aura kIrtikaumudI tathA surathotsavakA kartA yaa| isI lekhase yaha bhI pragaTa hotA hai ki isa mandira kI pratiSThA . nAgendra gaccha ke vijayasenasUri ne kI thii| __isa mandira kI banAvaTa bhI vimalazAha ke mandira kI sI hai| isameM mukhya mandira (gaMbhArA) ke sAmane guMbajadAra sabhA maNDapa hai| aura usake irdagirda choTe choTe jinAlaya bane haiN| tathA isake pIche hastizAlA hai| isake mukhya mandira meM neminAtha kI mUrti hai / tathA pAsa ke jinAlayoM meM bhI aneka mUrtiyA~ haiM / inake dvAroM para bhI alagara lekha khade haiN| inameM tejapAla ke 52 sambaMdhiyoMke nAma haiN| isase pragaTa hotA hai ki pratyeka jinAlaya kisI na kisI sambandhi ke nAma para banavAyA gayA thaa| mukhya mandira ke daravAje ke donoM pAyoM meM bar3e hI sundara do tAka haiN| inako loga 'derANI jeThANI ke Ale' kahate haiN| kahA jAtA hai ki isameM kA eka tAka tejapAla Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 rAjapUtAne ke jaina-cIra. kI strI ne aura dUsarA vastupAla kI strI ne svayaM apane kharca se vanavAyA thaa| zAntivijayaMjI kI 'jainatIrtha gAMiDa' nAmaka pastaka meM bhI aisA hI likhA haiM / parantu yaha bAta vizvAsa yogya nahIM ho sakatI, kyoMki una donoM tAkoM para eka hI prakAra ke lekha haiN| unakA Azaya isa prakAra hai: vi0 saM0 1290 vaizAkha vadi 14 vRhaspativAra ke dina apanI dUsarI strI suhaDAdevI ke kalyANArtha ye tAka aura ajitanAtha kA citra tejapAla ne vnvaayaa| yadyapi isa samaya gujarAta meM poravADa aura moDha jAti ke mahAjanoM ke bIca vivAha sambandha nahIM hotA hai| tathApi yaha saMbaMdha bArahavIM zatAbdI meM hotA thaa| aisA isa lekha se prakaTa hotA hai| ___ isa mandira kI hastizAlA meM saMgamaramara kI 10 hathaniyA~ eka paMkti meM khar3I haiN| ina para caNDapa, caNDaprasAda somasiMha, azvarAja, luNiga, malladeva, vastupAla, tejapAla, jaitrasiMha aura. lUNasiMha (lAvaNyasiMha) kI mUrtiyeM vaiThAI gaI thiiN| parantu isa samaya unameM se eka bhI vidyamAna nahIM haiM / ina hAniyoM ke pIche kI tarafa pUrva kI dIvAra meM 10 tAka haiM / inameM bhI inhIM dusa puruSoM kI sastrIka mUrtiyeM banI huI haiN| inake hAthoM meM puSpamAlAe~ haiM / tathA vastupAla ke mastaka para chatraM bhI banA huA hai / pratyeka strI puruSoM kI mUrti ke nIce unakA nAma khudA huA hai| ... __ inakA saMkSipta varNana pUrvokta vi0 saM0 1287 ke lekha meM bhI . kiyA gayA hai / 070 1287 ke lekha meM bhI.. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU parvata paraH ke prasiddha jainasandira 325. " prathama tAka meM cAra mUrtiyeM haiN| pahalI AcArya udayaprabha kI, dUsarI AcArya vijayasena kI tathA tIsarI aura cauthI caNDapa aura usakI strI cA~palAdevI kI hai| isa mandira ke banAne vAle izjIniyara kA nAma zobhanadeva thaa| isa taraha apane sAre kuTumba kA smArakaM cinha banAkara unake nAma ko amara karane vAlA, tejapAla ke sivAya zAyada hI koI dUsarA puruSa huA ho / isI mandira meM vi0 saM0 1287 phAlguNa vadi 3 ravivAra kA eka dUsarA zilAlekha lagA hai / isameM yahA~ ke vArSikotsava Adi kI vyavasthA kA varNana hai / tathA sAtha hI usameM sahAyatA denevAle mahAjanoM ke nAma aura gA~va bhI likhe haiM / pUrvokta upadezataraGgiNI meM isa mandira ke racanA kA vRtAnta isa taraha likhA hai: : eka samaya bahuta se sAthiyoM sahita vastupAla aura tejapAla dhavalaka (dhaulakA) gA~va se haDAlA meM aae| vahA~ pahu~cane para jaba unako vidita huA ki Age rAste meM luTeroM kA bhaya hai, taba unhoMne apane vizvAsI puruSoM sahita Apasa meM vicAra kara rAtri . ke samaya apane dhana ko tAMbe ke kalasoM meM bhara diyA aura una kalasoM ko pRthvI meM gAr3ane ke liye tAlAba ke nikaTa eka gehUM ke kheta meM le Ae tathA vahA~ pahu~cakara eka khejar3I ke vRtta ke nIce khodanA Arambha kiyA / vahA~ para vastupAla ke bhAgya se bar3A bhArI khajAnA nikalA / isako dekhakara sAre puruSa : vismita ho gaye / i " Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 326 rAjapUtAne ke jaina vIra isake anantara unhoMne apanA dhana bhI usI meM DAlakara use chipA diyA aura vahA~ se cale Ae tathA vicArane lage ki itane ' dravya kA kyA kiyA jAya ? unako cintita dekhakara anupamadevI ne unase isakA kAraNa puuchaa| isa para ekAnta meM usase unhoMne sArA vRtAnta kahA / yaha suna kara usane uttara diyA ki, isa taraha dhana ko chipAnA ucita nahIM hai / isako isa taraha se chipAnA cAhiye, jisase pratyeka puruSa ise dekhakara bhI le jA na sake / arthAt isa dravya se mandira Adi banavA dene cAhiyeM / isa vAta ko unhoMne bhI pasaMda kara liyA / tathA vahA~ se dravya lAkara mandira zrAdika banavAe / Age calakara usI pustaka meM likhA hai ki, prathama dhaulakA nAmaka grAma meM rahanevAle lUNiga, mAladeva, vastupAla aura tejapAla bahuta nirdhana the| apanI nirdhanatA ke kAraNa marate samaya apane kuTuMba se dravyAdika dAna karane kI pratijJA na karavAkara lUgi ne kevala tIna lAkha praNAm ( navakAra) karane kI pratijJA karavAI:( arthAt tIna lAkha navakAroM ke smaraNa karane se jo puNya hotA hai vaha mAMgA ) apane bhAI kI aisI avasthA dekhakara vastupAla ne aura bhI