Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાં સંસ્મરણો.
Ibllebic 19%
દાદાસાહેબ, ભાવનગર, ફોન : ૦૨૭૮-૨૪૨૫૩૨૨
૩૦૦૪૮૪s.
લેખક મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીઆ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
યુરોપનાં સંસ્મરણા.
વરસાઇલનાં પુવારા. મસીન આવ નેપ્ચ્યુન,
Lakshmi Art, Bombay, 8.
[પૃ. ૮૧.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં
સંસ્મરણે
લેખક અને પ્રકાશક મોતીચંદ ગિરધરલાલ કાપડીઆ સોલિસિટર અને નેટેરી પબ્લિક
મુંબઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમવૃત્તિ. પ્રત ૧૦૦૦ પ્રવાસ મે-સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૬ પ્રસિદ્ધિ ઓગસ્ટ ૧૯૨૭ કિંમત રૂ. ૧૮-૦
અમદાવાદ-સલાપસ રોડ, ધિ ડાયમંડ જ્યુબિલિ પ્રીટિન્ગ પ્રેસમાં
પરીખ દેવીદાસ છગનલાલે છાપ્યું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્નેહાર્પણ
જેઓ આ “સંસ્મરણેના ઘણાખરા પ્રસંગે સાથે હતા, જેમના પ્રથમથી છેવટ સુધીના પ્રવાસસાહચર્યથી અનેક સ્થળે “અમે”
લખી શક્યો છું, તે—
શ્રીયુત રહી
નંદલાલ માધવદાસ અમરશી ના આનંદી સ્વભાવના સ્મરણમાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુખ, તા. ૮મી મે ૧૯૨૬ ને રોજ સ્ટીમર રજપુતાનામાં બેઠો ત્યારથી દરેક મેલમાં મારે ઘેર પત્ર લખતા. તેને પ્રથમ ઉદેશ મારા સ્નેહી સ્વજનને મારી મુસાફરીને કાંઈક ખ્યાલ આપવાને હતું. આ પુસ્તકમાં જે વર્ણન પ્રકટ કર્યું છે તે મારાં સદર પ. મારાં સ્વજનોએ તે પત્ર જાળવી રાખ્યાં હતાં તેથી મને ઘણી સગવડ થઈ પડી.
નવું લખવાનો સમય નહોતે. તાજેતર વિચારે નેધેલા તે વધારે ઠીક લાગ્યા. ભાષા ઘરગત છે તે પણ એક રીતે યોગ્ય ગણાય. અસલ છપાવવા માટે તૈયાર નહિ કરેલ વસ્તુમાં પ્રાકૃતતા હશે તે નૈસર્ગિકતા પણ જરૂર માલૂમ પડશે. ઉદ્દઘાતનો ભાગ પાછા વળતી વખત સ્ટીમરમાં લખે. અહીં આવીને તે માત્ર છેવટની અનુક્રમણિકા (ઇડેકસ) પુસ્તક છપાઈ રહ્યા પછી કરી છે.
ગુજરાતી ભાષામાં પ્રવાસના પુસ્તકોની તંગી ઘણું છે, જનારને નકામે ખર્ચ ઘણે થાય છે અને કેટલીક વાર દુર દેશ જવામાં કલ્પનામાં અનેક મુસીબત ધારી લેવાય છે. એ સંબંધ માં કાંઈક હકીકત ઉપયોગી થઈ પડશે એમ કેટલાક મિત્રોને લાગવાથી મુસાફરી દરમ્યાન મારા મન ઉપર પડેલી છાપ આમ પુસ્તકાકારે પ્રકટ કરવા વિચાર કર્યો છે. તે કાર્યની સમાલોચના ઉપરની હકીકત લક્ષમાં રાખી થવી એગ્ય છે.
કવચિત્ અંગ્રેજી શબ્દને ઉપગ વધારે પડતો થઈ ગયો છે તે અસલ ઉલ્લેખ પત્રાકારે હેઇને થયેલ છે. શિષ્ટ ભાષા હોવાનો દા આ પુસ્તકને અંગે કરવામાં આવતું નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
યુરોપની મુસાક્રીમાં મુશ્કેલી નથી. નિરામિષાહારી તરીકે રહેવામાં અગવડ નથી. દરેક સ્થાને ગાઇડબુકો નકશા વિગેરેની પૂરતી સગવડ છે અને સુલભ છે. ઇંગ્લિશ ભાષા પરના કામુ જેમ વધારે હોય તેમ મુસાફરી વધારે સગવડથી થઈ શકે છે. ફ્રેન્ચ ભાષા આવડતી હાય તે સગવડમાં આર વધારા થાય છે પણ તે અનિવાર્ય નથી.
મુસાી આંખ ઉધાડી રાખીને કરવાની જરૂર છે, દેશમાં ત્યાંથી ઘણું લઈ આવવા જેવું છે, રીરિવાજો સરખાવવા યેાગ્ય છે, સમાજબંધારણુ વિચારવાં જેવાં છે, યુરોપ દુનિયા પર પ્રભુત્વ કેમ ભોગવે છે તેનાં અંતર્ગત કારણામાં ઉતરવા જેવું છે, વર્ષોથી ચાલી આવતી અને દેશકાળ પ્રમાણે કરતી સંસ્થાઓ અભ્યાસ કરવા યોગ્ય છે, કેળવણીની પ્રગતિ જોવા યોગ્ય છે—ધણું જોવા જાણવા સમજવા જેવું છે. તેમની વ્યવસ્થાશક્તિ, સ્ત્રીસમાજની વર્તમાન સ્થિતિ આદિ મુદ્દા પર અન્યત્ર ઉલ્લેખ કર્યો છે પણુ પુસ્તકનું કદ વધી જવાથી આ ગ્રંથમાં દાખલ કર્યા નથી. મેાજશાખ ખાતર પ્રવાસ કરવા જાય તે કરતાં જો શીખવાની નજરે જાય તે સહાનુભૂતિપૂર્વક કરેલ અવલોકન દેશને ઘણી રીતે લાભદાયી થાય તેમ છે એવા મને અનુભવ થયો છે.
મને સમય એછે હાવાથી હું ઘણી જોવા લાયક જગ્યાએ જઈ શક્યા નથી. યુરોપના માર્ગદર્શક તરીકે આ ગ્રંથના ઉપયોગ થઈ શકે તેમ નથી, પણ મારા મન પર થયેલી અસરો એ તાવે છે. ‘સંસ્મરણ’ નામ એજ કારણે મેં રાખ્યું છે. એમાં પ્રવાસવર્ણન કરતાં પ્રવાસ દરમ્યાન જોવાયું તેની નોંધ અને તે પર લખાયલી ટીકા અવારનવાર જોવામાં આવશે. કેવળ પ્રવાસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્ણનનાં પુસ્તક છપાવવાની બહુ જરૂર નથી, કારણકે ગાઈડબુકે અંગ્રેજીમાં તે સુલભ છે.
પ્રવાસ કરવા જનારે નેધ તેજ વખતે કરી લેવી. એથી તાજી અસરની ચેસ નેંધ રહે છે અને લાંબે વખતે સ્મરણશક્તિને તસ્દી આપવી પડતી નથી. વિલાયત-યુરોપના પ્રદેશમાં નહિ જનારને, ત્યાં પ્રથમ દર્શને શી અસર થાય છે તે અત્ર જોવામાં આવશે. અનેક સાંસારિક બાબત પર વિચારે અન્યત્ર લખ્યા છે તે પણ એક વખત જોઈ જવા ભલામણ છે. વિલાયતમાં સર્વ સારું છે એમ માનવાનું કારણ નથી, પણ શીખવા જેવું ઘણું છે એમ મને લાગ્યું છે. ગુણદષ્ટિએ ત્યાંથી સારાનું ગ્રહણ અને અનુકરણ થાય તે સમાજ પ્રગતિને તેથી બહુ લાભ થાય તેમ છે.
ચિત્રો વધારે આપવા ઇરછી હતી, પણ મુદ્રણની અગવડે અલ્પ સંખ્યાથી સતેષ માન્યો છે. યુરોપમાં સર્વ સ્થળેએ પોસ્ટ કાર્ડ અને આલ્બમે બહુ મળે છે અને હું પણ તેને સારી જશે લઈ આવ્યો છું. મારા “સ્મરણે એનાથી તાજા રહે છે.
ગુર્જર જનતાની આ રીતે કાંઈ સેવા થઈ શકે તે તે પણ એક પ્રકારનું સાફલ્ય ગણવાની હસમાં આ નૈવેદ્ય ધર્યું છે.
નાળીએરી પૂર્ણિમા, સં. ૧૯૮૩) પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, મનહર બીલ્ડીંગ.
તા. ૧૩-૮-૧૯૨૭
મે. ગિ, કાપડીઆ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તકમાં આપેલાં ચિત્ર
અનુક્રમણિકા
પષ્ટક
- ૧૦૪ • ૧૪૨
૨૧૬
- ૨૨૫
વરસાઈલના ફુવારા. (વરસાઈલિફાન્સ) સેટ પાસ કેવીફૂલ (લંડન-ઈગ્લાંડ) .. હેપ્ટન કેટે (લંડન-ઈગ્લાંડ) • • લેક મનનું દ્રશ્ય (નેવ-સ્વટ્ઝરલાંડ) ... ઈન્ટર લાકન-ગેનનું દશ્ય (શેડેગ-સ્વીટ્ઝરલાંડ) મિલાનની સિમેટરીમાંને સૂપ (મિલાન-ઇટાલિ) લીનીંગ ટાવર (પીઝા-ઈટાલિ) • • સેંટપીટરનું દેવળ (રેમ-ઇટાલિ)... » સાં સુસી મહેલ (પેઢડામ-જર્મની) - વેટરલૂપેનેરેમા. નંબર-૩. (બેજીઅમ)”
૦.
. ર૬૪
२७७
• ૨૬ • ૩૪૫ - ૩૮૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાની સામાન્ય
અનુક્રમણિકા, પ્રાથમિક તૈયારી-ઉપઘાત
૧–૩૦ સ્ટીમર રાજપુતાના–એડન-પોટેડ
૩૧-૫૮ ફાન્સની જમીનપર-માર્સલ્સ
૬૦૬૫ પેરિસનું વૈવિધ્ય ..
"
..
" . . ૬૫–૮૭ પેરિસથી લંડન, ડેવર માર્ગ લંડન (આપણું વિલાયત)
૯૧–૧૫૦ ઓકસફર્ડ-સરસ્વતીનું ધામ..
૧૫૦-૧૬૦ કેન્ટરબરી-મારગેટ ...
૧૬૦-૧૬૫ હેન્ડન. બાદશાહી વાયુયાનદર્શન
૧૬૬–૧૭૦ સ્કોટલાંડ-સવરને પ્રદેશ, વિગેરે .. ૧૭૧-૧૮૬ લંડન સંબંધી પ્રકીર્ણ .. .. ... ૧૮૭–૧૯૭ પેરિસને રસ્તે (બુલે–ફેકસટન) . • ૧૯૭-૧૯૭ પિરિસનું ખાસ (પૃ. ૮૭ થી ચાલુ) • • ૧૯૮-૨૦૪ સ્વીટઝરલાંડ (જીનેવ, ઈંટરલોકન આદિ) ... ૨૦૫-૨૪૮ ઈટાલિ (મિલાન, ફલોરેન્સ, રેમ, વેનિસ આદિ. ૨૪૯-૩૨૩ જર્મની (બર્લીન અને સ્કેલને પ્રસંગ) , ૩૨૪-૩૭૮ બેજિયમ ...
... .. ૩૭૮-૩૮૪
-
-
-
-
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાદ્ધાત
પ્રાથમિક તૈયારી વિગેરે
પાશ્ચાત્ય પરિસ્થિતિજ્ઞાન.
યુરોપની મુસાફરીને અંગે આપણામાં અનેક પ્રકારના અવ્યવસ્થિત ખ્યાલે ચાલ્યા કરે છે અને પરિણામે આપણે યુરોપ સંબંધી ઘણું ઓછું જાણીએ છીએ. ત્યાંથી મુસાફરી કરીને આવેલા માણસાએ યુરોપ સંબંધી વિચારા ફેલાવવા સંબંધમાં જોઇએ તેટલું લક્ષ્ય આપ્યું નથી અથવા પ્રવાસવર્ણનોમાં જૂદા જૂદા દેખાવા અથવા સાંચાકામની મેાટી વાતા કરવાના પ્રસંગો હાથ ધરવાને કારણે આપણે યુરોપીય પ્રજા પાસેથી શું શીખવાનું છે તે મમતમાં લગભગ તદ્ન ખેતસીમ રહ્યા છીએ. મૂળમાં આપણી ભાષામાં પ્રવાસવનનાં પુસ્તકા બહુજ ઓછાં છે અને જે છે તે અમુક ઉદ્દેશથી લખાયલાં હાય છે; પણ મુસાફરી કરવામાં પ્રાથમિક તૈયારી કેવી કરવી જોઇએ, કઈ બાબતાપર લક્ષ્ય આપવું ોઈએ, મુસાફરીના કાર્યક્રમ કેવા ગેટન વવા જોઇએ અને એવી એવી મુસાફરીની બાબતના પ્રેરક અને સહાયક લેખા ગુજરાતી ભાષામાં મારા જોવામાં આવ્યા નથી. પરિણામે ધાને યુરોપ જવું એ મેાટુ' મહાભારત કામ લાગે છે અને કેટલાક તેમાં ધર્મની ક્ષતિ જુએ છે અને અનેક પ્રકારની ગેરસમજીતીમાં વધા પાછળ આવનારના અમુક પ્રકારના વનપરથી થાય છે. પરિણામે જે પાશ્ચાત્ય પ્રજા સાથે આપણું હિત હાલ તુસ્ત જોડાયેલું છે, લગભગ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં મરણે દેઢ વર્ષને જેની સાથે સંબંધ છે તેનાં ઘરબાર આપણે જેમાં નથી, તેઓનાં આદર્શ આપણે જીવ્યાં નથી, તેઓની રીતભાત આપણે અવલોકી નથી અને તેમના વ્યક્તિગત અને સમષ્ટિગત વ્યવહારમાંથી ગ્રહણ કરવા યોગ્ય તત્વને સમજી સંગ્રહી શક્યા નથી. આટલાં વર્ષોને જેની સાથે પરિચય હોય તેને આપણે બરાબર જાણીએ નહિ અને તેમની સંસ્થાઓ, ખાવાપીવાના વ્યવહાર, સમાજ સંગઠન, અભ્યાસસ્થાને, આનંદસ્થાને અને આખું સામાજિક રાજકીય અને સાંવ્યાવહારિક તેમજ એગિક અને નૈતિક બંધારણ સમજીએ નહિ એ ઇચ્છવા યોગ્ય ભાગ્યે જ ગણાય. આપણું સમાન પંક્તિવાળાના કે ઉપરની કે નીચેની પંક્તિવાળાના આચારવિચાર અને રહેણીકરણીના નિયમો જાણવાની આપણું ખાસ ફરજ છે, આપણે અત્યારે તેની જરૂરીઆત છે એ આપણે કાંઈ નહિતે સામાન્ય વ્યવહારના નિયમે પણ સ્વીકારવું જ જોઈએ. એ સર્વ બાબતેમાંથી આપણે કાંઈ આદરી શકીએ, આપણી પર્વાત્ય ભૂમિકામાં પાશ્ચાત્ય સંસ્કારને કયું સ્થાન છે, આપણે સારાં તને કેવી રીતે સમજી વિચાર જાણું આપણું વ્યવહારમાં વ્યાપારમાં ઉદ્યોગહુન્નરમાં નૈતિક વર્તનમાં અને સમાજ સંગઠનમાં જોડી શકીએ, ત્યારે જ આપણે આપણુ ઘરના માલેક થવાને દાવ સિદ્ધ કરી શકીએ એમ મને લાગવાથી આ વિચારે આકારમાં મૂક્યા છે. આપણે કઈ વાતે અને કઈ સંસ્થાઓ સ્વીકારવી એ તદ્દન જ વિષય છે પણ પ્રથમ આપણે પાર્વાત્ય સંસ્થાઓને સમજવી જોઈએ અને સમજવા માટે મુસાફરી કરવી જોઇએ, એમનાં સ્થાનમાં જઈ એમને જેવા જોઈએ, એમની સંસ્થાઓને સ્થાન પર જઈ સમજવી જોઈએ, એમના ઘરબાર રહેણીકરણી જણવા સમજવા જોઈએ અને તે પણ સર્વ પ્રેમભાવે કરવું જોઈએ. પ્રથમથી આપણે એવા વિચારથી ચાલીએ કે યુરોપમાં સર્વત્ર નાસ્તિક્તા-અજ્ઞાન અને અવ્યવસ્થા છે તે આપણે કાંઈ નવું શીખી શકીએ નહિ. સમજવા માટે પ્રેમભાવની જરૂર છે અને આદકરવા પહેલા સૂક્ષ્મનિરીક્ષણ પ્રથક્કરણ અને અભ્યાસની જરૂર છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપઘાત
સમજવાની જરૂર.
કોઈ પણ સમાજને સમજવા માટે તેમના સ્થાન પર જવાની ખાસ જરૂર છે. અભ્યાસ કરવા માટે બારીક અવલોકન કરવાની જરૂર છે અને કોઈ પણ હકીક્ત આદરવા પહેલા આપણું સંસ્કારને અભ્યાસ, આપણે આદર્શોને સ્પષ્ટ ખ્યાલ અને આપણું વ્યવહારને પરિવર્તન આપવામાં રાખવી જોઇતી સંભાળની બહુ જરૂર છે. પાશ્ચાત્ય બધું નિંદનીક નથી, પિર્વોત્ય બધું સાર્વત્રિક થઈ શકે તેવું નથી, હવે આપણે વ્યવહાર આખી દુનિયા સાથે કરવાનું છે એટલે અસલની પેઠે હિંદુસ્થાનમાં દરવાજા બંધ કરીને બેસી શકીએ તેમ નથી; એની સાથે આપણે જે કાંઈ પૂર્વસંસ્કારી રહ્યા છે તે ખેાઈ નાખીએ તે અન્યને આપવાની આપણી પાસે બીજી કઈ ચીજ નથી, એ ચીજ બેઈ બેઠા પછી સાંપડવી લગભગ અશક્ય છે અને અત્યારે તે સ્થિતિ એવા પ્રકારની છે કે ઘણુંખરૂં સમજ્યા વગરનું અનુકરણ થાય છે, રહસ્ય પ્રાપ્ત કરવાને બદલે ઉપર ઉપરને ભપકે આદરી દેવાય છે અને ઠેકાણાં વગરનું ગાડું આમતેમ ઘસડાયા કરે છે, આપણી અત્યારની સ્થિતિ હોકાયંત્ર વગરના વહાણ જેવી છે. આપણે આ મહા પરિવર્તન કાળમાં બહુ વિચાર કરવાની જરૂર છે, ઘણું જેવા જાણવાની જરૂર છે અને ચોક્કસ પગલે અને ધારેલે હિસાબે આગળ વધવું હોય તે મુસાફરી કરવાની ખાસ જરૂર છે. દેશાટનના લાભ.
ચતુરાઈ પ્રાપ્ત કરવા માટે અસલના જાણીતા નીતિના સંસ્કૃત વાર્તિકમાં જે અનેક સાધને બતાવ્યાં છે તેમાં અગ્રસ્થાન દેશાટનરને આપવામાં આવ્યું છે તે તદ્દન એગ્ય લાગે છે. દેશાટન કરવાથી અનેક પ્રકારના મનુષ્ય સ્વભાવને અભ્યાસ થાય છે, જુદા જુદા રીતરિવાજો જાણવામાં આવે છે અને ખાસ કરીને આપણે જાત ઉપર ઘણે વિશ્વાસ આવે છે. બહારગામ ગયા પછી આપણે આપણું પિતાને ઉપર આધાર રાખવો પડે છે. આપણામાં કઈ શક્તિઓ છુપાઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સ્મરણો
રહેલી છે તેને આપણને ખ્યાલ આવે છે અને અનેક નાની પેટી અગવડમાં આપણે કેવી રીતે બહાર નીકળી શકીએ છીએ તે પર આપણું મુસાફરીની ફતેહનો આધાર રહે છે અને આખા જીવનમાં આત્મવિશ્વાસ અથવા સ્વાવલંબન અતિ અગત્યને સગુણ છે તેનું ભાન થાય છે.
વધારે મહત્વની હકીક્ત આપણા વિચારક્ષેત્રની થતી વિશાળતા છે. આપણને નિર્ણય કરવાનું સાધન આપણા વિચારોને સરવાળે છે, આપણું ભંડોળ નાનું હોય તે નિર્ણય કાચા–અધુરા-અપરિપકવ રહે. જેમ ભડળ મેટું તેમ નિર્ણય ચોકસ અને લાંબે વખત ચાલે તેવા હોય છે. એવા નિર્ણયે મુસાફરી પૂરી પાડે છે. દેશાટનના અનેક ગણે છે પણ અત્ર તે પર લેખ લખવાનું નથી. હિંદુસ્થાનની નજરે મુસાફરી કેવી રીતે કરવી અને તેને માટે તૈયારી કેવી કરવી એ અત્ર પ્રસ્તુત છે. આ બાબતમાં તેમાં ઘણું વિચિત્ર ખ્યાલ રહેલા અનુભવ્યા છે તેથી યુરોપની મુસાફરી કરવાને અંગે પ્રસ્તુત પ્રાથમિક બાબતેને ઉલ્લેખ પ્રથમ ક્તવ્ય ગણ્યો છે. માથામતિયારીએ.
| મુસાફરી કરવાનો નિર્ણય કેટલાક વખત પહેલાં કરવામાં આવે છે તે પર કેટલીક તૈયારીને આધાર રહે છે અને કેટલીક તૈયારી તે કરવી જ પડે છે.
યુરોપની મુસાફરી કરવાને સર્વથી વધારે અનુકૂળ સમય ગરમીને છે. એપ્રીલથી સપ્ટેમ્બર સુધીનો સમય બહુ અનુકૂળ છે. માર્ચ માસની અધવચમાં નીકળવાનું બની આવે તે ઘણું ઠીક પડે છે.
હિંદુસ્થાનમાં સમય મળે તો નીચેની બાબતે મુસાફરી કરવા અગાઉ કરી રાખવી બહુ ઠીક થઈ પડશે. 2) અભ્યાસ,
(૧) સ્થાપત્ય. યુરોપમાં ખરી જોવાની ચીને કુદસ્તના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાદ્યાત
સુષ્ટિસૌંદર્ય ઉપરાંત મેાાં દેવળા અને ભવ્ય મુકામેા છે. એની ખરી કિમત સમજવા માટે શિલ્પ-સ્થાપત્યના પ્રકાર અને દરેકની વિવિધતા અને વિશિષ્ટતાને અભ્યાસ કરવે.ગાથીક સ્ટાઇલ, કારીથીઅન ડેરીઅન અને કેરીઅન એ ત્રણેના પ્રકાર, રેમેનસ્ક સ્ટાઈલ, ગ્રીક સ્ટાઇલ, આઈ ઍન્ટાઈન વિગેરેને તફાવત ખરાબર સમજ્યા વગર શિલ્પના ખરા નમુનાઓનો ખ્યાલ નહિ આવે. મેટાં ભવ્ય દેવળેામાં કારીગિરી-શિલ્પ કેવું છે તેને બરાબર તે નહિ પણ ઉપરચેાટી અભ્યાસ કરવા માટે, કાંઈ નહિ તે આનંદ મેળવવા માટે પણ શિલ્પના પ્રાથમિક જ્ઞાનની મજા ઘણી છે. એના અભ્યાસ માટે પ્રાથમિક પુસ્તકાનુ' લીસ્ટ અન્યત્ર આપ્યું છે. વિશેષ અભ્યાસ કરવાની ઈચ્છાવાળાએ મેટાં પુસ્તકા શેાધી લેવાં. તદ્દન સાધારણ જ્ઞાનની ખાસ જરૂર છે. વખત ન હોય તે સ્ટીમરમાં પણ એને સહજ અભ્યાસ કરી લેવા.
(૨) ચિત્રકળા. યુરોપના પ્રવાસ દરમ્યાન દેવળેા ઉપરાંત અનેક મેાટી ગેલેરીએ આવે છે. એમાં લાખા રૂપિયાની કિંમતનાં ચિત્રા હોય છે. પેઇન્ટીંગ અને મેઝેઈક કામમાં ધણા તફાવત છે. પેઈન્ટીંગ એ કેન્વાસ અથવા શરૂઆતમાં કપડાંપર તેલ રંગથી કાઢેલ ચિત્ર હોય છે અને મેઝેઇક એટલે નાના પથરા કે આરસના ટુકડા ખેસાડી તેનું ચિત્ર અનાવ્યું હોય છે. મોઝેઇકના ચિત્રમાં કુદરતના દેખાવા અને મનુષ્યની છબી આવી શકે છે. આની કળા ખાસ સમજવા જેવી છે. એને વિકાસ પણ અભ્યાસ કરી સમજવા જેવા છે. એની જૂદી જૂદી સ્કૂલોને ખ્યાલ કરવાના છે. ઇટાલીમાં ચોર સ્કૂલ મેાટી છે: વેનીશીયન સ્કૂલ, ફ્લોરેન્ટાઇન સ્કૂલ, મીલાન ( અથવા લેાંબાડી ) સ્કૂલ અને રોમન સ્કૂલ. એ દરેકનો ખ્યાલ અને ખાસીઅત જૂદા જૂદા છે. એમાં મનુષ્ય શરીરને આકાર, ભાવ, અભિનય, મ્હાઢાના મ્હેરા, પરસ્પેકટીવ ( દેખાવ) અને દૂર નજીકના ભાવેશમાં બહુ વિવિધતા છે. કાઈ અભિ નય પ્રાધાન્ય છે, કોઈ હેરાપર ભાવ લાવવામાં કુરાળ છે, કોઇ નેસકિ ભાવા વધારે લાવે છે, કાઇ જનાવરના અભ્યાસ કરેલ હોય છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં મરણ
કોઈ સૌંદર્યને પૂજે છે. એ સર્વ તફાવત કળાની દૃષ્ટિએ સમજવા જેવી છે. પ્રથમ કપડાં પર પેઈન્ટીંગ થતું હતું, ત્યારપછી કેટલા ફેરફાર થયા, દરેક સૈકામાં ચિત્રકળા કેવી રીતે વિકાસ પામી અને દરેક સ્કૂલ કમ વધી તેને ઇતિહાસ સમજવાની જરૂર છે. એ ઉપરાંત કેન્સસ્કૂલ, જર્મનકૂલ, બેલીઅનસ્કૂલ, ડચકૂલ, ઇગ્લીશસ્કૂલ, નેર્વેજીઅન સ્કૂલ એ દરેકનો તફાવત, વિકાસ અને વર્તમાન શૈલી ઉપર બરાબર લક્ષ્ય આપવાની જરૂર છે. દરેક મેટા શહેરમાં ચિત્રસંગ્રહ ઘણું વિશાળ છે અને નીરખીને જોતાં ઘણે સમય લાગે તેવું છે એ વાત ખરી છે, પણ જે કળાની દષ્ટિએ ચિત્રકામ સમજવું હોય તે સામાન્ય જ્ઞાનની અને પ્રત્યેક સ્કૂલના ઇતિહાસના જાણપણાની ખાસ જરૂર છે. એ વગર એક એક ચિત્રના ત્રીશહજાર પાઉન્ડ કે સાઠહજાર પાઉન્ડની કિમત કેમ હોઈ શકે તેને ખ્યાલ આવવો અસંભવિત છે.
(૩) મનુષ્ય શરીરને અભ્યાસ. એને “એનેમી' કહે છે. એના અંગ પ્રત્યંગના અભ્યાસની ખાસ જરૂર બાવલાં–પૂતળાં જેવાને અંગે છે. દરેક પ્રજાએ બહુ જાતના બાવલાને સંગ્રહ કર્યો છે તેને અભ્યાસ જે “એનેટોમી” જાણું હોય તે આનંદ આપે છે. એક બાવલા–પૂતળાને બરાબર સમજવા માટે આ જ્ઞાનની જરૂર છે. એથી કળાકારની કૃતિને સાચે ખ્યાલ આવશે. એના અભ્યાસમાં પુસ્તકજ્ઞાન ઉપરાંત અવલક્તની બહુ જરૂર છે. જરા ટેવ પાડવાથી એ કળા પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવું છે. દરેક વિભાગના સામાન્ય જ્ઞાનના પુસ્તકનું લીસ્ટ અન્યત્ર આપ્યું છે.
() સંગીત. (મ્યુઝીક). આ જરા આકરે વિષય છે. આપણું સંગીત તાલસુર પર રચાયેલું છે. યુરોપીય સંગીતમાં “હારમની ને મુખ્ય સ્થાન છે. મ્યુઝીક માટે પાછી ઇટાલીઅન, જર્મન, ફ્રેન્ચ, ઇગ્લીશ
સ્કૂલે છે. એ દરેકમાં છેડે શેડો તફાવત છે. બની શકે તે એના રિસિક માણસ પાસેથી આ તફાવત સમજી લેવો. એ ઉપરાંત સ્ટીમરમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદઘાત
અને અન્યત્ર “ડાન્સ' જેવાના પ્રસંગે બહુ આવે છે. એમાં કળા શી છે તે સમજવા માટે એના પ્રકાર જણું લેવાની જરૂર છે. વન સ્ટેપ, વોલ્ટસ (Vaultz), મેંગે વિગેરે એના પ્રકાર છે. ટાગે નાચ આપણું તાલોને ઘણો મળતો આવે છે. ઉપરાંત અમેરિકન લકે એક ચાર્લ્સટન નામને નાચ કરે છે. આનું સામાન્ય જ્ઞાન હોય તે આપણું આસપાસ જે વસ્તુ ચાલતી હોય તે આપણાથી સમજી શકાય છે.
(6) મુસાફરી કરનારને કેન્યભાષાના જ્ઞાનની જરૂર પડે છે, હાલમાં અમેરિકનો આખા યુરોપમાં બહુ મોટી સંખ્યામાં મુસાફરી કરે છે એટલે અંગરેજી ભાષા ઉપર સારે કાબુ હોય તે ખાસ વધે આવતા નથી પણ જરૂરી ફ્રેન્ચ ભાષાનું ઉપર ઉપરનું જ્ઞાન હોય તો સગવડ ઘણી આવે છે. કેન્યભાષાનું મુસાફરી પૂરતું જ્ઞાન મેળવવું હોય તે મને એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે ત્રણું ચાર માસ એક એક લાક રોક્વાથી થઈ શકે છે અને પછી પારિસમાં તેને જાતિઅનુભવ થાય છે એટલે શીખી જવાય છે. લંચ અને જમવાની ચીજોના લીસ્ટ ને મેન્યુ (Manu) કહેવામાં આવે છે તે કેન્યમાં જાણવાની ખાસ જરૂર છે અને સંખ્યાવાચક શબ્દ પણ કેચભાષાના જરૂર જાણવા. બાકી દરેક મોટા સ્ટેશનોએ ઈન્ટરપ્રેટર (દુભાષીઆ) ઘણું ખરું હોય છે એટલે કામ ચાલે છે.
(c) યુરોપમાં મુસાફરી કરનાર ભૂગોળ ભણેલ હોય છે એમ આપણે માની લઈએ છીએ. છતાં યુરેપન અને પ્રાંતવાર નકશે જોઈ જ અને સાથે રાખ. મોટા શહેરની ભૂગોળ ધ્યાનમાં રાખી લેવી અને રેલવે લાઈનો સીધી કેવી રીતે મળે છે તેના પણ નકશા આવે છે તે જોઈ જવા અને પાસે રાખવા. છેલ્લી મેટી લડાઈ પછી ભૂગળમાં ખાસ કરીને સરહદમાં અને નામમાં ફેરફાર ઘણો થયે છે તેથી નવા નકશાને અભ્યાસ કરી લેવો. આ એકાદ કલાકનું કામ છે પણ જરૂરી છે. ભૂગોળના અને રેલવે લાઈનના ચક્કસ જ્ઞાન વગર ઘણું માણસ આડીઅવળી મુસાફરી કરી બેવડા ખરચમાં ઉતરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેખાં મરણ
જિ.
મુસાફરી કરવાનો નિર્ણય થાય એટલે પોતાને હિસાબ ગણી પેસેજ લઈ લે. જે યુરેપ આખે જે હોય તે ઇટાલીઅન લાઇન (Loiyd Trestino) ની સ્ટીમર દર માસની પહેલી તારિખે અને પંદરમી તારિખે મુંબઈથી ઉપડે છે તેની ટીકીટ લેવી, પહેલી તારિખે સ્ટીમર ઉપડે છે તે ઇટાલીના મેડીટરેનીઅનના જનોઆ (Genea) બંદરે જાય છે અને પંદરમી તારિખે ઉપડે છે તે ઈટાલીના એડીઆટિના વેનીસ (Venice) બંદરે જાય છે. ઈટાલીઅન લાઈનમાં સગવડ પૂરતી છે અને વેજીટેરીઅન ખાવાનું મળી શકે છે. જીનોઆવાળી લાઈન લેવાનું બને તે નેપલ્સ ઉતરી જઈ વસુવીઅસનો
જ્વાળામુખી જોઈ આવી રેમ જવું અને ત્યાંથી પીઝા ફોરેસ મીલાન થઈ રીવીએરાના ભાગ મેન્ટીકાર્યો અને નીસ જોઈ માર્સેલ્સને રસ્તે થઈ લી જોઈ પારિસ જવું વધારે અનુકૂળ પડશે. જેને આ ઉતરવાનું થાય તે પાછા ફરતા વેનિસથી બેસવાની સ્ટીમર લેવી એટલે લંડનથી ને, હેમલંડ, જીઅમ થઈ જર્મની જેઈ સ્વીટઝરલાંડ થઈ વીએના જવાય અને ત્યાંથી વેનિસ અવાય. સમય હોય તે વેનિસથી કેન્સ્ટાટીનેપલ, ગ્રીસ, કેરે, એલેકઝાંડીઆ અને નાઈલને પ્રદેશ જોઈ પાર્ટ સેડથી સ્ટીમર પકડવી. પી એન્ડ એ કંપનીને મેલ પણ અનુકૂળ છે. ખાવાપીવાની. સર્વ સગવડ થઈ શકે છે. એમાં એટીકેટ વધારે જાળવો પડે છે. પી એન્ડ એ કંપનીની સ્ટીમર માર્સેલ્સ જાય છે. ત્યાંથી રીવીએરાના વિભાગ ઇ પારિસ જવું એ માર્ગ પણ વધારે અનુકૂળ છે. પેસેજ જેમ બને તેમ જલદી લઈ લેવાની જરૂર એ છે કે એપ્રીલ મે માસમાં યુરેપ જનારને ધસારે ઘણો હોય છે અને બહુ મેડે પેસેજ મેળવવામાં અગવડ પડે છે. મહેનત કરવાથી પેસેજ મેડ પણ મળી શકે છે એ લક્ષ્યમાં રાખવું
પેસેજ બની શકે ત્યાં સુધી ફર્સ્ટકલાસને લે કારણ કે સ્ટીમરમાં જતાં આવતાં અઠ્ઠાવીસ દિવસ ગાળવાનાં હોય છે અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપેાત
સ્ટીમરના એક્જ ભાગમાં ફરવું ગમતું નથી. આખી સ્ટીમરમાં ફરવાની અનુકૂળતા વધારે છે. એટલા પૈસા ખરચવાની શક્તિ ન હાચતા સેન્ડક્લાસ પણ ખાટા નથી. પ્રથમ કલાસમાં વિભાગ હેાય છે જેની હકીકત આગળ આવશે.
આઉટ ફીટ.
સાથે કેટલી વસ્તુ લેવી અને કેટલી ન લેવી એ સવાલ પહેલી વખત મુસાફરી કરનારને ઘણા મુંઝવે છે. આપણા દેશમાં મુસાફરી કરવાની પદ્ધતિમાં અને યુરોપની રીતભાતમાં એટલા બધે. તફાવત છે કે આ સંબંધી ઘણા ખ્યાલ કરવાની જરૂર છે. આ હકીકત ચાર માસ મુસાફરી કરવા જનારને ઉદ્દેશીને છે. ત્યાં અભ્યાસને અગે એ ત્રણ વર્ષ રહેનારને જૂદી હકીકત લક્ષ્યમાં લેવાની છે તે આગળ નેશું. પ્રથમ શું ન લેવું તે જોઈ જઇએ.
બેડીંગ જરા પણ લેવું નહિ. દરેક હૉટેલમાં અને સ્ટીમરમાં તથા રેલવેમાં આઢવાનાં પૂરતાં મળે છે. સખ્ત ઠંડી હેાય ત્યારે પણ પૂરતુ ઓઢવાનું મળે છે. ખાસ શેખ હાય તા એક સારી શાય રાખવી જે ભાર ન કરે અને કેાઈવાર પગ ઉપર નાખી શકાય. ભાતાના રખ્ખા ( ટીફીન બાસ્કેટ ) લેવાની જરૂર નથી. દરેક સ્થાને ખાવા પીવાની સગવડ પૂરતી હોય છે, વેજીટેરીઅનને માટે પણ પૂરતી ચીને મળી શકે છે. ભાતું નકામે ખેો કરે છે અને ઉપયાગમાં જરા પણ આવતું નથી. ખાસ શેાખ હેયા એકાદ એ અથાણાં ( આચાર ) અને જીરાળુ' લેવા જો કે તેની પણ ખાસ જરૂર નથી. લીધા હાય તા સીલ્ડ માટલીમાં લેવા કે ખીન્ન કપડાંને ખરાબ કરે નહિ.
પાણીનુ કાઇ પણ ઠામ કે ટૅબલર લેવાની જરૂર નથી. દરેક હાર્ટલમાં અને સ્ટીમરના કેબીનમાં તે માટે સગવડ હાય છે અને યુરેાપની હવામાં ઘણું પાણી પીવું પડતું નથી. કાઇવાર જરૂર પડે તેા લેમન વેશ કે એરેજના પી લીવા; તે તંદુરસ્તીને લાભ કરનાર છે, કાઈ ન્તતના કેફ વગરના છે અને સંત્ર લભ્ય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સ્મરણો
- યુરોપમાં મજુર (કુલી) નાના સ્ટેશને હોતા નથી, મળે છે ત્યારે ચાર્જ આકરે હોય છે એટલે જેમ બને તેમ ઓછા સામાન હોય તે મુસાફરીમાં મા ઘણું આવે છે. એને મુદે એ છે કે જરૂર પડયે આપણે આપણે સામાન હાથે ઉચકી શકીએ તેટલે હેયતે બહુ ઠીક પડે છે. ભૂલથી અથવા ખોટા ભયથી વધારે સામાન મુંબઈથી લીધે હોય તો થોમસ કુકને ત્યાં મૂકી દેવો. તે પાછા આવતી વખત પ્રથમથી ખબર આપવાથી તમને બરાબર આપી દેશે.
મુંબઇથી ઘણાં કપડાં લેવાં નહિ. બે સુટ ચાઇના સીલીકના સાથે રાખવા જેને ઉપગ પોર્ટ સેડ સુધી થઈ શકશે. સુટ એટલે પાટલુન વેસ્ટ અને જેકેટ (હાફકેટ). તે ઉપરાંત એક સુટ ગરમ કરાવી લે. આથી વધારે સુટ લેવા નહિ. ઇગ્લાંડ અથવા લંડનમાં બહુ સસ્તાં અને સુંદર કટના કપડાં થાય છે ત્યાં બીજો એક સુટ કરાવ. રેશમી બે સુટ યુરોપમાં તદ્દન નકામા છે તે માર્સલ્સ થોમસ કુકને સેંપી દેવા અને બે ગરમ સુટથી આખી મુસાફરી થઇ શકે છે તે લક્ષ્યમાં રાખવું.
આ સ્ટીમરમાં તેમજ હોટેલમાં કપડા ધોવાનું ખાતું હોય છે. તમે માગે ત્યારે કપડાં મળી શકે છે. સુટને તે કરચલી પડે ત્યારે રિપાસ્ટ (ઇસ્ત્રી) કરાવવાનું હોય છે જે બે ત્રણ કલાકમાં મળી શકે છે. ચોવીસ કલાકમાં બેવાનાં કપડાં મળે છે.
સુટ–ગરમ કપડાનાં કરાવવાં. વિન્ટર-શિયાળામાં કપડાં વધારે ગરમની જરૂર છે જે ઉન્હાળામાં ભારે પડે છે. કેટલે વખત રહેવાનું છે તેને અનુસાર કપડાં કરાવવાં. ડ્રેસીંગ ગાઉન (પડાં બદલવાને એવરકેટ) જરૂર છે. સ્ટીમરમાં બાથરૂમ વિગેરેમાં જતા તેની ખાસ જરૂર પડે છે. ગરમ ઓવરકોટ મુંબઇથી ન લેવામાં આવે તે ચાલશે. પેરિસ કે લંડન જઈ તુરત લઈ લે. ઉહાળાને ઓછો ગરમ હેય છે. લાંબે વખત રહેવું હોય અને શિયાળો યુરેપમાં ગાળવાને હોય તે બહુ ગરમ ઓવરકેટ રાખવું પડે છે. બે તુના બે ઓવરકેટ હેાય તે વધારે સારું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપેદ્ઘાત
૧૧
ખમીસ સુતરાઉ અથવા ખાસ્કીની જાપનીઝ સીલ્કના છે લેવા. વધારેની જરૂર નથી. અંડરવેરમાં ચાર ગંજીરા અને ખે ગરમ અને ખે સુતરાઉ ટ્રાઉઝર લેવા. મેાાં નાનાં ( sock ) સુતરાઉ એ જોડી રાખવા. ઉપરાંત ત્રણ ટાઇ લેવી અને એક ડઝન કાલર એટલી વસ્તુ પહેરવાની રાખવી. હજામતને! સામાન અને માથુ આળવાને સામાન લેવા, યુરોપમાં છુટ સાફ રાખવા, કોલર ચાખ્ખા પહેરવા, હજામત દરરોજ કરવી અને ટાઇ સુંદર પહેરવી, કપડાં બ્રાથી દરરાજ પાતાને હાથે સાફ રાખવા. લક્ષ્યમાં રાખવાની જરૂર છે.
આટલી ભાખત બહુ
પીમા સુટ–રાત્રે સુવાના બે એડ રાખવા. એને અવારનવાર ઘેવરાવી નાખવા.
ઉન્હાળામાં જનારે ખુટ લેવાની જરૂર નથી. શુઝ એક જોડી અને કેબીનમાં પહેરવાના સાદા સ્લીપર અસ છે. જોડાં સાફ કરવાને સામાન કાંઇ પણ સાથે લેવા નહિ. રાત્રે સુતી વખત શુઝ રૂમ અથવા કેબીન બહાર મૂકવા એટલે સ્ટુઅર્ટ અથવા વેટર સવારે ઉઠીએ તે પહેલાં શુઝ પાલીસ કરી રાખે છે, બુટની જરૂર શિયાળામાંજ પડે છે. આટ્લે સામાન એક સુટ કેસમાં સમાઇ શકે છે. ૨૪ ઇંચની કેસ આપણે ઉપાડી શકીએ છીએ. યુરાપમાં મેટા માણસા પણ પેાતાને સુટકેસ ઉપાડી જાય છે. પાર્ટરની રાહ જોવાંમાં આવતી નથી.
એ ઉપરાંત એક નાની ચામડાની હેન્ડ બેગ રાખવી. સહેજ મેટી હાય તા ઠીક પડશે. એમાં જરૂરી કાગળ, વાંચવાની ચોપડી અને એવી પરચુરણ ચીને પડી રહે છે. બીજા હાથમાં તે ઉપાડી રાકાય છે. છત્રી જરૂર રાખવી. લાકડીની જરૂર નથી.
પેાતાને એલચી કે સાપારીને શેખ હાયતા સાથે રાખવા. વિલાયતમાં તે સારાં મળતાંનથી.
જેમ બને તેમ એણ ભાર રાખવાથી આખી મુસાફરીમાં અહુ સગવડ પડશે અને કદાચ ભૂલથી વધારે સામાન લીધા હાયતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
યુરોપનાં મરણે
ન્યાં ફરીવાર આવવાનું હોય ત્યાં હોટેલમાં મૂકી દે. હેટેલવાળા વગર ભાડે સામાન રાખે છે.
આઉટફીટમાં વધારે ખરચ કરવાની જરૂર નથી. જ્યારે ખપ પડે ત્યારે યુરેપના કેઇ પણ શહેરમાં સર્વ મળી શકે છે, મનગમતું મળી શકે છે અને સસ્તે ભાવે મળી શકે છે. અભ્યાસ કરવા જનાર વિદ્યાર્થીએ ગરમ કપડાં વધારે લેવાં પડે છે તે યુરેપમાં લેવાં. આપણી સ્ત્રીઓને કપડાની વધારે જરૂર છે. જઈ આવેલ સ્ત્રીઓને પૂછવું. એ સંબંધમાં અનુભવની ખાસ જરૂર છે. પૂરતાં ગરમ કપડાં ન રાખનાર સ્ત્રીઓને ઘણું અગવડ પડવા સંભવ છે.
પાસપોર્ટ.
મુસાફરી શરૂ કરવા પહેલાં પાસપોર્ટ જરૂર છે અને તેને ખૂબ જાળવી રાખો. દરેક સરહદ ઉપર પાસપોર્ટની ખાસ જરૂર પડે છે. બ્રીટિશ પાસપોર્ટનું માન સર્વત્ર સારું દેખાય છે. દરેક સરહદ પર વીરમગામ હતું તેવા થાણાં હોય છે. ત્યાં સામાન બતાવવો પડે. છે, એટલા માટે જે મુસાફરી દરમ્યાન નો સામાન ખરીદ કરવામાં આવે તો બનતા સુધી એનું બંડલ કરી હિંદુસ્થાન રવાને કરી દેવો. ઘણે ભાગે ઇડીયનને કઇ પણ સરહદ ઉપર કનડગત થતી નથી. પૂછે ત્યારે આપણે તે તેની ભાષા પણ જાણતા ન હેઇએ. કહેવું કે જોઈ લે. સામાન ઉઘાડીને ભાગ્યેજ બતાવવું પડે છે. સીગારેટ રેશમી કપડો અને સેનાના સીક્કા માટે દરેક સરહદ પર ઘણું ચેકસી થાય છે તે લક્ષ્યમાં રાખવું.
સુસાફરીને કાર્યકમ.
યુરોપમાં કેટલું રહેવાનું છે તેને પ્રથમથી વિચાર કરીને કાર્યક્રમ ઘડ. આખું યુરેપ બે માસમાં જોઈ શકાય છે અને એક વર્ષ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપઘાત
૧૪
પણ તે માટે ઓછું પડે છે, એટલે પતે પિતાનું ટાઈમટેબલ બનાવવું. વળી ટાઈમ કેટલું છે તે મુકરર હોય તો એક રસ્તે બેવડી મુસાફરી કરવી પડતી નથી અને પૈસા બચાવ થાય છે. આપણે જે કાંઈ જીવન અભ્યાસદષ્ટિએ જોઈ શકીએ છીએ તે ઈંગ્લાંડ કેટલાંડમાં છે. આપણે જે લેકેની ભાષા સમજતા હેઈએ તેના સંબંધમાં આવીએ તે કાંઈ ઊંડા ઉતરી શકીએ. ઇંગ્લીશ પ્રજા બહુ ઓછું બોલનારી છે એ ખરું છે, પણ એની સંસ્થાઓ બહુ અભ્યાસ કરવા લાયક છે. આપણે એમનાં સારાં તને આપણું પર્વાત્ય સંસ્કાર સાથે યોગ્ય રીતે આમેજ કરવા હોય તે અંગરેજ જીવન, એમની સંસ્થાઓ, એમનાં નાટ્યગ્રહે, એમને વિવેક, એમની વ્યાપાર પદ્ધતિ, એમની મોટા કાર્યો હાથ ધરવાની રીત, એમને અંદર અંદરનો વ્યવહાર, એમની લગ્નની સંસ્થા, એમની મોટી માઇ-ખાણો, એમની સાંચાકામ પદ્ધતિ, એમની રેલવે, અંડરગ્રાઉન્ડ, પોલિસ, લશ્કર, પાર્લામેન્ટ, દેવળ વિગેરે વિગેરે અનેક બાબતો જેવાની છે, લાખે માણસેને સરળતાથી વ્યવહાર અવરજવર કેમ ચાલે છે તે સમજવાનું છે અને અનેક અિતિહાસિક અને દક્ષ્ય સ્થાને સરવરે પુલો દેવળ જેવાના છે, કોઈ પણ લાઇનમાં સારાને એ કેટલું માન આપે છે તેને અભ્યાસ કરવાને છે-વિગેરે અને આ સર્વ જૂદા જૂદા આકારમાં અન્ય પ્રજામાં પણ છે પણ જેની ભાષા ન આવડતી હોય ત્યાં આપણે લગભગ બહેરા અને મુંગાની કટિમાં આવી જઈએ છીએ એટલે લગભગ દોઢ માસ ઈગ્લાંડ સ્કાટલાંડમાં જરૂર ગાળ, પારિસ માટે પંદર દિવસ બહુ થઈ જશે. બાકી બલીન અને રામ માટે પાંચ પાંચ દિવસ ફરેન્સ વેનીસ મીલાન જેવા શહેર માટે બે બે દિવસ, પીઝા માટે ચાર કલાક-આવી ગણતરી પ્રથમથી કરીને આ કાર્યક્રમ ગેઠવ. કેઈ સમાન પસંદગીવાળા જઈ આવેલ હોય તેનાથી માહીતગારી મેળવવી. સામાન્ય રીતે નીચે પ્રમાણે દિવસે રાખ્યા હોય તે સ્ટીમરની મુસાફરીના દિવસે પણ જેમાં સમાવેશ થઈ જશે અને આખા યુરોપને ઉપર ઉપરને સારે ખ્યાલ આવશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
યુરેપનાં સમરણે
ઈગ્લાંડસ્કોટલાંડ દેઢમાસ. –સ્વીડન, દશ દિવસ. હેલાંડ–બેલજીઅમ. આઠ દિવસ જર્મની. બાર દિવસ. સ્વીટઝરલાંડ પંદર દિવસ કેન્સ
પંદર દિવસ. ઈટાલી
ચાર દિવસ. - બબ્બેરીઆ ચાર દિવસ તુર્કસ્તાન સાત દિવસ. ઈજીપ્ટ
આઠ દિવસ આ રીતે લગભગ સાડા ચાર માસને કાર્યક્રમ થાય અને સ્ટીમરને એક માસ વધારે સમજ. દિવસ ઓછી હોય તે ફેરફાર કરવે, પણ સર્વત્ર જેવાનો વિચાર રાખ. માટે ખરચ કરીને વારંવાર નીકળી શકાતું નથી. દશ પંદર દિવસ અણધારી અગવડ કે નરમ તબીઅતના પણું રાખવા, જેકે યુરેપની રહેવાની પદ્ધતિ એવી છે કે સારા હવાપાણીને લઇને માણસ રીતસર રહે તે તબીઅત બગડવાના પ્રસંગે બહુ જુજ આવે છે. એક્સચેન્જ અને નાણું.
કાર્યક્રમ મુકરર કરવા જેટલું જ મહત્વને પ્રશ્ન નાણુને છે - અથવા બીજી રીતે કહીએ તે મુસાફરીને કાર્યક્રમ પોતાને કેટલે
ખરચ કરવાનું છે તેને અનુસારેજ ગોઠવી શકાય છે. જેમાં ગમે તેટલો ખર્ચ કરી શક્તા હોય તેને માટે આ સવાલ નથી પણ અમુક રકમમાં પૂરું કરવું હોય તેણે આ પ્રશ્ન બહુ વિચારવાનું છે. ખરચની લગભગ પરિસિમા (હ) બાંધી શકાય તેવું છે. મુસાફરી સેકન્ડ કલાસમાં થઇ શકે છે. કેન્ટીનન્ટ ઉપર ત્રણ કલાસ છે. સેકન્ડ સારે છે. ફમાં માણસે ઓછા બેસે એટલી જ વધારે સગવડ છે. ઇગ્લાંડમાં ફર્સ્ટ અને થર્ડ કલાસ છે. ટીકીટ રીઝર્વ કરાવવાથી સગવડ ઘણી થાય છે.
દરેક પ્રજાના એકસચેન્જના ભાવ ફર્યા કરે છે પણ સાધારણ રીતે હાલ નીચેના ભાવે છે તે ધ્યાનમાં રાખવા. એક રૂપીઆના ૧ -શી. ૬ પેન્સને ભાવ છે એટલે મુસાફરી કરવા જનારને લગભગ રૂ. ૧૩-૫-૦ માં એક પાઉન્ડ મળે છે. પાઉન્ડને અંગે ભાવો બેલાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપદ્યાત
એક પાઉન્ડના કેન્ચ ફ્રન્ક ૧૬૦ (ફેરફાર ઘણો) જર્મન માર્ક ૨૦ (સ્ટેડી) બેલીઅન કાન્ક ૧૬૦ (ફરતા જાય છે) સ્વીસ કન્કિ ૨૫ (સ્ટેડી) ઈટાલીઅન લીરા ૧૪૦ (ધટતા જાય છે)
આ સર્વ ભાવે લક્ષ્યમાં રાખવા. વીએનાના પીએસ્ટા, ઈજીપના ચલણના ભાવ પણ સમજવા અને તે અનુસાર પોતાને હિસાબ ગણી કાર્યક્રમ ગોઠવે. એકસચેન્જના ભાવે બરાબર સમજવાની જરૂર છે. વળી કઈ પણ દેશમાં પ્રવેશ કરતી વખતે એકાદ પાઉન્ડના ચીલ્લર સીક્કા તે દેશના અગાઉથી લઈ લેવા એટલે ટેકસી મજુરી વિગેરેમાં અગવડ પડે નહિ કે માર પડે નહિ. બાકી પાઉન્ડ બધે તુરત વટાવી શકાય છે. કેશ-કેડીટ.
પાઉન્ડ પાસે રાખવાની ઘણી પદ્ધતિ છે. થોમસ કુક પાંચ અથવા દશ પાઉન્ડને ચેક આપે છે તે તેને કોઈ પણ એફિસમાં વટાવી શકાય છે. વળી ઘણીખરી હોટેલો તથા બેન્કે તે ચેકે સ્વીકારે છે. એમાં ગડબડ થવાનો ભય નથી કારણ તમારી નમુનાની સહીવાળી બુક તમને આપવામાં આવે છે અને તે બતાવીને ચેકપર પછવાડે સહી કરી નાણું લેવાનું હોય છે. જેટલો ખર્ચ કરવાનું હોય તેના પાઉન્ડના ચેક આ રીતે લઈ લેવા.