kucha icchA prakaTa karane kI prArthanA kI / yaha suna kara lUgiMga ne kahA ki, AbU ke vimalavasahI nAma ke mandira 4 meM devakulikA ( devAlaya ) banavAne kI merI icchA thI; so yadi ho sake to ise pUrI karanA / jaba vastupAla aura tejapAla ko dravya lAbha huA, taba unhoMne Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU parvata para ke prasiddha jainamandira 327 candrAvatI ke rAjA dhArAvarSa se mandira banavAne ke liye jamIna khriidii| usakI kImata ke liye utanI hI pRthvI para dramma vidyA kara rAjA ko diye / tathA usa kharIdI huI pRthvI para sUtradhAra zobhana dvArA yaha mandira banavAyA / parantu isakI sAmagrI ekatrita karane ke lie isake pahale unheM mArga meM sthAna sthAna para jalAzayoM aura bhojanAlayoM kA prabandha karavAnA pdd'aa| 15 sau kArIgara isa mandira meM kArya karate the / isa taraha yaha mandira tIna varSa meM samAma huaa| isake liye patthara ikaThThe karane meM pattharoM hI ke samAna rupaye kharca karane par3e / saMvat 1283 meM yaha kArya prArambha huA aura saMvat 1292 meM isakI pratiSThA huI / mandira meM 12 karoDa 53 lAkha rupaye lage / isakA nAma lUgigavasahI rkkhaa| loga isako tejapAla vasahI kahane lge| isakI pratiSThA ke samaya 84 rAgaka, 12 maMDalIka, 4 mahIdhara aura 84 jAti ke mahArAja ekatrita hue the| ina saba ke sAmane jAlora ke rAjA cauhAna zrI udayasiMha ke pradhAna yazovIra se vastupAla ne isa mandira kI banAvaTa ke guNa aura doSa pUche / usa samaya usane sUtradhAra zobhana se kahanA prArambha kiyA ki, "he zobhana ! terI mA~ ke kIrtistambha para terI mAtA kI mUrti kA hAtha Upara ko honA ucita nahIM hai; kyoMki usakA putra tU kevala kArIgara hI hai; jo ki svabhAvataH hI lAlacI hote haiN| paraMtu dAnI vastupAla kI mAtA kA hAtha Upara honA hI ucita hai; kyoMki usane apane garbha se aise udAra purupa ko janma diyA hai / andara ke mandira ke daravAje para ke toraNa meM do siMha lagAe haiN| isa se Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 . rAjapUtAne ke jaina-bIra isa meM vizeSa pUjA Adi kA prabhAva rhegaa| pUrvajoM kI mUrtiyoM ko jina ke pRSTa bhAMga meM lagAne se inake vaMzajoM kA aizvarya naSTa . hogaa| Upara AkAza kI tarapha muni kI mUrti lagAne se yahA~ para darzana aura pUjana ke liye bahuta kama puruSa AyA kreNge| jinamandira ke raNamaNDapa meM vilAsa karatI huI putaliyoM kA batAnA ana.cata hai| isakI sIr3hiyA~ choTI hone se isa vaMza meM santAna kA abhAva honA prakaTa hotA hai / bAraha hAtha laMbI chInoM ke TUTane se mandira kA nAza ho sakatA hai| bAhara ke daravAje para kImatI staMbha lagavAe gae haiN| unake lie duSTa loga mandira tor3ane kI koziza kareMge / meghamaNDapa meM kI pratimA bahuta UMcI hone se apUjya rahegI / mandira se meTha U~ce haiN| hastizAlA pRSThaM meM hone se isa mandira ke daravAje para hAthI nahIM raheMge, ityAdi aneka doSa, he zobhana ! isakI banAvaTa meM raha gae haiN|" yaha sunakara vastupAla ne honahAra isI taraha smjhaa| __paMNDita somadharmagaNiM kI vanAI upadezasaptatikA meM, jinapremasari racita tIrthakalpa meM aura paNDita zrIlAvaNyasamaya viracita vimalarAsa meM bhI isa mandira kA vRttAnta ratnamandiraMgaNI kI banAI upadezataraGgiNI se milatI huA hI hai; jaisA ki Upara varNana kiyA jA cukA hai| ataH pratyeka ke alaga alaga varNana karane kA vizeSa prayojana nahIM, parantu pAThakoM ke vicArArtha eka viSaya yahA~ para likha denA Avazyaka hai| vaha yaha haiN|.. .. .hama yathAsthAna likha cuke haiM ki vi0 saM0 127 ke lekha meM Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU parvata para ke prasiddha jainamandira 329 likhA hai, apanI strI anupamadevI aura putra lAvaNyasiMha ke kalyANArtha tejapAla ne yaha neminAtha kA mandira banavAyA thaa| parantu uparyuktaM cAroM pustakoM meM apane putra lAvaNyasiMha ke badale apane bhAI lUNiga ke liye tejapAla ne yaha mandira banavAyA, aisA likhA hai| hamArI samajha meM lUNiga aura lUNasiMha (lAvaNyasiMha) nAma bahuta kucha milate hue hone se yaha gar3abar3a huI hai / tathA tejapAlaM kA khaMda apane sAmane banavAyA huA honese prazasti kA lekha hI adhika vizvAsa yogya hai| jinaprabhasUri ke tIrthaMkalpa maiM isakA racanAkAla vi0saM01288 likhA hai| isa mandira kI jIrNoddhAraM peMthar3a nAma ke sAhUkAra ne karavAyA thA, kyoMki, isa mandira ko bhI musalamAnoM ne tor3a DAlA thaa| isake jIrNoddhAra kA lekha stambha' para khudA huA hai / parantu isa meM saMvat nahIM hai| jinaprabhasUrine apane tIrthakalpa meM isake jIrNoddhAra kA samaya za0saM0 1243 (vi0 saM0 1378) likhA hai / yaha bAta hama AdinAtha ke mandira ke jIrNoddhAra ke varNana meM likha cuke haiN| yadyapi yaha patA nahIM calatA ki ina mandiroM ko musalamAnoM maiM kisa samaya todd'aa| tathApi zrIyuta paNDita gaurIzaMkarajI kA anumAna hai ki tIrthakalpa vi0 saM0' 1349 (I0 saM0 1292) / aura vi0 saM01384 (I0 saM0 1327) ke bIca banA thaa| isameM ina mandiroM kA musalamAnoM dvArA tor3A jAnA likhA hai / ataevaM vi0 saM0 1366 (I.saM. 1309) ke AsapAsa jisa samaya Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....330 .. rAjapUtAne ke jaina-dhIra.. alAuddIna khilajI kI phauja ne jAlora ke cauhAna rAjA kAnhA deva para car3hAI kI, zAyada usI samaya ye mandira tor3e gaye hoN| jIrNoddhAra meM banA huA kAma sundaratAmeM purAne kArya kI barAgharI nahIM kara sakatA hai| purAne samaya kA kArya bahuta hI sundara hai|' ava hama isakI prazaMsA meM apanI tarapha se kucha na kahakara hi: ndustAniyoM ke pUrva puruSoM ko asabhya samajhanevAlI sabhyAbhimAnI .. yuropiyana jAti ke kucha sahRdaya vidvAnoM kI sammati uddhRta krtehaiN| : bhAratIya zilpa ke mijha lekhaka phargusana sAhava ne apanI 'pikcarsa ilasTrezansa oNpha.enaziyenTa ArkiTekcara ina hindu sthAna' nAmaka pustaka meM likhA hai:___ "isa saMgamaramara ke bane hue mandira meM ati kaThora parizramaH sahanazIla hinduoM kI TAMkI se phIte ke samAna dhArIkI se aisI : manohara AkRtiyeM banAI gaI haiM, jinakA nakazA kArAjapara banAne meM bahuta parizrama aura samaya naSTa karane para bhI maiM samartha nahIM ho / sktaa| karnala TaoNDane yahA~ ke gumbajakI kArIgarI ke liye likhA hai: "isakA citra taiyAra karane meM kalama thaka jAtI hai / atyanta.. parizramI citrakAra kI kalamako bhI isake citrameM vahuta zrama pdd'egaa| / rAsamAlA ke lekhaka prasiddha aitihAsika phArvasa sAhaba ne ina . donoM AdinAtha aura neminAthake mandiroM ke viSaya meM likhA hai:. isa maMndiroM kI khudAI meM kevala svAbhAvika nirjIva padArthoM .. * ke citra hI nahIM banAe gae haiM, kintu sAMsArika jIvana ke dRzya ... Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghyAvR ke delavAr3A mandira kA eka dRzya "isakA naqazA kAgaja para bhI banAne meM bahuta parizrama samaya na karane para bhI maiM samartha nahIM ho sakatA / - phargusana ( sAdava ) Page #352 -------------------------------------------------------------------------- Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbU parvata para ke prasiddha jainamandira 331 ke vyApAra aura naukA sambandhI citra tathA saMgrAma sambaMdhI citra bhI kiye gaye haiM isake alAvA isakI chatoM meM jainadharma se sambandha rakhanevAlI kathAoM ke citra bhI khode gae haiN|" karnala TaoNDa ko, jisa samaya ve vilAyata ko lauTa gae the; miseja viliya haNTarabera ne tejapAla ke mandira ke gumbaja kA eka citra banAkara diyA thA / isase TaoNDa sAhaba una memasAhaba ke itane kRtajJa hue ki, Apane apanI banAI huI 'Trevalsa ina vesTarna iNDiyA' nAma kI pustaka unheM arpaNa (Dedicate) karadI | ye donoM mandira bahuta hI suMdara aura eka dUsare kI barAbarI ke haiN| inase usa samaya ke ijIniyaroM kI zilpa nipuNatA, tathA usa samaya ke logoM kI sabhyatA, dharma-niSThatA, dhanADhyatA aura udAratA sApha jhalakatI hai / . tejapAla ke mandira se thor3I hI dUra para bhImAsAha kA nanavAMyA huA mandira hai / isako aba loga bhaiMsAsAha kahate haiM / isameM 108 mana vajrana pItala kI AdinAtha kI mUrti hai / ( isako sarva dhAtu kI mUrti bhI kahate haiM) yaha mUrti vi0saM0 1525 ( I0sa0 1469) phAlguna sudi. 8 ko gurjara zrImAlajAti ke mantrI sundara aura gaMdA ne sthApita kI thii| ye donoM maMntrI maNDana ke putra the / 1. ma. * ina mandiroM ke sivAya vahA~ para zvetAmbara jainoM ke do. mandira aura bhI haiN| eka zAntinAtha kA aura dUsarA caumukhajI kA | : yahA~ para eka digambara jaina mandira bhI hai / / : ::: Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 rAjapUtAne ke jaina vIra rAjasthAna jaina jana-saMkhyA " 1. jodhapura (mAravAr3a ) 2. bIkAnera (jaoNgala) (san 1931). 3. jaisalamera (mADa ) .. 4.. jayapura ( DhUMDhAr3a). 5. udayapura - (mevAr3a) 6. koTA (hADotI) 7. alavara 8. Toka 9. bUndI (hAr3otI) 10. bharatapura 11. sirohI : 12. bAMsavAr3A 13. DhaMgarapara 14. karaulI 15. ghaulapura 16: pratApagar3ha 17: kizanagar3ha ..... 18. jhAlavADa 19. zAhapUrA 20. kuzalagar3ha 21- lAva : 22 zrIvaH 23. ajamera (meravAr3A) kula saMkhyA 113,669 29773 * 66001 5194 3909.. .6969: 4019 2390 15509 44597 5901. 449 1799 2630 1419 593 Los 320559 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhAvalokana Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neka aura bada meM hai kyA phakta banAne vAle, .. jo gumarAha. unheM rAha meM lAne vAle rahamoulAta kA sabaka saba ko sikhAne vAle, haiM: jamAne meM hamI dhAka biThAne vAle 'bekhabara jo.the unheM, hamane khabaradAra kiyaa| | . khvAberAphalata saiharaika zakhzakohuzyAra kiyaa|| , -"dAsa" Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSepa meM rAjapUtAne ke jaina-vIroM kA yahI paricaya hai| nahIM mAlUma aise-aise kitane nararatna saMsAra-sAgara ke antasthala meM mUlyayAna motI kI. bhAMti chipe huye par3e haiM, vakIla "itavAla" sAhaba:- . apane saharA meM abhI zrAha bahuta pozIdA haiN| vijaliyAM barase huye vAdala meM bhI khyAMcIdA haiN| inhIM nara-ratnoM meM se kucha ko itihAsa ke udara-gAhara se nikAla kara prakAza meM lAne kA yaha asaphala prayatna kiyA hai| isase adhika sAdhanAbhAva, samayAbhAva Adi ke kAraNa nahIM likhA jA sakA hai| yadyapi samasta rAjapUtAnA jaina-cIroM kI krIr3A sthalI rahA hai, vahA~ kA cappA-cappA unake pavitra balidAna se dedIpyamAna hai, kintu prastuta pRSThoM meM inIginI riyAsatoM ke kucheka pIroM kA paricayamAtra hI diyA jA sakA hai| astu nitanA bhI saMkalana kiyA jA sakA hai| vaha bhalA hai yA burA, zuSka hai yA nIrasa, jaisA bhI hai pAThakoM ke karakamaloM meM hai| .. ___ eka bAra rAjapUtAne ke eka prasiddha netAne vahA~ ke vartamAna rAjAoM kI zAsana-praNAlI aura svacchandavRtti kA jikra karate . Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 rAjapUtAne ke jainavIra huai dukha bhare zabdoM meM kahA thA ki " rAjapUtAne kI riyAsatoM ke nirmANa meM jainiyoM kA pUrNa sahayoga rahA hai, yadi inakA isa meM hAtha na rahA hotA, to ina riyAstoM kA Aja se kaI sau varSa pahile astitva hI miTa gayA hotaa| usa vakta ina riyAsatoM ke astitva, banAye rakhane meM una jainoM ke bhAva bhale hI zreSTha rahe hoM, para Aja to hameM unakI isa karanI ke kar3ave phala cakhane par3a rahe haiN|" usa samaya maine unake ina zabdoM ko atyukti samajha kara upahAsa meM ur3A diyA thA, kintu aba maiM ukta zabdoM kI sArthakatA samajha pAyA hU~ / jo mahAnubhAva rAjapUtAne meM rahate haiM athavA jinhoMne rAjapUtAne ke itihAsa kA adhyayana kiyA hai, vaha bhalI bhAnti jAnate ki rAjapUtAnAntaragata prAyaH sabhI riyAsatoM ke jaina-dharmAvalambI.. saMdiyoM paratAnapuzta maMtrI, senApati, koSAdhyakSa Adi hote rahe Hi rAjya kI bAgaDora, sainya saMcAlana aura rAjakoSa hastagata karane se pUrva kisI jAti ko, usa deza ke prati kitanA adhika anurAga, balidAna, Atma-tyAga karanA par3atA hai aura sadAcArapUrNa jIvana vyatIta karate huye saba dharmoM aura saba qaumoM ke liye kitanA udAra hRdaya honA par3atA hai| yaha vijJa pAThakoM se . " nhiiN| phira saMdiyoM jisa jAti ke adhikAra meM yaha mahatva pUrNa gauravAspada rahe hoM, usa jAti kI mahAnatA, vIratA, tyAga, zaurya Adi kA andAjA lagAne ke liye, sivAya anumAna kI tarAz2a para tolane ke aura kyA upAya ho sakatA hai ?- sadiyoM eka hI vy Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhAvalokana 337 * dharmAvalambI rAjya ke bhinna dharmI hote huye bhI senApati, mantrI Adi hote rahe hoM; rAjapUtAne ke sivAya saMsAra ke kisI bhI bhAga. meM aise udAharaNa zAyada hI mileM / prastuta pustaka meM kucha ine gine maMtrI aura senApatiyoM kA ullekha kiyA gayA hai, para inako isa pada taka pahu~cAne meM, inakI pratiSThA bar3hAne meM, aura inako vijayamAla pahanAne meM inake asaMkhya anuyAiyoM ko apanI Ahuti denI par3I hogI, kyoMki jaba taka koI jAti apane ko miTAkara qhAka meM milA nahIM detI, taba taka use upayukta phala kI prApti nahIM hotI / usa jamAne meM rAjapUtAne ke jainiyoM kA sainika jIvana thA / vaha apane deza, dharma aura svAmI ke liye miTanA apanA dharma samagate the| kisI ne bhI dezadroha yA vizvAsaghAta kiyA ho, athavA yuddha se pITha dikhAI ho, saubhAgya se aisA eka bhI udAharaNa nahIM milatA / jaina vIroM ne apanI prakhara pratibhA adbhuta sAhasa alaukika vIratA se aneka lokopayogI kArya kiye haiM / Aja bhI rAjapUtAne ke vartamAna jainoM ke pAsa unake suyogya pUrvajoM ko unakI sevAyoM ke upalakSa meM mile huye rAjya kI ora se paTTe (sanada, pramANa patra ) Adi maujUda haiN| jinase prakaTa hotA + jaya miTAkara apanI hastI surmA dhana jAyegA tu / ahale Alama kI nigAhoM meM samA jAyegA tU // "dAsa" Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 rAjapUtAne ke jaina-dhIra hai ki, rAjapUtAne kI riyAsatoM kA astitva yavana-zAsanakAla meM . una jaina vIroM ke hI bAhu-bala se hI raha sakA thaa| una vIroM ke vaMzadhara una sanadoM ko prakAzita karanA to darakinAra. apane rAjAoM ke kSoma ke bhaya se dikhAnA bhI nahIM caahte| " pR0 115 para ullikhita rANA rAjasiMha kI ora se nikalI huI vijJapti ko hI lIjiye / yaha unakA purAnA haka kyoM hai ? yaha hakka kaise kaba aura kyoMkara prApta kiyA gayA ? "jainasthAna ke zaraNAgata hone para rAjadrohI bhI na pakar3A jAya" itanA adhikAra mAma karalenA kyA sAdhAraNa bAta hai ? rAjapUtAne ke ina jaina-cIroM ke sivA aura kisI ne bhI aisI sanada prApta kI ho, aisA zramI taka dekhane meM nahIM AyA / Aja bhI ima sabhyatA ke yuga meM bar3e bar3e dezabhakta, rAjabhakta dharmabhakta maujUda hai, para kyA kisI bhI dhArmika sampradAya ko yaha adhikAra prApta hai ? rANA rAjasiMha ne yaha vijJapti jainiyoM ke kisa balidAna se prabhAvita hokara likhI, . isakA uttara dene meM itihAsa ke pRSTha asamartha hai, kevala anumAna karane se hI santoSa kiyA jA sakatA hai ! .. .... rANA kumbhA ne gujarAta aura mAlave ke dobAdazAhoM ko parAjita karane kI smRti meM nau maMjilA jayakIrti-stambha banavAyA thaa| usapara unheM kitanA abhimAna hogA yaha likhane kI cIja nhiiN| rAmamohI, cora, luTere bhI jaina upAya se giraphtAra nahIM kiye oNya. vadha ke liye banA huA pazu yadi jainaupAya ke Ane se nikale to vaha phira.. na mArA jAya-yaha unakA purAnA hala hai aadi| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhAvalokana 339 phira usI ke samAna usI ke mutAvile meM rAyA kumbhA ke di0 jaina maMtrI dvArA jaina kIrtistambha kA banavAyA jAnA kucha abhiprAya