ચેકનું જોખમ લાગતું હોય કેલેટર ઓફ કેડીટ કુવાળા આપે છે તે તેની કોઈ પણ એફીસમાં બતાવવાથી તેમાંથી જોઈએ તેટલા પાઉન્ડ ઉપાડી શકાય છે. લેટર ઓફ કેડિટ લેવામાં અગવડ એ છે કે એ માત્ર કુકની કોઈ પણ એફિસમાં જ વટાવી શકાય છે, બીજી કઈ બેન્ક કે હોટેલમાં તેનું નાણું મળતું નથી. જ્યારે ફકના ચેક લગભગ દરેક હોટેલ અને બેન્કવાળા સ્વીકારે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરેપનાં મરણ
જે અભ્યાસ કરવા લંડન કે અન્યત્ર જતા હોય અને એકજ ઠેકાણે ઘણે વખત રહેવાના હોય તેણે મુંબઈ કુકની ઓફિસમાં કરંટ એકાઉન્ટ ખેલ. વધારે જોખમ પાસે રાખવું નહિ. જોઈએ તેમ ચેક લખી નાણું લઈ આવવું. સ્ટીમર-વાંચન છે.
સ્ટીમરમાં બેઠા પછી તુરત ડેક ટુઅર્ટને મળી તેની પાસેથી એક ડેકર લેવી. ડેકલ્ચર પિતાની લઈ જવાની જરૂર નથી. ડેકટુઅર્ટ આપે છે અને તેને “ટીપ” આપવાની તો હોય જ છે, એટલે ડેકચેર સંભાળવાની જરૂર નહિ રહે. કચેરની ખાસ જરૂર છે. સ્ટીમરમાં તેર ચઉદ દિવસ ગાળવાના છે તેથી ઘટતા ફેરફાર માટે દરરોજ ચેડા કલાક ડેકર માટે પણ રાખવાજ પડે છે અને દરિયા સામે તે પર બેસવામાં એક જાતનો આનંદ આવે છે. ડેકલ્ચર પોતે લીધી હોય તે માર્સેલ્સ ઉતરતી વખત પી. એ. કંપનીને કે થોમસ કુકને નામની સ્લીપ લગાવી આપી દેવી. પાછા આવતા પ્રથમથી લખવાથી સ્ટીમરપર તમારી ચેર બરાબર હાજર રહેશે.
સ્ટીમરમાં વધારે વખત ડેક ઉપર કાઢ. મેકીંગરૂમ, મ્યુઝિક હોલ અને ડેક ઉપર જ વધારે બેસવું. બહુ વખત કેબીનમાં કટ નહિ, નહિતે એકલવાયું લાગશે અને સફરના દિવસે કાઢવા આરા લાગશે.
વાંચવાની ચાપડી સાથે હેન્ડબેગમાં લઇ લેવી. દરેક સ્ટીમરમાં નાની લાઈબ્રેરી હોય છે અને તેમાંથી બુક વાંચવા મળે છે પણ પોતાની પસંદગીની જ બુક વાંચવી હોય તે સાથે રાખવી અને માર્સલ્સ મૂકી દેવી.
ઉપરાંત મુંબઇથી સ્ટીમમાં બેસતી વખતે એક સુંદર “ગાઈડ બુક” જરૂર લઈ લેવી. સેશલ - ગાઈડ (Sachel Guide to Europe by Rolfe & Crockett ? quit 24186
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપેાંત
૧૭
છપાય છે અને તેમાં છેલ્લામાં છેલ્લા ફેરફારો દાખલ કરેલા હોય છે. તેની નવી આવૃત્તિ જરૂર લેવી અને મુસાફરીમાં તે એઈ જવી.
મી. ખેડેકરની દરેક પ્રાંતની ગાઈડ આવે છે તે બહુ વિસ્તારવાળી છે. દરેક પ્રાંતમાં જવા પહેલાં તે લઈ લેવી અને તેના પ્રત્યેક શહેરમાં જવા પહેલાં તે વાંચી લેવી એટલે ખાસ જોવા જેવું શું છે તેને ખ્યાલ આવે અને નકામે વખતને વ્યય થાય નહિ. સ્ટીમરમાં તો સેચલ ગાઇડ અને યુરોપના નક્શા ખસ થશે.
ડ્રેસ સુઢ.
ડ્રેસ સુપ્ને સવાલ જરા ચવાળે છે. સ્ટીમરમાં સાંજના ૭ વાગે જમવાનો ટાઈમ થાય છે. ડીનર પહેલાં ડ્રેસ કરવાના રિવાજ હતા અને હજી પણ છે, દિવસનાં કપડાં કાઢી હાથ માં ખાલ સાફ કરી કાળેા પાર્ટીન, ઉઘાડું' જેકેટ, કાળા હાફકાટ અને ખેા કાલર પહેરવાના રિવાજને આ વાત લાગુ પડે છે. લડાઈ પહેલાં તા ઈંગ્લાંડમાં આ રિવાજ બહુ પ્રચલિત હતા. લડાઇ પછી ઘરમાં તા કાઈ કપડાં બદલતું નથી, માત્ર મેટા મેળાવડામાં જવાનું હાય ત્યારેજ હવે ડ્રેસ કરવામાં આવે છે. પણ સ્ટીમર ઉપર અને ખાસ કરીને ફર્સ્ટક્લાસમાં ડ્રેસ કરવાનો રિવાજ છે. જ્યાં જવું ત્યાંના રિતરિવાજને, ખાસ બાધ ન આવતા હાયતા, માન આપવું. તેને અ ંગે ડ્રેસ કરવાની જરૂર છે. એ સુટ મુંબઇમાં તૈયાર કરાવતાં લગભગ રૂ. ૧૫૦–૧૭૫ ના ખર્ચે થાય છે. કેન્ટીનન્ટ ઉપર તેની બીલકુલ જરૂર નથી. ઇંગ્લેન્ડમાં પણ બહુ તા એક બે વખત ઉપયોગ થાય છે. આ આબતમાં ચેાગ્ય લાગે તેમ નિણૅય કરવેા.
રમત-ગમત.
બ્રીજ કે ખીઝીક રમતાં આવડે તેને સ્ટીમરપર વધારે અનુકૂળતા પડે છે. અગરેએ દા (stake) મૂક્યા વગર રમતા નથી. તે કલ્પનાથી આપણી જેટલે વગર દાએ રમતમાં રસ લઈ શકતા નથી.
2
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સ્મરણે
અને દૂતને ચરસ ખૂટે છે એટલે વગર દાએ રમવું. નહિતે હેકટેનીસ, બકેટ કઈટ્સ (Bucket-Quoits), બુલ બર્ડ (Bul board), ડેક કઈટસ (Deck quoits) વિગેરે સ્ટીમરપર રમવાની ખાસ રમત રમવી. એ રમતે સહેલી છે અને થોડા પ્રયાસથી તેના નિયમે જાણી શકાય છે. દરેક સ્ટીમર૫ર રમતનાં સાધન સ્ટીમર તરફથી પૂરાં પાડવામાં આવે છે.
આ સિવાય પેતાને પસંદ આવે તેવી ડ્રાફટ, ચેસ (શતરંજ) વિગેરે ઇન્ડોર ગેમ સાથે લઇ લેવી. જગા બહુ ઓછી રેકે તેવીજ વસ્તુઓ લેવી. સ્ટીમરમાં ખેરાક.
સ્ટીમરમાં અંગરેને લગભગ સાત વખત ખાય છે. ૧. સવારે ઉઠતાં ચા, ખારા બીસ્કીટ, કૂટ. એને બેડ-ટી (Bed
tea) કહેવામાં આવે છે. સાડા આઠ વાગ્યે છોટાહાજરી Breakfast) એમાં
પારીજ વિગેરે ઘણી ચીજો હેય છે. ૩. અગીઆર વાગે બીફ-રી લે છે. ૪. એક વાગે લંચ. બહુ મોટા પાયા ઉપર. એને ડીનરજ
કહી શકાય. ૫. ચાર વાગે ટી. એની સાથે પેસ્ટ્રી તથા કેક–જામ વિગેરે લે
છે. કેટલાક બ્રેડ પણ લે છે. ૬. સાંજે સાત વાગે ડીનર લે છે. ૭. નાચ્યા પછી ૧૦–૧૧ વાગે રાત્રે કેટલાક સુપે-સપર લે છે.
એમાં ઠંડું ખાવાનું હોય છે.
સ્ટીમરમાં સીસીકનેસ-મીટ થવાને ભય ઘણે લાગે છે તેનું એક કારણું અપચે હોય છે. દરિયાની હવાથી ભૂખ વધારે લાગે છે પણ જઠરાગ્નિ સાધારણ હોય છે. જેને દરિયાની હવાથી શરીર
જે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાદ્યાત
૧૯
સુધારવું હોય તેણે રાક સાદે અને પાષ્ટિક લે. ઓછું ખાવાથી શરીર બગડતું નથી. નિયમિત ખાવાનું તે સ્ટીમરના નિયમથી જ બની આવે છે અને તે બહુ લાભ કરનાર છે. ના. ૧-૩ અને ૭ તો છેડી દેવા યોગ્ય છે. એની જરા પણ જરૂર નથી. અને બાકીના ચાર રહે છે તેમાં જોઈ ખારાક જરૂર મળે છે. મિતાહારી થવું ખાસ જરૂરી છે. ' સી સીકનેસ ઘણુંખરું અપચાથી થાય છે. ઋતુ સારી હોયતો થતી નથી. થાયતે તેની સામા થવું. કેબીનમાં પડયા ન રહેવું. ડેક ઉપર ફરવું અને મ્યુઝીકહાલમાં બેસવું અથવા રમવું. કદાચ સીસીકનેસ થાય તે જરા પણ ગભરાવું નહિ. એ વ્યાધિ જીવલેણ કદિ થતું નથી. એકાદ દિવસ એ જરા મુંઝવે છે પણ બીજો દિવસ સારે આવવાનું છે એમ મનમાં સેક્સ માન્યા કરવું. સ્ટીમરમાં મન સ્કેશ-લીંબુમાં બરફ લીધા કર. એ પી શકાય તેવી ચીજ છે અને તંદુરસ્તીને ફાયદે કરનાર છે, સમય કેમ પસાર કર.
સ્ટીમરમાં અનેક અજાણ્યા માણસેને પરિચય થાય છે. બધાની સાથે હળવું મળવું. અંગરેજે પણ એડન છોડ્યા પછી પરિચય કરવા હાંસ રાખે છે અને હિંદુસ્થાનની નવાબી ભૂલતા જાય છે. એમની સાથે પરિચય કરવામાં વધારે જાણવા શીખવાનું મળે છે. દરેકના અનુભવ સમજવા અને વાતોમાં રસ લે. હિંદુસ્થાનમાં જેવા જેવી જગ્યાની વાતો સર્વને બહુ ગમે છે. બાકી પિતાને સર્વ સામાન્ય વિષયનું જ્ઞાન હોય તેની વાત કરવી. અમુક ધંધાની વાતે રસ ઉપજાવતી નથી એ લક્ષમાં રાખવું. જેમાં સામાન્ય જ્ઞાન અને વ્યવહારૂ બુદ્ધિ વધારે હોય છે તેમ વધારે આનંદ આપી લઇ શકાય છે. જે અતડો રહેવો આતુર હોય તેને કદિ પણ વળગતા જવું નહિ બાકી મ્યુઝીકહેલ અને ડેકચેર, રમતગમત અને જોવાનું વારંવાર બન્યા કરે છે. એટલે તેર દિવસ પસાર થતાં વખત ભારે લાગતું નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
યુરેપનાં સ્મરણે
સ્ટીમરમાંથી ઉતર્યા પછી પાસપોર્ટ અને સામાન બતાવ પડે છે તેમાં જરા પણ ગભરાવાનું કારણ નથી. યુરોપમાં ૨૬ જગ્યાએ સરહદે આવે છે પણ ચેડા સામાનવાળાને કઈ જગ્યાએ અડચણું પડતી નથી. પાસપોર્ટ બહુ સંભાળીને રાખો. તેના વગર મુસાફરી કરવાનું બની શકે તેમ નથી. કદિ ગુમ થઈ જાય તે દરેક જગ્યાપર બ્રટિશ કેન્સલ હોય છે તેને મળી પાસપોર્ટને નંબર આપવો. તે તાર કરી (તમારે ખરચે) જવાબ મુંબઈથી મંગાવી ડુપ્લીકેટ પાસપોર્ટ આપશે. આમાં બે ત્રણ દિવસની નકામી ઢીલ અને પૈસાને ખર્ચ થશે. બેદરકાર માણસ મુસાફરીને યોગ્ય ન ગણાય તે પણ ધ્યાનમાં રાખવું. હર.
મુસાફરીની ટુર મસક અને અમેરિકન એકસ કરી આપે છે. તમારે જ્યાં જ્યાં જવું હોય ત્યાંનું લીસ્ટ આપે, દિવસે કેટલાં કરવાં છે તે કહે, એટલે તે તમને ખર્ચને અંદાજ આપે. પછી કઈ તારિખે કેટલે વાગે ક્યાંથી બેસવું અને ક્યાં જવું, કઈ હોટેલમાં ઉતરવું વિગેરે સર્વની વિગતવાર ડાયરી અને ટીકીટ આપશે. તમારે કેઇ હેટેલમાં કાંઈ આપવું પડે જ નહિ. બધી સગવડ થઈ રહે. માત્ર નાની બક્ષીસ કે મજુરી આપવી પડે. આખી મુસાફરીની ટીકીટે પણ કુકવાળા આપે છે. તમારે કઈ સ્ટેશને ટીકીટ ખરીદવા પણ જવું પડતું નથી. ભાષાના અજ્ઞાનને કારણે અને હેટેલ ઉન્હાળામાં બધે ભરચક રહે છે તેથી અગવડ ઘણું થાય છે તે દૂર કરવા, આવી ટુર કરવી વધારે સારી છે. તેમાં નીચેની સંભાળ રાખવી.
ટુર બે ત્રણ માસની એક સાથે ન લેવી. અરધી અથવા એક તૃતીયાંશ પ્રથમ લેવી અને આગળ એટા શહેરમાં પૂરી કરવી. ત્યાં સુધીને કાર્યક્રમ ફળ્યો હોય તે આગળ વધારવી. ખાસ કારણ વગર આપેલા ટાઈમમાં જરા પણ ફેરફાર કરવા નહિ કરો પડે તે તારી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદઘાત
૧
અગાડી ખબર આપી દેવી. કેઈ ભાગ તબીઅતના કારણે છોડી દે પડે તે તેટલા પૈસા રીફંડ મંગાવી લેવા. સહચાર-સેબત.
યુરેપના કેટીનન્ટ ઉપરની ટુરમાં બે જણાએ સાથે જવું. એકલા મુસાફરીમાં ઘણી અગવડ આવે. કુદરતી હાજતે જતાં સામાન કેણ સંભાળે એવો વિચાર આવે અને નરમગરમ તબીતે બને અજાણ્યા પણ સ્નેહી માણસે બહુ ઉપયોગમાં આવે છે. ઉપરાંત આપણે કોઈ નવી ચીજ કે નવું સૌદર્ય કે શિલ્પને નમુને જોઈએ તેની બીજા સાથે વાત કરીએ ત્યારે આપણું મનમાં પણ વાત ચોક્કસ થાય છે. બીજાને ચેખી ભાષામાં સમજાવવા જતાં આપણા વિચારોની પણ સ્પષ્ટતા થાય છે અને આપણે ભારતવષય સ્વભાવ એ છે કે તદ્દન એકલા આપણે આનંદને અનુભવ કરી શકતા નથી. સેબતમાં કુલ બે કે ત્રણ હોય તે જ મજા આવે છે. સંખ્યામાં તેનાથી વધારે થાય તો બધા તૈયાર હોય પણ એક તૈયાર ન હોય તો નકામો કાળક્ષેપ થાય છે અને ઠરાવેલ સમય કે ટ્રેન ચૂકી જવાય છે.
કાર્યક્રમ નક્કી હો જોઇએ અને તેને ચોક્સ વળગી રહેવાની ચીવટ હોવી જોઈએ. મેટી ગાઈડબુકે ઉપરાંત દરેક મુસાફરીનાં સ્થળમાં નાની નાની ગાઇડબુકે અને નકશા મળે છે. સ્વીટઝરલાંડ અને ઈટાલીના લગભગ જાણવાલાયક સ્થળોના સ્થાનિક નકશા અને ડુંગરના પાટેના નકશા મળે છે. કુકની ઓફિસમાં How to see Rome. How to see Milan &c. 24141 ans et dischi મળે છે. એવી બુકે અને નકશાઓ જરૂર લેવા. હેટેલોમાં પણ તે મળે છે. એથી ક્યાં જવું અને ક્યાં છીએ તેને ખ્યાલ આવે છે. શહેરની પ્રત્યેક સ્ટ્રીટ તે નકશામાં બતાવેલી હોય છે. હિટલે.
હટેલના પાંચ વિભાગ પાડવામાં આવે છે –
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
28
૩
સુરાપનાં સ્મરણા
(a) Hotel de Lux વિશિષ્ટ હોટેલ,
(b) Superior first-class પહેલા દરજ્જૂની ઊંચી હેટલ, (c) Ordinary first-class પહેલા દરજ્જાની સાદી હોટેલ. (d) Superior Second-class ખીન્ત દરાની સુંદર હાર્ટલ. (e) Ordinary Second-class ખીજા દરજ્જાની સાદી હાટેલ.
સગવડમાં દરજ્જા પ્રમાણે ફેરફાર સમજવા. “ એ ” કલાસ અમેરિકન કરાડાધિપતિએ અને રાજામહારાજાઓ પસદ કરે છે.
સાધારણ રીતે આપણા સંયોગા અને ખરચવાના બજેટને વિચાર કરી હોટેલની પસંદગી કરવી. બહુ ચાપચીપ ન હોય અને આપણે ઠીકઠીક મુસાફરી કરી શકતા હાઈ એ તેા ૮ વિભાગવાળી પ્રથમ દરજ્જાની સાદી હોટેલ લેવાથી સુંદર સ્થાન મળશે અને ખાવાની સગવડ જળવાશે.
તદ્દન ઓછા ખર્ચે મુસાફરી કરવી હોય તેા સેકન્ડકલાસ હોટલ પણ ખેાટી નથી. એક મેઢ શહેરમાં સાત દિવસથી વધારે રહેવાનું હાય તા Pensione (પેન્સીઓની) ઘણી જગ્યાએ હેાય છે. તેમાં ખાવાન રહેવાના ચાર્જ સાદા પણુ અઠવાડિયાના ભાવ ઠરાવે છે, એમાં પણ સગવડ જળવાય છે.
આ સર્વ બાબતે નાની લાગશે પણ આવી આવી નાની બાબતાને સરવાળા મેાટા થાય છે અને અંગત અગવડ ભાગવ્યા સિવાય પૈસાની રીતસર કરકસર કરવાની જરૂર સર્વ કાઇ સ્વીકારે છે એટલે એમાં જરા પણ શરમાવાની જરૂર નથી. દરેક જગ્યાએ વિગતવાંર પૂછવુ', ટેલવાળાએ ખીલમાં પેટા ચાર્જ ભૂલથી કર્યાં હાય, આપણે ખીજે રેસ્ટારાંમાં જમ્યા હોઇએ ને તેને ચાર્જ કર્યાં હાય તા તેનું ધ્યાન ખે'ચવુ, તુરત સુધારી આપશે અને એવી ખાખતમાં શરમાવાની જરા પણ જરૂર નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટીપ.
ઉપાદ્ઘાત
૩
બક્ષીસ. આ રિવાજ યુરોપમાં ચાલુ થઇ ગયા છે અને દરેક ‘ સરવીસ ’ કરનાર તમે િવદાય થાઓ તે પહેલાં બક્ષીસની આશા રાખે છે.
સ્ટીમરમાં કેબીન સ્ટુઅર્ટ અને ટેબલસ્ટુઅર્ટને બક્ષીસ આપવાની હેાય છે. ખાસ સરવીસ લીધી હેાય તા જૂદી વાત, નહિ તે દરેકને દશ દશ શીલીંગ આપવા યોગ્ય ગણાય. એ ઉપરાંત નાવાના રૂમવાળા (Bath-Topaz ) પણ પાંચ શીલીંગની આશા રાખે અને ડેસ્ટુઅર્ટને પણ એટલી રેમ આપવી જોઇએ.
હોટેલમાં પણ તમારા વેટરને કાંઇ આપવુ જોઇએ. હવે દરેક હોટેલમાં લીફટ હોય છે. લીફ્ટમેન તથા મેગેજ ઉપાડનાર કાંઈ આશા રાખે.
દરેક હોટલમાં એક Portier હોય છે. એ બહુ ઉપયોગી વ્યક્તિ છે. એને આખા શહેરની ખબર હેાય છે. તમારી દરેક જરૂરી. આત તે પૂરી પાડે છે, માગેા તે જાતની હકીક્ત પૂરી પાડે છે, ટેકસી વિગેરેના એરડર કરે છે અને વિદાય થાઓ ત્યારે તેને ટીપ’ આપા તા ખુશીથી લે છે.
લડાઈ પછી 'દીપ'ની બાબતમાં એવડું નુકશાન થાય છે. દરેક હોટલવાળા ખીલ ઉપર દશ ટકા સ્પેશીઅલ સરવીસ’ના ખીલમાં ચાર્જ કરે છે. આ રકમ તે ટીપ'ની આપવી પડતી હતી તેજ છે; અને છતાં ‘ટીપ’ આપવાનું ઘણું ખરું તે! ઊભુંજ રહે છે. દેશકાળને અનુસરીને આપણું ગાડું ગબડાવવું આ બાબતમાં યાગ્ય છે. આપણી ઉપર ધ્યાન, કરેલી સરવીસ વિગેરે જોઇને ચોગ્ય લાગે તેમ કરવું. એના એક સરખા નિયમ હાઇ શકતા નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સ્મરણે
સગવડ-અગવડ.
યુરોપમાં મુસાફરી કરવામાં કઈ પ્રકારની અગવડ આવે તેમ નથી. જરા હકીક્ત સમજીને કામ લીધું હોય તો બધી સગવડ થાય છે અને જરા અગવડ પડે તે સહન કરી લેવાની ટેવ પાડવી. તદ્દન ચેનચમન મુસાફરીમાં થાય નહિ એ ધ્યાનમાં રાખવું. ખાવાને વખતે ખાવાનું મળે છે અને રેલવે, સ્ટીમર, હોટેલ, રેસ્ટોરાં બધાં અનુકૂળતાથી વત છે, માત્ર ખીસામાં પૈસા હોય તે જરા પણ અગવડ આવતી નથી, ખાસ અગવડ લાગતી હોય તે કુકની ટુર લેવી એટલે તમારું બધું કામ તેઓ કરી આપશે. સ્થાનિક ગાઇડે અને ટુરે.
કુક અને બીજી કંપનીઓની (એજન્સીઓની) દરેક સ્થળે સ્થાનિક ઇટીનરરી (ટુર-મુસાફરી) હોય છે અને તેઓ ખાનગી ગાઈડ માર્ગદર્શકે પણ આપણે ખરચે પૂરા પાડે છે. સ્થાનિક ઈટીનરીમાં લાભ અને ગેરલાભ સમાયેલા છે. લાભ એ છે કે અજાણ્યા શહેરમાં ક્યાં જવું અને ઈતિહાસ વિગેરે શું છે તેનું આપણને જ્ઞાન ન હોય ત્યારે બહુ થડા વખતમાં આ ટુરથી આપણે ઘણું જોઈ શકીએ છીએ અને ખર્ચ ઓછો થાય છે. ગેરલાભ એ છે કે જે ચીજ બતાવવામાં આવે તે જ આપણે જેવી પડે છે અને એક ચિત્ર કે બાવલું આપણને ખાસ ગમે તો તેની પાસે ઊભા પણ રહી શક્તા નથી. એકંદરે ટુંકા વખતમાં જેને માટે કાર્યક્રમ પૂરે કરવું હોય તેણે એવી ટુરમાં દાખલ થવું વધારે ઠીક છે. ખાનગી ગાઈડ અને ખાનગી ગાડી (મોટર) વધારે અનુકૂળ પડે પણ એ ખરચ બહુ ધનવાન હોય તેને જ પાલવે. તેલ માપ.
યુરોપમાં તેલ માપ કેવાં ચાલે છે તે બરાબર લક્ષમાં રાખવાની જરૂર છે. ઇગ્લાંડમાં અને યુનાઇટેડ સ્ટેટસ (અમેરિકા)માં આઉસ પાઉન્ડ ચાલે છે તે આપણે બરાબર જાણતા હોઈએ છીએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાધ્યાત
રય
શા તેલાને આઉસ, ચાળીશ તોલાને પાઉન્ડ(રતલ), ૧૧૨ પાઉન્ડને હંડ્રેટ અને ૨૦ હન્ડ્રવેટ (૨૨૪૦ રતલ) ન. આ તે જાણતી વાત છે.
ફ્રેન્ચ લોકેએ મેટીક સીસ્ટમ દાખલ કરેલી છે. એમાં હિસાબ બહુ સહેલા થાય છે, દશાંશ પર આધાર રાખવાનો છે અને સગવડ વધારે છે. આખા કેન્ટીનન્ટ પર આ તેલ ઘણો ખરે ચાલે છે. ગ્રામ (Gramme) એ એનો પાસે છે, એને તેલ ૧૫-૪૩ ગ્રેન થાય છે.
દશ મીલીગ્રામ-૧ સેન્ટીગ્રામ ૧૦ ગ્રામ=1 ડેકાગ્રામ દશ સેંટીગ્રામ=1 ડેસીગ્રામ ૧૦ ડેકાગ્રામ=૧ હેકટગ્રામ દિશ ડેસીગ્રામ=1 ગ્રામ ૧૦ હેકટગ્રામ=1 કીલોગ્રામ
એક કિલોગ્રામ એટલે ૧૦૦૦ ગ્રામ થયા. એની બરાબર સામે ૨૨૧ રતલ પાઉન્ડ થાય. સે કીલને એક કવીન્ટાલ એટલે ૨૨૧ પાઉન્ડ થાય. માપમાં મીટર (Meter) પાકે છે. એક મીટર એટલે ૩૯.૩૭ ઇંચ આપણે ત્રણ ફીટને વાર થાય છે તે ઉપરાંત લગભગ ૩૩ ઇચ થાય તે મીટર થયે.
મીટરને દશમે ભાગ તે ડેસીમીટર મીટરને સમો ભાગ તે સેન્ટીમીટર. મીટરને હજારો ભાગ તે મીલીમીટર. દશ મીટરને એક ડેકામીટર. સે મીટરનો એક હેકટમીટર. હાર મીટરને એક કીલોમીટર
એક કિલોમીટર એટલે લગભગ ૩૨૮૦ ફીટ ૧૦ ઇચ. એટલે લગભગ 3 માઈલ થયા. લગભગ આખા યુરોપીઅન થઈમટેબલ કે ટેક્સીમાં કીલો પર ભાવ હોય છે. એને પાંચે ગુણી આડે ભાંગવાથી માઈલ થાય છે.
આ બને તેલ માપને વારંવાર ખપ પડે છે અને આપણે રતલ તથા વાર કે માઇલને ખ્યાલ કરી શકીએ છીએ તેથી કીલના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં મરણે વાર કેટલા થાય અને કીલોના રતલ કેટલા થાય તે એક વાર યાદ રાખી લેવું, પછી જરા પણ ઘુંચવણ નહિ થાય.
દરિયાઈ માઇલને નોટ (Knot) કહે છે. ૬૦૦૦ર૭ ફીટને એક નોટ થાય છે. પ૨૮૦ ફીટને માઈલ થાય છે એટલે જમીન પરના માઈલ કરતાં દરિયાઈ માઈલ લગભગ સવા ગણે છે. પરેચર.
હવા પાણુ યુરેપમાં વારંવાર ફર્યા કરે છે તેથી બેરોમીટર અને થરમમીટર વાંચતાં શીખી જવું. બેરોમીટરથી હવા વરસાદ તેફાનને ચોવીસ કલાકને ખ્યાલ આવશે. બેરોમીટર તુરત વાંચતા આવડી જશે.
થરમમીટર સેન્ટીગ્રેડ અને ફેનાઇટ (Fehrenheit) છે. સેંટીગ્રેડ આખા યુરોપમાં (જર્મની સિવાય) છે. અને ફેડનાઈટ માત્ર ગ્રેટ બ્રિટનમાં છે.
ફેડનાઈટમાં ફીઝીંગ પિઇટ ૩૨ ડીગ્રીએ આવે છે અને ૨૧૨ બેઇલીંગ પાઉન્ટ આવે છે એટલે ૧૮૦ ડીગ્રી એમાં હોય છે.
સેન્દ્રીગ્રેડમાં ૦ થી ૧૦૦ ડીગ્રી છે. ૦ ફીઝીંગ પાઉન્ટ છે, ૧૦૦ એ એનું બેઇલીંગ પાઉન્ટ છે. સેન્ટીગ્રેડના થરમે મીટર આખા યુરેપમાં હોય છે તેની જે ડીગ્રી હોય તેને ૯ નવે ગુણ પાંચે ભાગી તેમાં ૩૬ ઉમેરવા એટલે ફેડૂનાઈટ ડીગ્રી આવશે. દાખલા તરીકે ૨૦ સેન્ટીગ્રેડ હોય તો (૨૦૪૯૫=૩૬ તેમાં ૩૨ વધારતાં ૬૮ ડીગ્રી ફેનાઇટની થઈ. આપણને બધે અનુભવ ફેટ ને હેય છે તેથી આ હિસાબ ધ્યાનમાં રાખ.
- જર્મની વિગેરે કેટલીક જગ્યાએ Reamurs થરમે મીટર હોય છે. R અક્ષર તે પર લખેલે હોય છે. તેણે ૮૦ ભાગ પાડયા છે. ૦ થી ૮૦ બાકી બધી રીતે સેન્ટીગ્રેડ જેવું. R ની એક ડીગ્રી એટલે સેન્ટીની ૧ સમજવી. બાકી હિસાબ ઉપર પ્રમાણે :
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપઘાત
૨૭:
ટાઇમ.
યુરેપમાં ટાઈમ સંબંધી ખ્યાલ કરવાની ખાસ જરૂર છે. એડન સુધીમાં ઘડિયાળને અઢી ક્લાક પાછી ફેરવે છે, એડનથી પાર્ટસેડ સુધીમાં એક કલાક અને પાર્ટ સેડથી માર્સલ્સ સુધીમાં એક કલાક એમ સાડાચાર કલાક પછવાડે ટાઈમ કરવામાં આવે છે. ઉત્પાળામાં મુંબઈના સ્ટાન્ડર્ડ ટાઇમ દશ વાગ્યા હોય ત્યારે સાડાચાર ક્લાક પછવાડે, લંડન કે પારિસમાં સવારના સાડાપાંચ વાગ્યા હોય એમ સમજવું. સપ્ટેમ્બરથી માર્ચમાં આ તફાવત સાડાચારને બદલે સાડાપાંચ લાકને સમજ. એક રાત્રે એકબરમાં ઘડિયાળને એક ક્લાક પાછી મૂકવામાં આવે છે અને માર્ચની આખરે તેને એક કલાક વધારવામાં આવે છે. આ ગ્રીનીચ (Greenwich) ટાઈમ સમજ. એની સરખામણી હિંદુસ્થાનના સ્ટાર્ડ અથવા રેલવેના ટાઇમ સાથે જ કરવાની છે.
સ્પેન અને પિચુંગાલમાં ઈસ્ટર્ન આટલાંટીક ટાઇમ ચાલે છે તે આપણું થઈમથી ચાર ક્લાક પછવાડે છે.
લંડમાં લોક્લ ટાઈમ ચાલે છે તે ગ્રીનીચ ટાઈમથી વશ મીનિટ પછવાડે હોય છે. નેર, સ્વીડન, ડેનમાર્ક, લીથુઆનીઆ, જર્મનિ, કે સેવાકીઆ, ઓસ્ટ્રીઆ, હંગરી, સ્વીટઝરલાંડ, ઈટાલી, જુગોસ્લાવીઆ અને આલ્બનીઆમાં મીડ યુરેપીઅન ટાઈમ ચાલે છે, જે ગ્રીનીચ ટાઇમથી એક કલાક પછવાડે છે. ઉહાળામાં મીડ યુરેપીઅન ટાઈમ અને ગ્રીનીચ ટાઈમ વચ્ચે જરા પણ તફાવત પડતો નથી. મોટર. એર. ટેકસી. - દરેક શહેરમાં સ્થાનિક હરવા ફરવા માટે ટેકસીઓ હોય છે. ભાડું મીટર પ્રમાણે હોય છે. ઇગ્લાંડમાં માઇલ અને બાકી સર્વત્ર કીલે (લગભગ 3 માઇલ) પર ભાડું વધે છે. અત્યારે તે એકસ ચેન્જને ફાયદે એટલે પડે છે કે મુંબઈ કરતાં પણ ટેકસી ફ્રાન્સમાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરેપનાં સમણે
ઘણી સસ્તી પડે છે, માઈલે બે આનાથી વધારે ભાવ આવતો નથી, કાયદાસરના ભાડા ઉપરાંત ટેકસીવાળો લગભગ દશ ટકાની ટીપની આશા રાખે છે. પ્રેમ અને બસની સરવીસ ઘણી હોય છે અને બહુ સસ્તી હોય છે. લંડનમાં અંડરગ્રાઉન્ડ અને બસ સાથે વધારે વ્યવહાર રાખ, ઉતાવળનું કામ હોય તેજ ટેકસી વાપરવી. બસના અને અંડરગ્રાઉન્ડના નકશા મત મળે છે, તે લઈ રસ્તાથી વાકેફ થઈ જવું. ટેકસી ઉપર વધારે આધાર રાખવાથી ખરચ ઘણે વધી જાય તેમ છે. વળી લંડનમાં ગમે તે પોઝીશનને માણસ અંડરગ્રાઉન્ડ કે બસમાં બેસી શકે છે. મુંબઇમાં છે તે મેટા નાનાને ખ્યાલ લંડન પારિસમાં જોવામાં આવ્યો નથી.
- હવાઈ વિમાનની સરવીસ મેટાં શહેરો વચ્ચે છે. હજુ તેના ઉપર વધારે અંકુશ આવતે જાય છે રાક.
હોટેલમાં લંચ લેવાનું રાખવાથી કાં તે બે વાગ્યા સુધી કાંઈ કામ થતું નથી અથવા માઈલ દૂર ગયા હોઈએ ત્યાંથી હટેલે આવવું પડે છે એટલે લંચ ગમે ત્યાં કરવાનું રાખવું. સર્વથા બહુ સારાં સ્ટેરાં લંડન તથા પારિસમાં છે.
વેજીટેરીઅન રીતે રહેતાં જરા પણ અગવડ આવતી નથી. લંડનમાં તે આપણે એરડર આપી શકીએ છીએ. કેન્ટીનન્ટ ઉપર આપણે જરૂરી ચીજોનાં નામે ફ્રેન્ચમાં લખી લેવાં એટલે કામ ચાલી શકશે. કોઈ પણ પ્રકારની અગવડ આવતી જ નથી અને કદાચ કોઈ વખત સહન કરવું પડે તો પણ તેમાં ગભરાવાનું કારણ નથી. જેઓને ધર્મ વેજીટેરીઅન રહેવાનું ફરમાવતો હોય તેણે તેમ રહેવું હોય તે બરાબર રહી શકાય છે.
લંડનમાં મેં ફરિયાદ સાંભળી હતી કે ઉન્હાળામાં ચાલી શકે છે પણ શિયાળામાં માંસ દારૂ વગર ચાલે નહિ અને ચલાવે ક્ષય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ઉપદ્યાત :
રોગ થાય. મેં બારિકીથી ઊંડા ઉતરી તપાસ કરી તે આ વાતમાં ભ્રાંતિ લાગી. નબળે માણસ આવા બહાના તળે નીચે ઉતરી જાય છે. મેં વિલાયતમાં સોળ સોળ વર્ષથી રહેનાર મનુષ્ય જોયાં છે. તેઓ મક્કમપણે પાક્કા વેજીટેરીઅન રહી શકે છે. યુરોપીઅનમાં પણ વેજીટેરીઅન ઘણા છે. મતલબ, બધો આધાર પિતાના મક્કમ વિચાર અને નિર્ણય ઉપર છે.
જેવું ખેરાક તેવું દારૂના સંબંધમાં સમજવું. નિયમિત ખોરાક લેનારને દારૂ લેવાની જરૂર પડતી નથી. દારૂનું એક ટીપું લીધા વગર ચલાવી શકાય છે. શિયાળામાં પણ જરાપણુ વાધે આવતું નથી. બાકી જેને હદ છોડવી છે તે તે હિંદમાં પણ અત્યાચાર એવી શકે છે અને કઈ કઈ તેમ કરતા હોય એવું અવારનવાર સંભળાયા પણ કરે છે.
વેજીટેરીઅન છું ” એટલું કહેવાથી સરતું નથી. તે માંસ, મચ્છી, ઇડા કે ચીકન ખાતા નથી એમ સ્પષ્ટ કરવું. આ ચારે વસ્તુનાં નામ બોલવાં. યુરોપમાં ઇડાને વેજીટેબલમાં ગણવામાં આવે છે, મચ્છી કેટલાક વેજીટેરીઅન ખાય છે અને ચીકનને (કુકડાના માંસને) કેટલીકવાર માંસમાં ગણવામાં આવતું નથી.
દરેક રેસ્ટોરાંમાં બ્રેડ બટર ટેસ્ટ બે કે ત્રણ વેજીટેબલ ફૂટ અને કેફી તે જરૂર મળે છે અને લંચ માટે તે પૂરતું ગણી શકાય. દશ મીનિટ બેસીએ તે ચોખા (ભાત) તૈયાર કરી આપે છે. યુરોપમાં દહીં (Youghart અથવા Savre Milk) બહુ સારું લગભગ બધે મળે છે અને ભાત સાથે જરા મીઠું લઈ ખાવામાં અનુકૂળ રહે છે. આ સિવાય બીજી અનેક વાનીઓ અનુભવીને પૂછી તૈયાર કરાવી શકાય છે. મને મળ.
બાકી મુસાફરીમાં જરા સહન કરતાં શીખી જવું. સહજ ડું વહેલું થઈ જાય તે ગભરાવું કે અકળાવું નહિ. પિસા પૂરતા રાખવા અને જરા ઉદારતા રાખવી એટલે મુસાફરીમાં કોઈ વાંધો નહિ આવે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
યુરેપનાં મરણ
નવું જેવા જાણવાનું એટલું હોય છે કે જરા અગવડ પડે તે પણ રસ વધારે પડે છે અને હંમેશાં એ ખ્યાલમાં રાખવું કે આપણું થરમાં જેવી સગવડ હોય તેવી તે સર્વત્ર મળી શકતી નથી; છતાં સરખામણમાં ખરચ કરવાથી યુરોપમાં ઘણું સગવડ થઈ શકે છે એ વાત લક્ષમાં રાખવી અને કાંઈક ચલાવી લેતા શીખી જવું. આટલી નાની વાત ધ્યાનમાં રહેશે તે મુસાફરીને રસ લઈ શકાશે અને થાક નામ પણ લાગશે નહિ. બાકી સર્વ વાતને આધાર પોતાની શક્તિ, આગળ વધવાની હિંમત, અને માર્ગ ન હોય ત્યાં પણ માર્ગ કરવાની છુપી શક્તિ પર રહે છે. લીલા ઝાડ નીચે ભૂખે મરે તેવા માણસો મુસાફરી કરી શકે છે પણ એને ગણગણાટ ઘણે કરવો પડે છે. જ્યારે રાતદિવસ નહિ ગણનારા, સર્વ સોગમાં મજા માણનાર અને વિષમ સ્થિતિમાં માર્ગ કરનાર બહુ રસ જમાવી શકે છે, અને અન્યને પ્રેરણારૂપ બને છે.
એક વાત ખાસ લક્ષમાં રાખવાની છે, અને તેનું પુસ્તકમાં પણું પુનરાવર્તન થવા સંભવ છે, અને તે એ છે કે સહાનુભૂતિ અને પ્રેમથી પાશ્ચાત્ય સંસ્થાઓ અને આદર્શો નીહાળતાં તેમાંથી આપણને જેવા શીખવાનું ઘણું મળે તેમ છે. એમાંનું આદરણીય તત્ત્વ કેટલું છે તે ૫ર ૫છી વિચાર કરવાને અવકાશ લે પણ બારિક અવલોકન કરવાની તક મળે તો તેમાં એતિહાસિક અને વ્યાવહારિક નજરે જરૂર ઉતરવા જેવું છે. આ વાત દરેક વાંચનારા લક્ષમાં રાખશે એવી આશા છે.
મિ. ગિ. મ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં કેટલાંક સંસ્મરણે
સ્ટીમર “રાજપુતાના”
--
-
સકરની શરૂઆત. (તા. ૮-૫-૧૯૨૬).
ભાવનગરમાં, મુંબઈમાં અને સાંતાક્રુઝમાં અનેક પાર્ટીઓને લાભ લઈ, અનેક પ્રેમાળ મિત્રો તરફથી સફળ સફર ઇચ્છા બતાવનાર હારતુરા લઈ, આજે બાર વાગે સ્ટીમર પર ચો. સ્નેહીને છોડતાં જે ગ્લાનિ થાય તે બહુ થોડે વખત રહી. નવું જેવા જાણવાના ઉત્સાહમાં, અને જીવનનું કઈ નવીન પૃષ્ટ જરૂર ઉઘડશે એવી આશામાં એ ગ્લાનિ દૂર થઈ
સ્ટીમર ઉપર ૧૨ વાગે ચડ્યો. ત્યાં અનેક સંબંધીઓ ઉપર આવવા શક્તિમાન થયા હતા. તેઓને કેબીન બતાવ્યા પછી સર્વે ઘંટ વાગતાં ઉપરના ડેક પર આવ્યા.
બીજે ધંટ અને સીસોટિ વાગ્યા. સર્વે ઉતરવા લાગ્યા. તેમના અનેક પ્રેમદગાર સાંભળ્યા, બેધ્યા. અનેક માયાળુ પરિજન સ્વજનના શુભ આશીર્વાદ વચ્ચે સ્ટીમર ચાલી, ત્યાં તે પ્રેમેગારને પાર રહ્યો નહિ. છ સાત મીનિટ સુધી દષ્ટિપથમાં સર્વ રહ્યા ત્યાં સુધી આ ક્રિયા ચાલી. આખરે સ્ટીમર ઉપડી અને અમે સર્વથી છૂટા પડયા. માત્ર પ્રેમ અને રહના ઉદ્દગારોના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
યુરેપનાં સંસ્મરણે
દરિયે
રણકાર કાનમાં થતા હતા તેના એકલા ટેકાથી હવે સ્ટીમરમાં માર્ગ કરી રહ્યા. નજર પહોંચી ત્યાં સુધી સ્વજનને જોયા, નજર પહોંચી ત્યાં સુધી મુંબઈ નગરીના આલીશાન મકાનને જોયાં, કલાબાની દિવાદાંડી ઘણા વખત સુધી દેખાઈ અંતે એ સર્વ પૃથ્વીની સપાટિમાં એકાકાર થયું અને ચારે તરફ જળના તરંગ અને ઊંચે આકાશ દેખાવા માંડયા. સ્ટીમર રાજપુતાના.
કુદરત ઉપર વિજ્ઞાન કેટલો વિજય મેળવી શકે છે અને તેમાં તે કેટલે સુધી પહોંચે છે તેને ખ્યાલ આ સ્ટીમર જોતાં આવ્યો. એ સ્ટીમરનું નામ “રાજપુતાના” છે. મને એ ટીમરમાં જગ્યા (પેસેજ) મળી હતી. એમાં પ્રથમ અને બીજા દર
જ્જાનું ભાડું આપનાર પાંચસે ઉતારૂઓ જઈ શકે છે. એની સગવડનો વિચાર કરીએ તે જાણે એક નાનું ગામ વિશાળ દરિ. યામાં ચાલ્યું જતું હોય એમ લાગે છે. નાની શેરીઓ અને ગલીએનાં કેબીનના નંબરે એવી રીતે લખેલા હોય છે કે કોઈ પણ કેબીન શોધવામાં મુશ્કેલી પડતી નથી. સ્ટીમરના આગળના ભાગમાં ફર્સ્ટકલાસ-પ્રથમ દરજ્જાનું ભાડું આપનારની કેબીને હેય છે. એના ત્રણ વિભાગ હોય છે તેને અનુક્રમે “એ” બી અને “સી” કહેવામાં આવે છે. કેટલાક એથી પણ ઊંચા વિભાગમાં જનાર ડેકની બાજુમાં ઉપર કેબીન તૈયાર કરાવે છે તેને
કેબીન : લસ” કહેવામાં આવે છે. એવાં કેબીને તૈયાર પણ હોય છે. કેબીનમાં સગવડે.
દરેક કેબીનમાં સુવા માટે એક સુંદર પલંગ ( આપણી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર
સ્ટીમર રાજપુતાના
૩૩
ઈસ્પીતાળામાં હોય છે તેવો પણ સુંદર છે તેના ઉપર તળાઈ, બે એશિકા અને ઋતુની જરૂરીઆત પ્રમાણે ગરમ સુતરાઉ ઓઢવાનાં આપવામાં આવે છે. એ ઉપરાંત એક કપાટ માટે હોય છે તેમાં કપડાં લટકાવી શકાય છે અને એક બીજા ખાનાવાળા ટેબલમાં આપણી નાની મેટી ચીજો રાખી શકાય છે. બે મેટા આયના અને મોઢું ધોવાની ચાઈના વેરની કુંડી, તે ઉપર સાબુ, બે નેપકીન અને એક ટુવાલ અને એક ખુરશી-આટલી ચીજે કેબીનમાં હોય છે. બે ઉતારને વાપરવાની કેબીન જરા વિશાળ હોય છે.
કેબીનમાં હવા માટે ખાસ બંદોબસ્ત હોય છે. ઉપરથી સંચા મારફતે નળીમાં હવા મળે છે અને તે હવા આપણી અનુકૂળતા પ્રમાણે અમુક દિશાએ અથવા શરીરના અમુક ભાગ પર લઈ શકાય છે. સમુદ્ર સાથે કામ હોવાથી જરા હવા સંબંધી વિચાર સહજ આવે તેવું છે, પણ તે સ્થાને પણ વિચાર કરી
ગ્ય ઘટના કરી છે. શિયાળાની ઠંડી ઋતુમાં કેબીન ગરમ રહે તે માટે પણ ગોઠવણ હોય છે પણ હજી અમે એડનની આ બાજુ હેવાથી એ યંત્રનો ઉપયોગ જોઈ શક્યા નથી. સમયને લાભ.
સ્ટીમરમાં લેક તેર દિવસ કેમ ગાળતા હશે, વખત કેટલો ભારે લાગતું હશે એ સહજ ખ્યાલ આવે તેવું છે, પણ અહીં તે વસ્તુસ્થિતિ તદન જુદા જ પ્રકારની જોવામાં આવે છે. દરેક મુસાફર ચોખ્ખો આનંદ કરવાને જ ખ્યાલ કરતા હોય છે અને તે લેકે સ્ટીમરને તેર દિવસને વખત જાણે ઉજાણીએ નીકળ્યા. હોય તેવી રીતે પસાર કરતાં ઘણાખરા જોવામાં આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરાપનાં સંસ્મરણી
દરિયા
"
સ્ટીમર ઉપર સર્વથી ઉપરને માળે ખુલ્લી કરવાની જગ્યા હાય છે તેને ડેક' કહેવામાં આવે છે. એ ડેકપર દરેક મુસાફ્ર પેાતાની ખુરશી નાખી મૂકે છે. ઘણા વખત ફરે છે અને વળી કરતા ફરતા ખુરશી ઉપર બેસે છે. એ ખુરશીઓ જૂદા જૂદા પ્રકારની હાય છે પણ લગભગ સર્વે લાંખા પડીને બેસવાને લાયક હાય છે.
૩૪
સ્ટીમરમાં ‘એ’ ડેકની બાજુમાં એક ધણા સુંદર ડ્રોઈંગ રૂમ અને લાઇબ્રેરી હાલ હાય છે, જેમાં એસી ઉઘોગી માણસા વાંચે છે. કેાઈ ઉંધતા પણ જોવામાં આવે છે. એ રૂમમાં વાતે મોટે અવાજે કાઇ કરતા નથી. ત્યાર પછી નજીકમાં એક સ્માકીંગ રૂમ હાય છે, જ્યાં સીગારેટ-ચીટ પીએ છે અને કેટલાક ગજીપાની રમત રમે છે.
રાત્રે લગભગ દોઢ કલાક ડાન્સ ચાલે છે. પહેલા અને બીજા કલાસના ડ્રેકની વચ્ચેના ભાગમાં રબર પાથરી જમીનને લસરતી કરવામાં આવે છે. મ્યુઝીક ( પડધમ ) શરૂ થાય છે અને જેને ફાવે તે નાચે છે, બીજા જોવા ઉભા રહે છે. આ નાચવાનું કામ રાત્રે ‘ડીનર લીધા પછી થાય છે.
જમણ-જમણસ્થાન.
6
સ્ટીમરના ડીનર હાલ-ડાઇનીંગ સલૂન માટા રાજવંશીના મહેલને ભૂલાવે તેવા હાય છે.એમાં કાણે કઇ જગાએ બેસવું તે પહેલે દિવસે મુકરર કરે છે. એને · સલૂન સ્ટુઅર્ડ' હાય છે તે એ કાર્ય પ્રથમ દિવસે ૩-૩૦ થી ૪-૩૦ સુધીમાં કરે છે. ત્યાર પછી બપારનું જમણ (લચ) અને રાતનું જમણુ (ડીનર) એ મુકરર કરેલી જગ્યા પર સર્વે લે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ટીમર રાજપુતાના
અહીં ખાવાની પદ્ધતિ તદ્દન અંગ્રેજી ઢબ પર હાય છે. છરી કાંટાથી ખાતાં ન આવડતું હાય તેને જરા અગવડ જણાય છે, પણ બીજાને ખાતાં જોવાથી થોડા વખતમાં આવડી જાય છે. સર્વથી જોવા લાયક બાબત એ હાલની સ્વચ્છતા છેઃ છરી કાંટા તદન સાફ હાય છે, ટેબલ સાફ હાય છે અને ખાનારા જરા પણુ ગાડ કરતા નથી. પાશ્ચાત્ય લોકોની ખાવાની રીતભાતમાંથી સ્વચ્છતાના ગુણ જરૂર ગ્રહણ કરવા યેાગ્ય છે. પીસવા આવનાર સ્ટુઅર્ડ ઘણા ચોખ્ખા હાય છે અને વસ્તુઓ બહુ સુંદર રીતે ડાબી બાજુએ ધરે છે. લેનાર ચીજને એળખતા હાય છે તેથી જોઇએ તેટલી તેમાંથી લઈ લે છે અને તેથી બગાડ બીલકુલ થતા નથી. કેાઈ વસ્તુ છાંડતું નથી એમ મારા કહેવાનેા આશય નથી પણ ઘણે ભાગે બગાડ બહુ ઓછે થાય છૅ,
સર
૩૫
વેજીટેરીઅનેને ખાવામાં જરા પણ અડચણ આવતી નથી. ખાવાની વસ્તુએ પુષ્કળ મળે છે. બ્રેડ, ટેસ્ટ, ખટર, ફ્રુટસ વિગેરે ઘણી ચીજો ડાય છે. સ્પર્શાસ્પર્શને વાંધો ન હોય તે તદ્દન અન્ન ફળ શાકને ખારાક મળી શકે છે અને સલૂન સ્ટુઅર્ટ અને શેક્ સંભાળપૂર્વક તે માટેની ગેાઠવણ કરી આપે છે. અંગ્રેજો રાત્રે ડીનર
.
લે છે તે પહેલા ‘ ડ્રેસ ' કરે છે. ડીનર માટે ખાસ કાળા રંગનાં કપડાં હાય છે, અંદર ખમીસ પણ જૂદાજ પ્રકારનું હાય છે અને તેના પર જેકેટ પણ ઓછા બટનવાળુ હાય છે. એના ઉપર કાલર સાથે કાળા રંગની ‘એ' બાંધે છે, અને મુખ સાફ કરી માથું એળી તૈયાર થઈ જમવા બેસે છે. મેટી હાટલાની પેઠે અહીં એન્ડ કે ગાયન હેાતા નથી, છતાં આખા જમવાના વિભાગના શણગાર એટલા સુંદર હાય છે, કે નવીન આવનાર જરૂર એના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે દરિયે મેહમાં પડી જાય તેવું છે. એમ લાગે છે કે આ જમવાના પ્રસંગપર આગળ ઘણું જાણવા જેવી વાત લખવાનો પ્રસંગ આવશે. પરચુરણ પ્રસંગે, સ્ટીમરમાં નિત્યક્રિયા.
સવારમાં છ વાગ્યામાં કેબીનને ટુઅર્ટ તમે માગે તેટલી જલ્દી ચા લઈ આવે છે. ચા સાથે બે બીસ્કીટ અને બે કેળા હોય છે. આપણું અનુકૂળતા પ્રમાણે આપણે દિશાફરાક જઈ આવી ચા લઈ શકીએ છીએ. આ ગરમ હવામાં તે ઘણાખરા સવારમાં હોય છે.
ન્હાવાનો રિવાજ જૂદા પ્રકાર છે. એક મોટા ટબમાં પાણી ભરી રાખે છે અને બુચથી ટબ બંધ હોય છે તેમાં ન્હાવાનું હોય છે. પાણી દરીઆનું ખારું હોય છે. ત્યાર પછી ઉપર દેઢેક બાલદી જેટલું સારું મીઠું પાણી હોય છે તેનાથી શરીર સાફ કરવાનું હોય છે. શરીર બરાબર સાફ થાય તે સારું સર્વ કપડાં કાઢી ન્હાય છે.