rakhatA hai / bhajJe hI usa abhiprAya kA hameM patA na lage, para yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai, ki rANA kumbhA ne to, do bAdazAhoM se vijaya lAbha prApta karane meM usa apUrva kRti kA nirmANa karAyA, taba usake maMtrI ne aisA kaunasA mahAna kArya kiyA thA, jisake kAraNa use bhI rANA kumbhA kI hirsa karanI par3I ! pUrva kAla meM to kyA vartamAna riyAsatoM meM ava bhI koI kitanA hI sampanna kyoM na ho, rAjAoM kI nakala nahIM kara sakatA / rANA kumbhA kA maMtrI hI rANA jaisI smRti banavAtA hai aura rANA kucha nahIM kahate haiM, taba usa maMtrI kA usa samaya kaisA pratApa hogA aura usake kaise sAhasa yukta kArya hoMge, sahaja meM hI anumAna kiyA jA sakatA hai| Aja bhI vaha kIrtistambha cittaur3a durga meM jaina-vIroM kI pavitra smRti svarUpa sInA tAne huye khar3A hai| mevAr3a rAjya meM eka samaya sUryAsta ke bAda bhojana karane kI AjJA nahIM thI / isakA ullekha zrI0 zramAjI dvArA anu deva TAD rAjasthAna, jAgIrI prathA pu0 11 meM milatA hai / yadi yaha AjJA bhI aitihAsika mAnI jAya, to isase bhI prakaTa hotA hai ki usa samaya sarva sAdhAraNa meM jainadharma kA kAphI pracAra thA / rAjA prajA donoM hI jainadharma se prabhAvita the / isIprakAra mevAr3a rAjya meM jaba jaba kile kI nIMva rakhI jAya, taba taba rAjya kI ora se jaina mandira banavAye jAne kI Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 rAjapUtAne ke naina-cIra .. roti bhI jainiyoM ke prabhutva kI paricAyaka hai| ..... : rAjAoM dvArA jainAcAryoM kA sanmAna, jIva-hiMsA-niSedha : * isa vijJapti kI nAla mehatA balavantasiMhajI kI kRpA se prApta huI hai, jo jyoM kI tyoM udhRta kI jAtI hai : svasti zrI ekaliMgajI parasAdAtu mahArAjAdhirAja mahArANAjI zrI kuMbhAjI / AdesAtu maidapATa rA umarAva yAvodAra kAmadAra samasta mahAjana.paMcAkasyaanaM. ApaNe aThe zrI pUja tapAgacha kA to devendrasUrijI kA paMtha kA tayA punamyA gaccha : kA haimAcArajanI ko paramoda hai| gharama zAna batAyo so aThe aNAM ko. paMtha ko hovegA jaNIne mAnAgA pUjAMgA / parayama (prathama) to Age su hI ApaNa gar3ha koTa . meM nIMva de jada pahIlA zrI ripamadevajIrA devarA kI nA~va devAr3e hai pUjA kare hai aSe yaja hI mAnAgA / sisodA paga ko hogA ne sarepAna ( surApAna ) pIvegA.. nahIM aura dharama murajAda meM jIva rAkSaNo yA murajAdA loyegA jaNI ne mhAsatrA ( mahAsatiyoM) kI ANa hai aura phaila karegA jaNI ne talAka hai saM0 1471 kAtI suda 5 isa sambandha kI bhI mujhe do vijJapti mehatA balavantasiMhajI kI kRpA se prApta huI haiM, eka gujarAtI meM (jo jainapranyagAiDa meM prakAzita huI hai) aura dUsarI . mevAr3I bhASA meN| yahAM gujarAtI vizakti kA hindI anuvAda diyA jAtA hai aura mevAr3I bhASA kA rasAsvAdana karAne ke liye dUsarI vijJapti jyoM kI tyoM de dI gaI hai| -udayapura ke mahArANA jagatasiMhajI ne AcArya vijayadevasUri ke upadeza se prativarSa pauSa sudI,10 ko varakANA (gor3avAr3A tIrtha para hone vAle mele meM Agantuka yAtriyoM para se Teksa lenA roka diyA thA aura sadaiva ke liye.. isa AzA ko eka zilA para sudavAkara mandira ke daravAje ke Age lagavA diyA thA, jo ki abhI taka maujUda hai| rANA jagatasiMha ke pradhAna zAlA kalyANasiMha ke Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'siMhAvalokana . vijJapti, upAzrayoM aura jaina mandiroM ko aba taka riyAsatoM dvArA sahAyatA milatI rahanA, usa atIva kAla meM kI gaI jainiyoM ko sukRtiyoM kA ghotaka hai| nimaMtraNa para uka AcArya ne udayapura meM cAturmAsa kiyaa| caturmAsa samApta hone ke vakta eka rAta dalabAdala mahala meM vizrAma kiyA, taba maharANA jagatasiMha / jI namaskAra karane ko gaye aura bhAcArya ke upadeza se nimnalikhita cAra bAteM svIkAra kii| (ka) udayapura ke pIcholA sarovara aura udayasAgara meM machaliyoM ko koI na pkdd'e| (kha) rAjyabhiSeka vAle roja jIva-hiMsA banda (ga) janma-bhAsa aura bhAdrapada meM jIva-hiMsA banda / (gha) macIdadurga para rANA kummA dvArA banavAye gaye jaina caityAlaya kA. punruddhaar| inhIM vijayadevasUri ko jahA~gIra bAdazAha ne "mahAtayAM" padavI pradAna kI thii| 2-dUsarI mevAr3I vijJapti nimna prakAra hai : svarata zrI magasudA nA mhA subha suyAne sarava aupamAlAaMka bhaTaurakajI mahArAja zrI hIravajesUrajI caraNa kumalA bheNa svarata zrI vaje kaTaka cAMvaDarA DerA suthAne mahArAjAdhirAja zrI rANA pratApasiMghajI lI: po lAgaNo bacasI. amarA samAcAra bhalA hai AparA sadA bhalA chAile Apa bar3A hai pUjaNIka hai sadA karapA . rAkhe 'jIsu sasaTa (zreSTha) rakhAvegA apraM! AparI patra aNAdanA mhe AyA nahIM so karapA kara lapAvegA / zrI bar3A hanUra rI vagata padAra vo hubo jImeM bhamasuM pAlA padAratA pAtasA akana jI ne jainAbAda mhe grAnaM rA pratiboda dI dojIro camatkAra moTo batAyA jIva hasA (hiMsA) sarakalI (cir3iyA) nayA nAma paperu Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina cIra 342 jina mahAnubhAvoM ne rAjapUtAne ke itihAsa kA sUkSma rIti se .. avalokana kiyA hai, ve jAnate haiM ki rAjatAne ke pratyeka gaurava yukta kArya meM jainoM kA hAtha rahA hai| jainetara kSatriyoM aura jainavIroM kA cAnda-cAndanI jaisA sambandha rahA hai / jaba jaina dharmaniSTha the, unakI bhujAoM meM vala, vyavahAra meM nannatA, A~khoM meM proja, gale meM madhuratA, cehare para kAnti, zarIra suDola hRdaya meM sAhasa (pakSI) vaitI so mApha karAI jIro moTo upagAra kIdo sau bI jenarA prama meM Apa asAhIja adotakArI bhavAra kI se (samaya) dekhatA Apaja phera ve nhI AdhI purava, hauda sathAna atraveda gujarAta sudA cAra dasA mhe dharamaro baDo adotakAra dekhANI, nA pache Aparo padAraNo huvonhI so kAraNa kahI vegA padArasI Asu paTA pravAnA kAraNa rA dara mAphaka Aye hai jI mAphaka tola murajAda sAmo Avo sAvata regA bhI bar3A hajUra rI vaSata AnI murajAda sAmo bhAvArI kasara par3I suNI so kAma kAraNa lekhe bhUla rahI vegA jI ro adeso nahIM jANegA, Age suzrI hemA AdhArajI ne zrI rAma mhe mAnyA he jIro paTo kara devANo jI mAphaka aro pagarA bhaTAraSa gAdI prabhAvegA to paTA mAphaka mAnyA jAvegA zrI . haimAcAranI pailA zrI bArA bhaTArapanI ne bar3A kAraNa suM zrI rAja mhe mAnyA . jI mAphaka Apane AparA pagarA gAdI pra pATavI tapagaTharA ne mAnyA jAvegArI suvAye desa mhai Ane garI devarI tyA upAsaro vaigA jIro murajAda zrI rAjasu vA. duja gaTharA bhayAraNa AvegA sau rASagaNa zrIsamaraNa dhyAna devajAvA kare jaThe. AdaM. karAvasI bhulasI nahIM ne vaigA padArasI: pravAnagI paMcolI gorI samat 1635 rA. : varSa Asoja suda 5 guruvAra / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . siMhAvalokana 343 aura dukhI nirAzritoM ke liye pahalU meM darda, kaleje meM tar3apa thii| tava unakA rAjapUtAne meM kyA jahA~ bhI vaha rahate the, unakA alaukika camatkAra thA, unake puNyazIla paramANuoM kA rAjA prajA sabhI para asara par3atA thaa| unhoMne apane alaukika. camatkAra se kitane hI cirasmaraNIya kArya sampanna kiye, unakI sadAcAra patti aura vIra-prakRti se prabhAvita hokara kitane hI rAjA aura saradAra unake dharma ke anuyAyI bane / yahI kAraNa hai ki usa kAla meM karor3oM rAjapUta jainadharma meM dIkSita hogaye, jo ki aba osavAla kahalAte haiN| ___ jahA~ rAjapatAne ke jaina coroM ne yuddha aura rAjanIti meM sAhasa evaM buddhi kA paricaya diyA hai, vahA~ AbU Adi jaise durgama sthAnoM para mandarAdi dhanavAkara unhoMne zilpa-cAturyatA kA bhI adhikAra prAma kiyA hai| isa mezInarIyaga meM bhI bar3e iMjIniyara una bhavya imAratoM ke vanavAne meM asamartha hai, taba unhoMne usa sAdhana hIna yuga meM una mandiroM kA nirmANa karake saphalatA prApta kI hai| . isI prakAra jaba jAna, mAla, aura AparU kI bAjI lagI huI thii| usa yuddha kAla ke dUpita aura durgandhamaya vAtAvaraNa meM svacchanda aura svatantra svAsa lenA dUbhara ho rahA thaa| nityaprati dhArmika sthAna dharAzAyI aura pustakAlaya bhasmIbhUta kiye jAte the, taba aisI vikaTa paristhitI meM rahata huye bhI una jainoM ne aneka pranyoM kI racanA kI hai aura prAcIna parAtana pranyoM.ko sIne se lagA kara nAgaura jaisalamera Adi sthAnoM para surakSita rakkhA hai| . Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjapUtAne ke jaina vIra prastuta pustaka meM jaina vIrAMganAoM kA ullekha sAdhanA-bhAva ke kAraNa nahIM kiyA jA sakA hai kintu isa se yaha na samajha lenA cAhiye ki vaha vilAsitA kI mUrti banI rahatI thIM / nahIM, vaha bhI vIra-duhitA thiiN| ve hI ukta vIroM kI jananI bhaganI aura patnI thIM / jaba pati, bhAI aura putra dharma ke liye yuddha meM jama marate the, taba jaina mahilAe~ bhI apane kartavya pAlana meM puruSoM se pIche nahIM rahatI thiiN| Aja bhI rAjapUtAne meM vizeSa kara mAravAr3a meM muhaTToM muhalloM meM jaina satiyoM ke karakamaloM ke pavitra cinha vidyamAna haiM / . " 344 yaha mAnA ki Aja hamAre ukta pUrvaja isa bhautika zarIra meM nahIM haiM, taubhI unakI sukIrti saMsAra meM abhItaka sthAyI banI huI hai| aise hI svargIya vIroM ko sambodhana karake kisI sahRdaya kavi : ne kyA khUba likhA haiM : tumheM kahatA hai murdA kauna, tuma z2indoM ke z2indA ho / tumhArI nekiyA~ bAkIM, tumhArI khUbiyA~ bAqI // 1 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' [ 145 ] sahAyaka grantha sUcI prastuta pustaka ke nirmANa meM nimna likhita lekhakoM, sampAdakAM aura kaviyoM kI kRtiyoM se vizeSatayA sahAyatA milI hai, aura kaI sthaloM para unake avataraNa aura mata uddhRta kiye gaye haiM, ataevaM maiM unakI gRlyavAna racanAoM kA hRdaya se AbhArI hU~ / -- goyalIya rA000 gaurIzaMkara hIrAcanda zromA kRta-rAjapUtAne kA itihAsa bhAga cAra paM0 [devaprasAda dvArA anuvAdina - TaoNTa rAjasthAna prathama bhAga san 1925 dvitIya bhAga 1905 muni jinavijaya dvArA sampAdita-- prAcIna jaina-lekha saMgraha dvi0bhAga para jagadIza siMha gahalota kRta-- mAravAr3a rAjya kA itihAsa jJAna gaTala phAzI se prakAzita -- bhAratavarSa kA itihAsa ma0 zItalaprasAda dvArA sampAdita-rAjapUtAne ke prAcIna jaina-smAraka pro0 banArasIdAsa ema. e. kRta aura paM0 devIsahAya dvArA anucAdita- jaina itihAsa sIrIja pra0 bhA0 pA0 umarAvasiMha TaoNka kRta-Some Distinguished Jnins aura jaina chinapI meM prakAzita lekha nAgarI pracAraNI sabhA se prakAzita muhaNota neNasI phI khyAta prathama bhAga muMzI devIprasAda