કેબીનની બહાર નીકળવું હોય તે ઉપર ડ્રેસીંગ ગાઉન પહેરવો જોઈએ. એ વગર નીકળવું તે શિષ્ટાચારથી વિરૂદ્ધ ગણાય છે. આપણે આપણા કેબીનમાં હેઈએ અને રાત્રીનાં કપડાં પહેર્યા હોય અને કોઈ મળવા આવે તો ડ્રેસીંગ ગાઉન પહેરી લેવો જોઈએ. એ લેકે ઘણુંખરૂં પ્રથમથી સંકેત કરીને ખબર આપીને મળવા આવે છે.
સવારે ૮-૩૦ બ્રેકફાસ્ટ વખત થાય છે ત્યારે બ્યુગલ વગાડવામાં આવે છે. બ્રેકફાસ્ટ લેવા સર્વ જમવાના રૂમમાં જાય છે. સવારે પણ તેઓ ખેરાક ઠીક લે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ટમર રાજપુતાના
૩૭ આજના અનુભવ ઉપરથી જોવામાં આવ્યું કે પાશ્ચાત્ય લોકો એકંદરે ઘણું ખાય છે. પાંચવાર તો દરરોજ નિયમિત રીતે ખાય છે. સવારે ઉઠતાં ચા, પછી બ્રેકફાસ્ટ સાડા આઠ વાગે, બપોરે એક વાગે લંચ, ચાર વાગે ફરીવાર ચા અને રાત્રે જમણ. આમાં ચા પણ એકલી લેવાનો રિવાજ નથી. મારા શરૂઆતના અનુભવ ઉપરથી કહું તો તેઓ સરેરાશ આપણા કરતાં ત્રણગણું જરૂર ખાતા હશે.
રવિવારનો દિવસ હતો. સવારે એ લોકો ૧૧ વાગે ડાઈનીંગ સલૂનમાં પ્રાર્થના કરવા એકઠા થાય છે. રવિવારે ધર્મસન્મુખ વૃત્તિવાળા લોકો રમતા કે નાચ કરતા નથી એમ એક અંગ્રેજ મિત્ર કહેતા હતા.
પ્રથમ દિવસે નેટિસ હતી કે ૩-૪૫ મીનિટે ઘડિઆળ અરધા કલાક પાછી કરવી. બીજે દીવસે નોટિસ હતી કે ઘડિઆળ ૧૧-૧૫ મીનિટે અરધો કલાક પાછળ કરવી. ભૂગોળ સમજનારને આમાં નવીનતા નહિ લાગે. પશ્ચિમ તરફ જઈએ તેમ સૂર્યમંડ ઉગતે જાય છે એટલે ઘડિઆળ ફેરવવી પડે છે. પ્રથમ દિવસે ૨૨ કલાકમાં મુંબઈથી અમે ૩૭૭ નેટ ( દરિયાઈ માઇલ ) આવ્યા. આવી ઝડપે પ્રવાસ આગળ વધતો જાય છે. ઘણું આનંદદાયક વાતો અનેક સહપ્રવાસી પાસેથી સમજાય છે અને અનુભવમાં વધારે કરવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે.
દરિયે પ્રથમ દિવસે શાંત રહ્યો. આકાશમાં કઈ કઈ વાદળાં દેખાય પણ હજુ જરા પણ દરિયાની અસર જણાતી નથી. સ્ટીમર આગળ વધે છે અને હાલ તે સ્ટીમરમાં મોટી રાજધાની અને ડેક પરથી જોઈએ તે ચારે તરફ પાણી અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
સુરાપનાં સંસ્મરણા
દરિયા
ઊંચે આકાશ સિવાય કાંઇ દેખાતું નથી. સ્ટીમરમાં ઉતારૂ સંખ્યા મેટી, તેમાં પીછાનવાળા ધણા, એટલે દરિયા તરફ જોઇએ ત્યારે જ વિશ્વની વિશાળતા અને આપણી પામરતા દેખાય છે. અને કાઈ કોઈ વાર સ્ટીમરને વિચાર આવતાં વિજ્ઞાનના વિષયને પ્યાલ આવે છે ત્યારે નાના માનવીની શક્તિને પણ સહેજ ખ્યાલ આવે છે.
ખાવાની પદ્ધતિ-નિયમન.
બે દિવસ ગયા પછી સ્ટીમરમાં જીવન કેવી રીતે ગાળા શકાય છે તેને અનુભવ થઈ જવાથી સહેલાઈ ધણી લાગે છે. ઇંગ્લીશ પદ્ધતિએ ખાવામાં તેમના શિષ્ટાચાર પ્રમાણે કેટલી સભાળ રાખવા ચેાગ્ય ગણાય છે તે જરા જોઈ લઈએ. છરીકાંટાથી ખાતાં શીખવાની ખાસ જરૂર છે.
કાંટા જમણા હાથમાં રાખવા જોઈ એ. જ્યારે છરીતે ઉપચોગ કરવાના હાય ત્યારે છરી જમણા હાથમાં રાખવી અને કાંટે ડાબા હાથમાં રાખવા.
ફ્રુટ વખતે છરી અને કાંટા બન્નેને ઉપયોગ કરી શકાય. પાંઉ અથવા બ્રેડ પાતાને હાથે કાપીને ખાવામાં વાંધો નથી. ટાસ્ટપર છરીથી માખણ લગાડી હાયે ખવાય. એને હાથ લગાવવામાં વાંધો નથી.
ખાતાં કાઈ વસ્તુ નીચે નાખવી નહિ. કાંધ ી કે છાલ હાય તા ધીમેથી રકાબીમાં બાજીપર મૂકી દેવી.
ખાતાં હાતા અવાજ ન કરવા. ખચકારા ખોલાવવા નહિ. શિષ્ટાચાર પ્રમાણે ઓડકાર અવાજ કરીને ખાવા નહિ. પવન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર
સ્ટીમર રાજપુતાના
ક્ટવાની બાબતમાં પણ તેમને ઘણું સુગ હોય છે પણ રાક્યાં હીંગને ઉપયોગ થતું નથી તેથી એ બાબત ઘણી ચિંતા રાખવા જેવું નથી.
ખાતી વખત મુખમાં વસ્તુ નાખતી વખતે મહેઠું ઉઘાડવું, ચાવતી વખત મુખ બંધ રાખવું. ટેવ પાડવાથી આ બાબત આવડી જાય તેવી છે. - જ્યારે ખેરાક ખાઈ રહ્યા હોઈએ ત્યારે જ કાંટાને આપણી સામે (પેરેલલ) મૂકે. એનો અર્થ આપણે ખાઈ રહ્યા છીએ એમ સમજાય છે. જે ખાતાં ખાતાં એમ કાંટાને મૂકવામાં આવશે તે ટુઅર્ટ આખી રકાબી લઈ જશે. આ બાબત ચીવટ રાખવા જેવી જણાય છે.
સુપ વિગેરે પ્રવાહી ચીજ મોટા ચમચાથી ખવાય છે. આઈસક્રીમ નાના ચમચાથી ખવાય છે.
ચા પીવામાં રકાબીમાં ચા ન લેવી. કપમાંથી જ પીતાં શીખવું. ચા પીતાં કે કેફી પીતાં અવાજ ન કરે.
ટુઅર્ટ પીરસવા આવે ત્યારે આપણે તે વસ્તુની રૂચિ ન. હોય તે “ને, થેન્કસ” કહેવું.
નોકર કામ કરે ત્યારે પણ સભ્યતાના નિયમ પ્રમાણે આભાર માનો. ખાવાની ચીજે કેટલી અનુકૂળ છે તે જોઈ જોઈએ તેટલી પિતાને હાથે લેવી. બનતા સુધી કોઈ વસ્તુ છાંડવી નહિ. જો કે છાંડવાનો ખાસ વાંધો નથી પણ એ ઠીક દેખાતું નથી.
ખાતી વખતે વાત કર્યા કરવાનો રિવાજ છે. રસવતી. પીરસવાના સામાનની, ટેબલની અને વસ્તુઓની સ્વચ્છતા ખાસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
યુરોપનાં સંસ્મરણે દરિયે અનુકરણ કરવા જેવી છે. ખોરાક સારી રીતે લેવાય તેવી ચારે તરફ અનુકૂળતા હોય છે. માથે વીજળીના પંખા, ટેબલ પર ફલાવર વાઝ અથવા કાંઈલીલેતરીના કુંડા, તદન ચેખું ટેબલ કલેથ અને રકાબી તથા છરીકા વિગેરે તદ્દન સાફ હોય છે. પીરસનાર સ્વચ્છ હોય છે.
દરરોજ સ્ટીમર કેટલી ચાલી છે તેને રિપોર્ટ થાય છે. અને કેટલાક તે પર જુગાર રમે છે. એની ટીકીટની ફી બે શીલીંગ હોય છે.
આખી દુનિયામાં શું બને છે તેના દરરેજ મેટા વિગતવાર તારે વાયરલેસથી આવે છે તે બેડપર ચૂંટાડવામાં આવે છે.
સ્ટીમરમાંથી વાયરલેસ તાર મૂકવાને પ્રથમ દિવસને ચાર્જ દર એક એક શબ્દની ૯ પેની. આજે ૨ શીલીંગ છે. જેમ આંતરે વધતું જાય છે તેમ શબ્દની કિંમત વધતી જાય છે.
સ્ટીમરમાં કપડાં ધોવાનું ખાતું પણ હોય છે. દેવરામણની કિમત આકરી હોય છે, પણ સાધન હોય છે. ગરમીના પ્રદેશમાં
ઇએ ત્યાંસુધી કપડાં વધારે મેલાં થાય છે. ઠંડી હવા પટેલેડ પછી આવશે ત્યારે કપડાં ધોવરાવવાની બહુ જરૂર નહિ પડે એમ કહે છે.
રમત ગમતનાં સાધને બહુ ઊભા કરે છે. ડેક ટેનીસ, અકેટ ટેનીસ, રીંગ્સ વિગેરે અનેક રમતે સવારે ચાલે છે અને રવિવાર સિવાય દરરોજ રાત્રે ડાન્સ ચાલે છે. એ દિવસ.
આજે સવારે ડેક ઉપર ફરતાં ઉડતી માછલીઓ જોવામાં આવી. માછલી પાણીમાંથી બહાર નીકળે, ઉડે અને વળી પાણીમાં પેસી જાય. આ દેખાવ મજાને લાગ્યું. આજે પણ દરિયા શાંત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર સ્ટીમર રાજપુતાના
૪૧ હતા અને જાણે મોટા સરોવરમાં સ્ટીમર ચાલી જતી હોય તેવું લાગતું હતું. ચોતરફ આનંદ દેખાતું હતું અને માત્ર દરિયાને અવાજ અને ઉતારૂઓને સારા પિોશાકમાં સજજ થઈને ડેક ઉપર ફરવાનું બાદ કરીએ તે આખી દુનિયા શાંત દેખાતી હતી. દૂરના પ્રદેશમાં “ગલ નામના પક્ષીઓ ઉડતા હતા તે પણ સારા દેખાતા હતા.
ડેક ઉપર ફરવામાં ઘણી મોજ આવે તેવું છે. ચારે બાજુ સારા પિશાકમાં સજ્જ થયેલ સાહેબ, મામે, રાજાઓ, ઇડીયને અને સર્વ ફરતા હોય છે અને કેટલાક કચેર પર પડ્યા હોય છે, કોઈ વાંચતા હોય છે, કેઈ ઉંધતા હોય છે, કોઈ નકામી અથવા કામની વાતો કરી રહ્યા હોય છે અને દરિયાની વિશાળતા પર નજર માંડી બેઠા હોય છે. બાજુમાં રમતો ચાલ્યા કરે છે, મ્યુઝીક હેલમાં કેટલાક કાગળ લખે છે અને બાજુમાં પીયાને વાલીન ચાલે છે.
બુરે ઓફીસમાં નેટિસ હતી કે આવતી કાલે લગભગ ૪ વાગ્યે બપોરે એડન પહોંચવાનું થશે. ભય વખતનાં સાધને.
આગ થાય ત્યારે કેમ વર્તવું તે સંબંધી સઘળા પેસેંજરની બરે પેરેડ હતી. દરેક પેસેંજર, ટુઅર્ડ અને માલમ માટે લાઈફ જેકેટ રાખેલા હોય છે. દરેકના રૂમમાં તે તૈયાર જ પડેલા હોય છે. તે કેમ પહેરવા તેની સૂચના આપેલી હોય છે. એ લાઈફ જેકેટમાં આગળ પાછળ બે બે બોયા હોય છે અને ઉપરથી ગળામાં પહેરી નખાય છે. પહેરીને દરિયામાં પડે તે કદિ ડૂબી શકતો નથી, માત્ર ઠંડી કે માછલીથી મરી જાય તે જૂદી વાત છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંરમારણે
દરિયો જા વાગે એકદમ ભયના ઘા વાગવા માંડ્યા. સર્વ પેસેંજરા પિતપતાના લાઈફ જેકેટ લઈ ડેક પર હાજર થઈ ગયા. બધી બચવાની બેટ જે ઉપર રહે છે તેને તુરત ઉતારી શકાય તેવી રીતે સ્ટીમરની બહાર લટકાવી દેવામાં આવી.
આવી કવાયત કે બીજી કોઈ બાબત હોય છે ત્યારે કોઈ પણ ઉતારૂ ડેક ઉપર આવ્યા વગર રહેતું નથી. એમાં રાજા હોય કે સ્ત્રી હોય–સર્વ આવે છે અને જરૂર પડે ત્યારે બચાવ કેમ થઈ શકે તે શીખી લે છે.
આ લાઈફ જેકેટના ઉપગના પ્રસંગો ઘણા હોય છે. આગ વખતે અથવા સ્ટીમરની અથડાઅથડી પ્રસંગે, અથવા સ્ટીમર તેફાનમાં સજજડ રીતે આવી હોય ત્યારે અથવા સ્ટીમર ડૂબતી હોય ત્યારે. એ ઉપરાંત સ્ટીમર ઉપર તરાપા બેયાન ઘણા રાખેલા. હોય છે. તેની દરેકની ઉપર ૧૨ માણસે બેસી શકે છે અને તુરત ઉતારી શકાય તે રીતે તેને ગોઠવેલા હોય છે.
આવી રીતે બચાવની પેરેડ થાય છે તે જોઈ અને અનુભવી. લાઈફ જેકેટ પહેરે ત્યારે બધાનો દેખાવ જોવા જેવું થાય છે. એમાં છાતી ઉપર બે પેડ અને પછવાડે વાંસા ઉપર બે પિડ આવે છે અને આગળના ભાગમાં સડકણ ગાંઠ બાંધવાની હોય છે. એ પહેરીએ ત્યારે જાણે લશ્કરી ભાણસ કાંધ ઉપર ખાવાનું લઈ કૂચ કરતો હોય તેવા લાગીએ છીએ. સ્ત્રીઓને પણ એજ જેકેટ પહેરવાના હોય છે.
બચવાની બોટને નંબર આપેલા હોય છે. આખી ગોઠવણ એવી છે કે ભય વખતે સાડી ત્રણ મિનિટમાં આખી બેટ ખાલી કરી શકાય. સ્ટીમરને “એ ડેકની ઉપરનો ભાગ પણ બહુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર સ્ટીમર રાજપુતાના
૪૩ મજાનો હોય છે. તેમાંની થોડી જગ્યા સેકન્ડ કલાસ પેસેંજરને રમવા માટે રાખેલી હોય છે, અને બાકીની જગ્યા હરવા ફરવા માટે હોય છે.
અજવાળીઆમાં રાત્રે ત્યાં ભારે આનંદ આવતું હશે પણ અત્યારે અંધારીઆ પક્ષ હેવાથી અમને તેને લાભ મળ્યો નહિ.
સ્ટીમરમાં “એ ડેકની આગળના ભાગમાં ટારપાલીન પાથરી બાજુઓ ઊંચી કરી નાનો બાથ તૈયાર કરે છે તેમાં ઘણું માણસો ન્હાય છે, તરે છે અને રમત કરે છે. એક મસકનો ઘેડે બનાવી તેના ઉપર ચઢવા પ્રયત્ન કરે છે અને પડે છે અને કોઈ ચપળ તરનાર તેના પર ચઢી તેને ચલાવી શકે છે. આ પણ સ્ટીમર પર એક આનંદનું સાધન છે. અમેરિકાની મેટી લાઈનરોમાં તે ઘણા જબરા બાથ હોય છે અને ટેનીસને કોઈ પણ હોય છે.
આજે નેટિસ હતી કે કાલે બપોરે ૪ વાગે એડન પહેચશું એટલે ઘણા લોકો પત્ર લખવામાં મશગુલ થઈ ગયા હતા. રાત્રે ડાન્સ દરરોજ થાય છે. આવડે તે નાચે છે અને જેવાની ઈચ્છા હોય તે જોઈ તાળીઓ પાડી આનંદ મેળવે છે.. એડનની નજીક
આજે મુસાફરીને પાંચમો દિવસ છે. સવાર પડતાં જ જમીનની નજીક હેઈએ તેમ દેખાય છે. દરિયો શાંત છે. આકાશમાં વાદળાં દેખાય છે. બાજુમાંથી બે સ્ટીમર પસાર થાય તેણે કઈ બાજુ લેવી અને ઓછામાં ઓછું અંતર કેટલું રાખવું તેના કાયદા હેાય છે.
જમીન નજીક આવે ત્યારે સર્વને વધારે આનંદ થાય છે. અને કેટલાક આતુરતાથી જમીનપર ઉતરવાની રાહ જુએ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે દરિયો શનિવારે એક વાગે સ્ટીમર મુંબઈથી ઉપડી તેણે નીચે પ્રમાણે દરિયાઈ માઈલ કાપ્યા. બપોરના બાર વાગ્યા સુધીની એ ગણતરી છે.
રવિવારે બાર વાગે. ૩૭૭
સોમવારે ,
૪૧૦
૪૦૩
મંગળવારે , બુધવારે ,,
૪૧૦
• બાર પછી
૫૮
૧૬૫૮ દરરોજ અર કલાક ઘડિયાળ પાછી મૂકવામાં આવતી હતી તેથી બુધવારે ચાર વાગ્યે એડન પહોંચ્યા ત્યાં સુધીમાં ઘડિયાળ અઢી કલાક પાછી કરવામાં આવી. બરાબર ચાર દિવસ ઉપર બે કલાક જતાં સારી સ્ટીમર એડન પહોંચે છે. પાછી વળતાં પાંચ કલાક વધારે થાય છે, કારણ ઘડિયાળ શા કલાક વધે છે અને જતી વખતના રાા ક્લાક પાછા હઠતાં નથી તે પણ ગણવાં જોઈએ.
એડન.
એડન દૂરથી દેખાવા માંડયું. સવારથી નેટિસ હતી કે એડન બુધવારે સાંજે ચાર વાગે ઉતરવાનું થશે.
એડન જમીનના છેડા પર છે. શરૂઆતમાં મોટા ખડક જેવા ડુંગરે દેખાય છે. ચાર દિવસે જમીન દેખાતાં સર્વને બહુ આનંદ થયો. ઘણુંખરા ઉતારૂઓ એડનને દેખાવ જોઈ રહ્યા હતા તેમાં આજે એક ઇંચ વરસાદ આવ્યું. એડનમાં વરસાદ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
સ્ટીમર રાજપુતાના
૪૫
પડતા નથી અને એની વાર્ષિક આવરેજ વરસાદની એક ઈંચ છે. અમે એડન ઉતરીએ તે પહેલાં આટલો વરસાદ પડી ગયે હાવાથી શાંતિ ઘણી હતી અને ત્યાં ગરમી હશે એમ ધારતા હતા તેને બદલે કાંઈક ઠંડક મળી.
એડનનું ખારૂ સાધારણ રીતે સારૂં છે. ખારામાં ઘણી સ્ટીમા પડી હતી. ઇટલીના મેલ અમે ઉતર્યાં ત્યાં બાજુમાંજ હતા. ડક્કા ઉપર લશ્કરી મુકામ સુંદર બાંધ્યાં છે અને સ્ટીમરમાં બેઠા બેઠા અંદરના દેખાવ સારા રજુ કરે છે. સ્ટીમર દૂર રહે છે તેથી મેટર લાંચમાં બેસીને કાંઠે જવું પડે છે. લાંચવાળા આઠ આના લે છે. એડનમાં મુંબઇનું નાણું ચાલે છે. બંદર ઉપર નાણું બદલી આપનાર (મની ચેંજર) હાજર હાય છે. અંદર ઉપરથી તાર કરી શકાય છે. અંદર ઉપરજ તાર આફ્રિસ છે.
અંદરથી એડન શહેર પાંચ માલ છે. ટેકસીમાં જઇ શકાય છે. આવા વચગાળના સ્ટેશને ઉતરવા પહેલાં ખેટને ઉપડવાના ટાઇમ જરૂર પૂછવા. એમાં ગફલતી થાય તે મેલ કાઈ માટે ખાટી થતી નથી. અમારી ખાટ રાત્રે સાત વાગે ઉપડશે એમ નાટિસ હતી.
એડનમાં જોવા લાયક એક સરાવર-ટાંકુ છે. એને પર્વતની તળેટીમાંથી ઉપી બાંધ્યું છે, દેખાવ સાધારણ છે. આજે જ વરસાદ આવેલા હાવાથી એ અમને જોવા લાયક લાગ્યું. ચીકાર પાણીથી ભરાયલું હતું. બાકી એ જોવા ખાતર એડનમાં જવા જેવું હાય એમ અમને લાગ્યું નહિ. ઉપરથી ઢાંકુ આંધી }ખાવ ઠીક કર્યાં છે. પશુ અધી બાબત તદ્દન સાધારણૢ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે
દાિ
એડનમાં ગુજરાતી વેપારીઓની દુકાનો ઘણું છે. ગુજરાતી એટલે મોટે ભાગે કાઠિયાવાડી બંદરના શહેરોવાળા. કાઠિયાવાડી અને કચ્છી લેકે અહીં સારી સંખ્યામાં વ્યાપાર કરે છે. વાણીઆ અને મુસલમાને પણ સારી સંખ્યામાં છે. અરસ્પરસ સંબંધ સારે છે.
એડનમાં નાના પાયા ઉપર ઉપાશ્રય અને જૈન દેરાસર છે. ધાતુના બિંબ છે અને સિદ્ધચક્ર છે. ત્યાં દર્શન કર્યા. જતા આવતા દરેક જેને આ મંદિરે જરૂર જવું જોઈએ, કારણ કે એ જંગલમાં મંગળ જેવું છે.
એડનમાં પીવાના મીઠા પાણીને ઘણે ત્રાસ છે. બહુ દૂરથી આવે છે. અને એક ગ્યાસલેટના ડબા જેટલા પીવાના પાણીને (ચાર ગેલનના) બે આના બેસે છે. એડનને વ્યાપાર મુખ્યત્વે કરીને ભાલ પરદેશ ચઢાવવાને છે એમ જણાયું. ત્યાંના કાઠિયાવાડી વ્યાપારીઓ બહુ માયાળુ છે અને આદરાતિથ્ય બહુ સારું કરે છે. મારી સાથે સાતેક જણ હતા તે સર્વને સારી રીતે જમાડયા અને દેશના રિવાજ પ્રમાણે અને પદ્ધતિ પ્રમાણે આજે પાંચમે દિવસે ખાવાનું મળ્યું તેથી સર્વને ઘણે આનંદ થયો.
સ્ટીમર પર વખતસર પહોંચવું હતું જેથી પાછા ટેકસીમાં બેસી ટંક જોઈ બંદર પર ચાલ્યા. એક હોટેલમાં દૂર ભર મેડસ (એક જાતની અર્ધ માછલીના અને અર્ધ મનુષ્યના શરીર વાળી ભાછલી) જેવા યોગ્ય છે એમ ગાઈડમાં હતું પણ તે દૂર હતી અને અમને વખત ઓછો હતો તેથી તે જોઈ શક્યા નહિ.
અમે બરાબર વખતસર સ્ટીમરમાં પહોંચ્યા. આ બાબતમાં - ગફલતી કરવાથી અગાઉ કેટલાક ઉતારૂઓ રહી ગયા હતા તેવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર.
સ્ટીમર રાજપુતાના
૪૭
અમને ખબર હતી. રહી જનારની દશા ભારે બૂરી થાય છે. એને સર્વ સામાન અને પૈસા સ્ટીમરમાં હોય છે અને તેથી એટલી ગડબડ થાય છે કે એની કલ્પના પણ ધ્રુજાવી નાખે તેવી છે. દરેક એડન આવનારે ઉતરવું હોય તે આ બાબતમાં ગફલતી કરવા જેવું નથી.
કેટલીક વખતે સ્ટીમર અહીં ઘણે વખત ખેતી થાય છે તે પણ ધ્યાનમાં રાખવું.
અમારી સ્ટીમર ૭–૨૦ રાત્રે ઉપડી અને અમે રાતા સમુદ્રમાં દાખલ થયા. થોડા વખતમાં બંદર પરની બત્તીઓ અને પડખેની સ્ટીમરની બત્તીઓ દેખાતી બંધ થઈ. રાતે સમુદ્ર (રેડ સી).
રાતા સમુદ્રમાં અમે એમ ધારતા હતા કે પાણી લાલ હશે પણ તેવું કાંઈ નથી. પાણી અરબી સમુદ્ર જેવું જ છે. કહે છે કે એને તળીએ લાલરંગના પરવાળા હોય છે તેથી એનું નામ “રાતે સમુદ્ર કહેવાય છે. એમાં લાલ રંગની માછલીઓ ઘણી ઉડતી જોવામાં આવે છે તેથી પણ કદાચ એનું નામ રાતે સમુદ્ર પડ્યું હોય. બે ફુટ લંબાઈનાં આવાં ઘણાં માછલાં મેં જોયાં. રાતા સમુદ્રમાં બાજુએથી પસાર થતી સ્ટીમરે અવાર નવાર દેખાયા કરે છે. થોડે દૂર સ્ટીમર હોય ત્યારે જોવાની મજા આવે છે. સ્ટીમર સામેથી આવે ત્યારે કઈ સ્ટીમરે કઈ બાજુ ચાલવું અને બન્ને વચ્ચે કેટલે અંતરે ઓછામાં ઓછો રાખવો વિગેરે બાબતોના કાયદા હોય છે.
દરિયે તદન શાંત હતું. સ્ટીમર આગળ વધતી હતી. આજે નેટિસ હતી કે શનિવારે સાંજે છ વાગે પાટે સેદ પહોંચશું,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ યુરેપનાં સંસ્મરણે
દરિયે સ્ટીમરમાં નિયમિતપણું ઘણું જળવાય છે. ખાવાના સવે સમયે બરાબર જળવાય છે. સ્ટીમર તરફથી બ્યુગલ વગાડી ત્રણ મુખ્ય જમણના વખતની રીતસર ખબર કરવામાં આવે છે અને આ ટાઈમમાં જરા પણ ફેરફાર થતું નથી. દરેક ઉતાર ખાવાના હોલમાં પિત પિતાની નંબરવાળી જગ્યાએ વખતસર બેસી જાય છે.
રમત ગમત માટે ઉતારૂઓમાંથી એક કમિટી નીમે છે. એની રમતે હાલ ચાલે છે. એની રેસો (શરતો) ભૂમધ્ય સમુદ્રમાં થશે એમ જાહેરાતથી બતાવ્યું છે. કમિટી ઉતારૂઓની જ બનેલી હોય છે. ઇનામ આપવાની રકમ ઉતારૂઓમાંથી લીસ્ટ કરીને લેવામાં આવે છે. રાતા સમુદ્રમાં પ્રથમ બાર ટેકરીઓ આવે છે તેને “ટવેલ્યુ એપાસ”ની ટેકરીઓ કહે છે. ક્રાઇસ્ટના એ મુખ્ય ચેલાઓ હતા, એને ટેકરીઓનાં નામ આપ્યાં છે. બાર ટેકરી હતી અને વિનેદ માટે એ નામ આપ્યું જણાય છે. એને “એપલ' સાથે બીજો કોઈ સીધો સંબંધ હોય એમ જણાતું નથી. લાઈબ્રેરીની ચોપડીઓ માટે જે ટાઈમ નેટિસમાં લખે હોય તે મિનિટે લાઇબ્રેરીવાળો બરાબર હાજર થાય છે. નિયમિતતા શી ચીજ છે તે પાશ્ચાત્ય લેકે સારી રીતે સમજે છે, અને સમજીને તેને અમલ કરે છે એમ સ્ટીમરમાં વારંવાર અનુભવ થાય છે. એડનથી સુએએ.
એડનથી સુએઝ સુધીમાં ખાસ નવીન કાંઈ આવ્યું નહિ. એક બાજુએ અવાર નવાર ડુંગરે દેખાયા કરતા હતા. આમાં જગ્યા નાની એટલે અવાર નવાર જતી આવતી સ્ટીમરે દેખાયા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર
સ્ટીમર રાજપુતાના.
૪૯
કરતી હતી. સ્ટીમરાના દેખાવ રાત્રે બહુ મજાનેા લાગે છે. કાઇ વાર્ સ્ટીમર એક બીજા સાથે રેસ ( શરત ) કરતી હોય એમ પણ લાગે છે. રાત્રે સ્ટીમર એક બીજાને દીવાની નિશાનીઓ (signals) કરીને વાતા કરે છે અને ખારાની આપ લે કરે છે.
અમે કેપ્ટનની રજા મેળવી અમારી સ્ટીમરના એન્જીન રૂમ અને સાંચાકામ જોવા ગયા. યંત્ર કળા કેટલી હદ સુધી જઈ શકે તેને આ નમુના હતા. ઉપરથી છ માળ નીચે સુધી બધી યંત્રસામગ્રીઓ ગાઢવી છે. અમારી સ્ટીમર તેલની હતી એટલે એમાં તેલ (Crude oil) ખાળવાનું હતું, તેથી કોલસાની ચીયુગારી પણ ઉડતી નહિ. એના બાલરા, પેલા અને શેક્ટ તથા ખર કરવાના સંચા, વીજળી કામ વિગેરે એવું યુક્તિથી ગાઠવ્યું હતું કે જોયા વગર એને ખ્યાલ આવે નહિ.
અમારી સ્ટીમર ૧૬૬૦૦ ટનની હતી એટલે એ જ્યારે પૂરી ભરેલી હાય અને ચાલે ત્યારે એનાથી એટલા ટન પાણી હાલે. એને અંગ્રેજીમાં (displacemant) કહે છે. અમે તદન નીચેને માળે ગયા ત્યારે અમને કહ્યું, “ આપણે અત્યારે પાણીમાં ૧૬ પીટ રીડા છીએ,” મતલબ બહારના ભાગમાં અમારી આસપાસ ઉપર ૧૬ ફીટ પાણી હતું. આ સ્ટીમરનું સાંચાકામ જોવા લાયક હતું. પશ્ચિમના દેશો યંત્રકળામાં કેટલા આગળ વધ્યા છે તેના ખ્યાલ આપે તેવું અમને લાગ્યું.
રાતા સમુદ્રમાં એક દિવસ સહેજ તેાાન હતું, પણ તે માત્ર ચારેક કલાક ચાલ્યું. સ્ટીમર ચાલતી હતી અને સહેજ રાલ થતી હતી પણ બારકસ જખરૂં એટલે કાંઇ અસર કાઇને થઇ જણાઈ નહિ.
४
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મર
દરિ
હવે ચંન્ને ઉદય સાંજે થવા માંગે છે તેથી ઉપરના ડેક પર રાત્રે બેસવાની વધારે મજા આવે છે. સુએઝ (Suez)
રવિવારે (તા. ૧૬-૫-૨૬) સવારે ઉઠ્યા ત્યાં સુએઝ દેખાયું. ત્યાં સ્ટીમર અટકી. આજે ૭-૪૫ (સવારે) બંદર ઉપર આપણા મુંબઇને રીલેમેશનની બક્ષીસ કરી જનાર સર જ્યોર્જ લેઈડ સાહેબ “વેર મેમેરીયલ ખુલ્લું મૂકવાના હતા. તે માટે અલવરના મહારાજા જે અમારી સાથે સ્ટીમરમાં હતા તે અને બીજા રજવાડાઓ બંદર પર જવાના હતા. તેઓ દેશી રાજવંશી પોશાકમાં લેચમાં બેસીને ગયા.
બંદર દૂરથી બહુ મજાનું લાગે છે. રસ્તાઓ અને મુકામે સુંદર દેખાય છે. બંદર અને શહેર વચ્ચે રેલવે ચાલતી દેખાય છે. બન્ને દૂર હોવાથી છૂટા દેખાય છે પણ સ્ટીમરમાંથી એના વિસ્તારને પૂરતે ખ્યાલ આવે છે.
કોઈ પણ ઉતારને મત પૂછ્યા વગર અલવરના મહારાજા સર્વ સિજરના વતી ભાષણ કરવાના હતા. બંદર ઉપર એક મોટો ૪૦ ફીટ જેટલો ઊંચે કલમ તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો તે સ્ટીમરમાંથી જોઈ શકાતે હતે. બંદર ઉપર બેન લશ્કર અને મોટું ટોળું જામ્યું હતું. અમે સ્ટીમરમાંથી ઉતર્યા નહિ, પણ અમારી સ્ટીમર બંદરની એટલી નજીક ચાલી કે આખે દેખાવ સ્ટીમરમાં બેઠા બેઠા જોઈ શક્યા.
સુએઝના બંદરમાં ઘણી સ્ટીમર પડી હતી પણ અમારી તે મેલ સ્ટીમર હતી એટલે અમે ત્યાં માત્ર અરધા કલાક બેટી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર
સ્ટીમર રાજસુતાના
થયા. પછી સ્ટીમર ઉપડી. સુએઝ કેનાલમાં સ્ટીમર રજા મળે તેમ વારાફસ્તી ઘખલ થાય છે.
એડનથી સુએઝ ૧૩૧૦ દરીઆઈ માઇલ થાય છે. બેરના બાર સુધી નીચે પ્રમાણે ચાલ્યા. પાંચમે દિવસે
૨૭૮
४०३ સાતમે ,, આઠમે ,,
૨૩૧
૩૭.
મ
૧૩૧૦ દરિયાઈ નેટ એટલે ૧૦૮૦ ફીટ લગભગ સવા માઈલ જમીન પરના (જુઓ ઉઘાત પૃ. ૨૬) - હવે અમે સુએઝને નાકે આવ્યા. મનુષ્યકૃતિમાં આ એક અદ્ભુત કાર્ય ગણાય છે. એ સુએઝની કેનાલ રાતા સમુદ્રને અને ભૂમધ્ય સમુદ્રને જોડે છે. એની લંબાઈ ૮૭ માઇલની છે. એની સાધારણ પહેલાઈ ૧૦૦ ફીટ જેટલી દેખાય છે. એમાં સ્ટીમર ચાલી જાય છે પણ ચાલ ઘણી ધીમી હોય છે અને બહુ સંભાળ રાખીને સ્ટીમરને ચલાવવામાં આવે છે. વચ્ચે વચ્ચે ક્યરે સાફ કરનારી ફેજરે જોવામાં આવે છે. જતાં ડાબી બાજુ ઈજીપ્ટની હદ છે ત્યાં બંગલા લેવામાં આવે છે તે ચેકી ભાટે હેય છે. જમણું બાજુએ લશ્કરી ખાઈઓ અને કાંટા વાળા તારે (barbed wires) દેખાય છે તે છેલ્લા મહાવિગ્રહનાં અવશેષે છે અને આપણા દેશી લશ્કરને લાંબે વખત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ક
યુરેપનાં સંસ્મરણે દરિયે રાખી સેપેલ અઘરા પણું માન વગરના કાર્યની સાક્ષી પૂરતાં હજુ પડ્યાં રહ્યાં છે. અમારી સ્ટીમર ધીમે ધીમે આગળ ચાલે છે.
સુએઝને પ્રવેશને નાકે ઉતરી જઈ ટ્રેનમાં આવવું હોય તે તેમ પણ બની શકે તેવું છે. ચાર કલાકે ટેન કેરે (ઇજીપ્ટની રાજધાની) પહોંચે છે. ત્યાં જોવાનું જોઈ ખાઈ પી ચાર કલાકે પોર્ટસે આવી શકાય છે અને સ્ટીમરને વખતસર પકડી શકાય છે. અમારી તે આ પહેલી મુસાફરી હતી અને સુએઝની નહેર જોવાની અતિ જિજ્ઞાસા મને અને સાથીઓને હતી તેથી એ રીતે મુસાફરી કરવાને અમે વિચાર રાખે નહોતે.
સુએઝ કેનાલ કોઈક જગ્યાએ વધારે પહોળી થાય છે. એને દિવસે જોવામાં મજા છે. રાત્રે સર્ચ લાઈટ મૂકવી પડે છે અને તે લાઈટ બરાબર કેનાલની પહેળાની હાઈ માર્ગદર્શક બને છે. વચ્ચે ફાનસની લાઈટ સ્ટીમરે ક્યાં ચાલવું તે બતાવે છે. સુએઝ કેનાલ રાત્રે પણ પસાર કરી જોવા જેવી છે. ઈજનેરી કળા અને સ્ટીમર ચલાવવાની નાવીક કળા કેટલી હદે પહોંચ્યા છે તેને એ જીવતે પુરાવે છે.
સુએઝ કેનાલમાં દિવસે સ્ટીમર પસાર થાય ત્યારે જમણી બાજુ ભજાને દેખાવા લાગે છે અને ડાબી બાજુ રણ લાગે છે. એ કેનાલની પડખે રેલવે પણ ચાલતી જોવામાં આવે છે. રાત્રે તદન જૂદા જ પ્રકારનું દ્રશ્ય નજરે પડે છે. દરેક સ્ટીમરને આગળના ભાગમાં સર્ચ લાઈટ ચાલુ નાખવી પડે છે અને તેને દેખાવ જેવા જે થાય છે. વચ્ચે વચ્ચે પાણીના કળા ન આવતા હોય તે સ્ટીમરને સામસામા ચાલવાને રસ્તો છેજ નહિ. આ આખી કેનાલ અનેક નજરે જોવા જેવી છે. બુદ્ધિ, ચાતુર્ય, ખંત, ધીરજ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર
સ્ટીમર રાજપુતાના
૫૩
ચીવટ, કળા અને ધનસપત્તિ શું કરી શકે છે, વિજ્ઞાન કેટલું આગળ વધ્યું છે તેને એ ખ્યાલ આપે તેવી ચીજ છે અને ફ્રેન્ચ ઇજનેરે એની ચેાજના કરી છતાં હાલ આખી અંગરેજના હાથમાં છે, તે રાજકારણની ભાળ કેવી ખેલાય છે તે સમજાવે છે.
પાર્ટસેડ.
પોર્ટસેડની કેનાલ બહુ સુંદર છે. એને દેખાવ ઘણો આકબેંક અને રમણીય છે. એના નાકા ઉપર આખી સુએઝ કેનાલ બાંધવાની કલ્પના કરનાર માંસ્યર લાપાઝ (?) નું ખાવલું મૂકયું છે. સેકડે। માટી સ્ટીમરો ત્યાં બંદરમાં પડી હતી.
અમે રવિવારે રાત્રે આઠ વાગે પહોંચ્યા. આખા બદરમાં લાઇટ પુષ્કળ અને મજાની હતી. અમારી સ્ટીમરે લંગર નાંખ્યું ત્યાં તા કેટલાએ મછવા ઉતરી આવ્યા. પાર્ટસેડ શહેર ધણુ લુચ્ચાથી ભરેલું છે, ત્યાં પૂર્વ અને પશ્ચિમની લુચ્ચાઇ પૂરતા પ્રમાણમાં છે, એમ અમે પ્રથમથી જાણતા હતા તેથી ઉતરતા પ્રથમ તે। ખેંચાયા, પણ અમારામાંના લગભગ ત્રણસા ઉતારૂ ઉતરતા હતા તે જોઇ અમે પણ ઉતરવા લલચાયા. અમે પાંચ મિત્રા સાથે હતા એટલે અમને કાંઇ ખાસ ચિંતા નહોતી. ડાબી બાજુના દાદરેથી નીચે ઉતર્યાં. દર પેસેજરના દશ પેન્સ ફેરી (મવા)ના આપવાના અને ફેરી ચલાવનારને ટીપ આપવાની જૂદી.
છેટું તેા માત્ર ૫૦૦ વાર જેટલું હશે. પ્રમાણમાં મળવાને સદર ભાવ વધારે લાગ્યા, પણ ટીકીટ છાપેલી મળતી હતી એટલે છેતરાયા એમ લાગ્યું : નહિ. ટમાંથી ઉતરતાં ખીસા તપાસી અમને બંદર ઉપર છેડયા. શહેર ધણું રીઆમણું છે. રસ્તા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરાપનાં સંસ્મરણ
દરિયા
એકદમ સુંદર અને દુકાને હારબંધ છે. પ્રત્યેક વ્હાઇટવે લેલાને ભુલાવે તેવી છે. ઝવેરી, કાપડના વેપારીઓ, કાર્ડના વેપારીઓ અને રેસ્ટારાં બહુ છે અને દરેક પોતાના સામાન સુંદર રીતે ગાવી વેચે છે.
અહીં ગાઇડ અને હોકર ( છુટક સામાન વેચનાર )ની પીડા ઘણી છે. તમારી આસપાસ ફરી વળી તમને હેરાન કર્યાં કરે અને ભાવ પાંચ શીલીંગ કહી એક શીલીંગ વેચે. ખાસ તપાસ કર્યાં વગર આવા ફેરીઆઓ પાસેથી કાંઇ લેવું નહિ. ગાઇડની કશી જરૂર નથી. અમે કોઇ ગાઈડ લીધા નહાતા.
સારાં રેસ્ટારાંમાં જઈ અમે ચા પીધી અને તે માટે એક એક શીલીંગ આપી. ભાવ ધણા વધારે પણ બીજા સર્વ તે ભાવ આપતા હતા એ અમે જોયું.
અમે બીજી ધણી દુકાનમાં માલ જોયા. ચીજો ઉડીને આંખે લાગે તેવી પણ અમે કાંઇ ખરીદી કરી નહિ. કારણ કે
ભાવ ઘણા આકરા લાગ્યા.
પોર્ટસેડમાં બીજાં કાંઇ નેવાનું હશે પણ રાતના વખતે શહેરમાં વધારે ઉંડા જવું નહિ એટલે બે કલાક શ્રી અમે સ્ટીમર ઉપર પાછા ફર્યાં.
સ્ટીમરે ત્યાંથી ઘણા માલ, ખેરાક અને ઉતારૂઓ લીધા અને સ્ટીમર રાત્રે એક વાગે ઉપડી એટલે એશીઆ ખંડ છેાડી અમે યુરેાપમાં દાખલ થયા.
ભૂમધ્ય સમુદ્ર ( એડીટરેનીઅન સી ).
ભૂમધ્ય સમુદ્રમાં આગળ વધતા જએ છીએ. ચારે તરફ પાણી દેખાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર. સ્વીમર રાજપુતાના
તા. ૧૭ મીએ સવારે એકદમ ઠંડી પડવા લાગી. તપાસ કરતાં તાર વાંઓ કે ફાન્સમાં બરફ ઘણે પડે છે અને અમે કલ્પના કરી કે આ ઠડી તે બરફના તોફાનનું પરિણામ હેલું જોઇએ. અમે ગરમ કપડાં પહેરવાં શરૂ કરી દીધાં હતાં. રેડ-સીમાં ગરમી ઘણી લાગે છે જ્યારે પેટેસેડ આવે એટલે ગરમ કપડાં પહેરવાં પડે છે. ત્યાર પછી હિંદુસ્તાનના ઉનાળાની ઋતુનાં કપડાં નકામાં થાય છે.
ટીમર તદ્દન શાંતિથી ચાલી જાય છે. બનાવનારની કળાના કારણે કે ગમે તેમ પણ અમારી આખી સ્ટીમરમાં કઈને દરિયે લાગ્યો નથી અને દરેક અનુભવી ઉતારૂ કહે છે કે આવી રીતે સુખે સમાધે મુસાફરી ભાગ્યે જ થાય છે. આ આર (R) ટાઇપની નવી સ્ટીમર છે અને આ તેની બીજી જ વખતની સફર છે. એનું સાંચાકામ સારું છે અને એને એવી રીતે બનાવી છે કે અંદર બેઠા હેઈએ તે દરિયામાં છીએ એવું લાગે જ નહિ. સવચછતા નમુનેદાર છે, ખેરાક સાર આપે છે અને ગમે તેને પૂછીએ તે તુરત વિવેક્સર જવાબ મળે છે.
તા. ૧૮ મીની રાત્રે ફેન્સી ડ્રેસ બેલ થશે. કોઈ સેલર બનીને આવ્યા, કોઈ આરબ, કોઈ પઠાણ, કોઈ નાયકા, કોઈ સારંગ, કોઈ તુર્કી, કોઈ અરેબી, કેઈ આંધળો ભીખ માગનારે, કેઈ આરબી સ્ત્રી, વિગેરે અનેક વેશ ધારણ કરી આવ્યા અને પછી ખૂબ નાચ્યા. એમાં પિતાની વિચારશક્તિથી ડ્રેસને અંગે મૈલિક નવીનતા કરનાર કળાકારને એક ઇનામ આપવાનું હતું, એક ઘરેથી સારો વેશ તૈયાર કરી લાવનાર વેશ કરનારને ઈનામ હતું અને એક સ્ટીમર પર તૈયાર કરનારને હતું. આ ત્રણે પાછા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
યુરેપનાં સંસ્મરણે
દરિયે
સ્ત્રીઓ માટે અને પુરૂષો માટે જૂદા જૂદા હતા. સ્ત્રીઓ આવા બેલમાં પુરૂષોના જેટલો જ રસ લે છે અને આખો વખત આનંદ કરે છે. બધા પેસેંજરોના વોટો લેખીત લેવાયા અને હવે પછી તેનું પરિણામ જાહેર કરવામાં આવશે એમ કહેવામાં આવ્યું.
સ્ટીમરમાં બપોરે દરરોજ ક્રિકેટ રમવામાં આવે છે. બે પાર્ટી થાય છે અને એના કાયદામાં જગ્યાને લઈને કેટલાક ફેરફાર હોય છે. એ જોવા માટે મેટી સંખ્યામાં પેસેંજરે એકઠા થાય છે. એ સિવાય ડેકટેનીસ, રીંઝ, બેસ વિગેરે નાની મોટી રમત તે ચાલ્યા જ કરે છે અને મેકીંગ રૂમમાં કેટલાક બ્રીજ, લ્યુડો, ડ્રાફટ, ચેસ રમે છે. આખો વખત આનંદ કરે એ સર્વને ઉદેશ હોય છે અને જેને જેમાં મજા આવે છે તે કરે છે. કેટલાક આખો વખત વાંચ્યા પણ કરે છે. દરેક સશક્ત માણસ ઘણુંખરું ફરવાનું ચૂકતો નથી અને દરરોજ સવારે સાંજે દશ વીશ રાઉન્ડ ડેક ઉપર જરૂર મારે છે. સાધારણ રીતે અંગ્રેજો ઘણે વધારે ખોરાક ખાય છે એમ જે મને લાગ્યું હતું તેમ તેઓ તે પચાવી પણ શકે છે અને તેનાં સાધનમાં આ અનેક પ્રકારની કસરત અને મુંજશેખ આનંદના પ્રસંગે જણાય છે. કોઈના મુખ પર ગ્લાનિ, થાક, ચિંતા કે ગડબડાટ તે જોવામાં જ આવતાં નથી અને સ્ટીમરની મક્કમ પણ ઊંચી નીચી થયા વગરની ગતિ અને દરિયાની શાંતિ આ બાબતને સવિશેષ સહાય આપે છે.
અત્યાર સુધી દરરોજ છ છ પાનાના તારસમાચાર મળે છે. હડતાલ તે પૂરી થઈ ગઈ છે. હવે ફ્રાન્સમાં બરફનું તોફાન થાય છે તેની જરા ચિંતા કઈ કઈને રહે છે તેનું આગળ જેવાશે.
તા. ૧૮ મી સવારે સીસિલીને કિનારે દેખાય. સીસિલી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર
સ્ટીમર રાજપુતાના
ડાબી બાજુએ રહે છે. જમણી બાજુએ ઇટાલી રહે છે. સુંદર ઘરે અને ડુંગર પરની ખેતીનાં દશ્ય દેખાય છે. સ્ટીમર આગળ વધતી જાય છે અને માર્સેલ્સ નજીક આવતું જાય છે.
પટેલેડ પછી દરરોજ ઘડિયાળ ૨૦ મિનિટ પાછી કરવાની છે. મુંબઈથી એડન સુધીમાં રાા કલાક, એડનથી પિટસેઈડ ૬૦ મીનિટ અને પેસેડથી માર્સેલ્સ ૮૦ મિનિટ પાછા હડશું અને હયા. આવી રીતે ઘડિયાળ દરરોજ પાછી થાય છે. આવતી વખત ઘડિયાળ આગળ કરવાની હશે ત્યારે વધારે આનંદ આવશે એમ લાગે છે. કારણ કે એ રીતે ઘર નજીક જલદી આવતું જશે એમ અત્યારે કલ્પના થાય છે.
પટેલેડ અને માર્સેલ્સ વચ્ચેનું અંતરે ૧૫૦૦ નેટ છે. સ્ટીમર ધીમે ધીમે આગળ વધે છે. તા. ૧૦ મીની બરે ઇટાલીને કિનારે આવે. એક બાજુ ઈટાલી, બીજી બાજુ સીસિલીને ટાપુ અને વચ્ચે સ્ટેટ ઓફ મસીના. એ ઘણું નાની છે. એમાં થઈને સ્ટીમર આડે અવળે રસ્તે ચાલવા લાગી અને આગળ વધી.
ઈટલીને બન્ને બાજુનો કિનારે ઘણે સુંદર છે. એમાં નાનાં નાનાં ગામો દેખાય છે. બંગલાઓ બાઈનેક્યુલરમાંથી જોયા હોય તે બહુજ સુંદર લાગે. આ બંગલામાં ઘણા માણસે હવા ખાવા આવે છે. કેટલાક વ્યાધિઓ–જેવા કે ગાઉટ (સંધીવા) મટી જાય એવા ઝરા પણ જવાળામુખીની નીચે છે, બંગલાને ઘાટ સુંદર દેખાય છે. ડુંગરા લીલા કુંજર જેવા દેખાય છે અને ઉપર દ્રાક્ષની ખેતી મેટા પાયા ઉપર થાય છે. તેના ચાસ ટીમરમાંથી દેખી શકાય છે. ઈટાલીને આખે કિનારે પસાર થતાં બે કલાક થાય છે પણ આખું દશ્ય જેવું ગમે તેવું છે. કેટલાક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
ચુરીયનાં સંસ્મરણ
દચિા
ટાલીઅન લાઇનમાં જાય તે પાછા અહીં આવી જોવા આવે છે. દરિયા કિનારે રેલવે છે. તે આખા કિનારા પર ફેરવે છે. સ્ટીમરમાં બેઠા બેઠા રેલવે પશુ દેખાતી હતી. આવી જગ્યા પર પણુ કાઇ વાર આવવાનું થાય તે પચ્છવા જોગ છે એમ સાથેવાળા ઘણાખરાને થતું હતું.
આગળ ચાલતાં એટના—જ્વાળામુખી દેખાયેા. એ તદ્દન નાના છે. એમાંથી સહેજ ધુમાડા દેખાતા હતા. રાત્રે એને દેખાવ જોવા જેવા થાય છે એમ જુના મુસાફા કહેતા હતા.
આજે સવારે કારીકા અને સારડીનીઆ વચ્ચેથી પસાર થયા. ખાસ જોવા જેવું હતું નહિ. ડુંગરા દેખાતા હતા.
આવતી કાલે સવારે માર્સેલ્સ પહોંચવાનું–ઉતરવાનું હેાવાથી આજે સર્વે પાતપોતાનેા સામાન પેક કરવામાં રોકાઇ ગયા હતા.
સ્ટીમર ધણી જાતની સગવડ કરી આપે છે. માર્સેલ્સ ઉતર્યાં વગર જેને સ્ટીમરમાં લંડન જવું ડ્રાય તે લંડન જઈ શકે છે. તેનું ભાડું ઓછું હોય છે પણ સાત દિવસ લંડન પહેાંચતાં થાય છે. જેને સ્પેશીયલમાં જવું હાય તેને સ્ટીમર તરફથી સગવડ મળે છે પણ સ્પેશીયલનું ભાડું આકરું પડે છે. લંડન સુધીના ર્સ્ટ કલાસના સ્પેશીયલ ટ્રેનના ૮ પાઉન્ડ ભાડાના હેાય છે. એ સિવાય જેને પોતાની સગવડે જવું હૈાય તે માર્સેલ્સ સુધીની ટીકીટ લે છે. પણ તેની પાસે જે સામાન હોય તે તેણે સ્ટીમરમાં લંડન મેાકલવા હાય તા સ્ટીમરવાળા મત લઈ જાય છે અને લંડનમાં તેની ડીલિવરી મળે છે.
ફ્રાન્સમાં રેલવેવાળા સામાનનું નાર વધારે લે છે તેથી ખીન જરૂરી સામાન સ્ટીમરવાળાને આપી દેવા વધારે અનુકૂળ થઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સફર
સ્ટીમર રાજપુતાના
પડે છે. માત્ર તેના ફોર્મ ભરવાના અને કસ્ટમ્સ માટે સામાનની ચાવી આપી દેવી પડે છે.
આપણી સાથે જરૂરી સામાન રાખી લે.
સ્ટીમરમાં કેરીઓ લાવવી નહિ. સ્ટીમરવાળા કેરી ડઝન એકે રૂપીઆ પાંચ નેરના લે છે. મેં પિતા માટે તથા ભાવનગરના મહારાજા માટે ઘણી કરી લીધી તેથી બહુ અગવડ પડી, પણ છેવટે પર્સર સાથે સગવડ કરી કે જેટલી કેરી વાપરીએ તેનું કાંઈ નહિ, બગડે તેનું પણ કાંઈ નહિ, માત્ર સ્ટીમરમાંથી નીચે ઉતારીએ તેના પૈસા ઉપરના દરે આપવા.
સ્ટીમરમાં ફર્સ્ટકલાસવાળા કા હવેટ-એટલે મુંબઈના ૧૮ મણુ ભાર રાખી શકે છે અને સાધારણ રીતે તેથી વધારે ભાર ભાગ્યે જ કોઈ ઉતારૂ પાસે હોય છે. વધારે હોય તે નેર આપવું પડે. છે. હવે માર્સેલ્સ ઉતરવાની ધમાલ વિગેરે કાલે થશે અને એક સરખી જીંદગી બાર દિવસથી ચાલતી હતી તેને છેડે આવશે.
અમને તે સ્ટીમરમાં કોઈ પ્રકારની અગવડ પડી નહિ. દરિયે શાંત રહ્યો અને સ્ટીમર તદ્દન નવી અને ચાલમાં શાંત તેથી બહુજ આનંદ આવ્યું અને ઉલટું આવતી કાલે આવી રીતે સગવડથી તૈયાર થયેલું ઘર છોડવું પડશે એ વિચારથી સહજ ગ્લાનિ પણ કેટલાકને થતી હતી પણ વળી હવે ઘણું નવું જેવા જાણવાનું મળશે એ વિચારથી આનંદ પણ થતો હતે.
આજે માર્સેલ્સની નજીક આવી ગયા હોવાથી સ્ટીમર મંદગતિએ ચાલે છે, અને બધા અરસપરસ હળ મળે છે, ઠેકાણુઓ નોંધી લે છે અને આવી ટુંકી ઓળખાણ લંબાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાન્સ, સ્ટીમરમાંથી યુરેપની ધરતી પર.
તા. ૨૧ મીએ સવારે ઉઠયા ત્યાં માર્સેલ્સના કિનારાઓ દેખાવા લાગ્યા. બંદર ઘણું જબરું અને સેંકડે સ્ટીમરે પડી હતી. કેટલીક નવી ગાદીઓ પણ બંધાતી હતી.
યુરોપીય પ્રજા પાસેથી ખાસ શીખવાનું છે તેની વ્યાપાર પદ્ધતિ છે. યુરોપીય પ્રજા વેપાર મોટા પાયા ઉપર કરી શકે છે તેનું કારણ તેઓ વેપાર ઉપર ઘણે વિચાર કરે છે અને જે જે ઘુંચવણ ઊભી થાય તેને નીકાલ કરે છે. તેઓ અગવડ આવે ત્યારે છુંચવણમાં પડી જતા નથી અને ગભરાઈ જતા નથી પણ ઘુંચવણમાંથી રસ્તે ન નીકળે ત્યાં સુધી તેની પાછળ મંડયા રહે છે. એમાં ગમે તેટલે ભોગ આપવો પડે તેની પણ દરકાર નથી કરતા. વ્યાપાર હાથ કરવાનું મુખ્ય સાધન સ્ટીમરને વ્યવહાર પિતાના હાથમાં રાખવાનું છે. જાપાનીઝ, ફ્રેન્ચ, જર્મન, અંગ્રેજ અને અમેરિકન પ્રજા વચ્ચે સ્ટીમર વ્યવહાર સંબંધમાં મેટી હરીફાઈ ચાલે છે અને તેઓ સ્ટીમરને વ્યાપારનું અગત્યનું અંગ વ્યાજબી રીતે ગણે છે.
સ્ટીમરમાંથી ઉતરવાની ધમાલ શરૂ થઈ. રાત્રે નેટિસ મૂકી હતી કે જેમને ઉતરી જવું હોય તેમને નાતે (બ્રેકફાસ્ટ) સવારે છ વાગેથી આપવામાં આવશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્સેલસ
જમીનપર યુરેપમાં કામ કરનારને ટીપ” આપવાને રિવાજ વિચારવા -સમજવા જેવો છે. (જુઓ ઉપ. પુ. ૨૩) દરેક કામ કરનાર કાંઈ કાંઈ ટીપ મળશે એ હિસાબ ગણીને જ કરી લે છે. સ્ટીમરમાંથી ઉતરતી વખતે પણ આપણું કામ કરનારને ટીપ આપવાની હેાય છે. કેબીન ટુઅર્ટને ફર્સ્ટકલાસવાળા સાધારણ રીતે એક પાઉન્ડ આપે છે, ડાઈનીંગ હોલના ટેબલ ટુઅર્ટને દશ શીલીંગ, ટોપાઝ (Topaz-બાથરૂમ-ટુઅર્ટને)ને પાંચ શીલીંગ, ડેક ટુઅર્ટને પાંચ શીલીંગ અને હેડ ટુઅર્ટને બે શીલીંગ અપાય છે. સહેજ ઓછી આપે તે પણ ચાલે. આ સિવાય પરચુરણ ટીપ’ આપવી પડે છે.
સેકન્ડ કલાસના ઉતારૂઓ ઓછી “ટીપ” આપે છે.
સ્ટીમર ઉપર ચુમેરે’ પી. એ કંપનીની નિશાન (બેજ) સાથે આવે છે. એકને નંબર જોઈ લેવો અને તેને સામાન આપી દે. આપણે સામાન બેગેજ રૂમમાં હોય તે તે લઈ આવે.
પી. ઓ કંપનીની મેલ સ્ટીમર સવારે માર્સેલ્સ પહોંચે છે અને પારીસની રેલવે રાતે ઘણી ખરી મળે છે તેથી આખા દિવસને માર્સેલ્સ જોવામાં ઉપયોગ કરાય છે. એને માટે સગવડ ઘણું છે. આપણે સામાન થેમસ કુકના અથવા ગ્રીનલેના એજન્ટને સંપી દે. તેની રસીદ લેવાની જરૂર નથી. પણ કેટલા દાગીના છે તે તેને નેંધાવી દેવું. આપણી સાથે સામાન રાખવાનું હોય તે તેને બતાવી દેવો અને લગેજ કરવાને સામાન હોય તે ના પાડી આપે.
સ્ટીમર આવે છે ત્યારે ધમાધમ ઘણું હોય છે, પણ આપણે શાંતિ રાખવી. કેઈની કોઈ ચીજ ખવાતી નથી, પિતાના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંરમારણે કાય દાગીના કેટલા છે તે બરાબર લક્ષમાં રાખવું, સાવધ રહેવું, ગફલતીમાં પડવું નહિ. - અહીં કસ્ટમ્સની મેટી અગવડ છે. દરેક સામાન ફાન્સના કસ્ટમ્સવાળા જુએ છે, તમાકુ સીગાર વિગેરે પર મેટી જગાત લેવાય છે અને આપણી ભાષા તે સમજતા નથી તેથી ઘણી અગવડ ઊભી થાય છે. થોમસ કુક કે કોઈ એજન્ટ હેય તે માલ બહાર કાઢવાનું કામ તેને સોંપવામાં સગવડ ઠીક પડે છે અને બાકી તે આખી દુનિયા પેટ લઈને બેઠી છે તેનું કામ વ્યવહારની રીતે ચાલે છે અને પ્રીન્સીપલ વાળા માણસોને પણ વખતની અગવડ અને માથાકુટ દૂર કરવા વ્યવહારૂ પગલાં ભરવાં પડે છે.
સામાનની ગોઠવણ એજન્ટને સોંપી કસ્ટમ્સ પસાર કરી ગાડી ભાડે કરવી ઠીક પડે છે. માર્સેલ્સમાં મેટર અને ઘોડાગાડી ધણી મળે છે. ભાડું પરઠી શકાય છે અને પરડવું વધારે ઠીક છે. માલસ.
અહીં સારી જગ્યા બતાવનારા ગાઇડ (ભોમીઆઓ) ઘણા મળે છે. આખા દિવસના ૩૦ ફાંક લે છે. પારીસમાં રહેનારા જાણીતા મિત્રો સાથે હતા એટલે ગાઈડની અમને જરૂર પડી નહિ. - અમે પ્રથમ બેન્કમાં જઈ પાઉન્ડના ફ્રાન્ક લીધા. બંદર પર વધારે ફ્રાન્ક લેવા નહિ, કારણ ત્યાં ભાવ ઓછો આવે છે. બેન્કમાંથી અમને પાઉન્ડના ૧૫૭ ફાસ્ક મળ્યા.
અહીં મેટરને ભાવ કીલો (૧૧૦૦ વાર)ના એક ફ્રાન્ક એિટલે આપણે સવા અને ભાવ થાય છે. ટેકસીઓ બહુ સસ્તી પડે છે. સસ્તા ભાવ ચલણના અનુકૂળ ભાવને લઈને છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્સેલ્સ નેડામ નેડામ.
માસેલસમાં સર્વથી અગત્યનું સ્થળ ને ટ્રેડામનું ચર્ચા છે. એ ટેકરી ઉપર આવેલું છે. અને ડબલ હાઈલીક લીફટથી ઉપર ચઢાય છે. લીફટ એ યંત્રકળાને નમુન છે. સીધા ચઢાવી દે છે અને બહુ સુંદર દેખાવ આપે છે. પ્રથમ દૂરથી જોતાં તે ચિંતા થાય તેવી લીફટ છે પણ બેઠા પછી મજા આવે છે. એને ફોની યુલર રેલવે કહી શકાય. ટીકીટ લઈ અંદર ગયા, અરધી મીનિટ થઈ ત્યાં પાણીના ખળખળાટ વચ્ચે લીફટ ઉપડી અને અમે ઉપર સીધા ચાલ્યા. ચઢવાનું લગભગ ૩૦૦ ફીટ હશે પણ લીફટ તૂટી હોય તે બાર વાગી જાય. એના ફોટાઓ જોવા લાયક છે.
નેટેડામનું દેવળ ભવ્ય છે. ત્યાંથી આખા શહેરને અને બંદરનો દેખાવ જોવા લાયક છે. ફ્રાન્સનું આ માર્સેલ્સનું બંદર ઘણું મેટું છે અને આખા શહેરનું દશ્ય ભવ્ય છે. એ દેવળમાં ચાર ટનને મેટે ઘંટ છે. અંદર બે હજાર માણસ બેસે તેવડે સભામંડપ છે. અને ઉપર ચઢવાના ૧૫૪ પગથીઆ છે. એના શિખરે ચઢી જતાં ચારે તરફને દેખાવ અનુપમ લાગે. માર્સેલ્સ આવનારે આ દેવળની જરૂર મુલાકાત લેવી.
માર્સલ્સમાં લુવ્ર જેવી ગેલેરી છે પણ અમે ગયા ત્યારે તે બંધ હતી. તેને બગિચે અને ફુવારે જોવા લાયક છે તે અમે જોયા.
પાશ્ચાત્ય દેશનું અમે જોયેલું આ પ્રથમ શહેર બહુ સુંદર રીતે બાંધેલું છે. એને સ્તા ઘણુ મજાના છે. તેમાં ઠેકાણે ઠેકાણે કાફે અને રેસ્ટોરાં છે. એના બંદરને રસ્તે “પ્રેમાનાડ” ના નામથી ઓળખાય છે. એના પર બે કલાક ગાડી કે ટેક્સીમાં ફરવાની મેજ ઘણી આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४ યુરેપનાં સંસ્મરણે
સસ સ્ટેશન ઉપર હોટેલ છે. હાલમાં અને કાફેમાં પેશાબ કરવાની અને મહેતું જોવાની જગ્યા જરૂર હોય છે. જાહેર જગ્યાઓમાં આ સાર્વત્રિક છે.
હોટેલમાં એક કારીને પ્યાલે પી પછી બે કલાક સુધી ત્યાં બેસી રહીએ તે વાંધો નહિ. તમને કઈ ચાલ્યા જવાનું કહે નહિ.
માર્સેલ્સમાં હરવા ફરવાની તથા જેવાની ઘણી જગ્યા છે. કુકની ટર પણ થાય છે. માર્સેલ્સથી મેન્ટીકાર્યો અને નીસ પણ જઈ શકાય છે. બે દિવસની ફુરસદ હેય તે જવા જેવું છે, રમવા જેવું નથી. સાંભળ્યું છે કે ત્યાં જુગાર મોટા પાયા પર રમાય છે.
Altzhi 36 Rue St. Ferrol Hi A L'Elephant નામની હેલ છે. ત્યાં સર્વ દેશી રીતને ખેરાક મળી શકે છે અને શી રીતસરની છે.
ફ્રાન્સની રેલવે, રેલવેમાં ત્રણ વર્ગ છે. રાતની મુસાફરી માટે રગ ભાડે મળે છે. ઇન્ટરનેશનલ કે વાગેલી કાર મેંધી પડે છે, ફર્ટ કલાસમાં બીજી કુરસેત જાતની ગાડીઓ આવે છે તેમાં આપણું સેકન્ડ કલાસ જે આખો બર્થ ઉપરને અથવા નીચેને મળે છે, તેના પૈસા જૂદા આપવા પડે છે, પણ વાગેલી કરતાં ઓછાં. આવો ખર્ચ ન કર્યો હોય તે આખી રાત બેસી રહેવું પડે છે.
માર્સેલ્સથી પેરિસ જતાં રસ્તે એક સ્ટેશન સવારે આવ્યું. ત્યાં પાલઘરના સ્ટેશને આપણે ઉતરી સેંકડો માણસ એક સાથે ઊભા ઊભા ચા પીએ છે તેમ લકે “કોકો પીએ છે. ફ્રાન્સમાં ચા કરતાં કાણી અને કોક તથા ચેકલેટને ઉપયોગ વધારે થાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
માણવા
ટ્રેનમાં નાને સામાન સાથે રખાય છે. મોટે સામાન લગેજમાં મૂકવાનો હોય છે, જેની રસીદ તમને આપવામાં આવે છે. થોમસ કુક કે બીજા એજન્ટ, આ બધું કાર્ય તમને ૧૫ ફ્રાન્કમાં કરી આપે છે. આ ઉપરાંત કામ કરી આપનારને ટીપ’ આપવાની તે જૂદીજ છે, એ દરેક વખતે ધ્યાનમાં રાખવું.
સવારે રસ્તે લીલોછમ દેખાય છે. ખેતરે તથા નદીઓનો પાર નથી. ઉન્હાળાને લઈને વનસ્પતિ ખીલી રહી છે. કેટલાએ માઈલ સુધી સીન નદીની બાજુમાં રેલવે ચાલે છે. દેખાવ માને છે.
જેમ જેમ પેરિસ પાસે આવતું જાય છે તેમ તેમ સંદર્ય વધારે દેખાય છે. યુરોપીય પદ્ધતિના ઘરે વચ્ચે વચ્ચે દેખાય છે. રેલવે પૂર સપાટામાં આગળ વધતી જાય છે. પેરિસ
બીજે દિવસે સવારે સાડાનવ વાગે પેરિસ ઉતર્યા. ફ્રેન્ચમાં એને સાચે ઉચ્ચાર “પરિ કે “પારી છે. કોઈ પેરિસ બેલડું નથી. દુનિયાનું આનંદસ્થાન અને ત્યાં ન ગયેલાને સ્વર્ગનાં સ્વપ્નાં, સાંપડાવનાર આ વિશ્વવિખ્યાત શહેરની વિભૂતિ વિચારીએ.
પેરિસમાં હેલને પાર નથી. મોટી હોટેલ કલેરીજ અને રેજાઈનાના નામથી જાણીતી છે જેનો ભાવ આકરે છે. નાની હેટેલમાં રહેવાની સગવડ ઘણું છે.
પેરિસમાં રેસ્ટોરાં અને કાફે ઘણું છે. જેવી જોઇએ તેવી ચીજો મળે છે. વેજીટેરીઅન ખેરાક લે હેય તેને ફ્રેન્ચ નામે જાણવાની જરૂર પડે છે, બાકી સમજ પડયા પછી કાંઈ વાંધો આવતું નથી. અત્યારે એક પાઉન્ડના લગભગ ૧૫૦-૬૦ જાન્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સમરણે
મળે છે, તેથી મુંબઈ કરતાં પેરિસ બધી રીતે સેવું છે. ટેકસીમાં લગભગ એક માઇલ ફરીએ ત્યારે દેઢ આને થાય છે અને તે ઉપરાંત એ બસ ઘણુ અને જમીનની અંદરની રેલવેના ભાવ તે તદ્દન નામના છે.
પિરિસ શહેર આખા યુરોપનું આનંદસ્થાન છે. અહીં આનંદનાં સાધને બહુ છે અને લોકો તેને યથેચ્છ ઉપયોગ કરે છે.
રસ્તા.” પેરિસ શહેરની બાંધણી અજબ છે. એ બાંધવામાં પ્લાને એવા વાપર્યા છે કે એને એકવાર જોયા વગર એને ખ્યાલ આવી શકે નહિ. આખું શહેર ઘણું સુંદર રીતે બંધાયું છે અને પ્લાન અને આર્ટ (કળા) એના દરેક રસ્તામાં, દરેક દીવામાં, દરેક મકાનમાં દેખાઈ આવે છે.
ટ્રાફીક'. રસ્તાઓ ઘણું સુંદર, ઘણા લાંબા અને બહુ ચોખ્ખા છે. મેટરને વ્યવહાર તે એટલો બધો છે કે એક રસ્તેથી સામે જવું હોય તો બહુ ગુંચવણ પડે અને પૂરતું ધ્યાન રાખ્યા વગર ચાલી શકાય જ નહિ. અહીં મોટરો પૂરપાટ ચાલે છે પણ હાંકનારા એટલા કુશળ હોય છે કે ભાગ્યે જ અકસ્માત થાય છે. એના હાંકનારની કુશળતા એટલી છે કે નજરે જોનારને તે દરેક પળે અકસ્માતને ભય રહે છે પણ એ બહુ બાહોશીથી હાથમાંનું ચાક ફેરવી શકે છે.
હજારે ટેકસીઓ, મેટરે દેડે છે અને બસો પણ ઘણી મોટી હોય છે. પેરિસમાં બસને માથે બેસવાનું નથી.
ટાઈમ.” અહીં એફીસ ટાઈમ સવારના નવથી બાર અને બપોરે બેથી સાડા છ હોય છે. બારથી બે વાગે ત્યાં સુધી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
સુવા -
૬૭
બધું બંધ થઈ જાય છે માત્ર ખાવાની જગ્યા ખુલ્લી હોય છે અને પાછું ધમધોકાર કામ શરૂ થાય છે.
બેઈડી બુલ'. શહેરને નાકે બુલે નામને બહુ મોટે રસ્ત છે. બુવાં (જંગલ) જોવા લાયક છે. એમાં ૨૦૦૦ એકર જમીન છે. ઘણા રસ્તાઓની બન્ને બાજુએ ઝાડની એવી ઘટા ખીલી રહી છે કે બહુ આનંદ થાય. એવા બુવાના રસ્તાઓ માઇલો સુધી છે. એવી વૃક્ષઘટામાં વચ્ચે વચ્ચે ખાવાપીવાની જગ્યાએ આવે છે તેનાં નામે હોય છે. “આરમ નવી”
અરમીટાજ' વિગેરે. આ બુલો જંગલમાં મંગળ જેવાં છે, પિરિસના લેકેનું રમવાનું અને રવિવારના આનંદનું સ્થાન છે.
ખાવાની જગ્યા બહુ સુંદર હોય છે. કુદરતનું સંદર્ય કેમ વધારવું, દીવાઓ કેમ ગોઠવવા, ટેબલ ખુરશી ક્યાં મૂકવા, નાના પાણીના નાળા કે સરોવરને લાભ કેવી રીતે લે એ દરેકમાં પેરિસવાળાની કળા જરૂર દેખાય છે. કુદરતને અનુકૂળ કૃત્રિમતા કરી બન્નેનું જબરું મિલન તેઓ કરે છે અને તે જોતાં ઘણું મજા આવે છે.
રસ્તાઓમાં વચ્ચે વચ્ચે “આઇલેન્ડ” આવે છે અને તે દ્વારાજ સામે જવું ફાવી શકે છે. આઇલેન્ડ અથવા “આઈલ” એટલે રસ્તા વચ્ચે કરેલ બેટ-પથ્થરની જગ્યા. તેના ઉપર ઊભા રહી શકાય છે. સામે જવામાં આ ટાપુઓ બહુ ઉપયોગી છે.
અહીંના ઘરની નીચે “કેસીઆર'-(Conscierge) ગૃહરક્ષપાળ દેય છે. તે ઘરનું રક્ષણ કરે છે. દિવસે પણ તે “ધ્યાન રાખે છે કે કોણ આવજાવ કરે છે અને રાત્રે બહારથી ધંટડી વગાડતાં પિતાની રૂમમાં બેઠા બેઠાજ વીજળીના યંત્રથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ગૃહદ્વાર ઉઘાડી શકે છે. એને નામ તુરત આપવું જોઈએ. અજાણ્યા માણસને રાત્રે એ ઘરમાં આવવા દેતા નથી અને અંદરના માણસને બહાર જવું હોયતો “પારડે” કહી સાથે પિતાનું નામ આપવું પડે છે. સદર શબ્દનો ઉપયોગ ન આવડે અથવા તેનું જ્ઞાન ન હોય તે મી. મરઝબાનના હાલ હોટેલમાં થયા હતા તેવાજ થાય તેમાં નવાઈ નથી. (મોદીખાનાથી માર્સેલમાં એનું બહુ મજાકભરી ભાષામાં વર્ણન આપ્યું છે.)
ઘર”. સાધારણ રીતે ચારથી પાંચ માળનાં હોય છે અને તે બહુ સગવડવાળાં હોય છે. દરેકની અંદર બાથરૂમ, ડ્રેઇંગરૂમે અને સુવાના રૂમ હોય છે. મેટાં ઘરોમાં ફરનીચર બહુ મજાનું હોય છે. અહીં ઠંડી ઘણી એટલે બારણાં ઘણુંખરૂં બેવડ હોય છે. બારણું ઉઘાડું મૂકી હવા ખાઈ શકાતી જ નથી. ઉઘાડાં બારણુનો ડ્રાફટ તે લેવાયજ નહિ અને લે તે શરદી કે ન્યુમેનીઆ થતાં વાર લાગે નહિ. દરેક સુવાના અને બેસવાના રૂમમાં ગરમી માટે ગોખ (fireplace) હોય છે તેનો ઉપયોગ શિયાળામાં થાય છે.
“તુ'. વરસાદ તે ઉહાળામાં અવારનવાર થયાજ કરે છે એટલે બહાર નીકળતી વખતે ઓવરકોટની જરૂર ખરી. છતરી ઓછી વપરાય છે કારણકે અહીં મારમાર વરસાદ આવતો નથી.
પેરિસનાં કાફે પેરિસમાં છૂટા છવાયા બાગે ઘણા છે. નાના છોકરાઓ માટે કેટલાક બાગ ખાસ અલગ કાઢેલા છે. ઘરમાં ખુલ્લી હવા લઈ શકાય નહિ એટલે અવાર નવાર દરેકને બહાર નીકળવું જ પડે છે. અહીં એક નવીન રિવાજ જેવામાં આવ્યું. ઉન્હાળામાં કાફેની બહાર પગથી ઉપર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
રિસે
લેરી લાફા
બધા ખુરશી નાંખી બેસે છે અને ચા કાણી પીએ છે. ચા કાકી લઈ બે કલાક બેસી રહે તે કાફેવાળ ના કહે નહિ. કાશી ઘણી સસ્તી હોય છે. આપણા ગામડામાં ચોરે બેસે છે તેના જેવો
એ દેખાવા લાગે છે. લંડનમાં એમ રાહદારીના રસ્તા પર બેસવાનો રિવાજ નથી. કેન્ટીનન્ટ ઉપર એ રિવાજ અન્યત્ર પણ છે. પિરિસના મોજીલા લોકોને નકામી હું બહુ રહેતી નથી. એ તે સ્વતંત્રતાપ્રિય દેશ છે અને બીજાના હકને વધે ન આવે તે રીતે તમે તમારી સ્વતંત્રતાને પૂરને ઉપગ કરે તેમાં કોઈ વાંધો લેતું નથી. સુંદર કાફેની બહાર ખુરશી મૂકી બેઠેલા હારબંધ લેકને દેખાવ બહુ નૂતન લાગે છે.
સાધારણ રીતે કાફેમાં કાણી પીવાને ભાવ દેઢ ફન્ક હેય છે. અત્યારને હિસાબે ફાકને ભાવ સવા આનો થવા જાય એટલે બહુ સસ્તું પડે છે અને મેંછનીને ત્યાં આઠ આના પડે તેટલી વસ્તુ બે આનાથી ઓછી કિંમતમાં અને બહુ સ્વચ્છતાથી અહીં લેવાય છે. કેટલાક કાફેમાં અરધા ફાન્ટે પણ કાફી ચા મળે છે. ઊભા ઊભા કાકી પીનારને ઓછું આપવું પડે છે. મેટા રસ્તાઓ ઉપર આવેલા ભવ્ય કાફેવાળા ચાર ફ્રાન્ક સુધી કારીને ચાર્જ લે છે.
રેસ્ટોરાંમાં તૈયાર ખાવાનું મળે છે અને ભાવ તે અત્યારે એટલા ઓછા છે કે મુંબઈથી અરધી કિમતે અહીં રહી શકાય છે.
ગેલેરી લાફાત'. આલાકાસે નામના ભવ્ય મહેલો છે. એમાં નાનીથી મેટી સર્વ ચીજો મળે છે. છ છ માળના ચાર મેણા માને છે. દરેકમાં ૩૨-૩૨ લીફટ છે. જે વસ્તુ જોઈએ તે ખાતામાં જવું. વસ્તુપર કિમત લખેલી હોય છે. છેતરવાની વૃત્તિ નથી અને છેતરાવાને ભય નથી. અહીંના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
યુરેપનાં સંરમાણે મન્સ લોકોમાં અપ્રમાણિકપણું બહ નથી. બલકે કોઈ અપ્રમાણિક થઈ શકતું નથી એમ કહીએ તે અતિશયોક્તિ ન ગણાય. વ્યવહાર બહુ ચિખે રાખે છે અને પ્રકૃતિમાં ઘણું મીલનસાર છે. ગેલેરી લાફાતમાં વેચનાર સ્ત્રીઓ છે. તેઓની સંખ્યા છ હજારની છે. તેમના છોકરાંઓને અડચણ ન પડે તેટલા સારૂ ત્યાં નર્સરી પણ સાથે જ હોય છે. ત્યાં આયાઓ દેખરેખ રાખે છે અને તેમની મા અવારનવાર ખબર કાઢી જાય છે. પાણુ પેશાબની સગવડ કરવામાં પણ શિથિલ આપણા મીલમાલેકે જેઓ કામ કરનારની દશાને જરા પણ વિચાર કરતા નથી, તેમણે આ ખાસ ધડો લેવા લાયક બાબત છે. આવું ગંજાવરખાતું છતાં કોઈ પણ વસ્તુ જોઈએ તે તેને તુરત પતે મળે અને ચોરી જરા પણ ન થાય એ સ્થિતિ આ દેશની વ્યવસ્થાશક્તિ કેટલી ઉત્તમ હશે તેને સારે ખ્યાલ આપે છે. આવડું મોટું ખાતું છતાં જ્યાં છ વાગ્યા કે બધા બંધ કરવાની તૈયારી કરે છે અને સાડા છ વાગે ત્યાં તે કુલ ખાતે હિસાબ નક્કી કરી બંધ થઈ જાય છે.
આવા મોટ ખાતાની બહાર વળી કેટલાક તેવાજ માણસો Occasion એકાંસીઓ નામના વેચાણ કરે છે જે કેટલીક વસ્તુને અરધે ભાવે વેચે છે. આવી વસ્તુઓ બહુ સસ્તી મળે છે. અનેક ગંજીફરાક કેલર પેન્સીલ ટાઈ–એવી એવી ચીજે ઘણી સસ્તી બહાર મળે છે. એ વેચાણ માલને નીકાસ કરવા માટે ઊભું કરેલ હોય છે.
આ સ્ટાર કાઢનાર માણસ ગરીબ હતા. ચાર ફન્કથી દુકાન માંડી તેને આ સ્થિતિએ લઈ આવ્યું. અત્યારે એનું બીલ્ડીંગ કરડેનું ગણાય છે અને માલ પણ કરેડને રાખે છે. એના ખરીદ કર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
વ્યાપાર પદ્ધતિ
09
નાર ખાતાવાળા, માલ બને છે ત્યાં જઈ ખરીદે છે. અને દરેક માલ પર પેાતાનીજ છાપ મરાવે છે. આથી વચ્ચે એજન્ટાના કે કાઇના ખર્ચ કે કાઇનું કમીશન ચઢતું નથી. મેાટા પાયાપર વેપાર કેમ થઇ શકે તેના અજબ ખ્યાલ આપે તેવું આ ખાતું છે.
વ્યાપાર પદ્ધતિ’. દરેક દુકાનદાર પોતાના માલ કાચની બારીએમાં બહુ સારી રીતે ગાઠવીને બતાવે છે. દુકાનમાં શું મળે છે તે બહારથી જ જાણી શકાય છે. માલ ગાઠવવામાં પણ ‘કળા”ના ઉપયાગ દેખાય છે. પેરિસની બધી બાબતમાં આને સ્થાન છે અને આર્ટના ઉપયાગ વેપારમાં કેવી સારી રીતે થઈ શકે છે તે ખાસ શીખવા જેવું છે.
‘સભ્યતા અને વ્યવસ્થા'.
વેચનારાઓની નમ્રતાનું તે પૂછવું જ શું ? અરધા કલાક માલ જોઇ કાંઇ ખરીદી ન કરીએ તે જરા પણ મ્હોં બગાડે નહિ અને મેસી” થેંક્યુ તે દરેક નાની મોટી બાબતમાં આનદ ઉપાવે છે. જરા ભૂલ થાય કે પગ અડી જાય તે પારડા’–મારી માગવાનું કામ પણ એવું જ જખરૂં છે. લોકાની નમ્રતા ધણી દેખાય છે અને ઉદ્યોગ પશુ એટલેાજ વિશાળ છે. આખું પેરિસ ડતું દેખાય છે. અને ગાડીની ધમાલ વચ્ચે ચને નીકળતા નવા આવનારને તે ભ્રૂણી મુશ્કેલી લાગે છે. પણ અહીંના લોકો તા ભારે ટેવાયલા હાય છે. તેઓનાં પ્રત્યેક કાર્ય માં નિયંત્રણ (discipline) ખૂબ દેખાય છે. ટ્રામમાં બેસવાનું હાય તા ધમાધમ નહિ, નખરા કાગળ લખેલા હાય છે તે પ્રત્યેક એક એક લઈ લે અને ટ્રામ આવે ત્યારે નંબર વાર ચઢી જાય. ટ્રામની રાહ જોવાની હાય તે હારબંધ નંબર વાર ઊભા રહે. રસકાસ ઉપર પૈસા ભરવા હાય તા પેાતાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુવાનો સામર મેળે નંબર વાર ઊભા રહે અને પૈસા આપી ટીકીટ લઈ ચાલતા થાય. પૈસા બેંકમાંથી લેવા હેય તે પણ હારબંધ ઊભા રહે. ઉતાવળ દરેકને હોય પણ અગાઉ આવનારને કણ ભરાવી આગળ જવાની વાત જ નહિ. રેલવે સ્ટેશને ટીકીટ લેવામાં પણ એમ જ અને નાટક કે જોવાની જાહેર જગ્યાએ પણ એમજ. ત્યાં પોલીસને ઊભો રાખવોજ પડતું નથી કારણ કે પ્રત્યેક માણસ પોતાની ફરજ અને બીજાના હક્ક સમજે છે. આ જાતનું શિક્ષણ પેરિસના રહેવાશીઓને નાનપણથી જ મળે છે એમ મને કહેવામાં આવ્યું છે.
જેવાનાં સ્થાને. પેરિસમાં લેવાની વસ્તુઓનાં તે નામ લખવાં પણ મુશ્કેલ છે. પેરિસ શહેરની ગાઈડે ઘણું આવે છે, નકશા પણ તેટલા જ. આપણે માટે “લીમેલ'ની ગાઈડબુક સારી છે. “મસકુક વાળાની નાની ગાઇડબુક આવે છે તે મફત મળે છે.
કુકની જોવાની ગોઠવણ જેવા જવા માટે થોમસ મુકવાળા Itinerary ગોઠવે છે. દર સવારે નવ વાગે તેમની ઓફીસે જવું. ત્યાંથી એક મેટી બસ ગાડી ચાલે છે. એને “સારાબેન્ક કહે છે. તેમાં એક ગાઈડ (દર્શક-ભોમીઓ) હોય છે. એ બધું અંગરેજીમાં સમજાવે છે અને જોવાનું હોય તે બતાવે છે. એક દિવસમાં અગત્યનું જ જેવું હોય તે તેમ જોવાય છે. બીજી ત્રણ દિવસની ફરવાની “રખડપટ્ટી ગોઠવેલ છે. એ ઉપરાંત વરસાંઈ અને ફોન્ટના એક એક દિવસ જવાનું છે. લડાઇના ક્ષેત્રમાં જવાનું હોય તે ત્રણ દિવસ બીજા થાય છે. થોમસકુકના ગાઈડ ઘણા હશિયાર હોય છે. ઇતિહાસ અને ભૂગોળનું તેમનું જ્ઞાન ઘણું ઊંડું હોય છે અને તે ભાષણ કરતે જાય છે અને મકાને તેમજ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરિસ
. પ્રકીર્ણ
વસ્તુઓ વિગતવાર બતાવતે જાય છે. ગાડીમાં ૨૪ માણસ બેસે છે. બપોરે લગભગ એક વાગે પાછા અસલ જગ્યાએ લાવે છે અને વળી પાછી તેની સાથેની રખડપટ્ટી બપોરના બેથી સાંજના છ વાગ્યા સુધી ચાલે છે. આમાં પૈસાને ખરચ ઓછો થાય છે અને જ્ઞાન ઘણું મળે છે.
મસકુક જેવી બીજી સેંકડે એજન્સીઓ પેરિસમાં આ કાર્ય કરે છે. ભાષા જુદી જુદી હોય છે. આપણે ખાસ ટેકસી કરીએ તે કરતાં આમાં ખરચ ઘણે ઓછો આવે છે અને પૂરતી સગવડ જળવાય છે.
ખેરાકાદિ. ખાવાની બાબતમાં પેરિસમાં પૂરતી સગવડ છે. જ્યાં જઈએ ત્યાં જેવું જોઈએ તેવું ખાવાનું મળે છે. વેજીટેરીઅને જરા પણ વાંધો આવતો નથી. ભાષા ન આવડે તેની અગવડ થોમસ કુકવાળ દૂર કરે છે અને આપણે વેજીટેરીઅન છીએ એટલું કહેવાથી ખાવાનું શુદ્ધ મળે છે. અહીં સા” નામની રોટલી આવે છે તે સારી હેય છે. બટર, ક્રીમ, શાક અને ફુટસ ઘણું ચેકખા અને સસતા મળે છે અને પીવામાં કેરી, ચેલેટ (કોકો) અને ચા જ્યાં જોઈએ ત્યાં પૂરતી સ્વચ્છતા સાથે મળે છે. અહીં તરસ લાગે ત્યારે ઓરેંજાડ (નાગીને રસ) પીવાને પ્રચાર ઘણે છે, તેમજ ચોખા ખનીજનાં પાણી mineral waters વીટલનાં, વીચીનાં, એવીઓનાં અને બીજાં બહુ ઓછે ભાવે મળે છે. ખાવાની અગવડ કાંઈ પડતી નથી.
અહીંનાં હવાપાણ સારાં હોવાથી ખાવાનું પચી જાય છે. અહીં પષ્ટિક ખોરાક વધારે ખાવાની જરૂર રહે છે, નહિ તે શરદી સામે ટકી ન શકાય અને ક્ષયરોગ લાગુ પડી જાય છે. બટર,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
યુરેપનાં સંરમાણે ક્રાન્સ ક્રીમ અને દાળ તથા કઠોળ વધારે પ્રમાણમાં દરેક વેજીટેરીઅને લેવાની અહીં જરૂર પડે છે. એફિલ ટાવર
આખી દુનિયામાંની એક અજાયબી છે. એની ઊંચાઈ ૯૮૪ ફીટ છે. એ અઢી એકર જમીન રેકે છે. સીન નદીને કાંઠે છે. એના ઉપર સ્ટીમ વેટર પ્રેશરથી ચાલતી લીફટથી અને દાદરેથી ચઢી શકાય છે. બે માળ ગયા પછી કરવામાં ભારે મજા આવે છે, આખું પેરિસ દેખાય છે અને પેરિસની રચના કેટલી મનહર છે તેને ખ્યાલ આવે છે. આખું શહેર પ્રથમથી ગોઠવીને (પ્લાન કરીને) ઘડયું હોય તેવું દેખાય છે. એના ઉપરથી મોટરે રમકડા જેવી દેખાય છે અને માણસ ગુલીવરની મુસાફરીમાં વર્ણવેલા લીલીપુટીઅન્સ જેવા નાના લાગે છે. ૮૦ માઈલ સુધી દૂર જોઈ શકાય છે. ત્યાં ઉપર ફોટોગ્રાફ પાડે છે અને દશ મીનિટમાં તૈયાર કરી આપે છે. આ રમતના ફેટા, તુરત તૈયાર થાય. અમે અહી તથા માર્સેસના નેડામમાં ફેટા પડાવ્યા.
ત્રીજે એથે માળે ફરીવાર લીફટમાં બેસવાનું અને ચઢવાનું છે. લીફટમાં એક સાથે ૬૦ માણસે બેસે, પણ જલ્દી વારે આવતા નથી. ત્યાં પણ લોક નંબરવાર ગોઠવાઈ જાય છે, અથડાઅથડી કે ધાધકી થતી નથી. ચોથા માળવાળી લીફટ નીચે આવે ત્યારે બીજા માળવાળી ઉપર જાય. એક બીજાના ભારે સામસામી લીફટ ચાલે છે. આ લીફટ અને ઊંચાણ જોયું એટલે આશ્ચર્યને પાર રહ્યો નહિ. બાજુમાં સીન નદી ચાલી જાય, સુરમ્ય બાંધણીવાળું શહેર, દૂર નોડામનું દેવળ, પછી ખેતરે, આ સર્વ રચના જેવા ગ્ય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
મ
ઉપર ચાર માળ ચઢી આખું પેરિસ જોતાં મનુષ્યની કૃતિની અદ્ભૂતતા આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરે છે. આ ટાવર લેહની પાટલી અને ખીલા ઉપર છે. એના ઈજનેરે પ્રથમથી ખીલા પણ ગણેલા તેટલાજ ઉપયોગમાં આવ્યા. ઇજનેરી કુશળતાને આ નમુને છે. એનો પ્લાન કરનાર ઈજનેર હમણા થોડા વર્ષ પરજ ગુજરી ગયે. ચેથા માળેથી પેરિસ તરફ નજર કરતાં મનુષ્યનું બુદ્ધિગોરવ, એની કલ્પનાની ભવ્યતા, એના આશની મહત્તા, એનું નાનાપણું વિગેરે અનેક ભાવે ફુરે છે અને પેરિસની સુંદર રચના અને દૂરનો હરિયાળો. પ્રદેશ આંખને ઠંડક આપે છે. ઉપર જવા માટે છે ફાંકફના આપવા પડે છે. એના બાંધનારનું નામ ગુસ્તાવ ફીલ (Eiffel) છે અને તેના નામથી જ તે હાલ ઓળખાય છે. એને બાંધવામાં પચાસ લાખ ફાંકને ખર્ચ થયો હતો.
એફીલ ટાવર જતાં ત્રણ ક્લાક જાય છે. પેરિસ જાય તેણે એ જરૂર જોવા જેવું છે. આટલે મે ટાવર બીજે કે જાણવામાં નથી.
સુત્ર–પેરિસમાં સર્વથી વિશેષ અગત્યની ચીજ લુત્ર (Louvre) છે. એમાં ઘણું સુંદર પેઇન્ટીગે એકઠાં કર્યો છે. સારામાં સારા ચિતારાની એ આનંદભૂમિ છે. એના લગભગ પ્રત્યેક ચિત્રમાં રસ છે, ભાવ છે, કવિતા છે. એ ચિત્રમાં સંગીત છે, એ જડમાં ચેતન રેખાઓ છે. એ કલ્પનામાં કલ્પનાતીત છે. એ લુવમાં ચિત્ર એટલો છે કે એ જોવા માટે છ માસને સમય પણ પૂરતો ન ગણાય. એ પ્રત્યેક ચિત્રને નંબર આપેલ છે અને વિગતવાર ગાઈડ બુકમાં એ પ્રત્યેક ચિત્રની પછવાડેને જીવતો ઈતિહાસ આપેલ છે. માલેટ, એંગલાસ જેવા જગવિખ્યાત ચિતારની પ્રખર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંરમર
મન્સ કલમથી ચિતરાયેલા અને દુનિયામાં પ્રસિદ્ધિ પામેલા એ ચિત્રની ગેલેરીને જોતાં કોઈ પણ સહૃદયને દ્રાવ થયા વગર રહે તેમ નથી. એ દરેક ચિત્રને સુંદર રીતે ભીંતમાં ગોઠવેલ છે અને દરરોજ હજારે લેક ફી આપી એ લવની ભેટ લે છે. લુત્રની ગેલેરીમાં ચિત્ર ઉપરાંત ઘણી જાતને સંગ્રહ છે. એમાં પુરાણુ ચીજોનું મુઝીઅમ-સંગ્રહસ્થાન છે. એમાં જગવિખ્યાત શિલ્પીઓના ચિત્રો છે. એમાં ચીની કામના ચિને સંગ્રહ (મેઝેઇક પીકચર્સ) છે. એ આખા પારિસનું નાક છે અને એનું બહુ જાળવણીથી રક્ષણ કરવામાં આવે છે. પરદેશથી આવનાર કિઈ પણ મુસાફર એ જોયા વગર રહેતો નથી, જુએ છે ત્યારે એને પ્રેમ થયા વગર રહેતું નથી અને જોવાનું પૂરું થઈ શકે તેમ નથી એવી અસંતુષ્ટ લાગણુ વગર એ પાછા ફરી શકતા નથી. મેં ત્રણ કલાક ફરી થી ઓછો ભાગ છે. બાકીને ભાગ જેવાની ઈચ્છા છે તે પાછા ફરતી વખતે બર આવશે એવી ધારણા છે. મેં લુત્રનું કાંઈ નથી જોયું એમ કહું તે ચાલે. એ જોવામાં સાત દિવસથી ઓછો વખત તો ચાલેજ નહિ એટલી એની વિશાળતા, અગાધતા છે.
એ લુત્ર ત્રણ દિશાએ છે. સામે-વચ્ચે “ટુલીએરી ગાર્ડન (Tueleries) છે. એ પણ બગિચાને એક નમુન છે. એમાં ફરતાં આનંદ આવે તેમ છે. લવમાં ૪૮ એકર જમીન રોકાય છે. એના છ વિભાગ છે: (૧) ગ્રીક અને રામની પુરાણું ચીજો, (૨) ચિત્ર કામ, પેન્ટીંગ્સ, (૩) પૂર્વ દેશની પુરાણી ચીજો, (૪) મધ્યકાળના અને ઉત્તર કાળનાં શિલ્પ, (૫) મધ્ય અને ઉત્તર કાળના કળાના નમુના અને (૬) ઇજીપ્તની પુરાણી ચીજો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરિસ ફોન્ટન બ્લે "દરેક જોવાની ચીજ સાથે અથવા સામે, ખાવાની જગ્યા તે હોય જ છે અને મોં ધોવાનાં તથા હાજતનાં સાધનો પણ હેયજ.
સાથે બાજુમાં કહે છેવાની બેસીને હેય અને ટુવાલ હોય. ત્યાંથી પાછા ફરતાં સાફ રાખનારને એકાદ ફાન્ય આપે પડે. વિલાયતમાં કોઈ મફત કામ કરતું નથી અને કોઈ મફત કરાવતું નથી. કામ કરનાર સમજે છે કે એની મહેનતને બદલે વગર માંગે જરૂર મળશે અને કામ કરાવનાર મફતમાં કામ કરાવી લેવામાં પાપ માને છે. કોઈ ટેકસી બોલાવી લાવે તો તેને પણ આપવું પડે અને કઈ ગમે તે પ્રકારે તમારી સેવા કરે તે તેને બદલે આપવાનું હોય છે.
ફાન્સમાં સરકારની રજાથી આજારી અથવા બહુ વૃદ્ધ ભીક્ષા માંગી શકે છે, પણ તે કઈ મેટા દેવળને નાકે ઉભા રહી માગે છે.
પારિસથી લગભગ ૪૦ માઈલ દૂર ફિન્ટન બ્લો” નામને મેરે શહેનશાહી મહેલ અને બગિચે છે. બગિચે પર૦૦૦ એકરમાં છે, તેમાં વચ્ચે અસલના શહેનશાહને મહેલ છે. એ ૪૦ માઈલ મેટરમાં ફરવું એ પારિસની ખરી મેજ છે. બન્ને બાજુએ હરિયાળાં ખેતરો અને લીલાં ઝાડ, સુંદર રસ્ત, ધુળ કે કાંકરાનું નામ નહિ અને સપાટાબંધ મેટર ચાલી જાય. સાથે ગાઈડ હોય તે તમે સમજે તેવી ભાષામાં દરેક ગામ કે બીજી વસ્તુનું વર્ણન કરે જાય.
વીરપૂજા–ફાન્સ દેશ વિરપૂજક છે. એના મોટા કવિ, ચિતારા કે શીલ્પી જ્યાં જન્મ્યાં હય, જ્યાં એ ઉર્યા કે ફાલ્યા ફુલા હોય તેની યાદ રાખે છે, ત્યાં તખ્તી મૂકે છે અને એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
યુરેપનાં સંસ્મરણે સ્થાનને તીર્થભૂમિ જેવું પવિત્ર ગણે છે. અમે એક નાનું ગામ રસ્તે જોયું. તે ચિત્રકાર મિલેટ (millette)નું સ્થાન હતું. એક નાનું ઝુપડું અને બાજુમાં સ્યુડીએ, સામે સુંદર બગિચે, તેમાં આ પ્રખ્યાત ચિતારાએ જગજાહેર Angelis ચિતર્યો. અહીં બતાવે છે કે આ રૂમમાં તે સુતે, અહીં બેસો, અહીં ગત થશે વિગેરે. આ સર્વ બાબત એક પ્રજાને પિતાના આગેવાન કળાકાર તરફ કે ભાવ છે તે બતાવે છે.
ફેન્ટને બ્લોના જંગલમાંથી જે રસ્તા કાઢયા છે તેમાં હદ કરી છે. મોટા ઝાડાની અંદર સુંદર રસ્તા અને તેમાં મોટર ચાલી જાય ત્યારે અજબ અસર થાય છે. રાજમહેલ આવે તે પહેલાં ઘરે અને રેસ્ટોરાં તથા હેલે આવે છે. સગવડ સારી છે. વનસ્પતિ આહાર મળી શકે છે.
ખૂદ રાજમહેલમાં ૬૦૦૦ ઓરડાઓ છે. મુખ્ય ઓરડાઓ કોણે અને ક્યારે બંધાવ્યા તેની યાદિઓ છે. ફરનીચર અતિ સુંદર છે. એમાં નેપલીઅન પહેરતો હતો તે ટોપી, તેની તરવાર વિગેરે જાળવી રાખ્યા છે. દરેક રૂમની વિગત ગાઈડ આપી શકે છે. મહેલ બહુ જોવા લાયક છે, કેટલેક વિભાગ છ વર્ષ જૂનો છે.
આ ચાલીશ માઈલ જવા આવવાની મુસાફરીમાં અને જોવામાં એક આખો દિવસ જાય છે પણ તે જરૂર પસાર કરવા જેવો છે.
આઈ ડી ટ્રાયફ. (Are de Tromphe). શિલ્પશાસ્ત્રને - આ એક ઘણોજ નાદર નમુને છે. નેપલીઅનના હુકમથી એને
બાંધવાનું કામ ઇ.સ. ૧૮૦૬માં શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું અને તે વખતે ઓસ્ટરલીસમાં જે મહાન ફતેહ ફાન્સને મળી હતી તેની યાદગીરી રાખવા માટે તેને બાંધવાની શરૂઆત કરી હતી. વિજ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ વિજયદ્વાર યની કમાન તરીકે એ દુનિયામાં મેટામાં મોટી છે. (ઊંચાઈ ૧૪૮ શીટ, પહોળાઈ ૧૪૭ અને ઉડાણ ૭૨ ફીટ) એની બાજુમાં મહાન નેપલીઅનની લડાઈઓનાં દ્રશ્ય છે. આ મોટી વિજયકમાન નીચે ઇ.સ. ૧૮૭૧માં જર્મને આવેલા અને ઇસ. ૧૯૧૪માં કઈ મીનિટે ત્યાં વિજયમાળા પહેરવી તેની બધી તૈયારી કૈસરે કરી રાખી હતી અને લીજ અને નામુરમાં ગણતરી બેટી ન પડી હતી તે જરૂર તેમ કરત. એ ૧૮૭૧ ની નામેશી ૧૮૧૯ના જુલાઈમાં મેટી કવાયદ (પરેડ) કરાવી દૂર કરવામાં આવી. ફ્રાન્સના અજાપ્યા સિપાઈને ત્યાં ૧૯૨૦ નવેંબરમાં લાવી દાટયો અને એ મેટી કમાન નીચે ચાવશે કલાક ચાલે તેવી બળતી લાઈટ રહે
eternal flame or flame of remembrance ફ્રાન્સની વિરપૂજા છે. એની ઉપર દરરોજ સેંકડે તુરાઓ અને પુષ્પ ચઢે છે અને પરદેશથી આવનાર દરેક જણ ફાન્સની પ્રજાને દેશ તરફ પ્રેમ-સ્વદેશાભિમાન કે છે તેને અનુભવ કરે છે. લડાઈમાં ભેગ આપનાર સર્વને એ દ્વારા માન અપાય છે અને ભવિષ્યની પ્રજાને એ લાક્ષણિક દષ્ટાન પૂરું પાડનાર ભવ્ય સ્મારક બની રહ્યું છે.
બુર્સ’ (Bourse) વ્યાપારનું સ્થાન. સ્ટોક એકસચેન્જ. સુંદર મકાન છે. બપોરે બે કલાક ત્યાં ગડબડ મુંબઈના સ્ટોક એકસચેન્જ જેવીજ થાય છે. વેપાર પગથી ઉપર થાય છે. જોવા ગ્ય અન્ય સ્થળે.
મેડલીને ચર્ચ. બહુ વિશાળ અને ખાસ જોવા લાયક છે. એ દેવળમાં શાંતિ ઘણી દેખાય છે અને બેસવાની જગ્યાઓ અને આખી બાંધણી ખાસ જોવા લાયક છે, આખું દેવળ પથ્થરનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
Co
સુરાપનાં સંસ્મરણા
સન્ય
આંધેલું છે અને માથે કાચનુ છાપરૂં છે તેમાંથી પ્રકાશ સાશ આવે છે. એની સ્ટાઇલ ગ્રીકા રામન છે. પેરિસનુ સર્વથી વધારે માહક દેવળ આ ગણાય છે.
• ટ્રેડામ કેથીડ્રલ. ’ ગેાથીક સ્ટાઈલથી બાંધેલ આ ઘણું મોટું દેવળ છે અને બહુ દૂરથી દેખી શકાય તેટલું ઊંચું છે. મેટા લેટીન ફ્રાસના આકારનું છે. લખાઈ ૩૯૦ ફીટ, પહેાળાઈ ૧૦૨ ફીટ. એ દેવળમાં ઓરગન ઘણું મોટું છે અને કાઇ વખત ત્યાં પ્રાર્થના ચાલતી હૈાય ત્યારે ખાસ સાંભળવા લાયક છે. એમાં પણ શાંતિ ધણી રહે છે. એક વાત યાદ રાખવાની છે કે કાષ્ટ પણુ દેવળમાં દાખલ થતી વખત હેટ-ટાપી ઉતારવી પડે છે, તેને હાથમાં રાખી અંદર કરાય છે. એમાં લાસ્ટ જજમેન્ટનુ મિત્ર ખાસ જોવા લાયક છે. એના ડેમ ( મટ) પાસે ઘણા મોટા લટ છે.
*
- પ્લેસ ડી લા કાનકાર્ડ’. આ આખા ચતુષ્કાણુ (ચાક) જોવા લાયક છે. એની અંદર દરેક દીવા પણ હિસાબગણીને કર્યો છે, કળાની દૃષ્ટિએ આના જેવા ‘સ્કવેર’ આખી દુનિયામાં નથી. ૧૭૬૩ માં ત્યાં પંદરમા લુઈરાજાનું ખાવલું વચ્ચે મૂકવામાં આવ્યું હતું તે ખસેડીને તેના સ્થાનપર દેવી ‘સ્વતંત્રતા ' (Liberty ) નું પૂતળું મૂકવામાં આવ્યું છે. સ્વતંત્રતાનું દૃશ્ય ખરેખર જોવા લાયક છે. છેલ્લા રાજા સેાળમા સુઇને અહીં ફાંસીએ ચઢાવવામાં આવ્યા હતા. એની આઠે બાજુએ ફ્રાંસના આઠ મુખ્ય શહેરને રજી કરતાં અજાયબી ઉત્પન્ન કરે તેવાં આઠ પુતળાં છે.
મ્યુઝીયમ' કલની મ્યુઝીયમમાં ઝવેરાત જોવા જેવું છે, કેટલાંક ચિત્રા પણ સુંદર છે. ગેલેરીઆ મ્યુઝીઅમમાં કળાનું કામ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
વરસાઈલ
અને ખાસ કરીને ગાલીચાનું કામ ખાસ જોવા લાયક છે. નેશનલ લાઈબ્રેરીમાં છત્રીસ લાખ પુસ્તકો છે અને આખી દુનિયામાં તે સર્વથી મેટી લાઈબ્રેરી કહેવાય છે.
“ઓપેરાહાઉસ સરકાર તરફથી ચાલે છે. એક વખત જરૂર જોવા લાયક છે. શહેરની વચ્ચે આવેલું છે. એ ત્રણ એકર જગ્યા રેકે છે. એને બાંધવામાં ૫૦ લાખ ફાંક ખરચાયા છે અને દુનિયાની મોટી નાટકશાળા ગણાય છે.
પેલે ડી જસ્ટીસ અને કેન્સ્ટન્ચેરી”. ન્યાયમંદિર. પશ્ચિમે આવેલ છે. બહુ વિશાળ જગ્યા છે. સમય હોય તે એકવાર જોવા લાયક છે. તેની નીચે કેભ્યર્યરી છે, તેમાં કેદખાનું છે. એમાં ઘણું મોટા માણસોને અગાઉ કેદ કરવામાં આવેલા તેથી એ બહુ સુવિખ્યાત સ્થાન છે.
પેથી અન” (Pantheon). અગાઉ એ સેંટ જેનીવાવનું દેવળ હતું. અત્યારે અહીં મેટા માણસોને દાટવામાં આવે છે. એ બુલવાઈ સેંટ માઈકલની નજીક લક્ષેમબર્ગ ગાઈન્સ પાસે છે. ત્યાં હયુગે, વેલટેઇર વિગેરેને દાટેલા છે.