munsipha kRta--rAja rasanAmRta prathama bhAga Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 346 ] mehatA kRSNasiMha kRta-rA0va0 mehatA vijayasiMha jIvana caritra vambaI se prakAzita-di0 jaina DAyarekTarI muni zAntivijaya kRta-zvetAmbara jaina-tIrthanagAiDa ati zrIpAla kRta-jainasampradAyazikSA mahAmahopAdhyAya paM0rAmakarNa aura sAhityAcArya provizvezvaranAtha reDa dvArA likhita-jainasAhityasammelana-vivaraNa meM prakAzita lekha kavi ravIndranAtha kRta aura bAmahAvIraprasAda dvArA anudita-svadeza vA0 sUrajamala dvArA saMgrahIta-jainadharma kA mahatva prathama bhAga paM0mAvaramalla zarmA dvArA likhita-hindu saMsAra meM prakAzita lekha paMzobhAlAlazAbIdvArA likhita nAgarIpracAraNIpatrikA meM,, ajJAt vidvAnoM dvArA likhita-cA~da, tyAgabhumi osavAla Adi meM prakAzita kaI lekha sara DA0 muhammada "ikabAla kRta cArodara zrIviyogIhari kRta-vIra-satasaI vA maithilIzaraNa gupta kRta-bhArata bhAratI __paM0 ayodhyAsiMha upAdhyAya 'hariaudha', paM0 locanaprasAda pANDeya, paM0 ThAkuraprasAda zarmA, zrI sohanalAla dvivedI, bhAratendu bAbu harizcandra lAlAzerasiMha sAhaba "nAja, paMrAzyAma kavirana, zrI labihArI "kaNTaka" mahAkavi "hAlI" tathA kaI ajJAta kaviyoM kI sAmayika patroM meM prakAzita kavitAe~ / . "OST Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA lokamata zrIayodhyAprasAda goyalIya kRta "maurya sAmrAjya ke jainavIra" disambara san 32 meM prakAzita huA thaa| ina do-tIna mahinoM meM hI usakA kAphI Adara huA hai| usa para aneka vidvAn aura samAcAra patroM ne apanI sammati pragaTa kI haiM, jinameM se kucha sammatiyA~ saMkSepa meM isa prakAra hai:bhUmikA-lekhaka sAhityAcArya paM0 vizvezvaranAtha reDa, jodhapura: "isa pustaka kI bhASA manakophar3akAnevAlI, yuktiyA~ sapramANa aura grAhya tathA vicArazailI sAmpradAyikatA se rahita, samayopayogI aura ucca hai| hameM pUrNa vizvAsa hai ki ise eka bAra AdyopAnta par3ha lene se kevala jainoM ke hI nahIM, pratyuta mAratavAsI mAtra ke hatpaTa para apane deza ke pratIta gaurava ke eka aMza kA citra aMkita huye vinA na rhegaa| aisA kauna abhAgA bhAratavAsI hogA, jo ayodhyAprasAdajI goyalIya kI likhI bhArata kI karIba tAdevAIsasau varSa purAnI isa sAragarmita aura saccI gaurava-gAthA ko sunakara utsAhita na hogA / pustaka hara pahalU se upAdeya aura sapramANa hai"| prophesara hIrAlAla ema. e. ela. ela-bI. amarAvatI:. "itihAsa aura sAhitya donoM dRSTiyoM se pustaka upayogI hai| kaThina paristhiti meM par3a kara bhI goyalIyajI uttama sAhitya sevA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 348 ] kara rahe haiM, isake liye samAja ko unakA bahuta kRtajJa honA * caahiye| zrI0e.ena. upAdhyAya ema.e.pro rAjArAma kAlejakolhApura: "zrI goyalIyajI. dhanyavAda ke pAtra haiM ki unhoMne apanI pravAha-yukta.bhASA meM.yaha pustaka likhakara ika. sArvajanika AvazyakatA ko pUrA kara diyA hai / isa pustaka ko par3hAkara mujhe / nizcaya hai ki jaina loga jo apane itihAsakI ora se udAsIna prasiddha haiM, apane atIta ko apane sAmane jagA huA dekheNge| bA0 bUlacanda ema. e. pro0 hindU kAleja dehalI:__"pustaka ko bhalI prakAra dekhane ke bAda maiM yaha kahane ko taiyAra hU~ ki pustaka eka aitihAsika grantha, aura pracAra kA sAdhanaM donoM rUpa meM hI upayogI hogii| bAla trilokacanda prophesara hindU yUnivarsaTI banArasa:-- ___ "isa: pustaka se jainapAThazAlAoM meM pAThyakramopayogI aitihAsika puratakoM kA prabhAva dUra hogA, tathA vicArazIla niSpakSa janatA para bhI isase jainadharma ke prAcInattvakI chApa pdd'egii| pustaka kI bhASA-uttama hai zailI bhI samayopagoM hai / goyalIyajI kA parizrama atyanta prazaMsanIya hai |aashaa hai ve isa dizA meM apanI pragati avichinna rakhakara bhaviSya meM vizeSa rUpase samAja ko lAbhAnvita kreNge| . . . 1 bA0. pUrNacandu-nAhara, emAe ela ela bI kalakattAH-.. "goyalIyajI kI lekhanakalAaisI cittAkarSakA hai ki pAThaka: Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 349 ] @ ko svataH par3hane kI icchA prabala ho jAtI hai| maiM unakI lekhana paddhati, agAdha parizrama aura itihAsa-prema kI muktakaMTha se prazaMsA karatA hU~ / " bA0 umarAva siMha TAMka, bI. e. ela. ela. bI. plIDara dehalI: , ... "zrIyuta goyalIya kRta "maurya sAmrAjya ke jaina-cIra" nAmaka nibandha maiMne dekhA / vAstava meM nibandha zikSAprada, cittAkarSakaM vIra rasa- pUrNa hai / : maurya sAmrAjya ke Upara aneka pustakeM likhI gaI haiM; parantu priya goyalIya ne jisa bhAva ko lekara yaha pustaka likhI hai, vaha apane DhaMga kI anUThI vejor3a aura prathama hai / "" vA0 kIrtiprasAda bI. e. ela. ela. bI. adhiSThAtA zrAtmAnanda gurukula gujarAnavAlA (paMjAba): " pustaka itihAsa kA acchA avalokana karane ke bAda likhI gaI haiN'|' zrIcandraguptakeM 'sambandha' meM ajaina hone ke bhrama ko dUra karane kA sArthaka prayatna kiyA gayA hai / " C jainaM purAtatva vetA' paM0 jugalakizora, mukhtAra: "aneka upavanoM se phUla cunakara jo Apane itihAsa kA yaha sundara guladastA tayyAra kiyA hai, usakA maiM abhinandana karatA huuN| isakI taiyArI meM jo parizrama kiyA