પેરિસથી પચીસ માઈલ દૂર “વરસાઈલને મહેલ છે. એ શહેનશાહનું સ્થાન છે. ત્યાં છેલ્લા મહાવિગ્રહની સંધિના કેલકરારપર સહીઓ થઈ. ફ્રાન્સની પાર્લામેન્ટ ત્યાં બેસે છે. તેમાં ૧૫૦ એકર જમીનમાં જે બાગ છે અને તેમાં જે ફુવારાઓ છે તેની જોડ આખી દુનિયામાં જોવામાં આવે એમ નથી. સેંકડો ફુવારા જુદી જુદી રીતે ઉડે છે અને તેમની કાગિરી જોઈને આશ્ચર્ય થાય તેવું છે. બગિચે પણ ઘણે માને છે અને આખે દેખાવ આંખને કંડક આપે તેવે છે. રાત્રીએ અંદરના ભાગના ફુવારામાંથી રંગીત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મર
પાણી ઉડે છે જેને દેખાવ ઘણે જોવા લાયક છે. વરસાઈલ જવા પહેલાં તે દિવસે ફુવારા ઉડવાના છે તેની ખાતરી કરવી. દરરોજ ફુવારા ઉડતા નથી. બાજુમાં ચિત્રકામ પણ જોવાલાયક છે.
ઈનવાલીડીસ અને નેપલીઅન ટુંબ. ઘવાયેલા અને ઘરડા લડવૈયાઓ માટે આ ગૃહની સ્થાપના ૧૪ મા લઇરાજાએ કરી હતી. હાલતો તે શસ્ત્રાગાર તરીકે વપરાય છે. અનેક જાતના અને સંગ્રહ સારે છે. ઉપરાંત દુશ્મનના પડાવેલા વાવટાઓ કપડાં વિગેરેને પણ ત્યાં જમાવ છે અને છેલ્લી મહાન લડાઈને એવાં સ્મરણો પણ ત્યાં રાખ્યાં છે. એની સાથેજ બાજુમાં નેપલીઅન બોનાપાર્ટની કબર જરૂર જોવા લાયક છે. ભરણ પછી ઓગણીશ વર્ષે એનાં કફનને ફ્રાન્સમાં પાછું લાવી અહીં સ્થાપન કર્યું છે.
આ તો બહુજ મહત્ત્વની ચીજોનાં અને ખાસ આકર્ષક સ્થાનોનાં નામને નિર્દેશ માત્ર કર્યો. એ સિવાય અનેક સ્થાને જોવા લાયક છે. આખું પેરિસ આંખ ઉઘાડી રાખી નીહાળવા લાયક છે. પેરિસમાં જોવા લાયક અનેક દેવળો છે, અનેક બગિચા છે, બહુ મજાના સંગ્રહસ્થાને છે અને દરેક સ્થાનને સારી રીતે રાખવામાં આવે છે. પેરિસને મુખ્ય રેસકોર્સ શાં એલીસીની ઉપર લેગશીપના નામથી જાણીતા છે, બહુ વિશાળ છે અને બુલમાં થઈને ત્યાં જવાય છે. તે પણ એક વાર જોવા લાયક છે, રમવા લાયક નથી.
પેરિસમાં જતાં પેરિસને એક સારો નકશો જરૂર લઈ લે અને પિતાનું ઠેકાણું બરાબર જાણું લેવું. ભાષાની અગવડને અંગે ગટાળો ન થઈ જાય તે માટે આ ખાસ જરૂરી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
6 નાટક સીનેમા. -
ફ્રાન્સનાં નાટકામાં ગીડદીનેા પાર નથી. ખેલામાં લગભગ તદ્દન નાગા થઈ નાચે છે. ત્યાંના લેાકેાની માન્યતા એવી છે કે એમાં કાંઇ વાંધા નથી. કળાની પણ એમાં નજર છે એમ તેએ માને છે, એથી માણસ મજબૂત વિચારતા થાય છે અને જેને ખરાબ થવું હોય તેને માટે તા ત્યાં રસ્તા ખુલ્લાજ છે. ફ્રાન્સના રહેવાશી વર્તનમાં ધણા સારા છે. કોઈ ખરાબ પણ હેાય. નાટકા ધણા થાય છે. સીનેમા સાથે પણ કંઈ રમતગમત અથવા જાદુના ખેલો, નાચરગ હાય છે. પેરિસમાં એકાદ નાટક જોવું. પેરિસ સંબધી પ્રકીર્ણ.
નાટકા
પેરિસના લેાકા અને ખાસ કરીને પેરિસની સ્ત્રીએ વર્તનમાં ખરાબ નથી. પેરિસની કેટલીક ખરાબ વાતા સભળાય છે તે પરદેશથી રળવા આવેલી સ્ત્રીઓને અંગે હાય છે. એ રસ્તે ઉતરી જાય તે બહુ હેરાન થાય છે. એ સ્વતંત્રતા પ્રિય દેશ સર્વ પ્રકારની રજા આપે છે. કહે છે કે આવા આકર્ષણથી બહુ પર• દેશીએ પેરિસ આવે છે અને તેથી રાજ્યને અને પ્રજાને માટી આવક થાય છે. પરદેશ ધ્રુવા કે અભ્યાસ કરવા જનારને આ સંબંધમાં ખાસ ચેતવણી આપવાની જરૂર છે.
પેરિસમાં ડા. ખાસનું ભાષણ સાંભળ્યું, એમણે પોતે કરેલી શોધખેાળાના ચિત્રા સાથે પ્રયાગ બતાવ્યા. એમના અંગરેજી ભાષણને એક ફ્રેન્ચ પ્રોફેસર ફ્રેન્ચ ભાષામાં સમજાવતા જાય. એમણે વનસ્પતિના જીવનની વાત બહુ સારી રીતે રજુ કરી.
૩
પેરિસમાં ચેાડે દૂર વેલાન નામના ગામડામાં ડા. ગેરીનેટ રહે છે. એ ગામ લગભગ બાર માઇલ દૂર છે. ત્યાં સુદર લા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે
બ્રેરીની વચ્ચે તે બેસે છે. એને પૈસાને લાભ નથી, એ પચીશ વર્ષથી સત્ય શોધવાની દૃષ્ટિએ જૈન ધર્મને અભ્યાસ કરે છે. કેન્ચ ભાષામાં જૈનનું કાંઈ પુસ્તક નથી તે હાલ એક મેટું પુસ્તક છપાવે છે. એ પુસ્તકમાં શું લખ્યું છે તે તેમણે સમજાવ્યું. તેમની સાથે બે કલાક વાત કરી. બહુ આનંદ થશે. પરદેશમાં પરભાષામાં પણ આવા વિદ્વાને અથાગ પરિશ્રમ કરી રહ્યા છે એ વિચારથી ઘણો આનંદ આવ્યું. પેરિસમાં છે. સીલ્વન લોવી બહુ વિદ્વાન છે. મારે તેમને પરિચય થયો. | ગાયકવાડ સરકાર સર સયાજીરાવ બહુ વિદ્વાન અને સમયજ્ઞ છે. તેમની સાથે એક કલાક બહુ સારી વાત થઈ. જૈન ધર્મ પર તેમને ખાસ અનુરાગ જોવામાં આવ્યો. આવતી મુલાકાત વખતે તેમને જરૂર ચાર કલાક મળવાનું તેમણે મારી પાસે વચન લીધું.
પિરિસમાં હલકા પ્રકારનાં નાચવાનાં ગૃહ ઘણું છે. મધપાન અને વ્યભિચારનાં તે ધામ છે. એ ખાસ કરીને “મેબેજ” ના રસ્તા પર આવ્યા છે. ત્યાં લોકો લહેર કરવાજ આવે છે. એવા આવનારા ઘણા ખરા પરદેશી હેય છે.
“સ્ત્રીઓ પેરિસમાં ઘણું આગળ વધી છે. લડાઈના વખત પછી સ્ત્રીઓની સ્થિતિ તદન બદલાઈ ગઈ છે. તેઓ પિતાનું સ્થાન હવે છેડે તેમ નથી. બે વર્ષ પહેલાં જેટલા કાઢી નાખ્યા. અત્યારે દરેક ખાતામાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન છે. વેચનાર અને ક્લાર્ક તરીકે તેઓનું કાર્ય સારું ગણાય છે. તે નિયમસર કામ કરનારી અને ગૃહસંસાર ચલાવનારી છે. પેરિસની સ્ત્રીઓનું વર્તન ઘણું વખણાય છે. “ગેલેરી લાફાયત’ જેમાં છ હજાર સ્ત્રીઓ કામ કરે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરિસ પ્રકીર્ણ
૮૫ છે અને જ્યાં દરેક વસ્તુ મળે છે ત્યાં સ્ત્રીઓ માટે એક નર્સરી પણ છે, તેનું વર્ણન અગાઉ આવી ગયું છે.
પેરિસમાં મેટ્રે રેલવે છે જે જમીન નીચે ચાલે છે. આ રેલવે ટયુબ જેવી છે પણ કહે છે કે લંડનની ટયુબ આના કરતાં વધારે સારી છે.
પેરિસમાં જોવાની ચીજો ઘણી છે. જેટલી ફુરસદ હોય તેટલું જોઈ શકાય. મારે કેટલુંક જોવાનું બાકી રહ્યું છે, તે આવતી વખત જોવાશે.
હિંદુસ્થાનના આપણા ભાઈઓને વ્યાપાર સારો છે. જેનોની સંખ્યા અહીં સારી જોવામાં આવી. ઘણું ખર સુખી છે, પરિચય કરવા લાયક છે અને આતિપ્રેમવાળા છે. સર્વ પિતપોતાની સગવડ પ્રમાણે રહે છે તેથી હોટેલમાં ઉતરવું અને આમંત્રણ થાય તેને ત્યાં જમવા જવું એજ પેરિસમાં યોગ્ય છે. આપણું દેશની માફક ગમે તે આવે તે તેને તળાઈ નાખી દઈએ તેમ એ દેશમાં હવા પાણીને લઈને બની શકતું નથી. રૂમ પ્રમાણસર હોય છે તેથી બહારના માણસની સગવડ બની શકતી નથી અને તેવા પ્રકારનો ત્યાં રિવાજ પણ નથી.
પેરિસની વસ્તી અત્યારે ઓગણત્રીસ લાખની ગણાય છે. તેનો કિલ્લો તોડી નાખી તેને વિસ્તાર વધારતાં વસ્તી સાઠ લાખની ગણાશે એમ લાગે છે. પેરિસની હવા સરેરાશ ૫૧ ડીગ્રીની ગણાય. શિયાળામાં ૩૯ (ફેરન) થાય છે, ઉહાળામાં ૬૫ ડીગ્રી થાય છે. પેરિસમાં ૨૭૧૬ શેરીઓ છે, ૮૮ બુલવાડે છે અને થીએટર તથા સીનેમાઓને પાર નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરાપનાં સંસ્મરણા
ફ્રાન્સ
હાટલા સે”કડા છે. ઊંચી જાતના (ડી લસ ) હાટલામાં અહુ સગવડે હાય છે. એવી હોટેલના દરેક રૂમમાં ટેલીફાન, બાથરૂમ, ગરમ ઠંડું પાણી વિગેરે સગવડ હોય છે. માસમમાં આટલી હોટેલ હાય છતાં પણ સગવડ મેળવવામાં મુશ્કેલી પડે છે, તેથી પ્રથમથી સગવડ કરી રાખવી–રખાવવી એ ડહાપણની વાત છે.
૮૬
પેરિસમાં સદેશે। મોકલવાની એક બહુ સારી રીત જોઈ. લખેલા કાગળ આપણે માથે ન્યુમેટિક ( Pneumatiques ) એટલા શબ્દ લખી એક ફ્રાંક વધારે આપીએ તે તેને એક જાતની પાઈપ-નળીમાં તુરત મેકલી આપે એટલે તારથી પણુ જલદી જાય, પણ તેના વિસ્તાર પેરિસ અને આસપાસ પચીશેક માઈલ સુધીમાં છે. નળીમાં પત્ર નાખી અહીંથી પ`પ કરે એટલે કાગળ આખા અંદર ચાલ્યેા જાય છે અને જવાબના પૈસા ભર્યો હાય તા અર્ધા કલાકમાં જવાબ પણ લખાને હાથમાં આવી જાય છે.
પેરિસની મેસમ મે, જીન, જુલાઇ માસની ગણાય છે. તે વખતે પેરિસ એના પુર બહારમાં હાય છે. એ વખતે દૂર દેશના લોકા પણ મોટી સંખ્યામાં ત્યાં ઉતરી પડે છે અને એના સર્વથી વધારે આકર્ષક હાલો તથા રેસ્ટારાં ચાલુ થઈ જાય છે. એના અનેક સાંસારિક અને સામાજિક આનંદપ્રસ ંગેા એ અરસામાં થાય છે અને સર્વને માથે લેાંગચેપ ઉપર ગ્રાં પ્રી (Grand Prix) ના બનાવ આવે છે. તે મોટામાં મોટા પેરિસના ઉત્સવ છે. એ પૂરા થતાં લોકો દરિયાની બાજુએ અને પર્વતના શિખરે ચાલ્યા જાય છે.
પેગ્મિમાં બહુ દબદબાથી રહેનારને દરરોજના ખર્ચ ૨૫૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
લડનને માર્ગે
૧
ફ્રાંક આવે પણ અનુભવી મુસાફર ૮૫ ફ્રાંક દરરોજના ખર્ચે તે ધણુંખરૂં જોઈ શકે અને આનથી રહી શકે. એથી ઓછા ખર્ચે પશુ આવડત હાય તે રહી શકાય છે.
જવા આવવાનાં સાધનેમાં ટેકસી, મોટરબસ, અંડરગ્રાઉન્ડ (મેટ્રા) અને ટ્રામકાર્સ છે. ટેકસીવાળા દશ ટકા ટીપની આશા રાખે. ટ્રામ પ્રથમ અને બીજા દરજ્જાની એમ બે પ્રકારની છે. બસમાં કે ટ્રામમાં બેસવા માટે ઊભા રહેવાના સ્ટેશન પર નખરન ની ટીકીટ લટકાવેલી હાય છે તેમાંની એક લઈ લેવી એટલે નંબર આવે ત્યારે બસ કે ટ્રામમાં બેસી શકાય. ટેકસીના ભાવ છાપેલા હાય છે. પ્રથમ ૪૦૦ મીટરના (લગભગ ૪૫૦ વાર ) નવા ફ્રાંક ટ્રાય છે, પછીના દર્ ૨૦૦ મીટરે ૨૦ સેન્ટીમ (૧ ફ્રાંક ) વધે. મેટ્રાના ભાવ ઘણા નામના હોય છેઃ ૪૫ સે’ટીમ સેકન્ડ ક્લાસ અને ૭૫ સેન્ટીમ ફર્સ્ટ ક્લાસ. ગમે તેટલે દૂર જપ્તએ તા ભાવ એજ છે.
પેપ્સિથી લ`ડન.
તા. ૧લી જુને સવારે ૧૦ વાગે પેરિસ છેડયું. પેરિસથી લંડન આવવા માટે ટ્રેનમાં ફ્ર્સ્ટ અને સેકન્ડ કલાસ હાય છે, મેં ફર્સ્ટ કલાસની ટીકીટ રિઝર્વ કરાવી હતી. રિઝર્વનું કાંઇ એસતું નથી. જગ્યા હાય તા મળે. સામાન રજીસ્ટર કરાવવા સારા, કારણકે વચ્ચે એવાર બદલવું પડે છે ત્યાં મજુરી ભ્રૂણી બેસે અથવા સામાન હાથે ઉચકવા પડે. વળી સાલ ખે વખત બતાવવાની અગવડ પણ ઓછી થાય.
* રસ્તા’. પેરિસથી લડનના રસ્તા ઘારીઆમણે છે. અન્ને બાજુએ ખેતરા લીલાકુજાર છે. કાઈ પણ જગ્યા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે
કાન્સ
ખાલી નથી અને કોઈ પણ સ્થળ પછી તે ઊંચનીચું હેય તોપણું વાવણી વગર રહેવા દીધું નથી. ચારે તરફ આંખ ઠરે તે દેખાવ છે. વરસાદ અવારનવાર અહીં થાય છે પણ આપણા દેશ જે ધોધમાર વરસાદ નહિ. પુના જે સાધારણ વરસાદ પડયા કરે છે. માત્ર શરદી લાગે તેની સંભાળ રાખી હરવા ફરવામાં વાંધો નથી. અહીં વરસાદને કારણે કામધંધે જરા પણ અટકતું નથી. સર્વ કામ ચાલ્યા કરે છે. અહીંના લેકે કુદરતની અવકૃપા હોવા છતાં એટલા ઉઘોગી છે કે વરસાદમાં કે ઠંડીમાં તેઓ કામ કરતાં જ માલૂમ પડે,
કેલે’. (Calais) દરીઆ કઠિ છે. ઠેઠ સ્ટીમર સુધી રેલવે જાય છે. અહીં પાસપોર્ટ તપાસવાની મોટી ધમાલ છે. દરેકને ઉતાવળ અને દરેકને પાસપોર્ટ બતાવવાના. પણ અહીંના લકો પિતાની ઉતાવળ સાથે બીજાના હક્ક ઉપર આક્રમણ કરતા નથી. નિયમસર નંબરવાર ચાલ્યા જાય છે, ઘણાખરા પિતાને સામાન હાથે ઉચકી લે છે.
સ્ટીમર. “કેલે ૧ વાગે પહોંચ્યા અને સ્ટીમરમાં બેઠા પછી સ્ટીમર રા વાગે ઉપડી. સ્ટીમરમાં બહુ પસંજરો હતા. સ્ટીમરમાં બારેક કેબીન હોય છે અને ડેકપર ખુરશીઓ હેય છે. જે બેસી જાય તેની તે ખુરશી. બાકીના ફર્યા કરે. સ્ટીમર નાની પણ માળ ચાર. ઉપર અને તેની નીચે બેવડા ડેક. તેની નીચે ખાવાપીવાનું સલૂન અને તેની નીચે રહે છેવાની જગ્યા. સ્ટીમર નાની પણ સગવડ સારી. માત્ર પિોણો કલાક બેસવાનું એટલે લોકો ફર્યા કરે, પણ આ સ્ટીમરમાં વિચારીને ફરવાનું એટલે ફરતાં ટેકે દેવો પડે. દરિયે આજે તેફાની નહે તે પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડેવર
બ્રટિશ ચેનલ
સ્ટીમર “રેલ” તે થયાજ કરે, એટલે વગર વિચાર્યું ચાલતાં અથડાઈ જવાય, કોઈને અથડાઈએ તે અંગ્રેજી રિવાજ પ્રમાણે માફી માગી લેવાની. સ્ટીમરમાં લોકો ખાય, ફરે, બીડી પીએ અને મેજ કરે, પણ ઉતરવાનો વખત થાય એટલે બધા જલ્દી ઉતરવાની ઉતાવળમાં.
આ વખતે તે દરિયે શાંત હતે. ઘણીવાર બહુ તેફાની હોય છે ત્યારે લોકોને આ ૧૭ માઈલની મુસાફરી આકરી પડી જાય છે.
ડેવર'. દરિયા કાંઠે છે. ઈગ્લીશ ચાલ ત્યાં પૂરી થાય છે. ત્યાં ઉતરી સામાન બતાવવો પડે છે. સામાન બતાવી નંબર કરે તે લઈ પાસપોર્ટ બતાવ પડે. પછી રેલવેમાં બેસવાનું. એ બધી જગ્યાએ સામાન ઉપાડી ફરવું પડે તેથી સામાન “રજીસ્ટર કર્યો હોય તે સગવડ ઠીક પડે છે. આપણે જેને “લગેજ કરવાનું કહીએ છીએ તેને અહીંના લકે “રજીસ્ટરકહે છે. ટ્રેન લાંબી પણ સગવડવાળી. પુલમેનકાર લીધી હોય તે કાંઈ ખાસ વધારે સગવડ નહિ. ફર્સ્ટક્લાસ બહુ સારા.
રસ્તે આખો સારે છે, પણ ફાન્સ જે લીલો નહિ. ફેન્ચ લોકો ખેડુત કહેવાય છે. અંગરેજો વેપારી છે. ઈંગ્લાંડમાં લોટું અને કોલસા થાય છે તેથી અહીંના લોકો પણ લેઢા જેવા મજબૂત હોય છે. આપણું તે એ રાજા રહ્યા એટલે આપણે એને બરાબર સમજવા જોઈએ. અંગરેજ ટ્રેનમાં સાથે બેઠો હોય તે તે વાત નહિ કરે, વાયા કરશે કે ઉધશે, પણ નકામા ટાયેલામાં વખત કદિ કાઢશે નહિ. એ લોકોની ખાસીઅત અનુભવત અને રસ્તે જેતે આગળ ચાલે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
ઈંગ્લાંડનાં ઘરે પ્રથમ દર્શને તદ્દન જૂદા જ પ્રકારનાં દેખાય છે. દરેક ઘરમાંથી ચીમની (ધૂમાડિ) બહાર નીકળે છે અને ઘરે દુરથી ઝાંખા દેખાય છે. બરફને લઈને કાળાં પડી જાય છે. ચાલતી ટ્રેને દેખાતાં ગામો સ્વરછ દેખાય છે અને બાકીના રસ્તા પર લીલોતરી આછી દેખાય છે. ડોવરથી ઉપડેલી ટ્રેન વચ્ચે કઈ સ્ટેશને ઉભી રહેતી નથી એટલે કે સ્ટેશન જોઇ શકાતું નથી. ડેવરથી લંડન પહોંચતાં ર કલાક લગભગ થાય છે.
સાંજે પા વાગે લંડનના “વીકરીઆ સ્ટેશને” પહોંચ્યો. સ્ટેશન વિશાળ છે. રજીસ્ટર કરેલા સામાનને નંબરવાર ગોઠવે છે અને પછી ડીલીવરી આપે છે. મુંબઈ જેવી જરા પણ ગડબડ થતી નથી, પણ સામાન લેવા માટે પણ કલાક ઊભું રહેવું પડે છે. વળી કસ્ટમ્સવાળાને રજીસ્ટર કરેલ સામાન બતાવો પડે છે. કેટલીકવાર ઉઘાડીને પેટીઓ જુએ છે. રેશમ, સીગાર અને એવી વસ્તુઓ પર જગાત લે છે.
ટેકસી કરી ભારી ઉતરવાની જગ્યા પર આવે ત્યારે સાંજના સાત વાગ્યા. લંડનમાં ઘણું જોવાનું છે પણ આજે તે મુસાફરીને થાક લાગે હતું તેથી ઈડીઅન હોટેલ (કવીન્સબરી ટેરેસમાં) ગુજરાતી ઢબનું ખાણું અંગરેજી રીતે ખાઈ સુઈ ગયે. રાતના નવ વાગ્યા પછી સૂર્ય અસ્ત થ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન.
ઉતારો. લંડનમાં હટેલોનો પાર નથી. પ્રથમથી કરેલી સગવડ મુજબ મીસીસ નાઈટના હાઇડ પાર્કની બાજુમાં આવેલા (૨૪ કવીન્સબરો ટેરેસમાં) “ઇન્ડીઅન હોટેલમાં ઉતર્યો. આ હોટેલ સાધારણ છે પણ ત્યાં લગભંગ બધા ગુજરાતીઓ રહે છે એટલે નવા આવનારને સગવડ ઘણું પડે છે અને ખોરાક લગભગ ગુજરાતી ઢબન રાંધવામાં આવે છે અને પિતે વેજીટેરીઅન છે એટલે આપણને સગવડ સારી છે. એનું વર્તન પણ રીતસરનું છે.
તપાસ કરતાં જણાયું કે “હાઈજીઆ હાઉસ” (વિન્ડસર સ્ટ્રીટમાં) છે ત્યાં પણ વેજીટેરીઅન ખોરાક મળે છે તે સંબંધી આગળ લખવાનું થશે. આ સિવાય ચેખું વેજીટેરીઅન હાઉસ લંડનમાં મળવું મુશ્કેલ પડે છે. હું તે જરા અગવડ ભોગવીને પણ એ હેટેલમાં રહ્યું. લંડનમાં આવીને મારે પ્રથમ તે મારા સોલિસીટરને મળવું હતું તેને મળે. અચેસ દિવસ સુધી લંડનમાં રહેવું પડશે એટલું નક્કી થયું. બાકી ધંધાની ઘણી વાત થઈ તે સર્વને ઉપયોગી નહિ લાગે.
થોમસકુક.” બાર્કલી સ્ટ્રીટમાં થોમસકુકની એકીસમાં ગયે. તેમણે લંડનમાં એ નવી ઓફીસ બંધાવી છે. પિતાનું મકાન છે. ગંજાવર ઓફીસ છે. ત્યાં તેમની હેડઓફિસ હાલ છે. યુરોપ, એશીઆ તેમજ અમેરિકાના પ્રવાસની બધી ખબર એ લોકો ત્યાં આપે છે અને ટીકિટ પણ આપે છે, ટાઈમટેબલ કરી આખી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપના સંસ્મરણે .
ઈંગ્લાંડ
મુસાફરી ગોઠવી આપે છે અને હોટેલો પણ ગોઠવી આપે છે. અજાણ્યા મુસાફરને મેટી સગવડ છે. મારે તે ત્યાં ખાતું ખોલવાનું હતું તે કામ પ્રથમ દિવસે (તા. ૨-૬-૨૬) કર્યું.
‘ડરબી.” આજે ડરબીને જાણ દિવસ હતો. ડરબીની શરત જુન માસના પહેલા બુધવારે રમાય છે. ત્રણ વર્ષની વયના ઘેડા તેમાં દોડે છે. તેની ઉપર કરોડોને જુગાર રમાય છે અને ક ઘેડે પહેલો આવશે તેની ચર્ચા છાપાઓમાં અને લોકોમાં પંદર દિવસથી ચાલે છે. એમાં એક ઘોડે બેવાર રમી શકતા નથી. ૧૮૨૪ ના કોઈ પણ દિવસે જન્મેલા ઘેડા ત્રણ વર્ષના આ વર્ષની રમત માટે ગણાય છે અને તેથી એકજવાર દરેક ઘોડાને આ શરતમાં ઉતરવાનો સંભવ છે. તે દિવસે લગભગ ૨૦ લાખ માણસ ડાઉન્સ-એપ્સમમાં જાય છે; કઈક ધૂતારા પણ ત્યાં આવે છે. આ વર્ષે સવારથી વરસાદ સખત હતું અને ઊભા રહેવાની જગ્યા મળે તેમ નહોતું.
આ દિવસ ખૂબ વર્ષાદ પડ્યો. ઠંડી ઘણી, હું કેટલીક જગ્યાએ બપોરે ફરી આવ્યું. પણ અજાણ્યો હોવાથી આજે તે ટેક્સીની મદદ લેવી પડી. પેરિસની સુંધી ટેક્સી પાસે લંડનની ટેકસી બહુ મોંધી લાગી.
વ્યવહારલંડનના રસ્તા પેરિસના જેવા સુંદર ન લાગ્યા. અહીં જૂના મકાને પણ ઘણું છે. બાંધણું સારી તે ખરી પણ સામાન્ય રીતે પારિસ આગળ ટકી શકે નહિ.
લંડન શહેરમાં ટેકસી ઘણી છે, ટ્રામ મધ્ય શહેરમાં બીલકુલ નહિ. લંડનની વસ્તી ૭૨ લાખની એટલે ટ્રામ રસ્તો રોકે તે બીજે નહિ, તેથી ત્યાં બસ ઘણું છે. ઘણી સગવડવાળી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
અંડરગ્રાઉન્ડ
અને વારંવાર મળે, તેનાથી વ્યવહાર ચાલે છે. તેના રસ્તાના નંબરે અને નકશા આવે છે. ટ્રામ લંડનની બહાર પરામાં માઇલો સુધી જાય છે. તે પણ વીજળીથી ચાલે છે.
ટેકસી અને બસ ઉપરાંત વ્યવહારનું ત્રીજું સાધન જમીનની નીચેની રેલવે છે. એમાં કેટલીક મેટ્રો રેલવે છે તે બહુ ઊંડી નથી હતી પણ જમીન નીચે તે ખરી. ટયુબ ૮૦ થી ૧૫૦ ફીટ ઊડી હોય છે. એમાં નીચે ઉતરવા માટે લીફટ હોય છે તે લગભગ ૭૫ માણસોને લઈ નીચે ઉતરે છે. હાલમાં ઘણી જગ્યાએ Escalators એસ્કેલેટર્સ કર્યા છે તે ખરેખર અજબ ચીજ છે. આખા ચાલતા દાદરા. એના ઉપર ઊભા રહીએ એટલે જરા આગળ ચાલી પગથી બની જાય અને આપણે ઊભા ઊભા ઠેઠ નીચે ઉતરી જઈએ. બાજુમાં ચઢવાને દાદરે હોય છે. આ એસ્કેલેટર અને ટયુબ રેલવે એ લંડનની ઘણી નવાઇની ચીજોમાંની એક ગણાય છે. ઘોડાગાડી નથી, પણ બસ ટેકસી અને અંડરગ્રાઉન્ડથી ઘણે વ્યવહાર ચાલે છે. કોઈ પણ અંડરગ્રાઉન્ડ સ્ટેશને ગયા પછી ૧૦૦ સેકન્ડથી વધારે ખોટી થવું પડતું નથી એટલે બે મિનિટની અંદર બીજી ગાડી જરૂર મળે જ. એ ગાડીઓ પણ ઘણી સુંદર હોય છે. તેની ફી ૧ થી ૩ પેન્સ હોય છે. બેઠકો એવી રીતે ગોઠવેલી હોય છે કે એક બેઠક પર એકજ બેસે. વધારે ભીડ થાય તે ઊભા રહેવાના ચામડા ટાંગેલા હોય છે તે ઝાલી ઊભા રહેવું. સ્ટેશન પર લેક તૈયાર ઊભેલા હોય છે. ગાડી ઊભી રહે ત્યારે જ બારણું ઉઘડે છે. ઉતરનારા ઉતરી જાય અને બેસનારા બેસી જાય તે કામ ૧૫-૨૦ સેકન્ડમાં પતી જાય છે અને ગાડી ચાલે છે. આવા વ્યવહારને ગોઠવવા માટે સ્ટેશન પર એક પણ રેલવેને માણસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
યુરાપના સંસ્મરણા
ઈંગ્લાંડ
હોતા નથી, માત્ર ડબા વચ્ચે બારણું ઉધાડનાર હાય છે. ટીકિટ તા ઉપરના ભાગમાં વેચાય છે.
અંડરગ્રાઉન્ડની પાંચ લાઇનેા છેઃ મેટ્રાપેલીટન, સેન્ટ્રલ લંડન રેલવે, ડીસ્ટ્રીકટ રેલવે અને ગ્રેટ નારધન અને સીટિ સેકશન. જંકશન સ્ટેશન પર ઉતરી ગાડી બદલી શકાય છે. ક્યાં જવું અને કયાંથી બહાર નીકળવું તેના માર્ગદર્શક ર્ડ હાય છે અને લોકો તે સમજી તેના ઉપયોગ કરે છે. મેટ્રોમાંથી ટ્યુબમાં જવાનું હાય તા એસ્કેલેટરમાં ઉતરવું પડે છે. આ રેલવે ખરેખર જોવા લાયક છે. એના વહીવટ એટલા લાંખે પણ ચાક્કસ છે કે એનું વર્ણન લખવું મુશ્કેલ છે. સ્ટેશના ઉપર તાળવાના સંચા, ચોકલેટ સીગારેટ વિગેરેના સંચા (સ્લાટ), પણ કાંઇ મફત નહિ અને કાઇ હાજર પણ નહિ. અંદર અરધી પેની કે પેની નાખા એટલે માલ મળે અથવા તાલ થઈ જાય અને માત્ર ખલાસ થઈ ગયેા હાય તા નાખેલ સીકેા પાછા આવે, દરેક સ્ટેશને સ્ટેશનના નામના ખાર્ડ હોય છે. અંડર ગ્રાઉન્ડ તથા બસના નકશા મફત મળે છે તે પાસે રાખવાથી આવી ગાડીમાં મુસાફરી સાધી અને જલ્દી થઈ શકે છે.
અપેારે પીકાડીલી સરકસ જોયું. એ લંડનના મધ્યભાગ છે અને વ્યાપારનું મોટું સ્થળ છે. ત્યાં ચાર મોટા રસ્તા એકઠા થાય છે અને ધમાલ આખા દિવસ ધણી હાય છે.
રેસ્ટારાં–લડનમાં લાયન અને એ. ખી. સી. ના રેસ્ટારાં સેકડો છે, ત્યાં લોકો બપોરે લંચ અને ચા લે છે. અહીં કામ ધંધા ૮ અને ૯-૩૦ સવારે શરૂ થાય છે. લચના ટાઈમ સર્વત્ર હાય છે. આવા મોટા
અપેારે ૧ થી ૨
રેસ્ટારાંમાં હજારો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
ઇન્સ ઓફ કોર્ટ
હલ્પ
માણસ એક સાથે ખાય છે. આપણે વેજીટેરીઅન ખેરાક જોઈએ તે બરાબર મળી શકે છે. આટલા દિવસમાં વસ્તુનાં નામથી અમે વાકેફગાર થઈ ગયા હતા એટલે જરા પણ અગવડ વગર લાયન કરનર હાઉસમાં લંચ લીધું. ત્યાં સેંકડો ખાનારા હતા. ત્યાં વાજું બેન્ડ) વાગતું હોય છે. કોઈપણ ખાનાર પૈસા આપ્યા વગર જ નથી. ત્યાં ટીપ’ આપવી નહિ એ ઉલ્લેખ છે અને તે સારું તેઓ દશ ટકા વધારે ચાર્જ કરે છે. ઈન્સ (Inns)
પછી લીન્કનઈને જોવા ગયે. અહીં બેરિસ્ટર થવા માટે ચાર ઈન છે લીન્કન્સ ઇન, ગ્રેઝ ઈન, ઇનર ટેમ્પલ અને મીડલ ટેપલ. ચારે લંડનમાં જ છે અને બાજુ બાજુમાં છે. ભાષણ વિગેરે એકજ જગ્યાએ અપાય છે અને તેની તથા પરીક્ષાની ગોઠવણ એક સેન્ટ્રલ બોર્ડ કરે છે. બાકી ચારે ઇનમાં ડીનર થાય છે તેમાંથી દરેક ટર્મમાં છમાં જરૂર હાજરી આપવી જોઈએ. ડિનરની ફી સાથે જ લઈ લેવામાં આવે છે. બેરિસ્ટર થવા આવનાર એલ એલ બી ન હોય તે બાર ટર્મ રાખવા પડે છે. એલ એલ. બી. ને ચાર અથવા છ ટર્મ મળે છે. પણ સર્વેએ એક બેરિસ્ટરના ચુંબરમાં છ માસ વાંચ્યું છે એવું સર્ટીફીકેટ લેવું પડે છે. બારિસ્ટરની તે માટેની ફી ૫૦-૧૦૦ પાઉન્ડ છે. ઇનની ફી કુલ ૧૧૦ પાઉન્ડ થાય છે. રહેવાને ખર્ચ હોટેલને હિસાબે અને પિકેટ ખર્ચ થઈ દર માસે ૨૦ પાઉન્ડ ઘણુ થયા. આ હિસાબ ખાસ ઉપયોગી છે. ભવિષ્યમાં કોઇને મેકલતી વખત ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે.
મિડલટેપલ ચાન્સરી લેનને છેડે છે. એની લાઈબ્રેરી ઘણી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
ગંજાવર છે. તે લાઈબ્રેરીમાં સર્વથી એ મોટામાં મોટી છે. એમાં વચ્ચે અસ્કનનું બાવલું છે. બહારના ભાગમાં બારિસ્ટરના સેંબરે છે. તે ઘણુજ નાના હોય છે.
વરસાદ આજે ઘણે હતો તેથી મારે છત્રી ખરીદવી પડી અને હિંદુસ્થાનમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે વિલાયતમાં કઈ છત્રીજ રાખતું નથી અને અહીં તે દરેકને રાખતા જોયા એટલે હું વિચારમાં પડી ગયો. તપાસ કરતાં ખબર પડી કે ગઈ સાલમાં પ્રીન્સ ઓફ વેલ્સ જે ઈગ્લાંડના ડારલીંગ કહેવાય છે તેમને કોઇએ છત્રી ભેટ આપી તે તેમણે રાખી એટલે એકદમ આખી પ્રજા- સ્ત્રી અને પુરૂષો છત્રી રાખવા મંડી ગયા. એક રિવાજ કે નીકળે છે અને કે ફરી જાય છે તે ખરેખર જાણવા જેવું છે. છત્રી લેવા એક Selfridge & Co. નામના મેટા સ્ટરમાં ગયે. એ સ્ટારમાં દરેક વસ્તુ મળે. દરેક પર કિમત લખેલી હોય છે. ત્યાંથી છત્રી લીધી અને એવા સ્ટારને હવે પછી વધારે વિગતથી જોવાનું મનમાં નક્કી કર્યું.
ડરબીને દિવસ national day વરસાદથી તદ્દન બગડશે અને રાત્રે પણ બહાર નીકળાય તેવું સદર કારણે હતું જ નહિ. પુરી, દૂધ, વટાણું, દાળભાત, શાક ખાઈ સુઈ રહ્યા. હું ઉતર્યો હતો ત્યાં આવી ચીજો બનતી હતી.
“મેલ” બુધવારની રાત્રી અને ગુરૂવારની સવાર હિંદવાસી માટે અહીં “મેલ ડે” છે. ગુરૂવારે બપોરે પાંચ વાગે ટપાલ નીકળી જાય છે એટલે બુધવારની રાત અને ગુરૂવારની સવાર કાગળ લખવામાં જાય છે. દેશમાં પત્રો લખવાં એ ખાસ જરૂરી આબત છે. એ એક લ્હાવે ગણવામાં આવે છે. પરદેશમાં પ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
કુકની સહેલગાહ
આવેલો વાંચવામાં શું આનંદ થાય છે અને લખતાં કેવી મજા આવે છે તે અનુભવ વગર સમજાય નહિ.
એક મિત્રના નિમંત્રણથી બપોરે હાઈજીઆ હાઉસમાં લંચ લેવા ગયે. (37. 9 Warrington Crescent. Maida Hill, w. 9). ત્યાં એકલા વેજીટેરીઅન જ રહે છે. ઇંગ્લીશમેનેને
જ્યારે કોઈ વ્યાધિ થાય ત્યારે ડાકટર માંસ ખાવા ના પાડે છે તે વખતે તેઓ પણ ત્યાં આવે છે. ત્યાં દરેકને રહેવા માટે જુદે રૂમ અને ખાવાપીવાની પૂરતી સગવડ મળે છે. આપણા કેટલાક વિધાર્થીઓ પણ ત્યાં રહે છે.
ત્યારબાદ હીટનીને માટે સ્ટાર જોયેએ સેલ્ફી જ જેજ મેટ સ્ટોર છે.
આવતી કાલ સવારથી Itinerary No. 1 કુકને ત્યાં ગોઠવી અને તેમાં એક અમદાવાદના વકીલ સાથે થયા. એટલે હવે લંડનમાં જોવા જેવી ચીજોની હકીક્ત શરૂ થશે.
કુકની મુસાફરી... (Itinerary).
બીજે દિવસે સવારે વહેલા ઉઠી, નાસ્તો કરી, કુકની ઓફીસે (બર્કલી સ્ટ્રીટમાં) મિત્ર સાથે ગયે. કુકવાળા આગલે દિવસે ૨૧ શીલીંગ લઈ ટીકિટ આપે છે અને તેમને ત્યાં
-૪૫ પહોંચવાનું હોય છે. જેમને આખો દિવસ સાથે રહેવું હોય તેને કુકવાળા પિતાને ખર્ચ લંચ આપે છે, જેને અરધો દિવસ રહેવું હોય તેને ૧ શીલીંગ આપવા પડે છે પણ લંચ મળતું નથી. કુકની ગાડી લાંબી, મેટી, ઉઘાડી પુલમેનકાર હેય છે તેમાં ૩૦ પેસેંજર બેસે છે. કુકને એક ઘણે હુશિયાર માણસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
(ગાઇડ) આ વખત સાથે રહે છે. રસ્તે ગાડી ઊભી રાખી ભાષણ કરે છે અને જોવાની જગ્યામાં પિતાની પારટીને બધું સમજાવતે જાય છે. તેનું ઈતિહાસ અને કળાનું જ્ઞાન ઘણું સારું હોય છે.
અમારી પાર્ટી કુકની ઓફિસેથી સવારે ૮-૪૫ ચાલી. આ સહેલગાહ Itinerary No. 1 હતી. મોટે રસ્તે જે જે જાણીતાં સ્મરણસ્ત આવે તે વિષે હકીકત ગાઈડ સમજાતે જાય, ઈતિહાસ કહેતે જાય અને ગાડી આગળ ચાલે. તે ગાડીમાં ઊભું થઈ ભાષણ કરે. મુંબઈમાં પણ તે તેમ કરે છે પણ તેમાં કેટલી સગવડ છે તેને અત્યારસુધી ખ્યાલ નહિ. આવી ટુરમાં અજાણ્યા માણસને ઘણુ સગવડ પડે છે અને તે સંધી છે. (જુઓ ઉપઘાત પૃ. ૨૪)
“બીલ્ડહેલ પ્રથમ અમે ગીલ્ડહોલમાં ગયા. આ ઘણી જૂની જગ્યા છે. લોર્ડ મેયર ઓફ લંડનની ચુંટણી થયા પછી તેને અહીં તા. ૯મી નવેબરે ખાણું આપવામાં આવે છે. એ મેયર એક વર્ષ માટે લંડનને શેરીફ ગણાય છે. એ રાજ્યકારી બાબતમાં કશો ભાગ લેતું નથી. લંડન શહેરની બાબતમાં એ કાઉન્ટી કાઉન્સીલે જે સંખ્યામાં ૨૧ છે તેને ઉપરી ગણાય છે.
આ “ગીલ્ડહેલ”માં અસલ લંડન સિટિના શહેરીઓ એકઠા મળતા હતા એવી દંતકથા છે. અસલ બાંધકામ આગમાં તારાજ થયા પછી તેને કોઈ કોઈ ભાગ રહે છે. કોઈ મોટો માણસ આવે તે તેને અહીં મેયર તરફથી ખાણું આપવામાં આવે છે. લંડન શહેરનું સ્વતંત્રપણું (Freedom of the city of London) અહીં આપવામાં આવે છે. પુરાણું ચીજના પૂજક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
ગીલ્ડ હોલ
અંગરેજોને આ હેલ જેમાં અનેક ઐતિહાસિક બાબતેનું સ્મરણ થાય છે. એની બાંધણી જૂની પદ્ધતિની છે અને દેખાવ પણ જૂને લાગે છે. મને એમાં કાંઈ ખાસ આકર્ષક લાગ્યું નહિ. એમાં ગેગ અને મેગેગના બે મોટાં પુતળાં છે પણ ખાસ જોવા જેવાં નથી. ગેલેરીમાં ચિત્ર છે તે પણ સાધારણ પ્રકારનાં છે. સાથે નાનું સંગ્રહસ્થાન (મ્યુઝીયમ) રાખ્યું છે તેમાં પુરાણી વસ્તુઓ એકઠી કરી છે. સેકસન અને રમન શહેરનાં કેટલાંક અવશેષે જાળવી રાખ્યાં છે. મેન્શન હાઉસ”નામનું વિશાળ ગુલ બાજુમાં છે જે એક વર્ષ પર્યત લંડનના મેયરનું નિવાસસ્થાન બને છે. તેમાં મેટે હેલ છે. બહારને દેખાવ તદ્દન અનાકર્ષક (full) છે. મેન્શન હાઉસમાં મેટાં મોટાં ફડ થયાની હકીક્ત વાંચેલી અને ગીલ્ડહાલનાં ભાષણ વાંચેલાં; પણ અહીં કોઈ અસાધારણ ન દેખાવાથી જરા નાસીપાસી થઈ.
બેંક ઓફ ઈંગ્લાંડ” “રાયેલ એકસચેંજ'. ત્યાંથી આગળ ચાલતાં બેંક ઓફ ઈગ્લાંડ અને રોયલ એકસચેંજ દૂરથી જોયા. મકાનની ભવ્યતા બહુ ન લાગી. તેમાં તેનું ઘણું છે એ વાતથી ઘણાને મેહ થશે. સાધારણ રીતે ત્યાં પાંચ કરોડ પાઉન્ડનું સેનું રહે છે. લંડનમાં સને ૧૬૬૬ માં આગ લાગી તે વાતનું સ્મરણ હજી લેકેને બહુ હોય એમ જણાય છે. એ આગમાં ૮૮ ચર્ચ અને લગભગ આખું લડન તારાજ થઈ ગયેલું. તે વખતે રહી ગયેલાં કઈ કઈ મકાને હજુ દેખાય છે. લંડનને દેખાવ તેથી એક સરખી રીતે પેરિસના જે મેહક લાગતો નથી. એ આગનું એક સ્મારક ઊભું કર્યું છે તે રસ્તે જોવામાં આવ્યું, બાર્થેલેમ્સ હોસ્પીટલ પણ બહારથી જોઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ યુરેપના સંસ્મરણો
ક્લાંડ લંડન ટાવર. ત્યાંથી અમે લંડન ટાવર જેવા ગયા. રેમ્સ નદીના કાંઠા ઉપર અનેક ભયંકર અત્યાચાર, મનુષ્ય લેહ અને ખૂનના સાક્ષી આ ટાવર ઓફ લંડનને જોતાં ત્રાસ થાય તેમ છે. બ્રિટિશ લકે એને લોકોને લડાયક જુસ્સો જાળવી રાખનાર તરીકે ઓળખે છે. ઈસવીસનના દશમા સૈકાથી એને ચાલુ ઈતિહાસ છે. અહીં કેટલાયને મારી નાખ્યા, ઘણાને કેદ રાખ્યા અને કઈકના જીવ લીધા છે. એની બાંધણી એવા પ્રકારની છે કે એમાં કેદ પડેલે કોઈ પણ માણસ બહાર નીકળી શકે નહિ, છતાં કાવાદાવાથી કેટલાએ બહાર નીકળી ગયા છે તેનો ઈતિહાસ ગાઇડ આપણને કહે છે. અહીં મહારાણી છલીઝબેથને કેદ રાખવામાં આવી હતી. અગાઉ આ રાજ્યમહેલ હતા અને રાજા ગાદી ઉપર બેસે ત્યારે આ ટાવરમાંથી નીકળી વેસ્ટમીનીસ્ટર એબીમાં જતા હતા, જ્યાં રાજ્યારોહણની ક્રિયા થતી હતી. અંદર નાના નાના ઓરડાઓ છે તેમાં કોને કોને કેદ રાખવામાં આવ્યા હતા તે બહુ હસથી બતાવવામાં આવે છે. એક Bloody Tower કહેવાય છે તેમાં ડ્યુક ઓફ નેરઘંબરકાંડ પિતાને હાથે મરી ગયેલ છે. એને બે માળ છે. ચારે તરફ હથિયાર, બખતર અને નાનાં મોટાં ભાલાં તરવાર વિગેરે આવી રહેલાં છે. અંદર એક નાનું એપલ (chapel) છે. એવા નાનાં દેવળો દરેક મોટા મહેલમાં હોય છે. તે ઘરદેરાસર જેવું ખાનગી મિલકતનું ગણાય છે અને તેને ઉપયોગ મહેલમાં રહેનાર કરે છે અને ખાસ કરીને તે રાજાની પ્રાર્થના માટે ગણાય છે. હાઈટ ટાવર મોટો છે. ચાર્લ્સ બીજાએ ગાદી કઈ જગ્યાએ બેસી છોડી દીધી તે અહીં બતાવવામાં આવે છે. ઉપર ચઢવાને દાદરે ગેળ છે. પગથી નાનાં નાનાં છે. બહાર ફરી દેવાની અથવા મારી નાખવાની જગ્યા છે. લેડી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
લડન
લૅંડન ટાવર
૧૦૧
જેન ચેતા અહીં' શિરચ્છેદ કરવામાં આવ્યા હતા. ટાવરમાં નવસે વર્ષના જૂનાં હથિયારા અને ખખતા જાળવી રાખ્યાં છે. એક મોટા જમવાના ખડ છે. સાથે વેકીલ્ડ ટાવરમાં રાજ્યનું ઝવેરાત ખાસ જોવા જેવું છે. અહીં રાજા રાણીના મુગટ અને ખાસ કરીને Kohinoor કાહિનૂર જોવા જેવા છે. અત્યારે આફ્રિકાના મોટા હીરા કુલીનન ડાયમન્ડ (Cullinan) લભ્ય થવાથી કેાહિનૂરને શહેનશાહબાનુના મુગટમાં મૂકયે છે પણ કિંમત તે। કાહિનૂરનીજ વધારે થાય છે. એ સિવાય રાદડ વિગેરે અનેક હીરામાણેકની ચીજો સર્વને દૂરથી બતાવવામાં આવે છે. દરેક જગ્યાએ દાખલ થવાની પી હાય છે. કુકની સહેલગાહમાં જઈએ ત્યારે બધી પી તે લોકો આપે છે. આ બાદશાહી ઝવેરાત બહુ સારી રીતે જાળવી રાખવામાં આવ્યું છે અને ચેકીપેરા પણ ઘણા છે,
ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ કરફ્યુ એલ (Curfeu bell) અહીં છે તે રાત્રે વગાડવામાં આવે છે.
અહીંના ડુટગાર્ડના અને વારડરના પહેરવેશા જોવાલાયક હાય છે. તે ધણા જૂના વખતના પોશાક પહેરે છે, અને તે ધણા વિચિત્ર-જૂદી જાતના લાગે છે. તે બન્નેમાંથી ુટગાર્ડ તેા પથ્થરની જેમ સીધા અને લગભગ હાલ્યા ચાલ્યા વગર ઊભા રહે છે. તે ખીટસ કહેવાય છે. છઠ્ઠા એડવર્ડ એને ચેામન એક ગાર્ડ એક્સ્ટ્રાર્પીનરી'નું નામ આપ્યું. આ સિપાઇઓ અને વાડરાને જોતાં પૂર્વ કાળમાં અંગરેજેમાં કેટલી ભયંકરતા અને સહનશીલતા હશે તેના પ્યાલ આવે છે. એ હાલ્યા ચાયા વગર કેટલાએ વખત સુધી સ્થિર ઊભા રહી શકે છે.
"
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
યુરોપનાં સંસ્મરણે ઈંગ્લાંડ ". ટાવર ઓક લંડન જતાં મનમાં ખેદ થાય તેવું છે. અહીં અનેક નિર્દોષ પ્રાણીઓને ઘાત થયું છે. આ ભૂમિએ કઈકને જમીનસરસા કરી દીધા છે, કઈકને ફાંસીએ ચઢતાં જોયા છે, પાપને અને મનુષ્યના રક્તને અહીં બેસુમાર ઉપયોગ અને નાશ
છે. અંગરેજોને લડાયક જુસ્સો (martial spirit) વધારવા આ ઐતિહાસિક ભૂમિને બરાબર જાળવી રાખી છે. આ વાતની દરેક વિગત યાદ રાખી તે પર વિવેચન થાય છે તેથી લડાયક જુસ્સો વધે છે એવી તે લોકોની માન્યતા છે. ક્રરતાને પણ અમુક અંશે જાળવી રાખે તેજ દેશ બીજા સામે ટક્કર લઈ શકે એમ લોર્ડ કીચનર તેમને શીખવી ગયો છે અને લડાઈની તૈયારી તે સુલેહનું રણશીંગડું છે એમ મી. એડ જેવા વિદ્વાન તેમને સમજાવી ગયો છે. આખું કૌટિલ્યશાસ્ત્ર અને વાત્સાયનના કામસૂત્રે અહીં અમલમાં મૂકાયાં છે. આપણે તે વાંચીને આનંદ પામીએ છીએ, અહીં તે અમલમાં મૂકાય છે. આપણે સારું વાંચીએ તે વખાણ કરી બેસી રહીએ છીએ પણ આ લોકો વાંચવાથી કદિ સંતોષ માનતા નથી. લડાયક પ્રજાએ જુઓ મેળવે ગણાય કે નહિ તે નિર્માલ્ય પ્રજાને ન માલુમ પડે, પણ સોલંકીને સમય યાદ કરીએ ત્યારે ઘરમાં પણ હથિયારો રખાતાં અને તાલીમ દરેક વાણુઆને લેવી પડતી તે વાત વિચારતાં આ હકીકતનું સાર્થપણું સમજાય છે. હિંદુમહાસભા આ દિશાએ જે પ્રયત્ન કરે છે તેમાં રહસ્ય શું છે તે ખરેખર વિચારવા જેવું છે. આ સંબંધમાં બન્નેમાંથી કોઈ પણ બાજુએ નિર્ણય કરતાં પહેલાં ઘણે વિચાર કરવો પડે તેમ છે. સેંટલ કેથીફૂલ.
ત્યાંથી સેંટલનું કથીરૂલ (મંદીર) જેવા ગયા. મને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
સેટપાલ દેવળ
૧૦૩
આ મંદિર જોતાં એ કારણે બહુ આનદ થયા. એક તેા અંગ્રેજો પોતાના જૂનાં મંદિરા માટે બહુ માન ધરાવે છે તે કારણે અને ખીજાં તેઓએ તેમાં દેશના આગેવાનને આપેલાં સ્થાનને કારણે. ઈંગ્લાંડનું આ મેટામાં મેટું દેવળ છે. એને ઇતિહાસ તા ઘણા જૂના છે પણ ૧૬૬૬ની મોટી આગમાં બળી ગયા પછી કરો રૂપીઆ ખરચી અત્યારે નવું મંદિર બનાવ્યું છે. એની નવી રચનાની આકૃતિ કરનાર રેન ( Wren ) નામને પ્રસિદ્ધ શિલ્પી હતા અને તેના કિરાએ એ કામ પૂરૂં કર્યું. એમાં છ એકર જમીન રેકાયલી છે. પ્રજાના પૈસાથીજ એ બધાયલું છે. સને ૧૬૯૭ માં કામ પૂરૂં થયું ત્યારે તેના પર લગભગ ણા લાખ પાઉન્ડના ખર્ચે થયેલા. એના શિલ્પી રૈનને ત્યાંજ ાટવામાં આવ્યા છે. એમાં જે સ્મરણચિહ્નસ્મરણુસ્તંભો છે તેમાં વેલીંગટન ( ડયુક )નું સર્વથી સુંદર ગણાય છે. લેર્ડ રાખર્ટ્સને પણ ત્યાં સ્થાન મળ્યુ છે. એમાં લડાઈમાં નામ કાઢનારનેજ સ્થાન મળ્યાં હાય એમ લાગે છે. વાટ્ટસના એ ચિત્રા ભીંતપર બહુ મજાનાં લાગે છે. એકમાં ‘ સમય મરણુ અને ચુકાદા છે અને ખીજામાં · સુલેહ અને ભલાઈ' છે. સમજી વિચારીને જોવાલાયક આ ચિત્રા છે.
>
6
"
ગેલેરી પર જવાની ફી ૬ પેની છે. ઉપર જઇ જરૂર જોવાલાયક છે. એ વીસ્પરી’ગ ગેલરી ? અવાજના સિદ્ધાન્તના પ્યાલ આપે તેવી છે. એ કેથીડ્રલની લંબાઈ ૫૧૯ ફીટ છે. એના મોટા ઘુમટ (dome) ૨૨૫ ×ીટ બહારથી છે અને અંદરનુ ડાયામીટર ૧૧૨ ફીટ છે. આ દેવળ ધણું ભવ્ય છે. અહીં ક્ષણા માટા પુરૂષોને દાટવામાં આવ્યા છે પણ તે જે સૈકાના જ છે. અહીં અફધાન વેરનું મેમેરીયલ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરાપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
એના પાયા કાચા ડાવાથી વારંવાર નુકસાન થાય છે. હુમાં લાખા રૂપીઆ એકઠા કરી આખા છે. મેટા પીલરા સમરાવે છે. ઉપરની ગેલેરી ૧૧૨ ફીટને અંતરે છે છતાં એક આજી ખેલે તે સામે સંભળાય છે. અંદરનાં ચિત્રે પણ સારાં છે. હજારા માસા એક સાથે બેસી શકે એવી એની ભવ્ય Àઠવણુ છે.
૧૦૪
આ દેવળની બહાર કબૂતર (પારેવાં) ઘણાં એકઠાં થાય છે. ધણા શોખીન પ્રેમાળ આવનારા એ પેન્સના જુવારદાણા લઈ કબૂતરને હાથપર બેસાડી ખવરાવે છે. કબૂતરને વિશ્વાસ એટલા બેસી ગયા છે કે તે માણસના હાથપર બેસી તેપરના દાણા ખાય છે. મેં પણ એ ખેતીનુ દાણાનું પેકેટ લઈ કબૂતરાને ઉજાણી કરાવી. આપણા ગામેમાં કબૂતરને ચણુ નખાય છે તે યાદ આવે તેવું છે.
સેટ પાલના દેવળ ઉપરથી નૂની વસ્તુઓ જાળવવા આપણે કેટલે પ્રયાસ કરવા જોઈ એ તે વિચારાયાગ્ય છે. તીર્થસ્થાના નવાં બની શકતાં નથી, હાય તેને નાશ થાય તે ગયાંજ સમજવાં. નીચે ક્રીપ્ટમાં નેલસન, વેલીંગ્ટન, રેન, રેતેાલ્ડસ, ટરનર વિગેરેની કમરે છે અને લોર્ડ કિચનરની યાદગીરી ( memorial) છે.
5.
ખારે સવા વાગે સવારની સહેલ પૂરી થઈ. કુક તરફથી સારા રેસ્ટારાંમાં ( Florence West End)માં લચ મળ્યું. મારે તે વેજીટેબલ્સ લેવાનાં હતાં, તે પણુ સારી રીતે ત્યાં મળ્યાં. પાછા ૨૨૫ બપોરે બપારની ઇટીની ’
"
શરૂ થયું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણો. છે
St. Paul's Cathedral, London
સેટ પોલ્સ કેથી ડૂલ. (લંડન.)
[ પૃ. ૧૦૪.
•
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
'નેશનલ ગેલેરી
૧૦૫
લહન મ્યુઝીઅમ
પ્રથમ લંડન મ્યુઝીયમમાં ગયા. બ્રિટિશ મ્યુઝીઅમ તદન જુદું છે. તેની બાબત આગળ ઉપર આવશે. લંડન મ્યુઝીઅમમાં ખૂદ લંડનની વસ્તુઓનો સંગ્રહ છે. એમાં લંડનના પહેરવેશ પહેલા સૈકાથી અત્યારસુધીના મૂક્યા છે. ચિત્રકામ ઘણું છે. વિકટેરીઆ રાણી તથા અત્યારના શહેનશાહ તથા શહેનશાહબાનુના બે મૂક્યા છે. રાણીએ નાનપણમાં રમવા માટે વાપરેલી ચીજોને સંગ્રહ છે અને પક્વાડે એક જગ્યાએ અસલ રોમના સમયની એક હોડી હાથમાં આવેલી તેને ગોઠવી છે. આ સંગ્રહ સારો છે. કેટલાંક ચિત્રો-પેન્ટીગે જોવાલાયક છે. એમાં ૧૯ ઓરડા છે. જેમાં બહુ વખત લાગે તેમ નથી. જૂની વસ્તુને સંગ્રહ કરવાનો શોખ કેવો હોય છે અને તેને કેમ ગોઠવવી તેને અભ્યાસ કરવા જેવો છે. પુરાણકાળથી વેશમાં કે કે ફેરફાર થયો તેનું દશ્ય છે. લંડનના અનેક રીતે લીધેલાં જુદા જુદા સમયનાં ચિત્રો બહુ મેટી સંખ્યામાં છે અને દરેક ઓરડે રોકાવાર ગોઠવ્યો છે. નેશનલ ગેલેરી.
ત્યાંથી નેશનલ ગેલેરી જોવા ગયા. અહીં ચિત્રને પાર નથી. ઘણું સારાં સેંકડે પેઈન્ટીંગે અહીં ગોઠવ્યાં છે. બહુ જોવાલાયક આ સંગ્રહ છે. એમાં રેનેડ મેન્સબર, રોમની અને હગાર્થને સંગ્રહ જોવાલાયક છે. દરેક સંગ્રહ સૈકાવાર ગોઠવેલ છે. આવા સંગ્રહમાં ખૂબ એ છે કે દરેક પક્યરની નીચે છે, કાનું છે, કઈ સાલમાં થયેલું છે અને તેનો ચિતરનાર કોણ છે તેનાં નામે આપ્યાં છે. કેટલાંક ચિવે તે એવાં સુંદર છે કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
તેનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ પડે. લગભગ દરેક ચિત્ર જોવાલાયક છે પણ અમે તે સારાં સારાં ચિત્રો વખતના પ્રમાણમાં જોયાં. ગાઈડ સારાં ચિત્રો પર ધ્યાન ખેંચે, બાકી બધાં ઉપર ઉપરથી જોઈને ચાલ્યા જઈએ.
બધા મળીને ૨૮ ઓરડા આ નેશનલ ગેલેરીમાં છે. એ શહેરની વચ્ચે ટ્રફાલગર સ્કવેરમાં આવેલ છે. એમાં ઈટાલીઅન સ્કૂલ, બ્રીટિશ સ્કૂલ, ફ્રેન્ચ સ્કૂલ, સ્પેનીશ સ્કૂલ, નેધરલેન્ડ સ્કૂલ, જર્મન સ્કૂલ-એમ દરેકના જૂદા જૂદા ઓરડા છે અને સંપૂર્ણ વિગત કેટલેગમાં મળી આવે છે. ચાર હજાર ઉપરાંત ચિત્ર છે. નીચેનાં ચિત્ર ખાસ જોવાલાયક મને લાગ્યાં –
નં. ર૭૫ મેડેના અને પુત્ર (ચિત્રકારબેટીસેલી). નં. ૭૮૦ આપણા લોર્ડની કબર ( , માઇકલ એજેલ) નં. ૨૦૦ પ્રાર્થના કરતી મેડાના ( , સેસેકેરેટે). નં. ૧૨ જમીનને દેખાવ ( , ટરનર ). નં. ૯૪૩ ક્રાઈસ્ટનું ક્રોસ પર ચઢવું ( , રાફેલ). નં. ૧૧૭૨ ઘોડાપર પહેલો ચાર્લ્સ (, વનડીક). નં. ૩૧૧૧ મેડોના પુત્ર અને એંજલ( , બેકેશીઓ).
ક્રાઈસ્ટની માતાનાં-મેડેનાનાં ચિત્રે દરેક ચિત્રકારે ચીતર્યાં છે. બનતા સુધી કુદરતી દેખાવ અને બાઈબલના પ્રસંગો પર ચિત્રે ચીતરવાનું કામ વધારે જોવામાં આવે છે. અંગરેજોએ કોઈ પણ સ્કૂલ છોડી નથી, સર્વ દેશપરદેશી સ્કૂલનાં ચિત્રને સંગ્રહ કર્યો છે. આ સંગ્રહ ૧૦૦ વર્ષની અંદર થયું છે. એમાં પેસતાં જ લખ્યું છે કે “જે મહાન પુરૂષેનાં કામે જમાનાની કટિમાં ઉતરી આવ્યાં છે તેના તરફ એવાં માન અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
- હાઈડપાર્ક
૧૦૭
ભક્તિ ઘટે કે જેવાં આધુનિક કોઈ માગી શકે નહિ.” આ ધોરણે પ્રાચીનને અત્ર સ્થાન મળ્યું છે. આખી ગેલેરી જોતાં તે દિવસો થાય અને કલાકારને તે એક ચિત્ર જોતાં પણ કલાકે થાય તેવો સધન આ વિશ્વસંગ્રહ છે. હાઈડપાર્ક
ત્યાંથી હાઈડપાર્ક અને કેન્સીંચન ગાર્ડનમાં ફર્યા. આ હાઇડ પાર્ક એ લંડનનું લંગ (ફેફરું) ગણાય છે. એ ઘણી મોટી જગ્યા રોકે છે. એમાં વચ્ચે નાનું તળાવ જેવું છે. અને ગાર્ડનની વચ્ચે એક આડેઅવળો ઝરે છે, તે “સરપન્ટાઈનના નામથી ઓળખાય છે. તેને એક નાકે પ્રીન્સ કેન્સર્ટ આલ્બર્ટનું ભવ્ય બાવલું છે. અમારી ગાડી એ રસ્તેથી લીધી. અમે આ બાગની નજીકજ ઉતરેલા છીએ એટલે ત્યાં અવારનવાર આવવાનું થશે ત્યારે એની વધારે વિગત મેળવાશે.
સવાપાંચ વાગે અમારી આ નં. ૧ની સહેલગાહ પૂરી થઈ. આજે ઘણું નવું ઉપર ટપકે જોયું. અમે આવતી કાલની નં. ૨ની સહેલગાહની પણ ટીકિટ લીધી હતી તેથી ત્યાં જવાના ઉત્સાહમાં આજે રાત્રે આરામ લીધે.
બીજે દિવસ (તા. પ-૬-ર૬). થોમસ કુકની “ઇટીનરરી માં ફરવાનો આ બીજો દિવસ હતે. ૮-૪૫ સવારે શરૂ થાય છે. હું અને મારા મિત્ર વખતસર બાર્કલીસ્ટ્રીટની કુકની હેડ ઓફિસમાં ગયા. ત્યાં મેટી બસ તૈયાર હતી. અમારી સાથે બીજા ૨૫ જોનારા હતા. આજે ઘણી અમેરીકન લેડીઝ હતી અને ગાઈડ તરીકે કામ કરનાર ગઈ કાલવાળા જ અંગરેજ ગૃહસ્થ હતો. ગાઈડ બહુ ચતુર હોય છે અને ઇતિહાસ ભૂગેળના તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈંગ્લાંડ ઘણાજ જાણતા હોય છે. બધા સમજે તેવી રીતે અંગરેજીમાં બેલે છે.
પીકાડેલી વિગેરે મોટા રસ્તાઓ ઓળંગી અમે ટેમ્સ નદી પર આવ્યા. તેના પર મોટા પુલે છે. એક પૂલપર પસાર થઈ સામી બાજુએ ગયા. ટેમ્સ નદીને પ્રભાતને દેખાવ સુંદર લાગે છે અને આજે જરા વરસાદ થયો હતો એટલે વધારે રળિયામણો લાગતા હતા.
નેશનલ ગેલેરી એફ આર્સ જે Tate Gallery ટેટ ગેલેરીના નામથી ઓળખાય છે ત્યાં પ્રથમ ગયા. એક ખાંડના દલાલ મી. ટેટ અથવા ટાટે નામના ગૃહસ્થ એ ગેલેરી બક્ષીસ કરી છે અને એની માલકી પ્રજાકીય છે. એમાં જૂદા જાદા ૨૬ ઓરડામાં આર્ટસના નમુનાનાં સેંકડે ચિત્રો છે. એમાં વેટ અને રેનસ અને મીલેની અદ્ભુત ચીત્ર છે અને દરેકની નીચે તે ચિત્રમાં શાને દેખાવ કે પેઈન્ટીંગ છે તે બતાવવા સાથે તેના ચિતરનારનું નામ અને સંવત કેટલીક વાર ચક્કસ અને કેટલીક વાર આશરે લખ્યા હોય છે. આ અર્વાચીન ચિત્રસંગ્રહ છે. ત્યાંની જૂદી ગાઈડ બુક મળે છે. પણ મારી પાસે તે કુકની લંડનની ગાઈડમાં તેનું વર્ણન હતું અને તે મેં વાંચી લીધું હતું તેનાથી જ ચલાવ્યું. આખી ગેલેરી જોવા લાયક છે. લંડનને ચિત્રસંગ્રહ પણ ઘણે સારે છે એમ જણાયું. પેરિસમાં લુવ્ર જોયા પછી એટલાં ચિત્ર અહીં નહિ હોય એમ લાગતું હતું પણ ચિત્ર ઘણું સ્થાનપર વહેંચાયેલાં છે તેથી જ એમ લાગે છે. ચિત્રો અહીં British Museum, ટગેલેરી, વેલેસ કલેકશન વિગેરે ઘણી જગ્યાએ છે. દરેક ચિત્ર જોવા લાયક છે. અમે તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
હાઉસીસ ઓફ પાર્લામેન્ટ
૧૦૯
અંગરેજીમાં જેને “ફલાઈંગ વિઝીટ ઉડતી મુલાકાત કહે છે તેમ કર્યું. આ ચિત્રસંગ્રહને નાકે Mallais નામના મેટા પેઈન્ટરનું સુંદર બાવલું છે અને બહાર ચોગાનમાં Reynolds નું બૅઝ, બાવલું છે. આ ચિત્રસંગ્રહ ઘણો સારો છે. ધનીક વર્ગ ઉપર દેશનો હક્ક છે એ વાત અંગરેજો બહુ સારી રીતે સ્વીકારે છે
અને એને આ પુરાવો છે અને એ ખાસ ધડે લેવા લાયક છે. લશ્કરી પાયદોસ્ત.
લડાઈના વખતમાં લશ્કરમાં સારું કામ કરનાર એક ડોક્ટર બાજુની હોસ્પીટલમાં ગુજરી ગયું હતું તેને લશ્કરી માન આપવા બાજુમાં લશ્કર અને બેન્ડ ગોઠવાયાં હતાં. મરણ પછીની ક્રિયા કેટલી ગંભીરતાથી કરવામાં આવે છે તે જોવા લાયક હતું. ફુટ ગાડેને ભવ્ય પહેરવેશ અને બેન્ડના ગંભીર અવાજોની વચ્ચે ધીમી ચાલે કેફીન ચાલે ત્યારે તેની સાથે આપણી અંત્યેષ્ઠીની દોડાદેડ જરા ખેદ કરાવે તેવી લાગે છે. બહુ ગંભીરતા-શાંતિ મરણ વખતે અને મરણ પછી અહીં જોવામાં આવી. મરેલાની કબર પર ફૂલ ચઢાવવાં, ત્યાં જ પ્રાર્થના કરવી, તેને યાદ કરવા અને તેના ગુણગાન કરવા એ બહુ અનુકરણ કરવા યોગ્ય પ્રથા છે. આપણી બાળવાની રીત તંદુરસ્તીને હિસાબે વખાણવા યોગ્ય છે પણ ચિતામાં વાંસડા ખસવા એ નિષ્ફરતાનો ભાસ કરાવે છે. એમાં હૃદયની કમળતાનો નાશ થાય છે. સુવિખ્યાત મૃતનાં સંસ્મરણો કેવી રીતે રહે છે તે આજેજ આગળ અનુભવ્યું છે
ત્યાં એ ઉપર વધારે અવલોકન થશે. હાઉસીસ એફ પાર્લામેન્ટ. | દર શનિવારે હાઉસીસ ઓફ પાર્લામેન્ટ ખુલ્લાં રહે છે અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
જેનારા અંદર જઈ શકે છે. કુકવાળાએ એવી ગોઠવણ કરી છે કે શનિવારે બને સભાગ્રહો બતાવવાં, બીજા દિવસે કાયદાના ટેમ્પલ્સ (Inns of Court) જ્યાં રહી બારિસ્ટર થવાય છે તે બતાવવાં. અમે તેથી આજે પાર્લામેન્ટનાં મકાને જોવા ગયા.
પાર્લામેન્ટનું મકાન ગંજાવર છે. બન્ને સભાગૃહે એક બીજાની પાસે છે. પ્રથમ ઘણું મટે ટાવર આવે છે. એની ઉંચાઈ ૩૧૬ ફીટ છે. એનું ડાયલ ૨૩ ફીટ છે, મીનિટ કાટ ૧૪ ફીટ લાંબે છે અને એને ઘંટ ૧૩ ટનને છે. નીચેથી તો એ રાજાબાઈ ટાવર જેટલેજ ઊંચે દેખાય છે. એ ટાવરની બાજુમાં હાઉસ ઓફ લોડ–દીવાને ખાસ છે. એમાં જતાં જમણી બાજુએ રાજાને દર વાજો આવે છે ત્યાંથી મોટા પ્રસંગે રાજા અંદર આવે છે. તેને કપડાં પહેરવાની જગ્યા સામે છે ત્યાંથી તે મેટો ઝ પહેરે છે. લોની જગ્યા બહુ નાની છે. વચ્ચે રાજા રાણીને બેસવાની જગ્યા છે અને તેની અગાડી ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ ઉનની કોથળી (wool sack) ઉપર Lord High Chancellor ને બેસવાની ખુરશી છે. ઉમરાને હેલ ૮૦ ફીટ અને ૪૫ ફીટ છે એટલે આપણા મુંબઈના ટાઉન હોલથી પણ ઘણું નાનું છે. બેસવાની ગેલેરી છે અને પાટલીઓ ઉપર ચામડું મઢેલું છે. સામે આમવર્ગને ઊભા રહેવાની જગ્યા છે. તેમાં પચીસેક સભાસદ ઊભા રહી શકે. બાકીના બહારના એન્ટી બરમાં ઊભા રહે છે. પાર્લામેન્ટ ખુલી મૂકે ત્યારે રાજા ભાષણ કરે તે વખતે કોમન્સ અહીં ઊભા ઊભા સાંભળે છે. આ હેલ ઘણે સાંકડે લાગે છે.
સભાગૃહની બાજુમાં પીયર્સ કેરીડર છે ત્યાં નાના નાના ઓરડાઓ છે. રાત્રે મૂકવા માટે એક સ્ટેન્ડ છે તેમાં પણ જગ્યાને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
હાઉસીસ ઓફ પાર્લામેન્ટ
૧૧૧
સંકોચ ઘણે છે. કોરીડરમાં કેટલાંક frescos ચિત્ર છે. કુલ આઠ ચિત્રો છે: પહેલાં ચાર્લ્સનું funeral વિગેરે. ત્યાંથી સીધા આમની સભામાં જવાય છે. વચ્ચે બીજા ચાર ફેકો આવે છે. કેમન્સને રૂમ તે ઘણો માને છે. એમાં કુલ ૪૭૦ મેંબરો દબાઈને બેસી શકે. કુલ ૬૭૦ મેંબરે છે તે હાજર હોય તે સર્વને બેસવાની જગ્યા નથી. બહાર કરીડરમાં ઊભા રહે. ભાષણ બહારથી થાય નહિ. છગેલેરી ઉપર નીચે કરીને ૪૭૦ની ઘણા સંકોચથી જગ્યા કરી છે. આવા આખી દુનિયાની કુલ પાર્લામેન્ટની માતા માટે આ નાનો રૂમ જોઈ ઘણી નવાઈ લાગી, કાંઈક નાસીપાસી પણ થઈ હાઉસમાં બીજા નાના નાના રૂમે તો ઘણું છે, પણ ખુદ હાઉસ ઘણુંજ નાનું દેખાય છે. પ્રમુખને બેસવાની સામી જગ્યાએ
સ્પીકર બેસે છે. તેની જમણી બાજુએ જે પાર્ટી સત્તામાં હેય તે બેસે છે અને ડાબી બાજુએ વિરૂદ્ધ પક્ષ બેસે છે. આ હેલનો ઈતિહાસ ૧૩૦૦ વર્ષ છે અને અંગરેજે સ્થિતિચુસ્ત હોવાથી એ હલને છેડતા નથી અને બીજે બંધાવતા નથી. જ્યાં આખી દુનિયાનું રાજકારણ ચરચાય ત્યાં હાલવા ચાલવાની પૂરતી જગ્યા ન હોય તે આપણું પરદેશી નજરે તે બહુ નવાઈ જેવું લાગે.
સર્વની ઉપર લેસની નાની ગેલેરી છે. સુવિખ્યાત વીઝીટરોની ગેલેરી છે. અહીં કામ ચાલતું હોય ત્યારે આવવાને પાસ મેળવવો પડે છે પણ વિઝીટરો માટે જગ્યા ઘણી જ થોડી છે તેથી ચીઠ્ઠી નાખી હક પાર્લામેન્ટના અમુક મેંબરને અપાય છે અને તેની ભલામણ વાળ વિઝીટર આવી શકે એમ ગોઠવણ છે. આવી ચીઠ્ઠીથી આવનારને દાખલ કરે ત્યારે તેની સહી લે છે, બેસવાની જગ્યા ચઢતી ઉતરતી છે. એક સાથે બસ વિઝટરે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ યુરેપનાં સંરમારણે ઈંગ્લાંડ બેસી શકે. વિઝીટરોને અવાજ કરવાની કે ચાળા કરવાની મનાઈ છે. જ્યારે અગત્યને સવાલ ચર્ચાતું હોય ત્યારે અહીં ઘણું ગીચ હાજરી થાય છે.
બહારના ભાગમાં Westminster Hall છે. ત્યાં અગાઉ બધી કોરટ બેસતી. હાલ તે હાલ ખાલી છે. તે જવા આવવાના રસ્તા તરીકે વપરાય છે. અગાઉ ચાર્લ્સ પહેલાની, વોરન હેસ્ટીગ્સની અને બીજી અનેક તપાસ આ હેલમાં થયેલી એમ કહે છે.
જ્યારે મત લેવાના હેય છે ત્યારે “ડીવીઝન લેબી (Lobby) માં મેંબરે જાય છે. તે ભાગ કેઈને બતાવતા નથી. તે વખતે જેમને જગ્યા અંદર ન મળી હોય તે પણ મત આપી શકે છે. રસ્તા ઉપર આવેલા મોટા હોલમાં જ્યાં trials તપાસ અગાઉ થતી ત્યાં તદ્દન ખાલી વિભાગ છે પણ તે નીચેના ભાગમાં છે. એડસ્ટન મરી ગયા પછી તેના શબને લોકો માન આપે તે સારૂ અહીં બતાવવામાં આવ્યું હતું. આનું નામ Westminster hall છે. આ મોટા હેલમાં વિશાળ છાપરું છે છતાં એક પણ થાંભલો નથી. હાઉસ ઓફ લોર્ડસમાં અપીલરટ બેસે છે ત્યારે બારિસ્ટર હાજર થાય છે. અહીં પિવિ કાઉન્સીલને સ્થાન નથી. તેનું સ્થાન નજીકમાં જ છે જે હવે પછી જવાનું છે.
અંગરેજો આ પાર્લામેન્ટ ઉપર બહુ મોહ રાખે છે, પિતાના છૂટાપણાનું એને સ્થાન ગણે છે અને એના કુલ કામકાજમાં ઘણો રસ લે છે. પાર્લામેન્ટ ઘણું ખરું બપોરે બે વાગે મળે છે અને અરધી રાત સુધી એનું કામકાજ ચાલે છે. બીજે દિવસે સવારે તેને કુલ રિપોર્ટ છપાય છે અને અંડરગ્રાઉન્ડ રેલવેમાં બસમાં અને પિતાને ઘેર હજારે લોકો તે વાંચે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેન્ટીલ્સ્ટર એખી
૧૧૩
હાઉસનું કામ ચાલતું હાય ત્યારે ફરીવાર જોવા આવવા વિચાર રાખ્યા છે, પણ તે તે સગવડ મળી શકવા ઉપર—પાસ મળવા ઉપર આધાર છે.
વેસ્ટસીન્સ્ડર એબી.
ત્યાંથી અમે વેઢમીન્ટર એખી જોવા ગયા. અંગરેજી ઇતિહાસ વાંચનારને આ પ્રસિદ્ધ જગ્યાનું નામ અપરિચિત ન જ હાય. આ જગ્યા ધણી વિશાળ અને અનેક પ્રકારના ઇતિહાસના બનાવાથી ભરપૂર છે. ઇગ્લાંડ અથવા ગ્રેટશ્રીટનના સર્વ રાજાઓની જીદંગીના મહત્વના એ પ્રસગા અહીં અને છેઃ એને ગાદી અહીં અપાય છે, રાજ્યારાહણુની ક્રિયા અહીં થાય છે અને એના મરણની ક્રિયા અહીં થાય છે. એમાં કારા, પુતળાંઓ અને સ્મરણસ્તંભાને પાર નથી. એના ઇતિહાસ ૧૦૦૦ વર્ષના જાને છે. કેટલીક વાતા તા તેથી પણ જાતી છે. આખા દેશના ઈતિહાસની સાક્ષીભૂત આ એમી હૃદયને અસર કરે તેવી છે અને અગરેજોનાં હૃદયા તેને જોઇને તે તેમાં નવાઇ જેવું નથી. સને ૧૦૬૬ થી એક સિવાય સર્વ રાજાને રાજ્યાભિષેક અહીં થયા છે. તેને માટે એક મોટા પથ્થરવાળી તદ્દન જૂની ખુરશી છે. એ પથ્થરને Stone of Destiny કહેવામાં આવે છે અને તેની ઉપર ખુશી છે. એ જ પથ્થરવાળી ખુરશી ઉપર સર્વ રાજાએ બેસે છે. ખુરસી તદ્દન ખેડેાળ અને જૂની ઢબની છે અને તે બતાવે છે કે અંગરેજો કેટલા સ્થિતિચુસ્ત છે. આ એખીમાં આર્ચબીશપ એક્ કેન્ટરબરીને હાથે રાજ્યારાની દબદબાવાળી ક્રિયા થાય છે.
' '
લંડન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેાપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
એક ખુણામાં બધા મુત્સદી (Statesmen)નાં સ્મરણા મૂક્યાં છે. તેમાં ડીઝરાયલી, ગ્લેડસ્ટન, સેલ્સબરી. બન્ને પીટા, મેન્સરીડ વિગેરેનાં મેટાં પુતળાંઓ છે. ધૃણા મુત્સદીએને અહીં દાટવામાં આવ્યા છે અને કોઇ અન્યત્ર ટાયા હશે તે તેનું સ્મરણુ અત્ર રાખ્યું છે. પુતળાંએ ધણાં મેટાં અને દેખાવડાં છે. એક બાજુ ખુણામાં સ’ગીતકારે Musiciansને મૂક્યા છે. એક ખુણામાં વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી Scientistsને મૂક્યા છે. કાઈ કાઇ આછી અગત્યવાળા પુરૂષાને પણ દાખલ કરી દીધા જણાય છે. સારા વાયેલીન વગાડનાર પણ અહીં છે. ડીકન્સ, એન જોન્સન, શેકસપીયર, મીલ્ટન, બાયરન વિગેરે લેખકો અને કવિએ અહીં ઘણા છે. મેથ્યુઆરનેાલ્ડ, હેંસવર્થ અહીં દટાયા છે. સારા નાટક લખનારા પણ છે. ડે. જોન્સન પણ અહીં દટાયા છે. ગાલ્ડસ્મીથ, ટેનીસન, શેરીડન અહીં છે. સારા શિલ્પી, સારા લેખક, સારા અધિકારી–સર્વને અહીં સ્થાન છે. વૈજ્ઞાનિક, સંગીતકાર, કવિ વિગેરેને પણ અહીં સ્થાન છે. છેલ્લી લડાઇમાં ધણા માણસ મરી ગયા તેનું સ્મરણ રાખવા એક અજાણ્યા સિપાઇ unknown soldierને અહીં દાટવામાં આવ્યા છે. તેનાપર દરરેાજ સેકડા પુષ્પમાળા અને તુરાએ ચઢે છે. જેના સગ લડાઇમાં મરી ગયા હોય તે તેને માન આ અજાણ્યા સિપાઇ મારફત આપેછે. એના ઉપર આરસની તખ્તી કરી માટે લેખ લખ્યા છે. રાજા મહારાજાઓનાં સ્મરણાને તે। પાર નથી. અહીં જગ્યા ભરાઇ જવાથી હવે રાજા અને રાજકુટુંબના માણસોને વીન્ડસર કેસલમાં દાટવામાં આવે છે પણ તેની અંત્યેષ્ઠી ક્રિયા તે અહીં જ થાય છે. અંદર નાનાં નાનાં ચેપલે પણ છે અને તેમાં નામે છે.
જે પ્રજા પોતાનાં મરણ પામેલા મેાટા માણસા તરફ આવે
૧૧૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
વોલેસ કલેકશન
૧૧૫
પૂજ્યભાવ રાખે અને તેની પૂજા કરે તે પ્રજાને આદર્શ કેટલો ઊંચે રહે! અહીં ભાવવાહી ઉચ્ચ આદર્શશાળી વેસ્ટમીસ્ટર એબીમાં દટાવાની ભાવના બહુ બાલ્યકાળથી સેવે છે અને ત્યાં સ્થાન મેળવવા યોગ્ય કાર્ય કરવા તે પિતાના કાર્યપ્રદેશમાં મધ્યા કરે છે. એથી પ્રજા સામર્થ્ય અને એજસવાળી થાય છે. આપણે મરી ગયેલાનું સ્મારક કરવામાં ઘણા પછાત છીએ અને તેથી આપણું આદર્શ લુપ્ત થતાં જાય છે એ બહુ શકિજનક વાત છે. પ્રજાની ઉન્નતિમાં આવા આદર્શો મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. લેસ કલેકશન.
બપોરે વેલેસ કલેકશન Wallace Collection જોયું. થેકરીની વેનિટિ ફેર વાંચી હશે તે આ સંગ્રહની ખૂબિ સમજશે. મારવીસ ઓફ હટકે અને તેના પછીના તેને બે વારસોએ આ અદ્ભુત સંગ્રહ એકઠો કર્યો છે. એમાં અનેક હથિયાર, સુંદર પેઇન્ટીંગ અને વસ્તુઓ પ્રજાને અર્પણ કરી છે. એની એકઠા કરવાની તે વખતની કિંમત ૪૦ થી ૭૦ લાખ પાઉન્ડ અંકાય છે. આ સંગ્રહ જરૂર જોવા લાયક છે. એમાં રેલ્ડ જેવા મોટા ચિતારાનાં અનેક ચિત્ર છે. કુલ સાતસોથી આઠ પેઈન્ટીંગે છે. લકરી બખતરે, ઘેડાનાં બખતર, તેમજ હથિ. યાને પાર નથી. જવાહીર, દાબડીઓ વિગેરે અનેક ચીજો નંબરવાર ગોઠવી છે અને તેની સામે તેનું વર્ણન છે.
આવા કરોડો રૂપીઆના સંગ્રહ રાષ્ટ્રને વારસામાં મળે અને તે સંગ્રહ નવીન પ્રજા જુએ ત્યારે દેશપ્રત્યેની ભક્તિ અને પિતાનું જ્ઞાન વધે. આવા દેશને આગળ વધવાને કેટલો અવકાશ છે તે બહુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
સમજવા યોગ્ય છે. આખું લાખ રૂપીઆનું ભવ્ય મકાન પણ ભેટમાં જ આપ્યું છે. ધન્ય છે આવી ઉદારતાને! બ્રિટિશ મ્યુઝીયમ.
વિજ્ઞાનને સંગ્રહ અને ગ્રેટબ્રિટનની પ્રભુતાનું કારણ અને તેની બરાબર ગવાહી આપનાર આ જબરજસ્ત સંસ્થા પ્રાચીન શોધખોળના રસિકને અને ઇતિહાસના જિજ્ઞાસુને અભુત રાક પૂરે પાડે તેવી છે. એને બહારને દેખાવ સારો છે પણ તેની અંદર ઠાંસી ઠાંસીને આટલું જ્ઞાન ભર્યું હશે એવો ખ્યાલ ભાગ્યેજ આવે છે. દિવસ સુધી જતાં ન ધરાઈએ એટલા એના ઓરડાઓ છે અને દરેક ઓરડામાં ચીજોને પાર નથી. નેચરલ હિસ્ટરી અને ઈન્ડીઅન મ્યુઝીઅમ જૂદાં છે. અહીં મુખ્યત્વે કરીને જૂની પુરાણી ચીજો અને દેશ દેશના રિવાજદર્શક ચીજો, ઘરેણાં અને મમીઝ વિગેરેને સંગ્રહ છે. સર્વ ચીજોને ઘણું વ્યવસ્થાપૂર્વક ગોઠવી છે અને દરેક ચીજ ક્યાંથી અને ક્યારે આવી તે બતાવવા માટે વિગતવાર કેટલો મળી શકે છે. કેટલીક સુંદર ચીજોની હકીકત નીચે લખી છે તે ઉપરથી તેની વિશાળતાને કાંઈક ખ્યાલ આવશે.
રેમન ગેલેરી માં સર્વથી વધારે ધ્યાન ખેંચે તેવાં બાવલાં રોમન શહેનશાહ ઓરેલીયસ અને એન્ટોનીયસનાં છે. હેડીઅનનું બાવલું અને જુલીયસ સીઝરનું અર્ધ બાવલું સારું છે. સરદાર હેડ઼ીઅન પણ જોવાલાયક છે.
ગ્રીક અને રોમનના એકંદર ત્રણ રૂમે છે. તેમાં ગ્રીસની કળાકેશલ્યના નમુના ગ્રીસની બહારથી મળી આવ્યા હોય તેને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
બ્રિટિશ મ્યુઝીયમ
૧૧૭
બહુ ઉપયોગી સંગ્રહ છે. એમાં એપલનું પુતળું ખાસ જોવાલાયક છે. એ ઉપરાંત પરચુરણ પુતળાં ત્રણે રૂમમાં સારાં છે. પુરાણું ગ્રીક બાવલા” વાળ ઓરડે ત્યાર પછી આવે છે. “એલજીનરૂમ માં સુંદર રોમન કારીગરીના નમુના છે. એમાં મીનરવાનું મંદિર બહુ બારીકાઈથી જેવા ગ્ય છે. આ આખો સંગ્રહ ગ્રીકના પાર્થોનોનનો છે અને બહુ પ્રયાસે એને ઈંગ્લાંડમાં સ્થીર કર્યો છે.
જુના વિષયમાં રસ લેનારને ફગાલીઅન રૂમમાં એપલોનું મંદિર જોવા લાયક છે (ઇ. સ. પૂર્વે ૪૩૦ ની કારીગરી).
“મુઝેલીઅમ રૂમ માં દુનિયાની સાત આશ્ચર્યકારક ચીજમાં જે એક ગણાતી હતી તેવા હાલીકારનેસસનું મ્યુઝલીયમ હતું, તેનાં જે અવશેષો મળી આવ્યાં તેને સંગ્રહ છે. (ઈ. સ. પૂ. ૩૫૩). જેટલો ભાગ મળી આવ્યો છે તેટલો મજાને છે અને અસલની કુશળતાને ખ્યાલ આપે છે.
ત્યારપછી એસીરીઅન સલૂન” આવે છે. આગળ જતાં ઈજીણીઅન ગેલેરી” આવે છે તે ખાસ જોવા જેવી છે. નેપાલી. અનની સાથે જે વિદ્વાને ઈજીપ્તમાં ગયા હતા તેમણે કરેલો એ સંગ્રહ છે અને ત્યારપછી તેમાં વધારે થયે છે. શરૂઆતમાં રોઝેટા સ્ટોન” (Rosetta Stone) આવે છે. એ શહેનશાહ પાંચમા ટેલેમી તરફ ઈ. સ. પૂર્વે ૧૮૫ માં બતાવેલા આભાર ઉલ્લેખ છે. અશોકના સ્મરણસ્ત અને શાસનપત્રો જેવા હિંદમાં મશહૂર છે તેવાજ આ રેઝેટા પથ્થર યુરોપમાં મુલ્કમશહૂર છે. સદર શહેનશાહે મંદિરને બહુ દ્રવ્ય આપ્યું તેથી મઠાધિકારીઓએ દરેક મંદિરમાં એવા પથ્થર મૂકવાનું ફરમાન કર્યું હતું. આ ગેલેરીમાં પુરાણ અનેક બાવલાં આદિ છે જેના ઉપર એકવાર નજર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ યુરેપનાં સંસ્મરણો
ઈંગ્લાંડ ફેરવી જવા લાયક છે. ખાસ કરીને બીજા રામેસીસનું નમન કરતું પૂતળું (નં. ૫૮૪), અને સાધુ અને તેની પત્નીનું પુતળું (નં. ૫૬૫) સુંદર છે.
ઉપરને માળે ચાર ઈજીપ્શીઅન રૂમો છે. એમાં રાજા અને ઉમરાવનાં શબેને (mummies) ખુશબોદાર પદાર્થ ભરીને બહુ સારી રીતે જાળવી રાખ્યા છે. સૈકાવાર એ કળા ધીમે ધીમે કેટલી ઓછી થતી ગઈ તે તેમાં માલૂમ પડી આવે છે. કેટલીક બિલાડીઓનાં મમીઓ પણ ત્યાં દેખાય છે. કોઈ કોઈ તે ઈ. સ. પૂર્વે ૭ હજાર વર્ષનાં જૂનાં છે. બાજુમાં ઈજીપ્તના બીજા બે ખડે છે તેમાં ઈંટ ઉપર રાજાઓનાં નામો લખેલાં છે. ઉત્તર ગેલેરીમાં સીપ્રીઅન અને ફીનીશીઅન પુરાણું ચીજોને સંગ્રહ છે.
વાઝ રૂમે (Vase rooms). ગ્રીક લકો માટીનું વાસણ કામ બહુ ઊંચા પ્રકારનું કરતા હતા તેના ઘણા ઓરડા છે. તેમાં માટીનાં વાસણને સંવતવાર ગોઠવ્યા છે, તે બહુ જોવાલાયક છે. એ ઘણાખરાં કબરમાંથી મળી આવેલાં છે અને કળાને બહુ સારી રીતે ખ્યાલ આપે છે. એમાં રકાબી, ચલાણું વિગેરે અનેક ચીજો મુકવામાં આવે છે. પછી પીતળકામને રૂમ આવે છે એમાં બ્રેન્ડના એતિહાસિક વાસણે અને ચીજોને સંગ્રહ છે. એમાં પૂતળાં પણ છે.
રોમન અને ગ્રીકજીવનના પ્રત્યેક પ્રસંગમાં વપરાતી ચીજોને સંગ્રહ ત્યારપછી આવે છે અને પછીના રૂમમાં સેના તથા હીરામાણેકના દાગીનાને સંગ્રહ છે. કેટલીક ઝીણવટથી દરેક પ્રજાનાં ઘરેણાં દરેક સૈકાના અહીં ગોઠવ્યાં છે તે આશ્ચર્ય ઉપજાવે તેવું છે અને દરેકની પાસે નાની ચીઠ્ઠીમાં તેનું વર્ણન, પ્રજાનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
બ્રિટિશ મ્યુઝીયમ
૧૧૯
નામ, લગભગને સંવત વિગેરે વિગત આપ્યા છે. એમાં ગ્રીકેના, ઈટ્રસ્કન પ્રજાનાં, ઈજીપ્તની પ્રજાના અને બીજી એશીઆની પ્રજાના ઉપયોગનાં ઘરેણાં મૂક્યાં છે. આખો સંગ્રહ મનન કરીને દિવસો સુધી જોવાલાયક છે.
સીક્કાનું ખાતું” પછી આવે છે. ઘણું સીક્કા અને ચાંદ જોવાલાયક છે. “એશીઆટીક રૂમમાં જાપાન ચીન વિગેરેને સારું સ્થાન મળ્યું છે. હૈદ્ધ અને બ્રાહ્મણ સમય પણ અહીં છે અને જૈનોની પ્રતિમાનો સંગ્રહ પણ સારે છે.
આવી રીતે પુરાણી ચીજોને સંગ્રહ જોવાલાયક છે. એ ઉપરાંત મ્યુઝીએમમાં મોટામાં મોટી લાઈબ્રેરી છે. સેંકડે પુસ્તકો છે, લાખો પુસ્તકો છે, પણ સર્વથી વધારે ખેંચાણુકારક તે અનેક પુસ્તકની પ્રથમ આવૃત્તિ અહીં જાળવી રાખી છે તે છે. અરેબીનસન ફ્રો અને બનીઅન્સ પલ્ટીમ્સ પ્રોગ્રેસની પ્રથમ આવૃત્તિ અહીં છે; કેકસટને પુસ્તક છાપવાનું શરૂ કર્યું ત્યારથી ઉત્તરોત્તર છાપાકળામાં દર દશ વર્ષે કેટલો સુધારો વધારો થશે તે બતાવવા ગ્રંથ છાપણુ-મુદ્રણને અહીં શાલવાર સંગ્રહ બતાવ્યો છે. પુસ્તક ઉપરની બાંધણું (બાઈન્ડીંગ)ની કળામાં કેટલો સુધારો થત જાય છે તે બતાવે તેવું ઊંચામાં ઊંચું બાઇન્ડીંગ પણ અહીં ક્રમવાર–શાલવાર બતાવ્યું છે અને ઊંચામાં ઊંચું રાયેલ બાઇન્ડીંગ કેવું થાય તેના નમુના પણ બતાવ્યા છે. એ ઉપરાંત શેકસપીયર, મીલ્ટન, બેકન, થેકરી વિગેરે મોટા કવિ તથા લેખકોના હરતાક્ષરમાં અસલ પાનાં અહીં સેંકડે હજારોની સંખ્યામાં કાચના કપાટ અને કેસોમાં મૂક્યાં છે અને બાજુમાં તેનું વર્ણન આપ્યું છે. જુના વખતનાં વેલમ ઉપર લખેલાં પુસ્તકોને પણ સંગ્રહ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
સુરાપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
કર્યાં છે. બાઇબલને તેા એવા સારા ચીતરેલા છે અને લખેલા છે કે એના સોનેરી ઝળકાટ એવુ કદ અને એને વિસ્તાર જોતાં આનંદ થાય. ઇટાલીઅન મુદ્રણ, જર્મન મુદ્રણ, સ્પેનીશ મુદ્રના નમુનાઓ અહીં મૂકયા છે. અભ્યાસીઓને માટે વાંચવાના રૂમ પણ અલગ રાખ્યો છે. રજા મેળવી ત્યાં વાંચવા આવી શકાય છે. આતે બ્રીટીશ મ્યુઝીઅમની બહુ ઉપર ટપકેની વાત થઇ. બાકી આખા સંગ્રહ જોતાં કે તેની હકીકત વાંચતાં દિવસે જાય તેમ છે. શ્રીટિશ પ્રજા દુનિયાપર કેમ સામ્રાજ્ય મેળવી શકી છે, તેઓની ચીવટ અને ધીરજ કેટલી છે, તે આપણાપર રાજ્ય કરવા કેમ યેાગ્ય છે. એના ખ્યાલ અહીં જરૂર આવે તેમ છે. વ્યવસ્થા અને ચીવટપૂર્વક કરેલા અને જાળવેલા સંગ્રહ જોવા અનેક લેાકા આવે છે.
ડીડન્સે પ્રખ્યાત અનાવેલી આલ્ડ કચુરીએસિટિ શાપ.
Old Curiosity Shop. લીંકન્સ ઇન્સ ફીલ્ડસની બાજુમાં અમને એક દુકાન બતાવવામાં આવી. ડીકન્સના નાવેલ વાંચનારને આ નામ ઘણું પરિચિત છે. તદ્દન જૂની દુકાન છે. કાઈ પણ દિવસ પાડી નાખશે એવી એની બાંધણી છે પણ સ્થિતિચુસ્ત ઇતિહાસરસિક અંગરેજોએ ડીકન્સની આ યાદગીરી બરાબર જાળવી રાખી છે. અત્યારે ત્યાં કાંઇ પુરાણી આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે તેવી ચીજ વેચાતી નથી પણ એજ સ્થાનને ડીકન્સે પ્રસિદ્ધ કર્યું છે એમ કહેવામાં આવે છે.
અપેારના ટાઇમે વાલેસ કલેકશન જોયા પછી મેાટર હેમ્પ સ્ટેડ હીથ Hampstead heath તરફ લીધી. એ લંડનને ઉત્તર ભાગ છે. એની ઉંચાઈ ૩૨૫ ફીટ છે. સાથે બનાવટી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
ગાવર સ્ટ્રીટમાં હીંદી નાટક
૧૨૧
નાનું સરેવર છે. તેમાં છોકરાંઓ વહાણું તરાવે છે. બાજુના રસ્તા પર સેંકડે બંગલા villas or parishes છે. આ ઘણે સારો અને તંદુરસ્ત ભાગ ગણાય છે. પ્રત્યેક બંગલા સુંદર અને ધણઆતા હોય છે અને આખી હાથને દેખાવ મજાને છે. અહીંથી આખું લંડન જે ધુમસ ન હોય તે જોઈ શકાય છે. આ રસ્તે ચાલ્યા પછી બ્રિટિશ મ્યુઝીએમમાં ગયા હતા. - કુકની બીજા નંબરની “સહેલગાહ” પૂરી કરી હોટેલપર આવી ખાઈ પી સુઈ ગયા. આ બન્ને દિવસમાં ઘણું જોવાજાણવાનું મળ્યું. ગાવર સ્ટ્રીટમાં હીંદી નાટક
તેજ રાત્રે લંડનમાં વસતા હિંદી વિધાર્થીઓનું યુનીઅન ગાવર સ્ટ્રીટમાં છે ત્યાં ગયે. ત્યાં રાત્રે તે દિવસે વિદ્યાર્થીઓ
ખુબસુરત બલા ને હિંદુસ્થાનીમાં ખેલ કરવાના હતા. અહીં અભ્યાસ કરવા આવતા વિદ્યાર્થીઓ અત્ર કેમ રહે છે તે જાણ વાની મને ખાસ અભિલાષા હતી તેથી ત્યાં ગયે. ખેલ તે તદન જાણીતું હતું. ત્યાં લગભગ ૫૦-૬૦ વિદ્યાર્થીઓ સાથે રહે છે. મેટે ભાગે બંગાળી અને મદરાસી છે. જેને વેજીટેરીઅન રહેવું હોય તેને યોગ્ય ખેરાક મળી શકે છે. જાડા રોટલા જેવી રોટલી જેને “ચપાટી” કહે છે તે પણ મળે છે.
વિધાર્થીઓને અંદર અંદર પ્રેમ સાધારણ હોય છે. અભ્યાસ કરવા આવનાર સો પિતતાના કામમાં મશગુલ રહે છે. દરેકને એક એક રૂમ મળે છે. આ હાઉસ સીલેનીઝ કંપની ચલાવે છે. આ સગવડ સારી ગણાય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
વિદ્યાર્થીઓમાંના કેટલાક અંગરેજ છોકરીઓ સાથે ખાતા હતા. નાટક જેવા સાથે બેઠા હતા. આ છોકરીઓ તેઓની સહાધ્યાયિની હશે એમ લાગે છે. સર્વના મુખપર આનંદ દેખાતું હતું. નાટક ૮ રાત્રે શરૂ થઈ ૧૧ સુધી ચાલ્યું. ઘણાખરા એટરોએ સારું કામ કરી બતાવ્યું. એને માટે વખતનો ભોગ પણ ઘણે આ હશે એમ લાગ્યું. સંગીત અને પહેરવેશ હિંદુસ્થાની હતો. સ્ત્રીપાર્ટ પણ વિધાર્થીઓ કરતા હતા. જેવા આવનાર ઘણા ખરા હિંદુસ્થાનના જ વતની હતા. વિધાર્થીઓ અવકાશે આવો આનંદ કરે તેમાં વધે ન લઈ શકાય પણ કેટલાક ખાવાપીવામાં મર્યાદા મૂકે તે જોઈ મને ખેદ થયો. બંગાળી મદિરાસીને તે અભક્ષ્ય ખોરાકને હિંદુસ્થાનમાં પણ વાંધો નથી પણ ગુજરાતી માં ભળે તે મને ઠીક ન લાગ્યું. અહીં ભણતા હિંદી વિદ્યાર્થીઓ માટે બહુ વિચાર કરવાની અને તેમને માટે રીતસરની વ્યવસ્થાની બહુ જરૂર છે. જો કે આ સ્વતંત્રતાપ્રિય જમાનામાં અને ખાસ કરીને આ દેશમાં કાંઈ બનવું શક્ય નથી અને કદાચ કોઈ એ વાત શક્ય કરે તે તેને તાબે થાય તેવી અત્રેના વિધાર્થીઓની માનસિક પરિસ્થિતિ પણ જણાતી નથી. આ વાત માત્ર ખેરાકને અગેજ નથી. એની સાથે અહીં હિંદુસ્થાનના વિધાર્થીઓએ જે નામના (?) મેળવી છે તે ખરેખર ખેદ કરાવે તેવી છે. અત્યારે સારે અંગરેજ હિંદુસ્થાનના વતનીને પિતાના ઘરમાં રાખતા નથી, તે હિંદુસ્થાનના કાળા લોકોની સુગને લઈને નહિ પણ ચારિત્રહીનતાને લઈને છે. આ હકીકત સત્ય છે એમ અહીંના લેકો કહે છે અને તે સાંભળતાં આપણને ખેદ થાય છે. આ બાબતમાં પંજાબી અને બંગાળી વિધાથીઓ વધારે જવાબદાર છે એમ મને કહેવામાં આવ્યું. ગુજરાતી વિદ્યાર્થીની સંખ્યા ઘણી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
લંચમાં શિષ્ટાચાર
૧૨૩
ઓછી છે અને તેમણે ખાસ નામના મેળવી હોય તેમ, છૂટાં છવાયા કેસો બાદ કરીએ તો, જણાતું નથી. વિધાર્થીઓની પરિસ્થિતિ પર હજુ ઘણું જાણવાનું હોવાથી હું કઈ પણ પ્રકારના છેવટના મત ઉપર આવી શક્યો નથી. લંચમાં શિષ્ટાચાર
બીજે દિવસે રવિવાર હતે. મી. વિલ્સન સોલિસિટરને ત્યાં બપોરે મારે લંચ લેવા જવાનું આમંત્રણ હતું. તેઓ છે. જેના વિલ્સન જેણે પહેલી સંસ્કૃત ડિકશનરી બનાવી અને જેણે કવિ કાળીદાસને જગજાહેર કર્યા તેના પાત્ર થાય છે. તેમને ત્યાં સંસ્કૃત ગ્રંથને સંગ્રહ ઠીક દેખાયો. પિતાને સંસ્કૃત જ્ઞાન નથી પણ શેખ ખરે. તેમણે મને પૂછીને એક સિવિલિયન વાનપ્રસ્થ ગૃહસ્થ અને તેમની સ્ત્રીને લંચ માટે આમંત્રણ આપ્યું હતું. વિલાયતમાં એ શિષ્ટાચાર છે કે કોઈને પારટી સિવાય ઘરે આમંત્રણ આપવું હોય તે તેની સાથે બીજા કોને આમંત્રણ કરવું છે તે તેને જણાવવું જોઈએ. જેમને મેળ ન ખાય તેવાને એકઠા કરવાથી બધાની મજામાં ભંગ પડે છે. આપણે અરસ્પરસ વિરૂદ્ધ વિચાર વાળાને જમવા માટે સાથે લાવીએ તે વ્યવહાર અહીં નથી.
લંચમાં મારે માટે ખાસ વેજીટેબલ તૈયાર કર્યા હતાં. સિવિલિયન ગૃહસ્થ બહુ વૃદ્ધ હતા. તેમણે મદરાસ બાજુનો સારે અનુભવ લીધા હતા. તેમની સાથે હિંદુસ્થાન સંબંધી બહુ આનંદદાયક વાત થઈ. તેમના વૃદ્ધ પત્ની પણ બહુ આનંદી હતા. તેઓને પેન્શન મળે છે. આયરલાંડમાં એસ્ટેટ લઈ મજા કરે છે અને આનંદમાં જીવન વ્યતીત કરે છે. તેમને વૃદ્ધ તરીકે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
ખરું જીવતાં આવડે છે અને તે બાબત પણ આપણા દેશમાં બહુ વિચારવા યોગ્ય છે. ઘડપણ નકામું નથી, તેમ ફેંકી દેવા
ગ્ય નથી. યોગ્ય રીતે એની તૈયારી કરી હોય તે જીવનના ઉત્તમ લ્હાવા અનુભવ સાથે સારી રીતે લઈ શકાય છે અને આ દેશમાં તેના ઘણા દાખલા બને છે. અહીં કોઈને “ઘરડે” કહીએ તે અપમાન લાગે છે. દરેક યુવાન રહેવા પ્રયત્ન કરે છે અને રહી શકે છે. અહીંની હવા વિષયવાસનાને બહુ ઓછી જાગૃત કરનાર હોઈ અનેક પ્રકારની સગવડ કરી આપે છે જેનો ખ્યાલ અહીં આવ્યાથી બરાબર આવે છે. એ બન્ને વૃદ્ધ સિવિલિયન દંપતિને જોતાં મને ઘણો આનંદ થશે. તેમણે જે વાતચીત કરી તે પણ બહુ આનંદદાયક હતી. કેન્સીંગ્ટન ગાર્ડન્સ. રવિવાર.