gayA hai aura jisa prema raMgI sudRr3ha : zabda - DorI se ise bAndhA gayA hai vaha sava prazaMsanIya hai / pustaka kI vicArasaraNI uttama hai aura usameM candragata" kA dharma vAlA 'aMza' adhika mahatva rakhatA hai | candragupta ke jainatva sambandha meM satyaketujI kI yadi ve hI ApattiyA~ haiM, jinakA Apane ullekha Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 350 ] kiyA hai, to maiM samajhatA hU~ Apa unakA nirasana karane meM bahuta kucha saphala huye haiN| hA~, Apake lekhakIya vaktavya meM nirAzAmaya jisa paristhiti kA ullekha huA hai, use par3hakara citta ko coTa lagI aura duHkha pahu~cA / vAstava meM jainasamAja kI hAlata bar3I hI zocanIya hai, vaha itihAsa aura risarca (zodha-khoja) ke mahatva ko kucha bhI nahIM samajhavA aura isaliye usase aise kAmoM meM sahayoga, sahAyatA aura protsAhana kI adhika AzA rakhanA hI vyartha hai| nyAya-vyAkaraNatIrtha paM0 vecaradAsa pro0 gujarAta purAtatva-mandira ahamadAbAda:"pastaka likhane meM Apane jo parizrama kiyA hai vaha stutya hai| vidvadvayaM paM0 nAthurAma premI, vambaI: "pustaka acchI hai aura pracAra hone yogya hai"| mehatA kizanasiMha dIvAna hAusa jodhapura:___ "ApakA parizrama sarAhanIya hai, Apane bhAratavarSa ke prAcIna gaurava ko bhalI prakAra prakAzita kiyA hai|" paM0kanhaiyAlAla mizra "prabhAkara vidyAlaMkAra ema.Ara.e.esa: "pustaka par3hakara lekhaka ke sambandha meM bahuta acchI rAya + candragupta ke jainatva ke virodha meM zrIsatyaketujIne jo bhI yuktiyA~ apane "maurya-sAmrAjya ke itihAsa" meM dI haiM, ve saba kI saba jyoM kI tyoM akSaraza: maiMne "maurya sAmrAjya ke jainavIra meM uddhRta kI haiN| aura pustaka prakAzita hote hI saba se prathama rajiSTrI dvArA satyAsatya nirNaya ke liye saujanyatA ke nAte unake pAsa bhijavA dI gaI thii| cAra mahine hone Aye, mujhe ukta vidvAn kI abhI taka "maurya sAmrAjya ke jainavIra" para AlocanA prApta nahIM huI hai, nahIM mAlUma isakA kyA kAraNa hai ? . -goyalIya - - Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 351 ] phAyama hotI hai / samAja yadi sammAnita jIvana cAhatI hai to use aise yavaka-ranoM kA sammAna karanA cAhiye aura aisI pustakoM kA ucita pracAra bhii| cA0 candrarAja bhaNDArI "vizArada! 'bhAnapurA-indaura:___ "pustaka par3hakara bahuta prasannatA huii| pustaka atyanta parizrama aura khoja ke sAtha likhI gaI hai / lekhaka ne aitihAsika risarca karane meM kAphI parizrama kiyA hai| jaina itihAsa jo ki abhI taka bahuta aMdhakAra meM hai-usako prakAza meM lAne kA yaha prayatna abhinandanIya hai| bhASA bhI isakI daur3atI huI aura muhAvaredAra hai| merI ora se lekhaka ko badhAI diijiye| paM0 ke0 bhujabali zAstrI adhyakSa jainasiddhAMta-bhavana pArAH___ "prastuta kRti sarva pramANa aura sarvAdaraNIya hai"| paM0 ajitakumAra zAstrI mulatAnaH___ "pastaka parizrama ke sAtha sajIva lekhanI se likhI gaI hai| aisI aitihAsika pustake hI samAja aura deza ke utthAna meM sahAyaka hotI hai| paM0 dIpacanda varNI, adhiSThAtA R0va0 pAzrama caurAsI, mathurA: ise dekhate hI mana isIko par3hane meM lagagayA, aura AdyopAnta . padevinA narahA gyaa| isakIbhASA aura lekhanazailI ojasvanI hai" paM0 mahAvIraprasAda jaina, dehalI: goyalIyajIne yaha pastakalikhakara jainasamAjakA mastaka U~cA kiyA hai| yaha unakI savA do varSa kI tapasyA kA camatkAra hai|..." dainika arjuna 28-1-33 dehalI: "pustaka meM vIra-rasa pradhAna hai / ''bhASA muhAviredAra aura Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 352.] rocaka hai / lekhaka kA parizrama sarAhanIya hai " raMgabhUmi 22-1-33 dehalI :___ dhArmika mahatva ke atirikta isakA aitihAsika mahatva bhI kAphI hai / pustaka kI yaktiyA~ sapramANa prAhya haiM aura dhArmika saMkIrNatA se dUra hai| bhASA bhI ojastrI hai". jaina-jagata varSa 8 aMka: ajamera :-- "lekhaka meM utsAha khUba hai aura pustaka par3hane se pAThakoM meM bhI * utsAha kA saMcAra hotA hai| jaina-mitra 26-2-33 sarata: "pustaka par3hane yogya hai| bahuta parizrama se likhI gaI hai| sanAtana jaina 16-2-33 bulandazahara: "lekhaka eka utsAhI parizramI aura vicArazIla yuvaka hai / unhoMne itihAsa ke kUr3e meM se ratna cuna cunakara yaha maNimAlA taiyAra kI hai / bhASA bar3I ojasvI aura lekhanazailI yuktiyukta sAragarmita, pakSapAta rahita tathA samayopayogI hai| digambara jaina, sUrata:-- ... "vAstava meM pustaka bar3I hI mahatvazAlI hai " / - jaina saMsAra (udde), 1-2-33: dehalI:. .. pustaka tavArIkha kI haisiyata se isa kAbila hai ki, use eka ucca sthAna diyA jAya . noTa-isakA dvitIya saMskaraNa parivarddhita. parivartita aura saMzodhita karake navIna rUpa meM saMcitra prakAzita karane kI yojanA kI jA rahI hai| mUlya 200 pRSTha kA kevala eka rupayA hogaa| tI:- ... . Page #375 -------------------------------------------------------------------------- Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 10 AADAM HATV PV .. R-CE - 1 SMANABINDINI - -- !... CTRAN-GOASTE.. .. .. . . . :: - patA-hindI vidyA mandira - pahAr3I-dhIraja, dehlii| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- _