રવિવારે સાંજે અમે કેન્સીંગ્ટન ગાર્ડન અને હાઈપર્કમાં ફરવા ગયા. એ બાગ અમારા ઉતરવાના મકાનની સામે જ આવેલ છે. ઘણે વિશાળ છે. ત્યાં કે બહુ સંખ્યામાં આવે છે અને રવિવારે તે બહુ જ મેટી સંખ્યા હોય છે. રવિવારે ખાસ કરીને ઉધાડ હોય એટલે વરસાદ ન હોય ત્યારે તે પુષ્કળ બાન અને ગૃહ ત્યાં આવે છે. કોઈ દડા ઉછાળે છે, કોઈ વાત કરે છે, કોઈ ખાય છે, કોઈ અંદર સરોવર છે તેમાં હાડીઓ તરાવે છે, કઈ કાઠે ઊભા ઊભા જોયા કરે છે, કોઈ હાય છે, કેઈ સરપન્ટાઈનમાં હોડીમાં બેસે છે, કોઈ હોડી તરાવે છે, કોઈ બેન્ડ પાસે ઉભા રહી લટાર મારે છે અને વાજ સાંભળે છે. આવી રીતે પૂરતી છૂટથી સર્વ અહીં વર્તે છે અને પોતપોતાના સ્નેહી સાથે આનંદ કરે છે. ખાસ વચ્ચેના નાના સરેવરની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
કેન્સટન પેલેસ
૧૨૫
પાળ ઉપર અને બન્ને બાગને જુદા પાડનાર સરપન્ટાઈન (Serpentine) ની અંદર અને કિનારા પર લોકો બહુ મજા કરે છે. બેન્ડ ચાલતું હોય ત્યારે ખુરશી પર બેસવાની શી ત્રણ પેની પડે છે. મનુષ્ય સ્વભાવનું બારીક અવલોકન કરવાનું આ સ્થાન છે. અંગરેજો ઓળખાણ વગર વાતચીત કરતા નથી પણ આપણે મર્યાદિત રીતે તેમની હીલચાલ જોઈ શકીએ છીએ. ચારે તરફ લીલોતરી અને બાળકોનો આનંદ, પાસે સર્પાકાર નદી જેવા સરવર વચ્ચે સેંકડો હેડીઓ અને ચારે તરફ પુરૂષ સ્ત્રીઓએક વખત આ આનંદનું દર્શન કરવા યોગ્ય છે.
હાઈડપાર્કમાં ખરાબ સ્ત્રીઓ આવે છે એમ સાંભળ્યું હતું. રાત્રે આઠ વાગ્યા પછી મેડી રાત્રે સારા માણસે ત્યાં જતા નથી. જાય તે કાંઈ વાંધો નહિ, પણ એવા સંસર્ગથી દૂર રહેનારે મોડી રાતના એકલા જવું ઠીક નહિ, હાઇડપાર્કમાં સાંજે ઘણીવાર ઘણું સુંદર બેન્ડ વાગે છે. કેન્સીંગ્ટન પેલેસ.
હાઈડપાર્કની સામે કેન્સીંગ્ટન ગાર્ડન છે તેમાં કેન્સીંગ્ટન પેલેસ છે. ત્યાં વિકટેરીઆ રાણી જન્મ્યા હતા અને ગાદી મળી ત્યાં સુધી ત્યાં રહેતા હતા. મહેલ સારે છે પણ મોગલ શહેનશાહના મહેલો જે વૈભવ ત્યાં નથી. સારા પિઇન્ટીંગ અહીં પણ છે. એની સામે એક સુંદર નાનો બગિચો છે તે બહુ સાર છે. વિવિધ પુષ્પો એમાં એવી સારી રીતે ગોઠવાયેલાં છે કે જોતાં સૃષ્ટિસૌંદર્યનું ભાન થાય. વચ્ચે ફુવાર અને ચોતરફ લીલોતરી આનંદ આપે તેવી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
આ રાજમહેલ ઘણું વર્ષો સુધી રાજા રાણીને રહેવા માટે વપરાતે હતે. એનું ચિત્રકામ બહુ જોવા લાયક છે. એના દરેક ખંડમાં ફરતાં અનેક વાત યાદ આવે છે. અહીં સ્વીફટ, પિપ, કોન્ટીવ, એડીસન-વિગેરે આવી ગયા હતા અને આ મહેલનું વર્ણન જુદી જુદી રીતે કરી ગયા છે. વિલિયમ મરી ગયે ત્યારે વિટારીઆ રાણીને આ મહેલમાં તેણીને ગાદી મળવાના સમાચાર આચબીશપ ઓફ કેન્સરબરિએ રાત્રે બે વાગે આપ્યા હતા. આલ્બર્ટ મેમેરીઅલ.
એ મહેલની નજીકમાં પ્રીન્સ કેન્સર્ટનું બાવલું પાંચ લાખ રૂપીઆ ખરચીને બનાવ્યું છે તે બહુ જોવાલાયક છે. એમાં એક બાજુ વ્યાપાર, Commerce, બીજી બાજુ ઇજનેરી Engineering, ત્રીજી બાજુ યંત્ર કામ Manufacture અને ચોથી બાજુ ખેતીવાડી Agriculture નાં રૂપકો (Personifica tions) સાથે તે દરેક લાઈનમાં કામ કરનાર–નામ કાઢનારના પથ્થરનાં બાવલાં મૂક્યાં છે તે ખરેખર જોવા લાયક છે. એક દેશ પિતાના આગેવાનું કઈ કઈ રીતે સ્મરણ કરે છે તેને
ખ્યાલ આવે તેવું છે. એમાં સારા ગાયક, કવિ, શીલ્પી, પુતળાં બનાવનાર અને ચિત્રકારને સ્થાન મળ્યાં છે. એનું નામ “આલ્બર્ટ મેમોરીયલ’ કહેવાય છે. આ યાદગિરી મહારાણી વિટારીઆના પતિ પ્રિન્સ કોન્સર્ટની છે અને મોટે ભાગે ફંડ કરીને એકઠી કરેલ રકમનું પરિણામ છે. એમાં ઝનું પૂતળું આલ્બર્ટનું છે તે જરા માપમાં ઠીક લાગતું નથી પણ દરેક વિજ્ઞાન વ્યાપારાદિના આગેવાન બ્રીટિશને એમાં કેવું સ્થાન મળ્યું છે તે જોવા લાયક છે. લંડન જનારે આ મેમોરીઅલ જરૂર જોવું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
લંડન
નાટક બ્રિટિશ મ્યુઝીઅમ.
એક દિવસ બપોરે બ્રિટિશ મ્યુઝીયમમાં માનવવંશવિદ્યા (ethnology)ના વિભાગમાં ગયે. ત્યાં દરેક દેશના રાંધવાનાં પહેરવાનાં સામાને ઘરેણાંઓ અને દરેક જૂદી પડતી ચીજો ગોઠવેલી છે. તેમાં સીઆમ, ચીન, હિંદુસ્થાન, મેકસીકે, ઈજીપ્ટ, બ્રાઝીલ, પેરૂ, બરમા વિગેરે અનેક દેશવાર વિમાગે છે અને દરેક વસ્તુ કેવી રીતે પહેરવામાં આવે છે, કયાં પહેરવામાં આવે છે અને તેને ઉપયોગ શો છે તેની કુલ વિગત છાપેલી હોય છે. આ વિભાગ જોતાં દિવસે થાય પણ પૂરું થાય તેમ નથી. વાંચવા બેસીએ તે થાકી જઈએ. દરેક દેશના અવનવા પોશાક ઘરેણાં વિગેરે જોતાં બહુ મજા આવે છે. શરીરને સુંદર દેખાડવા લોકો કેવા કેવા પ્રયત્ન કરે છે તે ખરેખર જોવા જેવું છે. કેટલાંક ઘરેણાં તે આપણને વિચિત્ર લાગે, કેટલાક પહેરવેશ આપણને જંગલી જેવા લાગે-પણ એ સર્વને સંગ્રહ અહીં બહુ સુંદર રીતે કર્યો છે. એનાં પુતળાંઓ પણ સાથે રાખી તેને પિશાક પહેરાવી કેટલીક જગાએ બતાવ્યાં છે. આ વિભાગ જોતાં તે દિવસો થાય તેમ છે. તેના બાર ઓરડા છે તેમાંથી મેં બે જયાં. બ્રીટીશ મ્યુઝીઅમમાં તે હજુ ઘણું જોવાનું છે. વખત થઈ જવાથી ફરીવાર આવવાનો વિચાર રાખી આજનું કામ પૂર્ણ કર્યું. નાટક.
આજે રાત્રે No No Nenette ને ને તેનેટને બહુ પ્રસિદ્ધ ખેલ જોવા ગયે. એ ખેલ સવા વર્ષથી ચાલે છે. રવિવાર સિવાય દર રાત્રીએ થાય છે. બુધ અને શનિવારે બપોરે અને રાત્રે બે ખેલ હોય છે. અઠવાડિયા પહેલાથી ટીકિટ મળતી નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
રા
યુરોપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
એ ખેલ તૈયાર કરવામાં તેર હજાર પાંડ બચ્યા. અત્યાર સુધીમાં તેના માલેકાને એક લાખ દશ હમ્બર પાઉન્ડ મેળવ્યા છે એમ તેણે પોતે જ હમણા એક લાઇબલના કેસમાં કહ્યું છે. દર રાત્રે જોનારાની ધમાલ પડે છે. એક સાથે આઠ દશ હજાર પ્રેક્ષકા ખેસી શકે તેવું થીયેટર છે. આ મ્યુઝીકલ કામેડી છે એટલે એમાં ગાયન અને સંવાદ આવ્યા કરે છે. દરેક પાત્રાના અભિનય બહુ સુંદર અને જોઇએ તેવા હેાય છે. અહીંનું સંગીત તે અજબ છે, આપણે સમજીએ નહિ તેા પણ કાનને સારૂં લાગે તેવું હાય છે અને સંગીત વગાડનારા લગભગ પાણાસા હૈાય છે. એના દરેક નાચમાં તે। કમાલ કરે છે. અહીં ફ્રાન્સ જેવું જરાપણ ઉધાડું શરીર નહિ અને છતાં મર્યાદામાં રહી નાચનું કામ કળાની દૃષ્ટિએ બહુ ઉત્તમ પ્રકારનું કરે છે. એમાં પણ જ્યારે ગાયન ગાવાનું અને સાથે નાચ હાય છે ત્યારે વધારે સુંદર લાગે છે. આ આખા ખેલમાં એક ગાયન આખા યુરોપમાં પ્રસિદ્ધ થયું છે.
I want to be happy,
But I cannot be happy;
Unless I make you happy—too.
એ ગાયન એવી સરસ પદ્ધતિથી છે અને એટલી વખત આખા નાટકમાં યુરેાપ એની પછવાડે ધેલું થયું છે. દરેક નજરે બહુ ઊંચા પ્રકારનું છે. કસરતી શરીર કરે છે, આ નાટક અત્યારે પહેલા નંબરનું ઉધાડી રીતે જે બીભત્સપણું દેખાયું–જો કે તેમના મત પ્રમાણે એમાં વાંધા નહિ, તેવું–ઇંગ્લાંડમાં જરા પણ નહિ. નાટકને કળા
બહુ મજાનું કામ ગણાય છે. ફ્રાન્સમાં
જૂદી જૂદી રીતે ગાય
આવે છે ... આખું પાત્રાનું કામ કળાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન . . નાટક
૧૨ તરીકે જેવું હોય તે ઈગ્લાંડમાં જેવું. કળાવિધાનમાં તે કાન્સ પણ એટલું જ સુંદર છે પણ તે મર્યાદા ઓળંગી જાય છે એમ આપણી પાર્વાત્ય આંખને લાગે છે.
નાટકની ટીકિટના ભાવ પણ ઘણા આકરા છે. રચેસ્ટ્રાની ટીકીટના શી. ૧૪ પેન્સ ૬ છે અને બે શિલીંગ તેના ઉપર સરકારને કર છે. પીટને ભાવ બે શિલીંગ હોય છે તેમાં જદી બેસવા માટે છ વાગ્યાથી સાંજે લેકે કયુ (હાર) માં ઊભા રહે છે. એક બીજાની અગાડી ધક્કામુક્કી કરીને તે કઈ જાય જ નહિ. અહીં કેટલીક નાટકશાળામાં બીડી પીવા દેવામાં આવે છે. એ બહુ ખરાબ છે; કારણ કે એક તે અહીં ઠંડી હવાને કારણે બધું બંધ હોય છે અને તેમાં ધુમ્રપાનના ગેટેગોટા નીકળે તે ઠીક લાગતું નથી. અમેરિકને આ નાટક બહુ જુએ છે. | નાટકમાં સીનસીનેરી સારા હોય છે પણ તે કરતાં પાત્રના એકટીંગ (અભિનય) ઉપર અહીં વધારે ધ્યાન અપાય છે. સારા એટરના ફેટા આવે, તે વધારે વખણાય તે મેટા ઉમરાવ કુટુંબમાં પરણી જાય અને મારે ત્યારે વેસ્ટમિન્સ્ટર એબીમાં સ્થાન મળે એટલું અહીં વીરપૂજન છે. ગમે તે કાર્યપ્રદેશમાં કોઈ સારે થાય તેની અહીં જાહેર રીતે કીમત થાય છે અને તે વાત આપણા દેશમાં ખાસ અનુકરણ ગ્ય છે. લંડનમાં કઈ પણ નાટક કે ડાન્સીંગ હાલ ૧૫ પછી ઉઘાડે રહી શકતો નથી. બધાં નાટકો તે પહેલાં પૂરાં થવાં જ જોઈએ અને લંડનની પિલિસ જે આખી દુનિયામાં વખણાય છે તે આ નિયમને બરાબર અમલ કરે છે. એમાં કાંઈ ગફલત ચાલતી નથી. અહીં દરેક માણસ પોતાના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
13p
સુરાપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
હકા સમજે છે અને સાથે પોતાની ક્રૂરજ પણ સમજે છે અને પોલિસની નકામી દરમ્યાનગિરિ વગર ઘણાં કામેા સરળતાથી થાય છે. લંડનની વસ્તી ૭૦-૭૨ લાખ મનુષ્યની છે છતાં કાંઈ અડચણ આવતી નથી તેનું કારણુ લેાકેાના નિયમને અનુસરવાને સ્વભાવ છે.
નાટકના અંતરમાં (મ્યુઝીક) સ’ગીત ચાલે છે તે પણ બહુ સાંભળવા લાયક હેાય છે. સારૂં ગાયન ગાય કે સારૂં વગાડે તેને શાબાશી મળે છે. વન્સમાર્ના રિવાજ નથી પણ તાળીઓ પડે તે એક્ટર વીંગમાંથી પાછે આવી નમન કરી અંદર ચાલ્યેા જાય છે. એ નમન પણ પદ્ધતિસર અને સારી રીતે artistically કરે છે. આલ્બર્ટ કાસાર્ટ હાલ.
એક દિવસ બપારે કેન્સીંગ્ટન ગાર્ડનની સામે આવેલા Albert Concert Hall જોયા. એ હાલમાં ઉપર નીચે ગાળ એઢકા ગાઢવી છે. એમાં લગભગ દશ હજાર માણસો એક સાથે બેસી શકે અને બધાં સાંભળી શકે તેવી રીતે એ હુાલ બાંધ્યા છે. ત્યાં કાઈ વાર કાન્સર્ટ થાય છે તે બહુ જોવા જેવા—સાંભળવા જેવા હાય છે એમ મને કહેવામાં આવ્યું. શીયાળાના કોન્સર્ટ બહુ વખણાય છે. એમાં પૈસા ભરનાર હમેશને માટે ખેસવાની જગ્યા ખરીદી શકે છે. એના ગાળ વિષ્ણુભ ૮૧૦ ફીટ છે. એમાં જે વાજિત્ર (ગન) છે તેમાં ૯૦૦૦ પાઇપેા છે. હાલની રચના જોવા લાયક છે.
ઇન્ડીઅન ન્યુઝીઅમ.
એની સાથે નજીકમાં Albert Museum છે તે ઘણું મેટું છે. અને એના ધણા વિભાગ છે. એમાંનાં India Mu
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
સંગ્રહાલયે
૧૩૧
seum વાળા વિભાગમાં હું ગયું. એને જોતાં પણ દિવસે થાય એવું છે. અંદર દાખલ થતાં પ્રથમ પાર્શ્વનાથની કાળી સુંદર (જૈન) પ્રતિમા છે. પછી મુંબઈના ઘરના નમુના, તાજમહાલનો નાને ઘાટ અને બીજી સુંદર ચીજો ગોઠવી છે. દરેક વસ્તુ હિંદુસ્થાનનીજ ત્યાં ગોઠવી છે અને એ જોતાં આપણે હિંદમાં હોઈએ તેવું આખે વખત લાગ્યા કરે છે. ભીંતપર અજન્ટાના ફેસ્ક સંખ્યાબંધ ચીતરેલા છે. મેગલ સમયની કળાનાં સેંકડે અસલ ચિત્રો બહુ સારી રીતે જાળવી રાખ્યાં છે. દેવ દેવાલના સંગ્રહને પાર નથી. એક જ જગ્યાએ ત્રણ જૈન મૂર્તિઓ જોવામાં આવી. ઉપરને ભાળે હિંદુસ્થાનનાં હથિયારોને સંગ્રહ છે. અનેક જરીપુરાણુ હથિયારો, ઢાલ, તરવાર, બખતર, બંદુક વિગેરે સેકડોની સંખ્યામાં ગોઠવ્યાં છે. પછી હિંદુસ્થાનનાં નકશી કામ, હાથીદાંતનું કામ, ચિત્ર, રંગે વિગેરેને પાર નથી. એક વિભાગમાં શેતરંજીઓ ગોઠવી છે, લખનૈના દરેક ધંધાદારીનાં રમકડાં ગોઠવ્યાં છે, એક ધમણ સાથે લુહારને ઊભું કરી દીધો છે. હિંદુસ્થાનની અત્યારની અને પૂર્વ કાળની બધી કળાઓને અત્ર સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. નાની મેટી એટલી વસ્તુઓ છે કે એનું વર્ણન કરી શકાય નહિ. કેટલી ચીવટથી અને કયાં ક્યાંથી લાવીને આ સંગ્રહ કર્યો હશે તેને ખ્યાલ કરીએ ત્યારે અંગરેજોની ચીવટ અને આપણું વર્તમાન અધદશા માટે આનંદ અને શેક થાય તેવી આ બાબત છે. સાયન્સ મ્યુઝીઅમ. - સાઉન્થ કેન્સીંગ્ટનમાં આ બહુ જોવા લાયક સંગ્રહ છે. એ નેચરલ હિસ્ટરી મ્યુઝીઅમ અને ઈમ્પીરીયલ ઈન્સ્ટીટયુટની વચ્ચે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ યુરોપનાં સંસ્મરણે ઇંગઠ્ઠા આવેલું છે. એના બે મોટા વિભાગ છે. એને દક્ષિણ ગેલેરી (સધર્ન ગેલેરીઝ) કહેવામાં આવે છે. અને બીજાને “પાશ્ચાત્ય ગેલેરીઝ' કહેવામાં આવે છે.
પ્રથમ વિભાગમાં “સાંચાકામ અને શોધખોળ” (Machinery and Inventions) આવે છે. હાઈલીક પાવર કેવી રીતે કામમાં આવે છે તે અહીં બતાવવામાં આવ્યું છે. એક બટન દાબતાં અંદર કેસમાં રહેલ (ય) કામ કરવા માંડે છે અને વિગતે જોઈ શકાય છે. શોધખોળમાં, સર હંફ્રી ડેવીનો કોલસાની ખાણમાં ઉપયોગી સલામતીને દીવ (સેફટી લેં૫) અહીં રાખી મૂક્યું છે. એ સિવાય સીવવાનાં સાંચા, ટાઈપ રાઈટર અને શાળવણાટ કામનાં જૂનાં યંત્રોના નમુના અહીં રાખ્યા છે. મેટાં ઈનેિના નમુના બહુ જોવા લાયક છે. એમાંથી ઈજીનને ઈતિહાસ ક્રમવાર સમજાઈ જાય છે. અસલ બેલ્ટન અને વોટે ટીમ પાવર ઈછન બનાવ્યાં તે પણ અહીં જાળવી રાખ્યાં છે. અનેક જાતનાં ઇંજીને જોતાં અંગરેજોની ઝીણી બુદ્ધિ અને પ્રગતિના જીવતા દાખલા નજરે દેખાય છે. ઈજીનો પણ જોવા લાયક છે. વહાણોના નમુના ખાસ જોવા લાયક છે. એમાં અસલી ઢબના વહાણથી માંડીને છેલ્લામાં છેલ્લી મેટી લાઈન કેમ થવા પામી તે બરાબર જોઈ શકાય છે. આકાશનાં વિમાનના નમુના “એકઝી. બીશન રેડ” પર હાલમાં નવા મકાનમાં ગેહવ્યા છે તે પણ જેવા લાયક છે.
ઉપરના માળમાં કોલસાની ખાણ અને ધાતુની ખાણનાં ઓજાર કામ બતાવ્યાં છે અને બીજા માળમાં ગણિતનાં ઓજાર, ગણતરીનાં ઓજાર, વીજળીનાં યત્રે અને દરિયાઈ ગણતરીનાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
સંગ્રહાલયે
૧૩૩
અનેક યંત્રની રચના બતાવી છે. એ ઉપરાંત પહેલા માળમાં દરેક પ્રજની જુદા જુદા કાળની વહાણ રચના બતાવી છે. - પશ્ચિમની ગેલેરીમાં ઘડિયાળ અને કેનમીટરનો ઉત્તમ સંગ્રહ છે. હાલ આ આખો વિભાગ રીવાર ગોઠવાય છે. અંગરેજ પ્રજા અત્યારની સ્થિતિએ કેવી રીતે આવી છે તેને ઊંડે અભ્યાસ આ સંગ્રહસ્થાન જોતાં થાય છે. એમાં દૂરબિને અને વિજ્ઞાન તથા ખગોળ વિદ્યાનાં ય, સાધન અને હથિયારને અપૂર્વ સંગ્રહ પણ સામેલ છે. ઇમ્પીરીયલ વાર મ્યુઝીઅમ
છેલ્લા મહાવિગ્રહની અનેક પ્રકારની વિગતવાળાં ચિત્રથી ભરપૂર આ સંગ્રહસ્થાન ક્રીસ્ટલ પેલેસમાંથી સાઉથ કેન્સીંટન રોડ પર લાવવામાં આવ્યું છે. લડાઈ દરમ્યાન લીધેલા અનેક ફટાચાફનો અહીં મોટે સંગ્રહ છે અને વહાણેના, ૧૮૬૦ થી અત્યાર સુધીના ફટાઓ છે. નેચરલ હિસ્ટરી મ્યુઝીઅમ.
વિજ્ઞાનના શોખીન માટે આ સંગ્રહ અદ્વિતીય છે. એ શેખ ન ધરાવનારને એ નકામે છે. એ સંગ્રહસ્થાન આખી દુનિયામાં વિજ્ઞાનની નજરે પ્રથમ પંક્તિ ધરાવે છે. એમાં પ્રાણીવિધાને અભ્યાસ કરાય તેવાં અનેક પક્ષીઓ છે, એમાં માછલી, વહેલ જાતની માછલીઓ, સર્પો, જીવડાઓ અને શંખના સંગ્રહને પાર નથી. એક વિભાગમાં હાથીદાંતને સંગ્રહ છે. એક સ્થાને આકાશમાંથી પડેલા પથ્થરને સંગ્રહ છે. બૅટનીને વનસ્પતિશાસ્ત્રને વળી જુદો વિભાગ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઇંગ્લડ લંડનમાં જનારે આ સર્વ મ્યુઝીઅમે જરૂર જોવા જેવાં છે. એનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. બાકી જેને જે વિષયને શેખ વધારે હોય તેને તેને રસ વધારે પડે એ ઉઘાડી વાત છે. એકદરે આ સર્વ સંગ્રહસ્થાને જરૂર મુલાકાત લેવા લાયક છે.
કેવેલરેડ ટુડન્ટસ હેમ.
ત્યાંથી આગળ ચાલી કેવેલ રેડપર ગયા. ત્યાં સરકાર તરફથી, હિંદુસ્થાનથી જે વિદ્યાર્થી પ્રથમ આવે તેને સગવડ કરી દેવાનું સ્થાન છે. 21 Cromwell Road, South Kensington s. W. 7 ના ઠેકાણે પ્રથમ ખબર આપીને ત્યાં વિદ્યાર્થીથી એક માસ રહી શકાય છે. હાલ બે પાઉન્ડ દર અઠવાડિયે આપવા પડે છે. ત્યાં સગવડ સારી છે. સરકાર તરફથી એક Warden ત્યાં રહે છે. બેનરજી નામના વાર્ડન હાલ છે તેમની સાથે બહુ આનંદથી મેં કલાક સુધી વાત કરી. તે કોઈ પણ વિધાર્થી માટે બનતું કરવા તૈયાર છે. અહીં વિધાર્થીઓને ખાનગી કુટુંબમાં રહેવાનું હોય છે અને તેવી રીતે વિદ્યાર્થીઓને રાખનારા સારા કુટુંબનું તે લીસ્ટ રાખે છે અને વિધાથીઓને ત્યાં ભલામણ કરી મોકલી આપે છે. તેમના કહેવા પ્રમાણે તે, સરકારે સારા ઇરાદાથી આ ખાતું સ્થાપ્યું છે પણ વિદ્યાર્થીઓ એ ખાતાને જાસુસ તરીકે ગણે છે અને ઈડીઅન વિધાર્થીઓ ઉપર નજર રાખવા સરકારની આ યુક્તિ છે એમ માને છે. તેમની સાથે મારે ઘણું વાત થઈ. વિધાર્થીઓ કેમ ખરાબ લતમાં પડે છે તે તેમણે સમજાવ્યું. અભ્યાસ માટેની સગવડ કરવાનું કાર્ય હાઇકમીશનરની એફીસમાંનું કેળવણીખાતું કરે છે. હાલ એ ખાતાના ઉપરિ મી. સેન છે અને તેમને જરૂર મળવા મને કહ્યું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડને
મેટા
રે. સહકીજ
૧૪
મેટા સ્ટોરે. સફ્રીજ.
લંડનમાં ત્રણ મેટાં રે છે હેરસન, સલ્ફીજને અને હાઈટલીને. છેલ્લા બે મેં જોયાં. selfridge સેલ્ફીજના સ્ટારમાં ઉપર પાંચ માળ અને નીચે એક માળ વધારે છે. મકાન રસ્તા ઉપર આવેલું છે અને તે બે હજાર વારથી વધારે લાંબું છે. તેમાં પાંચ હજારથી વધારે માલ વેચનારા છે. દરેક ખાતાવાર માણસો બેસે છે. આપણે ત્રણ પેનીની ચીજ લેવી હોય તે અમુક ખાતાનું નામ અથવા ચીજનું નામ આપીએ, એટલે ગમે તે ખાતાવાળો માણસ હશે તે આપણને, સાથે આવી તે ખાતું બતાવી જશે અને પિતે બહુ કામમાં હશે તે માળને નંબર અને સ્ટેલને નંબર આપશે. એ મકાનમાં ઉપર જવા માટે બાર તે લીટો છે. અમુક ખાતામાં જઈ તમે અરધો કલાક ચીજો જુઓ અને કાંઈ ન લે તો જરા પણ વધે નહિ. અહીં ટાંચણી કે સેઈથી માંડીને નાની મેટી સેંકડો-હજારે ચીજો મળી શકે છે. છોકરાંઓનાં રમકડાં, ખાવાની ચીજો, સ્ત્રીઓને પહેરવાની ચીજો, ઓઢવાની ચીજો, ક્રેકરી, કેળવણુની ચીજો, રેશમી ચીજો, રૂમાલ, કેલર, નેકટાઈ, પાકીટ, તકીઆ, ગાદી-કેટલી ચીજોનાં નામ લખવાં? નાની કે મેટી કોઈ પણ ચીજ અહીં મળતી નથી એવું નથી. છેતરાવાને પણ એમાં પ્રસંગ નથી. ભાવ લખેલા હોય છે તે તમને કહે, લેવી હોય તે લે અને ન લેવી હોય તે તમારી મરજી. ન લે તે કોઈ જરા પણ ગુસ્સે ન થાય. ખરીદેલી ચીજ તમને સારી રીતે પેક કરીને આપે છે જેના તમારે પૈસા આપી દેવાના હોય છે. તમારે સાથે ન લઈ જવી હોય તે તમારા ઠેકાણાનું કાર્ડ આપે ત્યાં તે ચીજ તે ગમે તેટલી ઓછી કિંમતની હશે તે પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
- યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈહાંડ
મોકલી આપશે. તમે મકાને પહોંચે ત્યાં તે ચીજ આવીને પડેલી હોય. આવું અસાધારણ “ઓરગેનીઝેશન અને વ્યવસ્થા છે. ત્યાં ગ્રાહકોને ખાવા પીવા માટે મેટું રેસ્ટોરાં ખલેલું છે. નીચે આઈસ્ક્રીમ અને તાજી કરેલી અને થતી મીઠાઈઓ મળે છે. રેસ્ટોરાંમાં “સંગીત પણ ચાલતું હોય છે. આ મોટા સ્ટોરવાળા ખરીદીખાતું અને બનાવવાનું ખાતું પણ પિતેજ રાખે છે; એટલે અહીં જે જે વસ્તુ વેચાય છે તેમાંની ઘણીખરી પિતેજ બનાવે છે અને કાર ખાનાને એરડર આપે છે તો પણ તે ઉપર તેનું જ નામ હોય છે. આ ખરીદનાર ખાતું તદન જૂદું છે. તેને ઉપરના પાંચહજાર વેચનારમાં સમાવેશ થતો નથી. દર અઠવાડિયે નેકરના પગારનો ખર્ચ લગભગ ત્રીસ હજાર પાઉન્ડનો છે એટલે લગભગ ચારલાખ રૂપીઆને પગાર દર અઠવાડિયે નેકરને થાય છે. ભારે હલકાં સર્વ જાતનાં કપડાં તથા મશીનરી-સાંચાકામ અહીં મળે છે. છોકરાઓની ગાડી, રૂમાલ વિગેરે જે લેવું હોય તે ખાતાવાર મળી આવે છે. ઘડિયાળ વેચે છે એટલું જ નહિ પણ તેને રિપેર કરવાનું કામ પણ હાથમાં લે છે અને નેટપેપર કે કવર લેવા હોય તો તે પણ મળી શકે છે. નાની કોઈ પણ ચીજ મળી શકે છે.
આ સ્ટાર કાઢનાર માણસે અઠવાડિયાના બે શિલીંગના પગારથી અંદગી શરૂ કરી હતી. અત્યારે એ મકાન પણ હજુ વધારે મોટું કરતે જાય છે અને જે ત્યાં ખરીદનારની સંખ્યા જોઈએ તો આ કામ કરે તેમ નથી. જ્યારે જઈએ ત્યારે હજારો લેકે ખરીદવા માટે આવતાં દેખાય છે. બપોરના સ્ત્રીઓની મેટી મેદની જામે છે અને તે વખતે બસના ભાડો પણ અરધા લેવાય છે, કારણું બપોરના ટાઈમે પુરૂષે તે કામપર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
નાના દુકાનદારો
૧૩૭
હાય છે અને શાપીંગ કરનારને સગવડ પડે તેથી ભાડાં ઓછાં રાખે છે. અહીંના લોકો વહેવારૂ practical ધણા. એમને એમ લાગે કે અમુક વખતે વધારે લોકાને લલચાવવાની જરૂર છે તે તુરત ભાડાં ઓછાં કરી નાખે, એક સરખા નિયમ અનુસરવામાં પશુ અક્કલના ઘણા ઉપયોગ કરે છે.
અમે ત્યાં તપાસ કરી તો જાણ્યું કે લોકા પૈસા આપ્યા વગર માલ લઇ જવાની વૃત્તિ રાખતા નથી. તેમનામાં ઘણા મોટા વિશ્વાસ રાખવામાં આવે છે. તેઓ ખાનગી ડીટેકટીવ રાખે છે એમ પણ જણાયું, પણ એકદરે લાકામાં પોતાની ફરજને ખ્યાલ ઊંચા એટલે કાઇ બદદાનતવાળા થોડાજ હશે એમ જણાય છે. વ્હાઈટલી સ્ટોર, ( ક્વીન્સરેડ ).
એકસફર્ડ સ્ટ્રીટપર એ સ્ટાર્ ભરબજારમાં આવેલા છે. તેનાથી ઉતરતા સ્ટાર વ્હાટલી ' ના કવીન્સ રોડ ઉપર છે. અમારા મુકામથી તે નજીક હતા. મેં તે એ ત્રણ વાર જોયા. આખી વ્યવસ્થા ઋતુ જોવા લાયક છે. મેટા પાયા ઉપર વેપાર ક્રમ થઇ શકે, ખરીદનારના વિશ્વાસ કેમ સંપાદન કરી શકાય અને વ્યવસ્થાસર માટાં કામેા કેમ હાથ ધરી શકાય તેના જીવત દાખલો આ સ્ટારો છે. એમાં વેચનારાની નમ્રતા, પોતાના વ્યાપારમાં કુશળતા, ખેલવાનું ચાતુર્ય, ધરાકને સમજાવવાની પદ્ધતિ, માલ ગાઠવવાનો યુક્તિ, બતાવવાની ચપળતા વિગેરે અનેક આખતા જોવા જેવી છે.
નાના દુશ્મનારે.
"
જે પદ્ધતિ મોટા સ્ટારામાં જોઈ તેવીજ પતિ નાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઇંગ્લડ
લઈ શકે બાદ ત્રણ જ નહિ,
દુકાનમાં છે. ત્યાં પણ ભાવ તો એકજ. માલ બતાવવાને ઉત્સાહ, વેચવાની કુશળતા, બોલવાની ચાલાકી વિગેરે બહુ સુંદર હોય છે અને ઘરાકને પ્રેમ અને વિશ્વાસ એ તે જમાવી શકે કે ઘરાકને દુકાને ચઢયા પછી ઉતરવાનું મન થાય નહિ. અહીંની નાની દુકાનમાં window-dressing માલને રસ્તા ઉપર બતાવવાની પદ્ધતિ બહુ સારી છે. દુકાનમાં કઈ ચીજ મળે છે તે રસ્તા ઉપરથી જ જોઈ શકાય. આપણે હેબી રોડ ઉપર થોડી દુકાનમાં રસ્તાની બારીને શણગાર જોઈએ છીએ એ અહીં પ્રત્યેક દુકાને સાધારણ છે. અંદર ગયા પછી તમે માલ જુઓ ત્યારે એક માગે તે પચીશ ચીજ રજુ કરે. નાના દુકાનદાર તરફથી પણ ભાવમાં ફેરફાર તે નજ થાય, પણ તમે વ્યાપારી છે તે કમીશન લઈ શકો. આ કમીશનમાં વધઘટ થઈ શકે છે એટલા પૂરતી જુદી વાત, બાકી ત્રણ પાઉન્ડની ચીજ બતાવી તેના બે પાઉન્ડ એગણીશ શીલીંગ લે નહિ. તમને પાલવે તે લે, નહિત ચાલ્યા જાઓ; પણ એ બેલેલ ભાવમાં ફેરફાર કરશે નહિ. અંગરેજો મેટા પાયા ઉપર વેપાર કરી શકે છે તે તેનું આ વ્યવહારકુશળપણું છે. એ ઉપરાંત એક બીજી એટલી જ અગત્યની વાત એ છે કે તમે માલ લઈ તમારો કાર્ડ આપી પૈસા ચૂકવી ચાલ્યા જાઓ અને ઘેર આવી બારોબાર આવેલે માલ મેળવી જુઓ તે કદિ પણ એક ચીજ ઘટશે નહિ અથવા ભળતી આવી ગઈ છે એમ જણાશે નહિ. આ પ્રમાણિકપણું આખા દેશમાં પ્રવર્તે છે. અહીં ઘરાકને ચીરવાની વૃત્તિ નથી જણાતી પણ ઘરાકી જમાવવાની આવડતના પદાર્થપાઠ દેખાય છે. રાજી થએલે ઘરાક બીજા ઘણાં ઘરાક મેળવી આપે છે એ સૂત્ર તેઓ સમજે છે અને નફે ગમે તેટલા ટકા ખાશે પણ પંને
માં ફરતd
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
લંડનનાં પરાંઓ
૧૩૯
ઘા મારવાની વૃત્તિ કદિ નહિ કરે. અહીને નાને વેપારી વીશ ટકાથી ઓછે નફે વેપાર કરતા નથી અને કરે તો તેને પાલવે પણ નહિ. અહીં ભાડા અને નેકરનો પગાર પાઉન્ડમાં અને દર અઠવાડિયે અપાય છે એટલે નાને નફે વેપાર બેજે જ નહિ.
લડાઈ પછી વેચનાર તરીકે ઘણી ખરી જગ્યાએ હવે સ્ત્રીઓ કામ કરે છે. તેઓ બોલવામાં કુશળ હોય છે. તેમને શરૂઆતને પગાર અઠવાડિયે બે પાઉન્ડ હેય છે, છ માસે પાંચ શિલીંગ વધતો જાય છે. આ કેટલું ઊંચું ધોરણ છે તે વિચારવાનું છે.
જ્યાંના મજુર પણ દર અઠવાડિયે ત્રણ પાઉન્ડ રળે તે દેશ કેમ ઊંચો આવ્યા વગર રહે. મજુર કે કામ કરનારી બાઈ પણ પગાર લે તેટલું જ કામ આપે છે. આપણે ઘેર બે ઘાટી, રસ, માળી અને લાવનાર મૂકનાર એમ પાંચ માણસ રાખીએ અને છતાં જરૂર વખતે એક પણ ચીજ વ્યવસ્થિત હોતી નથી એમ અહીં બનતું નથી. પાંચે માણસનું કામ એક “મેડ” maid કરે છે, પણ એની ફરજમાં વાંધો આવતો નથી. વખતસર હાજર થાય અને ઠરાવ પ્રમાણે વખત પૂરો થાય એટલે ચાલવા માંડે; નોકરીના વખત દરમ્યાન બીજી પંચાત નહિ. એની વ્યવસ્થાની વાત લખી જાય તેમ નથી. સર્વ બાબત નિયમસર કરે છે અને તમે જે હુકમ કર્યો હોય તેને બરાબર અમલ થાય છે. બોલવામાં વિનય અને પ્રેમ દેખાય છે અને “થેંક્યું કે “સોરી ને પાર નહિ. આ સર્વ વિચારવા–અનુકરણ કરવા ગ્ય છે. લડનનાં પરાંઓ.
તા. ૧૬ મીએ ક્રિસ્ટલ પેલેસ Crystal Palace કાચને મહેલ જેવા ગયે. એ લગભગ સાત માઈલ દૂર છે. બસમાં અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈગ્લાંડ અંડરગ્રાઉન્ડમાં ત્યાં જવાય છે. એ સ્થાન Sydenham ના નામે ઓળખાય છે. એ પેલેસમાં અમે બસમાં ગયા હતા. રસ્તે નાના નાના એક સરખા બંગલાની હારે આવી રહેલી છે. આ બંગલા તે લંડનની કંકી લાઈફ છે. એ બહુ સુંદર અને એક સરખા દેખાવવાળા હોય છે. અંદર જઈએ તો પ્રથમ નાનો સુંદર બગિચે, દાખલ થતાં એક સારો ડ્રોઈગ રૂમ, રસોડું અને સ્ટોર રૂમ, બાજુમાં નેકરને રહેવાની જગ્યા, ઉપર બે સુવાના રૂમ, નીચે ઉપર પાયખાના, એક બાળકને સુવાને રૂમ, એ સર્વ સગવડવાળા બંગલાનું ભાડું દર અઠવાડિયે બેથી ત્રણ ગીની હોય છે. પછવાડે સારે બગિચે હોય છે. બીલ્ડીંગ સોસાયટી એવા બંગલા બાંધે છે. દરેક બગલાને સડક હોય છે. વચ્ચે ચાર પાંચ ટેનીસકર્ટ અને ક્રીકેટ ગ્રાઉન્ડ તથા મેટે બગિચે હોય છે. રહેવાનું બહુ સુંદર અને વીજળી, ગેસ અને પાણી તથા ગટરની પૂરતી સગવડ હોય છે. ગરમ પાણી માટે દરેક બંગલામાં સગવડ હોય છે. અહીંની હવા તદ્દન સ્વચ્છ હોય છે અને બધા બગલા ભરેલા હોય છે. પિતાને બગલે પણ નંબર વગર જડે નહિ એટલા એકસરખા દેખાવમાં હોય છે. લંડનની કટ્રી લાઈફ ઘણી વખણાય છે. ચારે તરફ શાંતિનું સામ્રાજ્ય હાય છે અને દરેક ઘરમાં પિયાને જરૂર હોય છે. ક્રીસ્ટલ પેલેસ. (Crystal palace).
આવા અનેક બંગલા વટાવી અમે સીડનહામમાં આવેલા ક્રીસ્ટલ પેલેસ આગળ આવી પહોંચ્યા. એની બાંધણીમાં માત્ર કાચ અને લોઢાને ઉપયોગ કર્યો છે. બંગલો ઘણો ઉંચે અને મેટ છે. અંદર પાંચ હજાર માણસ બેસે એવો કોન્સર્ટ હેલ છે અને ચારે તરફ સજાનાં પુતળાં અને ચિત્રો છે. ગુરૂવારે ઘણા વિદ્યાર્થીઓ આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
કીટલ પેલેસ
૧૪૧
તેમને મફત દાખલ કરે છે. અમે ગયા ત્યારે ત્રણેક હજાર વિદ્યાર્થી હતા. તેઓના શિક્ષકે તેમની સાથે રમે, ફરે, કોઈ દેડાદેડીકરે–ગમે તેમ કરે. અને ચારે બાજુનું સૌદર્ય એવું કે મગજને શાંત કરી નાખે. મેળા હતા, તેમાં અનેક ચીજો મળે. છોકરાઓને કેળવણી આપવાની પદ્ધતિ તદ્દન જુદા પ્રકારની છે. વાતોમાં જ જ્ઞાન મળે. ( ક્રીસ્ટલ પેલેસ બાંધવા પાછળ ૧૫ લાખ પાઉન્ડને ખર્ચ થયું છે. તેની આજુબાજુ ૨૦૦ એકર જમીન પર વિધાનાં અનેક સાધન છે. ઊંચાઈ પણ ઘણું છે. બાજુમાં બે મોટા મિનારા છે. અંદર એક જબરજસ્ત ઘડિયાળ છે. વચ્ચે એક સુંદર થીએટર (નાટયગ્રહ) છે. આખો પેલેસ જોતાં ઘણું જાણવા જેવું મળે તેવું લાગ્યું. અહીંના વિધાર્થીઓની તંદુરસ્તી અને રમત જોઈ ત્યારે તે બાબતમાં આપણે હજુ કેટલા પછાત છીએ તેને કાંઈક ખ્યાલ થયો. અહીં પક્ષીઓનાં, ફૂલનાં અને કુતરાનાં પ્રદર્શન થાય છે ત્યારે બહુ જેવા જેવું હોય છે. ક્રીસ્ટલ પેલેસ તે ચમકતે બિલોરી કાચને મહેલ છે અને ઘણો વિશાળ અને કારગિરીને નમુને છે. એ લંડનની દક્ષિણે આવેલ છે.
દાખલ થવાની ફી એક શિલીંગ ત્રણ પેન્સ છે. ગુરૂવારે બે શિલીંગ અને છ પેન્સ હોય છે. કોઈપણ મકાન જાહેર હોય છે તેમાં દાખલ થવાની શી જરૂર રાખે છે. મેટા બગિચામાં કેટલીક વાર નથી હોતી. ફીની આવક ઘણું મોટી થાય છે અને તેમાં તેના રક્ષણ રિપેરને ખર્ચ નીકળી આવે છે. લડાઈના વખતમાં અહીં સિપાઈઓને રાખવામાં આવ્યા હતા. લંડન આવનારે આ મહાલય જરૂર જોવા જેવું છે. જતાં આવતાં પરાંઓનાં મકાનોની ગોઠવણ પણ જરૂર નીહાળી લેવી. બસમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
જવાથી એનો ખ્યાલ આવશે. હું વિમ્બલ્ડનમાં એવાં માન જઈ આવ્યો હતો એટલે મને તેને કાંઈક ખ્યાલ આવે. હિસ્ટન કેર્ટ.
એક દિવસે અમે હેપ્ટન કોર્ટ જોવા ગયા. એ લંડનની તદન પશ્ચિમે લગભગ બાર માઈલ દૂર છે. બસમાં અને અંડરગ્રાઉન્ડમાં ત્યાં જઈ શકાય છે. રસ્તે ઘણે સારો છે. ઉઘાડો દિવસ હોય તે બસમાં જવાની ઘણી મજા આવે છે. રસ્તે પરાઓનાં ઘરની હારેની હારે ચાલી આવે અને બસ પૂરજોસમાં આગળ વધી જાય. રસ્તે ઓલીપીયા પર ઘેડાને show હતો તેથી મેટરગાડીને ધસારે ઘણે હતો. હેપ્ટન કોર્ટ પહોંચતાં લગભગ સવા કલાક થાય છે.
ઈ. સ. ૧૫૧૫ માં ઈગ્લાંડના ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ પુરૂષ કાડ. નલ વુલિસ Wolsey એ તંદુરસ્તી માટે આ કોર્ટને પિતાના મકાન માટે ટેમ્સ નદીના કિનારા ઉપર બંધાવી. બંધાવતાં પહેલાં લંડનની આસપાસ બહુ તંદુરસ્તીવાળી જગ્યાની એણે ઘણી તપાસ કરાવી અને ત્યાર પછી એણે આ જગ્યા પસંદ કરી, બહુ માટે ખર્ચ કરી આ જગ્યા બંધાવી અને તેની આજુબાજુ ઘણો મોટો બગચે બાંધ્યું. એ બગિચે આજે પણ આંખને કરે તેવો છે. તેની ગંદરી લીલી હરિયાળી અને મખમલને ગાલિચે પાથર્યો હોય તેવી અને વચ્ચેને ફુવારે ઘણે આકર્ષક જણાય છે. એ વકિસએ આવો સારે બગલે બાં, ત્યાં રાજાને ઘણીવાર નેતર્યા અને અંતે રાજાએ તેની પાસેથી એ બગિચો લઈ લીધો ત્યારે એને કહેવું પડેલું કે જે ભકિતથી રાજાને ભળે તેની અધી પણ ભક્તિથી જે મેં મારા ઈશ્વરને ભજ્યા હતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯) યુરોપનાં સંસ્મરણો. તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
હેપ્ટન કોટ. લંડન (ઇંગ્લડ).
[ પૃ. ૧૪૨.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
ટેઈમ્સમાં એકસકર્ઝન ૧૪૩ તે ઘડપણમાં એ મારે ત્યાગ ન કરત. ત્યાર પછી ત્યાં ઘણું રાજાઓ આવ્યા અને ગયા. ત્યાં આઠમા હેત્રીને ચુંબર, રાજાને દાદર King's Staircase, રાજાને દરબાર હેલ, સુવાને હેલ, જમવાને હલ, વિગેરે ઘણી જગ્યાઓ છે. સર્વ જગ્યા સાથે ઇતિહાસ જોડાયલ છે. હાલ તે ત્યાં રાજાનાં પેઈન્ટીંગે ગોઠવેલાં છે. તે બહુ સારા છે એમાં એલીઝાબેથનાં ચિત્રો ઘણું છે. આવા સર્વ રાજમહાલમાં ચર્ય-મંદિર, નાનું ચેપલા જરૂર સાથે હોય છે જ અને રવિવારે ત્યાં રાજાઓ પ્રાર્થના કરતા એમ કહેવાય છે. આખા મહેલમાં ચિત્રપેઈન્ટીંગે ખાસ જોવા લાયક છે.
એની બાજુમાં મેટા બગિચામાં એક લાયનગેટ' છે તેની અંદર ખાવા પીવાનું રેસ્ટોરાં છે. ઉધાડ હોય ત્યારે લોક અહીં બેસી ચા વિગેરે લે છે. ખાવા પીવાનું તે દરેક સ્થાન સાથે જરૂર હોય છે.
એની બાજુમાં maze ભૂલભૂલામણ છે. એ નાના છોડવાની બનાવેલી છે. એમાં જવાની ફી એક પની છે. અંદર ગયા પછી ફર્યા જ કરીએ, પણ પ લાગે નહિ. અમે બહુ વિચાર કરી વીશ મીનિટ ફર્યા પણ બહાર નીકળી શકીએજ નહિ. ઘણું સાહેબ અને મેડમે સામે મળે, અમને રસ્તા પૂછે, પણ બધા હસ્યા જ કરે. કોઈને બહાર નીકળવાનો રસ્તો જડે જ નહિ. અંતે એક છોકરાએ અમને રસ્તો બતાવ્યું. આ મેઝમાં ફરવાની ઘણું મજા પડે છે. ટેઇમ્સમાં સહેલ-(એસકન).
ત્યાંથી બહાર આવ્યા. હેમ્પનકોર્ટ આવતાં રસ્તે હેમરસ્મીથ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
યુરોપનાં સંગમરણે
ઇંગ્લડ
રચમંડ અને કીંગ્ટન શહેરમાં થઈને આવ્યા. એ સર્વ લંડનનાં પરાં છે. અહીંથી પાછા જતાં ટેઇમ્સ નદીમાં થઈને જવાને વિચાર કર્યો. અમે ત્રણ જણ સાથે હતા. નાની બેટ મેટરવાળી હતી તેની રચમંડની ટીકિટ લીધી. બેટમાં બેઠા પછી જે દેખાવ જે તેનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. ત્યાં નાની બલાડી જેવી ઘણી બોટ ભાડે મળે છે. શનિવારનો દિવસ હતો એટલે બપોરના રજા હતી. આવી સેંકડે બેટો અંદર ફરતી હતી. અંદર બે કે ત્રણ માણસે હેય. ઘણે ભાગે સ્ત્રી પુરૂષ હશે. તેઓ ખાવાનું સાથે રાખે. બોટમાં બેસી ખાય, કેઈ ગ્રામેન વગાડે, કઈ વાયોલીન વગાડે, કોઈ અંદર કાંઠા ઉપર પડયા રહે અને કોઈ સુતા હોય. જેને જેમ ફાવે તેમ આનંદ કરે. આવી સેંકડો બાટો હતી. બને બાજુએ મેટી રેસ્ટોરાં બેટ પણ ખરી, અને કેટલીક હરવા ફરવાની પણ બેટા હતી. નદીમાં પણ ખાવા પીવાની સગવડ તો ખરી જ.
આ દેખાવ જોતા હતા ત્યાં અમારી બેટ ઉપડી. બન્ને બાજુએ એ સુંદર દેખાવ કર્યો છે કે ત્યાં સ્વર્ગને ખ્યાલ આવે. લીલે પ્રદેશ અને કાંઠા ઉપર મકાન-નાનાં લાકડાંનાં કે મોટાં હોય છે. બંને બાજુએ લોકો રમે નાચે કુદે અને કુતરાઓ સાથે ગેલ કરે. એવા અનેક દેખાવે જોતાં જઈએ અને સ્ટીમર આગળ ચાલી જાય. આખી નદીની બન્ને બાજુએ અનેક કલબો અને પાર્કે તથા ફરવાની જગ્યા છે અને અહીંના લોકો એને પૂરતો લાભ લે છે. તેઓ કુદરતની પ્રતિકૂળતાને પણ ઘણે સારે ઉપયોગ કરી રહ્યા છે અને ફુરસદના વખતમાં આનંદ કરે છે. ધંધા વખતે ધંધાની જ વાત અને અવકાશના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન પિડીગ્ટન લક
૧૪૫ વખતમાં જીદગી વધારવાનાં બાહ્ય સાધનને પૂરતો લાભ લે એ એમનું જીવનસૂત્ર છે. અત્યારે ઉનાળો હતો એટલે આખી કુદરત હસી રહી હોય એમ દેખાતું હતું. અમને પાંચસેક હેડીઓ આવાં યુગળની મળી હશે અને સર્વના આનંદી ચહેરા જોઈ અમને જોવાની ઘણુ મજા આવતી હતી.
રસ્તા ઉપર અનેક હોટેલો અને હેડીઓ ભાડે લેવાની જગ્યા પણ આવે. એમ કરતાં અમે કીંગ્ટન નજીક આવ્યા. ત્યાંથી રીચમંડ જતાં ઢોળાવ જબરે આવે છે તેથી ત્યાં બેટને સંભાળથી લેવી પડે છે. બેટ એક બંધ પાસે આવી અંદર ગઈ, પછી ઊભી રહી. ધીમે ધીમે બધું પાણી ખલાસ કરી તેને છે ફીટ ઉતારી દીધી. પછી સામેનું બારણું ખોલ્યું એટલે બાટ નવી નીચી સપાટી પર આવી. આને Peddington lock કહેવામાં આવે છે. જે ધેરણ ઉપર પનામા કેનલ બાંધી છે તેને પ્રીન્સીપલ નજરે જોયો. સ્ટીમર ચઢીઉતરી શકે નહિ પણ દરવાજા બંધ કરી, પણ એકજ લેવલ રાખે છે. તે ધરણે કામ લઈ સાયન્સના જ્ઞાનને લાભ લેવામાં આવે છે. આ વૈજ્ઞાનિક કળા વિભાગ બહુ જોવા જેવો લાગે. વખત હોય તે ટેમ્સ નદીમાં
એક વખત જરૂર જવા જેવું છે. કેટલીક સરવસ તે વેસ્ટમેન્ટરથી માંડીને હેપ્પનકોર્ટ સુધીની પણ હોય છે. આખે રસ્તે અનેક નાની બોટ બલાડીઓ અને મછવા સામે મળ્યા જ કરે અને બને બાજુને રસ્તે કુદરત અને મનુષ્યકૃતિથી ઘણો સુંદર લાગે. જીવતી કવિતા અહીં જોઈ શકાય છે, સ્થળ ઊંચા પ્રકારનું સુખ કેવું હોઈ શકે તેને અહીં ખ્યાલ થાય છે અને સ્વર્ગીય સ્થૂળ સુખની ઝાંખી થાય છે. અહીં અધ્યાત્મને અવકાશ જ નથી,
૧૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
તેમજ અધ્યાત્મની વાંછામાં બનેને ગુમાવવાનો દભ પણ નથી; એટલે આ દેશમાં સ્થૂળ સાધનોનો કેટલે લાભ આ ભવમાં લઈ શકાય છે તેજ જેવાનું છે. આ દેશમાં આત્મા તે ખેવાઈગ છે અને શબ્દો જડે તેમ નથી, પણ સ્થૂળ સંપત્તિની વિપુળતામાં આ દેશ એટલો બધો વિલાસ અને આનંદ કરે છે કે તેને ખ્યાલ આપે મુશ્કેલ પડે તેમ છે.
સ્ટીમર આવાં અનેક દૃશ્ય જોતી રીમંડ આવી. ત્યાંથી બસમાં બેસી અમે મુકામ પર આવ્યા. રીયમંડ પણ નાનું ગામ છે, બધી વસ્તુઓ મળે છે અને તેની બાજુમાં મોટે બાગ છે તે જેવા આવતી કાલે જવાનું છે. કયુ ગાર્ડન્સ. Kew Gardens.
રીચમન્ડ પાસે આ બેટનીકલ ગાર્ડન્સ છે. બસમાં ત્યાં જઈ શકાય છે. છ સાત પેનીમાં બસ ત્યાં પહોંચાડે છે. એ બગિચે ટેઈમ્સ નદીના કિનારા પર છે અને ઘણું વિશાળ છે. એમાં અનેક જાતનાં છેડવાઓ અને ઝાડો છે. એમાં જાપાનીઝ પેગોડા ખાસ જોવા લાયક છે. એ આખા બાગમાં ફરતાં બે કલાક લાગે છે. દરેક જાતનાં છોડ કે ઝાડ પાસે તેનું વર્ણન લખેલું હોય છે અને અંદરની અગત્યની ચીજોમાં ચિત્રોની બુક પણ મળી શકે છે. બગિચાઓને શોખ હોય તેણે આ બગિચે જરૂર જેવા લાયક છે. લંડનમાં બગિચાઓને પાર નથી. આટલું મોટું શહેર છતાં તેમાં મોટા મધ્ય ભાગમાં પણ ઠામ ઠામ બગિચાઓ ઘણા રાખ્યા છે. ત્યાં બાળકો રમે છે અને અવકાશ માણસે હવા ખાય
છે. અહીં ઘરો તે એવી રીતે રાખવામાં આવે છે કે બહારની * હવા અંદર આવવા દઈ શકાય નહિ. બારી બારણાં હોય ઘણું,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
ઝૂલેાજીકલ ગાર્ડન્સ
૧૪૭
પણ અધખાલાં પણુ રાખી શકાય નહિ. શરદી લાગી જવાના ઉનાળામાં પણ ભય રહે છે અને શિયાળામાં તેા અંદર ગરમી રાખવી જ પડે એટલે ધરમાં ગુંચાયલા લેાકેાને ચાખી હવાનાં સાધને જોઇએ. કુદરતની આ વિરૂદ્ધતાથી એ લોકો ડરી ગયા નથી. શિયાળામાં ઠંડી વધારે હાય, વરસાદ અને બરફ પડતા હાય ત્યારે વધારે કામ કરે છે, કામ કરે એટલે શરીરમાંથી ગરમી નીકળે છે અને જ્યારે જરા ઉધાડ નીકળે ત્યારે ખુલ્લી હવામાં જઈ પ્રકાશના લાભ લે છે. ઠેકાણે ઠેકાણે નાના બગિચા તા હાય જ છે અને આવા મેટા બગિયા પણ ધણા છે. કેન્સીંગ્ટન ગાઢુન્સ, જેમ્સીસ પાર્ક, રીજન્ટ પાર્ક, હાઇડ પાર્ક વિગેરે મોટા અગિચા પણ છે. યુ ગાર્ડન્સ એ જાહેર ખાગ છે, અંદર જવાની ફી છે, ખાટૅનીના અભ્યાસીને તે। એ બહુ ઉપયેગી છે પણ સામાન્ય રીતે પણ એકવાર તે જરૂર જોવા લાયક છે.
અહીંના ગિચાઓમાં ખુરશીઓ ગાઠવેલી હાય છે. તે પર એસવાની જ઼ી હોય છે. કોઇ ઠેકાણે એક પેતી અને કાઇ ઠેકાણે એ પેન્સ હાય છે. હાઇડપાર્ક જેવામાં દશેક હજાર ખુરશી હશે. એન્ડ હાય ત્યારે અને ખાસ કરીને શનિવારે ત્યાં ખેસવાની જગ્યા મુશ્કેલીએ મળે છે એટલે લેાકેા ખુલ્લી હવાના લાભ લે છે. ઘણા ખરા ફરતાં જ જોવામાં આવે છે.
ઝૂ. (Zoological Gardens ).
અમે ઝુલાજીકલ ગાર્ડન્સ જોવા ગયા. આને ટુંકામાં ‘ઝૂ’ના નામથી લેાકા એળખે છે. એકસફર્ડ સ્ટ્રીટની નજીકમાં—શહે રના મધ્યમાં એ ભાગ છે. અંદર દાખલ થવાની ી એક શિલીંગ
પણ આજે સામવારે છ પેની છે. અમે અહીં ધણું જોવાની આશા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ યુરોપનાં સંસ્મરણે ઈંગ્લાંડ રાખી હતી પણ બહુ વિશેષતા લાગી નહિ. આપણે ત્યાં બગિચા ઘણા છે અને તેમાં જનાવરોનો સંગ્રહ હોય તે આ બગિચે છે. અહીં સિંહ, વાઘ, વરૂ, રીંછ–ઘણાં છે તેમાં ખાસ નવીનતા લાગી. તે નીચે પ્રમાણે છે. એક સફેત હાથી જે. વાંચ્યું હતું પણ જોયેલો નહિ. ચામડી તદન સફેત. બીજા ચાર હાથી કાળા રંગના છે તેના ઉપર ત્રણ પેની લઈ બેસાડે છે. ગેરાં છોકરાંઓ બહુ બેસતાં હતાં. ઉરાંગઉટાંગ વાંદરે જોયે. બીજા દક્ષિણ અમેરિકાના ઘણી જાતના વાંદરા જોયા. સર્પગ્રહમાં મેટા સર્પો અને તેની જાતો છે. પક્ષીગૃહમાં અનેક જાતનાં પક્ષીઓ છે. દરેકની બહાર તેનું વર્ણન લખેલું હોય છે. એ સિવાય શહામૃગ અને અનેક જાતનાં જનાવર જેનાં નામ વાંચેલાં પણ જોયેલાં નહિ તે જયાં.
આજે સોમવાર હતા તેથી લગભગ ચાર પાંચ હજાર માણસ જેવા આવેલું હશે. એ લોકો વાંદરાને જોઈને કે હાથીને ડિલત જોઈ ગાંડા ઘેલા થઈ જાય છે, ખાવાનું ખવરાવે છે અને
જ્યાં ખાવાનું આપશે નહિ એમ લખ્યું હોય ત્યાં હુકમ બરાબર પાળે છે. અહીંના લેકેનું નિયંત્રણ (ડિસીપ્લીન) તે અજબ છે. દરેક પિતાની ફરજ સમજે છે. માથે સિપાઇના હુકમની જરૂર રહેતી નથી.
બાગમાં વચ્ચે ખાવાની જગ્યા તો ખરી જ. ચાને ટાઈમ (૪ વાગે) હતો એટલે લગભગ સાતસો માણસે ચા પીવા બેસી ગયા હતા. દરેકને માગેલ વસ્તુ મળે અને ટેરીફ (ભાવતાલ) છાપેલ જ હોય છે એટલે એમાં વરવધે કે ગોટાળો હેાય જ નહિ. ત્યારપછી ત્યાં એક ઘણું નવીન ચીજ જોઇ. એને aquarium કહે છે. એમાં દરેક જાતની માછલીઓ હોય છે. એને રાખવા માટે ઊંચા કાચનાં પિન્ડ બનાવ્યા છે–માછલીઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
*
૧૪૯
કયા પ્રદેશની છે તે લખેલું હાય છે તેમાં ઉપરથી પાણી આવે છે અને નીચેથી ચાલ્યું જાય છે. અંદર એ જે પ્રદેશની હાય ત્યાંની રેતી, પથ્થર અને છેડવા હેાય છે અને માછલીએ ગેલ કરતી કર્યા કરે છે. એ અનેક ર્ગની અને રંગખેરંગી હાય છે—કાઇ નાની અને કાઇ ધણી મેટી. એના રંગ અને શરીર જોતાં માછલી નળીઆ અને વળીઆ સિવાય સર્વ આકારની હાય છે એ વાતની પ્રતીતિ થઇ. એને રૃખાવ અતિ મનમાહક છે અને જોતાં જરા પણ કંટાળે આવે તેવું નથી. એ એકવેરીયમમાં દાખલ થવાની ી એક શિલીંગ પણ સામવારે છ પેની છે. એ જોતાં કલાકેક થાય એટલી તેમાં માછલીએ છે. માછલીએની ઉપર નીચે જવાની રીત પણ જોવા જેવી લાગી. એક ઇલેકટ્રીક માછલી છે તેની નીચે લખ્યું છે કે એ સપાટા લગાવે ત્યારે પાંચસે વાલ્ટના પાવરના વીજ – ળીને ઝાટકા લાગે છે. પાર વગરની માછલીઓ જોઇ, લોન્સ્ટર જાતની પણ અનેક જોઈ અને ખીજા તે નામે એટલાં કે યાદ પણ રહે નહિ.
ઝૂમાં ઊંટ પણ છે. તેના ઉપર પણ છે.કરાએ સ્વારી કરી અંદર કરે છે. ખેસવા માટે ખુરશીઓ ગાઢવી છે. જ્યાં સંભાળ રાખવાનું ડ્રાય ત્યાં રેલીંગ-કઠેરા કરેલા હોય છે એટલે કાઇને જોખમ થાય નહિ. કયું જનાવર કાણે અને યારે ભેટ આપ્યું, ખરીદ્યું યારે–તેને પણ લેખિત ઇતિહાસ આપેલા હાય છે.
અંગરેજ પ્રજા સાધારણ રીતે વ્યાપારી પ્રજા કહેવાય છે. તેઓને વેપાર સિવાય ખીજો રસ નથી એવા તેમના ઉપર આક્ષેપ છે; છતાં તેઓએ પણ અઢળક પૈસા એકઠા કરી આન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
યુરેપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
નાં અનેક સાધના ગાળ્યાં છે અને તે દરેકમાં ઓછું વધતું કળાવિધાન તા જરૂર જ હાય છે. આ ઝૂ અગિયામાં ધાળુ રીંછ Polar bear પણ જોવામાં આવ્યું. એક્વેરીયમના દરેક પાન્ડમાં જોઇએ તેટલી ગરમી કૃત્રિમ સાધનાથી રાખવામાં આવે છે તેથી માછલી મરતી નથી. આ સર્વની રક્ષા માટે મેટા ખર્ચ થાય છે, તેને માટે એક સાસાયટિ છે અને તેના મેખા તે નભાવે છે.
ઓકસફર્ડ.
તા. ૨૫-૬-૨૬ તે રાજ ઓકસફર્ડ જવાની ગાઢવણુ કરી હતી. વિધાના ધામ અને દેવી સરસ્વતીના ઉપાસકેાના આ માનીતા સ્થાનને જોવાની ધણા વખતથી ઉત્કંઠા થયા કરતી તે એક વિધાર્થી મિત્રતા પરિચય થતાં પૂણૅ થઈ. જોકે આ સમયે કાલેજો બંધ હતી છતાં અન્ય ધણું જોવાનું છે અને મુલાકાત નિષ્ફળ નહિ જાય એમ કહેવાથી ત્યાં જવા ઠરાવ્યું. પેડીંગ્ટન સ્ટેશને ગયા તા ત્યાં પ્રથમે ગ્રાસે મક્ષિકા જેવું થયું. ઓકસફર્ડની ટ્રેન સવારે ૯-૩૫ ઉપડતી હતી પણ હું જે ટ્રેનમાં બેઠો તે ૯-૧૫ ઉપડી એટલે લાગ્યું કે કાંઈ ભૂલ થઇ. અહીં ઓળખાણુ વગર પેસેંજર સાથે વાત થાય નહિ, પણ એ શિષ્ટાચારને મુશ્કેલીમાં બાજુએ મૂકી બાજુવાળાને પૂછ્યું કે આ ગાડી એકસડૅ જશે ? તેણે જવાબ આપ્યા કે આ ગાડી તે। શ્રીસ્ટલ (Bristol) ની છે પણ (Didcut) ડીડકટ સુધી રસ્તા એકજ છે. ગાડી ઉપડી ચૂકી હતી એટલે ઉતરાય એમ તે હતું જ નહિ. એટલે ધીમી ગાડીમાં આસપાસના પ્રદેશનું અવલોકન કરતાં અને વારનવાર કાંઈક વાંચતાં ડીડકટ પહેાંચ્યા. સ્ટેશને ઉતરીને
આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓકસફર્ડ
વિદ્યાનું વાતાવરણ
૧૫૧’
પૂછતાં જણાયું કે બીજી ગાડી આવતાં સુધી ૧૫ કલાક બેસી રહેવું પડશે. એકસફર્ડ જવાની ફાટ ગાડી તે હું જોઈ રહ્યા ને ચાલી ગઈ અને મારે મિત્ર મળશે નહિ તા મને ભારે અગવડ થશે એમ ચિંતા કરતા ડીડકટ સ્ટેશને વેઇટીંગરૂમમાં બેઠો. સ્ટ્રેન્ડ મેગેઝીન ખરીદી ખેચાર વાર્તાઓ ઉપર નજર નાખી ગયા. ૧૧–૪પ ની ગાડી મળી, તેમાં બેસીને ઓકસફર્ડ પહોંચ્યા. સામે આવનાર આટલા વખત કાંઈ બેસી રહે નહિ એમ ધારી સ્ટેશન બહાર નીકળી ગયા. તેનું ઠેકાણું મારી પાસે હતું તેથી ગાડી કરી સીધા તેને ત્યાં ગયા. તેની રહેવાની જગ્યા સ્ટેશનથી ચાર માઇલ દૂર હતી. ત્યાં જઈને પૂછ્યું તે ધરની માલિકે કહ્યું કે તમારા મિત્ર તા તમને લેવા સ્ટેશને ગયા છે, હજી આવ્યા નથી. ત્યારે મે કરેલી બીજી ભૂલ ધ્યાનમાં આવી.
પા કલાક રાહ જોઈ એટલામાં તે મિત્ર આવ્યા. તે સ્ટે શને રાહ જોતાં એ ગાડી આવી ગઇ ત્યાંસુધી એસી રહેલા હતા. આખરે મળ્યા એટલે આનદ થયા.
ખાનગી વાસગૃહા. ’ મારા એ મિત્રના નિવાસ એક ખાનગી ગૃહમાં હતા. એકસફર્ડ યુનિવર્સિટિને અંગે એવા ખાનગી આબરૂદાર ધરાનું લીસ્ટ રાખવામાં આવે છે અને (યુનિવર્સિટિ) જે ધરામાં રહેવાની રજા આપે તે ઘેર જ વિધાર્થીથી રહી શકાય છે. કાઈ લેન્ડલેડી બરાબર સંભાળ ન રાખતી હાય અને તેને વિષે રિયાદ જાય તે। પછી તેનું ધર નામાવિલમાંથી કાઢી નાંખવામાં આવે છે અને તેને ત્યાં કાઈ વિદ્યાર્થી જઈ શકતા નથી. આવાં ખાનગી ગૃહેામાં વિદ્યાર્થીને રહેવા સારૂ એ આા આપવામાં આવે છે, જેમાં એકના ઉપયોગ સુવા માટે અને બીજાના
6
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
યુરોપનાં સંસ્મરણે ઈલાંડ ઉપયોગ વાંચવા કે મળવા માટે કરવામાં આવે છે. બન્નેમાં જરૂરી પણ બહુ સારું ફરનીચર હેાય છે. ગરમીના ગેખો તે અહીં દરેક ઓરડામાં હોય જ, તેને ઉપયોગ મુખ્યત્વે શિયાળામાં થાય છે. આવી રીતે લેન્ડલેડીને ત્યાં રહેવાને ખર્ચ અઠવાડિયે અઢી પાઉન્ડ આવે છે તેમાં સવારને નાસ્તો (બ્રેક ફાસ્ટ) બપોરનું ભજન (લચ) અને રાતનાં જમણ (ડીનર)ને સમાવેશ થાય છે. કપડાં ધોવરાવવાનું બીલ આપણે ચૂકવવાનું હોય છે.
હું જે મિત્રને ત્યાં ગમે તેની લેન્ડલેડી બહુ ભલી બાઈ હતી. એક માતા જેટલી માયા તેનામાં જોવામાં આવી. પેલો વિદ્યાર્થી જે સ્ટેશને રાહ જોયા કરતો હતો તેને તેડવા પોતે સાઈકલ પર જવાની તૈયારી કરવા માંડી. જમાડવામાં તે આનંદ લેતી, ઓછું ખાય કે બેચેન જણાય તે પોતે અધીરી પડી ઘણી ચિંતા કરે. બે વિદ્યાર્થી પોતાને ઘેર રહે તેમાં તેને ઘણે ખર્ચ નીકળી આવતા.
કોલેજ.” એકસફર્ડમાં ૨૨ કેલે છે. દરેક કોલેજમાં પ્રથમ મેટે દરવાજો, અંદર મેટે લીલોતરીથી ભરપુર ચેક, ચારે બાજુ રમે અને તેની પછવાડે તેવેજ બીજો ચેક અને રૂમે. આ બધામાં તે કેલેજના વિધાર્થીઓ રહે છે. વિદ્યાર્થી ૨૨ કોલેજમાંથી ગમે તે કોલેજમાં દાખલ થાય એટલે તે યુનિવર્સિટિને અંડર ગ્રેજ્યુએટ અને મેંબર-સભ્ય ગણાય છે. સ્ત્રી વિધાર્થી પણ અંડર ગ્રેજ્યુએટ કહેવાય છે પણ તેની જોડણી Graduette લખાય છે. અત્ર કોલેજમાં આપણા હિન્દુસ્તાનની જેમ ભાષણ સાંભળવાનાં નહિ, માત્ર રહેવાનું અને જમવાનું જ હોય છે. ભાષણ યુનિવર્સિટિ તરફથી થાય છે અને જે જે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓક્સફર્ડ કેલેજ-યુનિવસિટ ૧૫૩ વિષયમાં જેને શેખ હોય તે તે ભાષણ સાંભળે. ફરજીઆત ટર્મ ભરવાનું કે હાજરી નેંધવવાની હોતી નથી. દરેક કોલેજને પિતાને ઈતિહાસ હોય છે. કેટલીકમાં ઓછે ખરચે નભે છે અને કેટલી કમાં ભારે ખર્ચ આવે છે. દર અઠવાડિયે રહેવાને અને ખાવાને ખર્ચ ૨-૩ પાઉન્ડ આવે છે, બે પાઉન્ડથી ઓછો ખર્ચ થતો નથી અને ત્રણથી વધારે થતું નથી. એ ઉપરાંત લેડ્રિી-(ધોલાઈ)નું બીલ થાય તે આખું ટર્મ પૂરું થયે આપવાનું હોય છે. પણ વિગેરે સર્વ, ટર્મ પૂરી થાય ત્યારે જ વસુલ કરવામાં આવે છે.
યુનિવર્સિટિ.” કોલેજનું કામ વિદ્યાર્થીઓ પર દેખરેખ રાખવાનું અને તેમને માટે રહેવાની તેમજ જમવાની ગોઠવણ કરવાનું હોય છે. આ સર્વ residential colleges કહેવાય છે. અભ્યાસ કરાવવાનું કાર્ય યુનિવર્સિટિ કરે છે. તેનાં ભાષણ બહુજ ઊંચા પ્રકારનાં હોય છે અને તે દરેક ભાષણમાં ઊંડે અભ્યાસ તરી આવે છે. એ ઉપરાંત વિદ્યાર્થીને મુશ્કેલી પડે, સલાહ જોઈએ-તે સર્વ પ્રેફેસરે આપે છે. તેઓ સર્વ યુનિવસિટિ સાથે જોડાયેલા હોય છે. વિદ્યાર્થીઓ સાથે જમે, સાથે ફરે, સાથે રમે અને વાતચીત કરે તેમાં ઘણું જ્ઞાન મેળવે છે અને પરસ્પર સંબંધ પણ સારે કેળવાય છે. એક રીતે વિધાર્થીઓને બહુ છૂટ હોય છે અને બીજી રીતે નિયંત્રણ પણ આકરું છે. તેઓએ અમુક જાતને ડ્રેસ પહેરજ જોઈએ, દરેક કોલેજના કેસ્ટ અથવા બેજ હોય છે તે લગાડવાં જોઈએ અને અમુક વખતે ફરવા નીકળે તે માથે અંડર ગ્રેજ્યુએટની ચોરસ ટોપી પહેરવી જ પડે. તેના ઉપર કાબુ રાખવા માટે ત્યાં proctors હોય છે, તેઓ ગમે ત્યારે ફરવા નીકળે. તેઓ તે વૃદ્ધ હોય છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
યુરેપનાં સંસ્મરણ
'ઈંગ્લાંડ
પણ સાથે બે મજબૂત bulls ને રાખે છે. આ બુલમજબૂત માણસે વિદ્યાર્થીને પકડી શકે છે, દેડીને અટકાવી શકે છે અને પછી તે વિધાર્થીની તપાસ થાય છે અને સજા થાય છે. A student is liable to be procted. આ પ્રેરે ઘણા મજબૂત મનના મક્કમ અને માયાળ હોય છે અને વિદ્યાર્થીવર્ગ પર તેમની ધાક પણ ઘણી હોય છે. ઓકસફર્ડમાં છ સાત હજાર વિધાર્થીઓ છે તેમને આ નિયંત્રણમાંથી બરાબર પસાર થવું પડે છે. લંડનમાં કેળવણી તે ઘણું છે પણ રખડતા વિધાર્થીઓ ઉપર અંકુશ રાખે તેવું કઈ ખાતું ત્યાં નથી અને લંડનને મોટો વ્યવહાર અને મેટી વસતી હેવાને કારણે તેવું બની શકે તેમ પણ નથી.
“રમત-બેટીંગ.” અહીં વિધાર્થીઓ કિકેટ, ટેનીસ અને ગોલ્ફ બહુ રમે છે અને તેમાં ખાસ પ્રવીણ થાય છે. જેને જેનો શોખ હેય તે તે રમે, પણ તેમને સર્વથી વધારે આનંદ તે નદીમાં બેટીંગ-હેડી ચલાવવાનું છે. દરેક કેલેજની બાજી Barje નદીમાં હોય છે. બાજે એટલે કાંઠા ઉપર તરતું રેસ્ટોરાં. તેમાં ખાવા પીવાનું મળે છે. બાવીશે કેલેજની બાજો નદીમાં હોય છે. નાની નાની બેટમાં વિદ્યાથીઓ હાથે હલેસાં ચલાવી કસરત કરે છે. એનાં punting, paddling અને rowing: એમ ત્રણ પ્રકાર હોય છે. પન્ટીંગમાં મેટા વાંસડાને રેતીમાં દબાવી મછવો ચલાવ, પેડલીંગમાં ચાટવા નાના હોય છે અને રોગમાં મેટા હોય છે. બધી કેલેજો વચ્ચે બેટીંગની હરીફાઈ, થાય છે. એક દિવસ એકસફર્ડ અને કેબ્રીજ વચ્ચે લંડનમાં બેટીંગની રેસ થાય છે તેમાં માત્ર બેજ હોડીઓ હોય છે, દેઢ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓક્સફર્ડ
બેટીંગ–ડિનર
૧૫૫
માઈલની રેસ હોય છે, પણ લંડન બ્રીજથી દેઢ માઈલ સુધીમાં નદીની બન્ને બાજુએ ઊભા રહેવાની પણ જગ્યા મળતી નથી એટલા લોકો તે જોવા જાય છે. બેટીંગમાં તેમને કાંઈક અનેરો આનંદ થાય છે. દરેક વિધાર્થી બેટીંગ તે કરવાને જ. લંડનની રેસમાં જે ચુંટણી થાય છે તે યુનિવર્સિટિ કરે છે. તેમાં એકસફર્ડના આઠ અને મેંબ્રીજના આઠ હોય છે. કેલેજેની અંદર અંદરની હરિફાઈ થાય છે તેની પસંદગી કેલેજે કરે છે. આ બોટીંગ ઉપરથી જણાય છે કે નાની નદીને પણ તેઓ ઘણે લાભ લે છે. મુંબઈ જે સુંદર દરિયો હોય તે તેને બહુ લાભ લે. આપણે ત્યાં કુદરતની અનુકૂળતાને જોઈએ તેટલે લાભ લેવાતું નથી, બલકે આપણને લેતાં આવડતું નથી. ડિનર - દરેક કેલેજમાં વિધાર્થીઓ સાંજે સાડાસાત વાગે સાથે જમવા બેસે છે. ટેબલ ઉપર કેલેજની, અભ્યાસની કે પુસ્તકની વાત કરવાની મનાઈ છે. જો કોઈ વિદ્યાર્થી ભૂલથી એ વાત છેડે. તે તે ટેબલ પરના સર્વ વિધાર્થીનું તે દિવસનું ડીન્ક (પીણા)નું બીલ તેને ચુકવવું પડે છે અને આ નિયમને બરાબર અમલ થાય છે. જમવા વખતે જમવાની વાત, તે વખતે અભ્યાસની વાત નહિ-એ વાતને આ અમલ જણાય છે. જમતી વખત ચિંતા કરાવે તેવી કોઈ વાત કઈ કરતાજ નથી અને તેટલા માટે આનંદની વાતો કરતાં તે ખાસ શીખવું પડે છે. કઈ પરોણો આવે તે તેની સાથે વાત કરવી જ પડે, એટલે વાત કરતાં આવડવી એ એક હોંશિયારી ગણાય છે અને અભ્યાસ કાળથી એ ગુણની ખીલવણી થાય છે. કોઈ ટેબલ ઉપર અતડે બેસી રહેતો નથી,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
ચુરાપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
તેને ખોલતાં શીખવુંજ પડે છે, કેમકે નહિ તે તેની હાંસી થાય છે અને તેને એટલતાં શીખવાની ફરજ પડે છે.
સગવડ’
વાંચવાની સગવડ દરેક રૂમમાં પૂરતી હાય છે. ડાટરી મદ ખરાખર મળે છે. કાલેજમાં કાઈ વિદ્યાર્થીને પરદેશમાં છીએ એમ લાગતું નથી, અસ્પરસ ભાઈચારા ધણા રહે છે, જે અંડર ગ્રેજ્યુએટ ન હોય અને ત્યાં અભ્યાસ કરતા હેાય તેમને જ ખાનગી ધરામાં રહેવા જવું પડે છે. બાકી જેટલી જગ્યા હાય તેટલાનેજ કૉલેજમાં લે છે. આપણા ઘણા વિદ્યાર્થીઓને ત્યાં એક વર્ષ રહે તાપણુ કાલેજમાં જગ્યા મળતી નથી એટલી ત્યાં અભ્યાસ કરનારની ભરતી છે. કોઇ પણ કોલેજમાં દાખલ ન ચાય ત્યાં સુધી તે અંડર ગ્રેજ્યુએટ ગણુાતે નથી. જો મુંબાઇનેા ગ્રેજ્યુએટ ન હોય તે। અહીં તેને મેટ્રીક્યુલેશનની પરીક્ષા આપવી પડે છે જેની તૈયારી કરતાં છ માસ જાય છે.
કાલેજો
>
દરેક કોલેજના મકાન પર તેના Crest નિશાની હોય છે, અને તેજ ખેજને નાના આકારમાં છાતી ઉપર વિધાર્થીઓ પહેરે છે. આવા એજ બજારમાં વેચાતી મળી શકે છે. એજના કેટલાક નમુના મેં લીધા છે તે કાર્ડી જોવા લાયક છે. કેટલીક કાલેજ ૮૦૦ થી હજાર વર્ષની જૂની છે. દરેક કાલેજ કઈ શાલમાં સ્થપાઈ વિગેરેના ઇતિહાસ હાય છે અને ખાસ કરીને તે કાલેજમાંથી ભણી ગએલામાંથી જેઓએ જીવનના જૂદા જૂદા પ્રદેશમાં નામના મેળવી હાય એવા મહાન પુરૂષાની યાદગીર તે બહુ સારી રીતે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓકસફર્ડ સરસ્વતીને પ્રજાને ૧૫૭ રાખે છે. મોટામાં મેટી કલેજ ક્રાઇસ્ટ ચર્ચ કોલેજ Christ Church College) છે. તેને quadrangle અંદરનો ચેક ઘણો વિશાળ છે. તે ઉપરાંત જૂનામાં જૂની કલેજે બીજી પણ. છે. Oriel એરીઅલ કોલેજમાં રાજાઓ અને ખાનદાનના નબીરાઓ આવે છે અને ખર્ચ પણ તે પ્રમાણમાં જ આવે છે. તે ઉપરાંત All souls College, Trinity College, University College, Brasenose College, Corpus Christe College, New College, St. Hughes College, Queen's College, Magdelen College, વિગેરે ઘણુ કેલે છે. કુલ રર છે. મેં ઘણીખરી કોલેજ જોઈ પણ અત્યારે તે વિધાર્થીઓ વગરની હતી. બધા હાજર હોય ત્યારે આવવાનું થયું હોત તે વધારે જોવાનું બની શકત. અહીં College એટલે રહેવા ખાવાની જગ્યા એ વાત ખાસ લક્ષમાં રાખવાની છે. લાઇબ્રેરી
એક બેડલીન લાઈબ્રેરી નામની Oxford માં લાઇબ્રેરી છે. તેમાં એટલાં પુસ્તકો છે કે તેના વેસ્ટર ડીકશનેરી જેવડાં, એથી ઝેડ સુધીના, લીસ્ટનાં ૪ર વેલ્યુમ છે. કહે છે કે આખી દુનિયામાં બ્રીટિશ મ્યુઝીઅમથી બીજે નંબરે આ લાઈબ્રેરી છે. અગાઉથી પરવાનગી મેળવી ત્યાં વાંચવા જઈ શકાય છે, પુસ્તકનું નામ નંબર આપે તે લાવી આપે છે, પુસ્તક ઘરે લઈ જઈ શકાતું નથી. એ લાઈબ્રેરી જોઈએ ત્યારે સરસ્વતીને પ્રજાને કેટલે મોટે છે તેને સહજ ખ્યાલ આવે એમ છે. વાંચવા માટે લાઇબ્રેરીથી જરા દર સામે એક મોટે વિશાળ હોલ છે. જોવા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫.
સુરાપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
: જનાર ( વીઝીટર ) તે માત્ર અંદર પ્રવેશજ કરાવવામાં આવે છે. વાંચનારાઓને અડચણ ન પડે માટે તેમને અંદર હરવા ફરવા કે વાત કરવા દેતા નથી. લાઇબ્રેરીનું મકાન ઘણું વિશાળ છે.
‘વીરપૂજન’
કાલેજોના બહારના દેખાવ સામાન્ય હોય છે. મકાનની વિશાળતા સિવાય બીજું કાંઇ ખાસ અસાધારણ જણાયું નહિ. દરેક કોલેજમાં કયા વિધાર્થી નામાંકિત થયા, કાણે નામ કાઢયાં, તેને ઇતિહાસ રહે છે અને ભીંતપર તખ્તી પણ લગાવે છે. અહીં Lord Curzon ભણ્યા હતા, અહીં Birkenhead ભણ્યા હતા, અહીં Prince of Wales-એમ બતાવે. કાલેજના · ઇતિહાસ લખેલા—–છાપેલા હેાય છે. સેા વષી-છસે વી એમ ઉજવાય છે. એરીઅલ કાલેજની સેમી વરણી હમણાં ઉજવવવામાં આવી હતી ત્યારે શહેનશાહ જઈ શકયા નહાતા પણ સ ંદેશા માયા હતા.
નાની પાર્લામેન્ટ'
"
અહીંની ડીબેટીંગ સેાસાયટી એ નાની પાર્લામેન્ટ ગણાય છે. ત્યાં ચર્ચામાં ધણા ભાગ લેવાય છે અને પાર્લામેન્ટની ચર્ચાનાં તત્ત્વા અહીંથીજ વિદ્યાર્થી શીખે છે. ડરાવા મૂકતાં, સુધારા મુકતાં, આર્ડરના, કાનુનના સવાલ ઉઠાવતાં તે અહીંથી શીખે છે. શહેરમાં પેસતાં Martyr's Memorial આવે છે. અહીં સાત ખીશપને ફ્રાંસીએ ચઢાવેલા તેનું સ્મારક છે. આખા શહેરમાં મેટર ખસ ટેક્સી અને ગાડીઓ ક્રે છે. મોટી મોટી દુકાને ઘણી છે. ખાવાની જગ્યાને પાર નથી; છતાં અહીં લડન જેવી ધમાચકડી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
એસફડ યુનિવસિટિ
૧૫૯ નથી, ચારે તરફ શાંતિ દેખાય છે. અંડર ગ્રેજ્યુએટને યુનિફેમમાં ટોપી સાથે જોતાં આનંદ આવે છે. લેડી અંડરગ્રેજ્યુએટની પીઓ બહુ સુંદર હોય છે. યુનિવર્સિટિ.
એસફર્ડમાં માત્ર પાંચ કલાક રહ્યો. ઘણું જોયું અને બહુ સાંભળ્યું. જ્યાં સઘળે સમય સરસ્વતીની સફળ સાધના થતી હોય તે સ્થળમાં કેમ આનંદ ન આવે? લંડન કરતાં હવા પાણી સારાં અને લાલચના પ્રસંગે ઓછા. ઓકસફર્ડમાં ખાસ કરીને ભાષા સાહિત્ય (લીટરચેર) અને વિજ્ઞાન (સાયન્સ) ને અભ્યાસ વખણાય છે. ભાષણે તે બધા વિષયનાં થાય છે પણ ઉક્ત વિષય ઉપર અહીંનાં ભાષણે ઊંચા પ્રકારનાં ગણાય છે, જ્યારે કેબ્રીજ ગણીત અને ઈજનેરી માટે પ્રખ્યાત છે. લંડનમાં ઈજનેરી, કાયદો અને ડાકટરી માટે વધારે સારે અભ્યાસ છે. બાકી ઈંગ્લાંડ સ્કોટલાંડમાં સેંકડે યુનિવર્સિટિઓ છે. દરેક મેટા ગામની યુનિવર્સિટિ જૂદી હોય છે. અને તે દરેકમાં કાંઈ કાંઈ વિશિષ્ટતા (Speciality) રહેલી હોય છે. કોઈ કોઈ યુનિવર્સિટિ પરીક્ષા લેવાનું જ કાર્ય કરે છે, તેમાંની એક લંડન યુનિ. છે; બાકી બીજે તે residential Uni. હોય છે. આપણે ત્યાં હવે આવી શરૂઆત કરવાને વિચાર ચાલે છે તે ખરેખર બહુ ઈચ્છવા જોગ છે. હિંદુસ્થાનના પ્રમાણમાં ઓછામાં ઓછી એક હજાર યુનિજોઈએ. કહે છે કે યુનાઇટેડ કિડમમાં ૨૦૦-૨૫૦ યુનિવર્સિટિઓ છે. યુનિટ કાઢવા પહેલા તેની રચના કેવા પ્રકારની જોઈએ અને તેને ઉદેશ શું છે તે નક્કી કરવા માટે અહીં આવી યુનિ. ને અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરાપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંટ
૧૨૦
શારદાનું કાવ્ય.’
મેટી નદીના સુંદર કિનારા પર આવી રહેલાં આ શારદા સ્થાનને જોતાં નેત્રને કે હૃદયને તૃપ્તિ નજ થઈ. એની વિશાળ વનવાટિકા, સુરમ્ય મેદાનેા, રમવાની વિશાળ જગ્યાએ નદીની ખા અને શહેરની મનેાહર સડક ઉપર આવેલી કૉલેજો જોતાં
લાગ્યા ચાક કે ન જણાયા સમય, એને છેાડતાં હિંદુસ્થાનને એ સ્થિતિએ પહાંચતાં કેટલાં વર્ષો થશે એ વિચારથી ક્ષેાભ થયા અને આપણે કેટલાં પાછળ છીએ એનું દુઃખદ્ ભાન થયું. એસકુંડથી લંડન સુધીના પ્રદેશ ઉનાળાની ઋતુમાં લીલાકુંજાર દેખાય છે. રમ્ય તીરપ્રાંતમાં આવેલા એ સુંદર પ્રદેશની તાજી સુવાસમાં તાળ થતા સાંજે પાછા નીકળ્યે અને ૧ કલાક ૨૦ મિ. માં લંડનમાં પેડીંગ્ટન સ્ટેશને આવ્યા. બન્ને વચ્ચેના અંતર હર માઈલ લગભગ છે. રિટર્ન ટીકીટના ભાવ ૧૫ાા શિલીંગ છે.
અહીની રેલ્વેમાં ફર્સ્ટ કલાસ અને થર્ડ કલાસ વચ્ચે બહુ મોટા તાવત નથી અને સેકન્ડ કલાસ તા છેજ નહિ. અંડરગ્રાઉન્ડ રેલવેમાં ટયુબમાં તે એકજ કલાસ અને બસમાં પણુ એકજ કલાસ. માત્ર રેલવે ડીસ્ટ્રીકટની હાય તેમાં ફર્સ્ટ અને થ એવા બે કલાસ હાય છે.
કેન્ટરબરી.
તા. ૨૯ મીએ ખસ (સારાબેન્ક–મોટી ઉધાડી ગાડી)માં એસી કેન્ટરબરી ગયા. એ ધર્મ ભાવનાનું ધામ છે. એક્સફર્ડમાં બુદ્ધિની અધિષ્ઠાત્રી સરસ્વતી દેવીનું ધામ જોયું તે અહીં હૃદયની અધિષ્ઠાત્રી ધર્મ ભાવનાનાં સ્થૂળ સ્વરૂપમાંથી કાંઈ જાણવા જેવું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટરબરી
ભવ્ય દેવળ
૧૬૧
મળશે એમ ધારી ખાસ જોવા ગયો. રસ્તે રળિયામણે હતે. વચ્ચે નાનાં મેટાં ગામો નજરે પડતાં હતાં. લંડનથી ૬૧ માઈલ દૂર આ પવિત્ર ધામ આવેલું છે. મોટર સુંદર હતી રસ્તે રચે. સ્ટર નામનું શહેર આવે છે તે ઘણું મોટું છે અને ડુંગર પર ઉપર નીચે બાંધ્યું છે. દરેક નાના ગામમાં પણ વીજળી, ગેસ, ગટર, તે ખરીજ. રોચેસ્ટરમાં તે ટ્રામ તથા ટેલીફોન પણ હતા. કેટરબરી ઉતરી સહેજ નાસ્તો કરી ત્યાંનું સુવિખ્યાત (ચર્ચા) દેવળ જોવા ગયે. એ દેવળ ઘણું ભવ્ય છે. એમાં વિજેતાઓનાં સ્મારક છે અને મોટા આચબીશપની યાદગીરિ છે. થોમસ એ-બેકેટને અહીં જે સ્થળે મારી નાખવામાં આવ્યો હતો તે બતાવવામાં આવે છે. મંદીર દેખાવમાં ઘણું પુરાતન લાગે છે.
પ્રભુના ધામમાં, પ્રભુના સંતાનને ઘેર સંહાર કરનારને સ્થાન મળે એ ઘટના પણ કેવી વિચિત્ર! આવો અન્યાય, જેને તેઓ સ્વર્ગમાં રહી ન્યાય કરનાર પિતા માને છે તે સહન કરી શકતા હશે કે કેમ તેને ખ્યાલ આ લેકોને ભાગ્યે જ થતો હશે. પણ એ તત્ત્વજ્ઞાનની વાત થઈ. હાલ તે જે જોયું તે લખી લેવું, તે પર વિચાર આગળ ઉપર થઈ શકશે, એવો તુરતજ વિચાર આવ્યો. વખત થોડે હોય ત્યાં તત્ત્વજ્ઞાનની ચર્ચા કરવા બેસાય નહિ. મને આ મંદિર વિશાળતા અને કારિગીરિની દૃષ્ટિએ ઠીક લાગ્યું, બાકી સેંટ પલ જોયેલ હોય તેને અહીં આવવાની ખાસ જરૂર ન લાગી. મારગેટ,
અહીંથી પંદર માઈલ દૂર મારગેટ Murgate નામે એક હવા ખાવાનું સ્થાન છે. એ એક બંદર છે. ત્યાં જવા માટે બસ
૧૧.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
13
યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈંગ્લાંડ લીધી. કેટરબરીથી ઘણે સ્થાને જવાની જુદી જુદી બસ ગાડીઓ મળે છે અને ભાડું સાધારણ હોય છે. બે શિલીંગની બસમાં બેઠા અને મારગેટ (Murgate) ગયા. ત્યાં જે જોયું તે આ જીદગીમાં ભૂલી શકાશે નહિ. અમારે અહીં માત્ર બે કલાક રહેવાનું હતું અને તેમાં બધું જોઈ લેવાનું હતું; કારણ અમારી બસ સાંજે ૫-૧૫ ઉપડવાની હતી.
આજે દિવસ ઘણે ખુશનુમા હતે. સૂર્યને પ્રકાશ સારે પડતા હતા અને શનિવાર હોવાથી લેક દરિયાપર નીકળી પડયું હતું. દરિયાપર જુઈને દરિયા જેવી મેટી બીચ (સુંદર કિનારો) છે. ત્યાં હજારો લોકો નહાતા હતા, ખાતા હતા, રમતા હતા, ફરતા હતા, પાણીમાં ડૂબકી મારતા હતા અને વિવિધ પ્રકારનો આનંદ સ્વછંદપણે કરતા હતા. ખાવાની ચીજે પિતાની સાથે લાવેલા હોય તેમાથી ખાય, નહિ તે સામેની સડક મૂક્યા પછી અનેક દુકાને હતી ત્યાંથી ખરીદીને ખાય.
દરિયે ઘણું વિશાળ અને ભરપૂર હતા. કેટલાક છોકરાઓ ગધેડા ઉપર બેસી આનંદથી ફરતા હતા. કિનારાની લંબાઈ લગભગ દેઢ માઈલ હશે. તેની ઉપર બાજુમાં નીચે સડક અને તે પર ટ્રામ અને મોટર ફર્યા કરતી હતી. દરિયામાં જેને હોડીમાં ફરવું હોય તેને તે ભાડે મળી શકતી હતી. તેની આગળ શરૂઆતમાં promanade હતું. તે દરિયામાં બાંધેલ લાકડાને મહેલ, ઊંચા ઈમાં ચાલીશ ફીટ હશે. તેમાં ખાવાની ચીજો મળે છે. એની લંબાઈ ૧૦૦ ફીટ અને પહોળાઈ પચાસ ફીટની છે. અંદર જવાની ફી નથી. અંદર જઈને બેસવાની, તેમજ હરવા ફરવાની કે ગાવાની છૂટ હોય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારગેટ
દરિયા કાંઠે મેજ
૧૬૩
ત્યાંથી આગળ જતાં બીચ પૂરી થઈ અને બાંધેલો દરિયે આવ્યો. તેમાં લગભગ ૪૦૦ ફીટ અંદર પાયર Pier કરી છે. તે દરિયાપર બાંધેલે પૂલને રસ્તો છે. તેમાં ટ્રામ પણ જઈ શકે. તે પૂરી થવા આવે તેની અંદર જવાની ફી-ર પિની છે. અંદર ફી ખરચી સેંકડે લેકે આવેલા હતા. વચ્ચે મજાનું બેન્ડ વાગે અને પડખે સારું રેસ્ટોરાં આવેલું છે ત્યાં ખાવા પીવાનું મળે. દરિયાપર હવા ખાવામાં મજા એરજ છે. સેંકડો લેકે આનદથી ફરે અને જેને સાંભળવું હોય તે બેન્ડ સાંભળે. આ પાયરની રચના અને તેમાં આવેલા સેંકડો લોકોને આનંદ નિહાળવા જેવો છે. પાયરમાંથી આખું ગામ દેખાય છે. ત્યાં સેંકડે હોટેલ છે. એક રાત રહેવું હોય તે સુવાના દશ શિલીંગ પડે છે. ઘણા માણસે અહીં દિવસો સુધી રહે છે અને વીકએન્ડ-શનિ રવિવારે તે ઘણે મે મેળે થાય છે. વરસાદ ન હોવાથી આખો દેખાવ ઘણે રમણીય લાગતું હતું. લોકોને દેખાવ તંદુરસ્તીથી ભરપૂર અને ચહેરા આનંદમય લાગતા હતા. અહીં કેઇના ચહેરામાં ફીકાશ તે દેખાતી જ નથી. આપણે જેને ખુબસુરત મુખાકૃતિ કહીએ તે ઇંગ્લંડમાં લગભગ છેજ નહિ, હેય તે બહુજ થોડી છે; પણ તેઓમાં તંદુરસ્તી ઘણી દેખાય છે. અંગરેજ સ્ત્રીઓના પગ થાંભલા જેવા હોય છે અને ઘણા મજબૂત દેખાય છે. (અંગ્રેજ સ્ત્રીઓ રભેરૂ થોડી પણ સ્તરૂ વિશેષ હોય છે.)
ઉપરાંત એ પાયરમાં ફેટે પડાવી શકાય, ચિત્ર કરાવી (હાથનું ઈગ કરાવી) શકાય અને કેટલાક સ્ટોલે છે તેમાં નસીબ જેવું હોય તે તે પણ અજમાવી શકાય. એક પેની નાંખીએ એટલે નસીબને લખેલ ટીકિટ જે કાગળ નીકળે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
આ તે બધા પૈસા કમાવાના ધંધા છે. ખાસ તે ચારે તરફનું નૈસર્ગિક સંદર્ય, ગંભીર ગર્જન કરતા ઉદધિની અનંતતા, ત્યાં દષ્ટિગોચર થતો જીવનને ઉલ્લાસ અને મનુષ્યકૃત કળલેખન જોવા લાયક છે. અહીંની આહારનિહારની સગવડ પણ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. અહીંના સુંદર બેન્ડ સાંભળતાં અને હસતા ચહેરા જોતાં માણસ ક્ષણભર પિતાનું દુઃખ ભૂલી જાય તેમ છે. આપણે ત્યાં જુઈ ઉપર આથી પણ વધારે સગવડ થઈ શકે તેમ છે. એ કિનારાનો લાભ લેવાતું નથી, એમાં સરકારની સહાય અને લોકોના ઉત્સાહની ખામી છે. કુદરતની અનુકૂળતાને આપણે તે વિલાયત કરતાં પણ વધારે લાભ લઈ શકીએ અને તેમાં ભય કે અગવડ કાંઈ પણ ન થાય એ આર્યભૂમિની વિશેષતા છે; પરંતુ વિલાયતના લોકો જીવનને ઉલ્લાસ મેળવવા પ્રતિકુળ કુદરતને પણ અનુકુળ બનાવવા સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે
જ્યારે તત્વજ્ઞાનમાંજ ગર્ક થએલાં આપણે અનુકુળ કુદરતની પણ ઉપેક્ષા કરીએ છીએ. પાયરની બહાર અને બીચ ઉપર સેંકડો દુકાનમાં ભાતભાતની ચીજ વેચાય છે. નાનાં રમકડાંથી માંડીને મેટી જે ચીજો જોઈએ તે મળી શકે છે અને સારી રીતે શણગારેલી દુકાને જોઈ આનંદ થાય છે. અહીં લોકો હજારોની સંખ્યામાં ઉતરી પડે છે. અનેક બસ અને ગાડીઓ ભરીને રેલવેની ખાસ ગાડીઓ (સ્પેશીયલ) અહીં આવે છે. આવાં સ્થાનમાં લો વખત રહેવામાં આવે તે શારીરિક તંદુરસ્તી ઉપરાંત મગજની શાંતિ પણ વિશેષ મળે.
પાયરમાં અમે દેઢ કલાક રહ્યા અને સર્વ સારી રીતે જોયું, જોવા કરતાં અન્યને આનંદ જોઈ આનંદ પામ્યા અને આર્યદેશ આ સ્થિતિએ જલ્દી આવે એવી ઉત્કટ ભાવના થઈ આવી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારગેટ
ગરમીના દિવસે
૧૬૫
અહીં અકસ્માત આવવું થયું હતું અને કેટરબરીની નાસીપાસીને બદલો મળતું હતું એટલે વધારે આનંદ થયે.
૫-૧૫ સાંજે અમે ઉપડયા. પાછા આવતી વખત ઢાળ ઘણું ચઢવાના હતા. આજે આખો વખત થઈ ૧૫૦ માઇલની બસમાં મુસાફરી કરી અને તેમાં બહુ આનંદ થશે. ઘડીઆલમાં સાંજ પડી પણ આકાશમાં સાંજ ન હતી. હાલમાં અહીં સવારે ૪-૪૫ સુર્ય ઉગે છે અને રાત્રે ૮-૩૦ ની લગભગ અસ્ત થાય છે એટલે રતે આખો વખત સૂર્ય તે હતા જ. અત્યારે લગભગ સાડા સેળ
ક્લાકને દિવસ છે, પણ કામધંધાને આધાર સૂર્યના ઉદયાસ્ત ઉપર હેત નથી; લેકે તે વખતસર કામ પર ચઢે અને વખત પૂરો થાય એટલે ઓફીસ બંધ થાય. દિવસ જ્યારે છ કલાકને થઈ જાય છે ત્યારે પણ એમજ. ઉલટું લોકો શિયાળાની અવડમાં વધારે કામ કરે છે, કારણ કે તે વખતે બહાર જવાનું ઓછું થાય છે. ઘરમાં બેસી રહેવું તે ગમે જ નહિ અને વળી નવા હુનર શોધવામાં, અને વાંચવામાં વખત પસાર થાય. વ્યાપારી અને ઉદ્યમી પ્રજા રહી એટલે એ તે વ્યવસાય કેમ વધે એનીજ ઘટના કરે છે. દિવસ નાનો ભેટો થાય તે પ્રમાણે જાહેર રસ્તા ઉપર દીવા (લાઈટ) કરવાને ટાઈમ ફરે છે; બાકી જીવનની ઘટમાળને એક સરખી ફર્યા જ કરે છે. હવામાં થતા ફેરફારની અસર પણ તેમના ધંધાદારી કાર્યક્રમને લાગતી નથી; દશ મીનિટ વરસાદ પડે ત્યારે જરા ઊભા રહે, પણ વરસાદ બંધ થતાં પાછી ફરી અસલની ઘટમાળા શરૂ થઈ જાય છે.
અમે રાત્રે સવા નવ વાગે લંડન પહોંચ્યા. આજને આખો દિવસ ઘણું નવું જોયું જાણ્યું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેન્ડન Royal Air Force Display બાદશાહી વાયુયાન દર્શન. * તા. ૩-૭–૨૬ ને રોજ હેનડન ઉપર એરોપ્લેનના-વિમાનેના સંબંધમાં ચાલુ વર્ષમાં કેટલી પ્રગતિ થઈ છે તે જાહેર પ્રજાને બતાવવાનું કાર્ય કરવા માટે જલસે હતે. એ જલસામાં દોઢ લાખ માણસો બેસે તેવી સગવડ કરી હતી. ફી બે, પાંચ અને દશ શિલીંગ રાખી હતી. ચારે તરફથી જાળી કરી લઈ અંદર અનેક એરોપ્લેન (વિમાનો) ગોઠવ્યાં હતાં.
હેન્ડનનું સ્ટેશન લંડનના મધ્યભાગથી લગભગ ૨૫ માઈલ દૂર છે. ત્યાં અંડરગ્રાઉન્ડ અને બસ જાય છે. સેંકડો લોકો ત્યાં જતા હતા. મેં ઘણું દિવસ અગાઉથી જલસાની ટીકિટ ખરીદી હતી. આજે સદ્ભાગ્યે ઉઘાડ અને તડકો હતા, નહિ તે લીધેલી ટીકિટ નકામી થાત.
હજારો લોકો માટે બધી સગવડ હતી. પિલીસને બંદે બસ્ત ઘણે સારો હતે. એટલા લેકે આવે તેને માટે ખાવાનાં રેસ્ટોરાં વિગેરે સગવડે હમેશ મુજબ બહુ ઊંચા પ્રકારની કરેલી હતી.
તમાસ (દેખાવ કરવાનો કાર્યક્રમ) બાર વાગ્યે શરૂ થવાનો હતે તેથી સારી જગ્યા લેવા અમે વહેલા ગયા હતા. છેટા હાજરી કરીને ગયા હતા. અહીં બ્રેકફાસ્ટ બહુ સારો લેવાય છે. એમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેન્ડના
બાદશાહી વાયુયાન દર્શન
૧૭:
દૂધ સાથે Shredded wheat અથવા force લઈએ તે બરાબર દૂધખાખરા જેવા જ લાગે છે અને તે ચીજો બને છે પણ ઘઉંની જ. સાથે ચા અને બ્રેડ, કાંઈક શીખ લઈએ એટલે સવારથી જ પેટ ઉભું રહેતું નથી અને ખોરાક હળવો એટલે તંદુરસ્તીને ઠીક પડે છે. નાસ્તાને ટાઈમ સર્વત્ર ૮ વાગ્યાને હોય છે. નાસ્તા લઈને લેકે તુરત કામપર ચઢી જાય છે.
એરોપ્લેને લગભગ ૨૫૦ હતા. પ્રથમ નવ નવના ગ્રુપમાં ૫૪ એરપ્લેન ઉડયા. તેમની ૩૫૦ માઈલની શરત હતી અને સાંજના સાડા છ વાગ્યે પાછા આવવાના હતા. બધા થઈને જૂદા જૂદા ૧૧ દેખાવો હતા. દરેકનો ટાઈમ લખેલું હતું અને તે ટાઈમેજ તેનું કાર્ય બરાબર શરૂ થતું હતું. સમયપાલકતા રાખવામાં અંગરેજ સૈથી ચઢીઆતા ગણાય છે.
એરપ્લેને ઘણી જાતનાં હતાં. કોઈ ઘણું મેટાં, તે કઈ તદ્દન નાનાં હતાં. એરપ્લેનને ઉધાં ચત્તા પણ કરી શકાય છે. એને સાથે રાખી શકે, આગળપાછળ કરી શકે અને અંદર બેઠા બેઠા વાયરલેસથી જમીન સાથે સંદેશા ચલાવી શકે; જમીન સુધી આવી સંદેશાના કાગળો લઈ જઈ શકે, દુશ્મનની હીલચાલ બતાવી શકે, સીગ્નલથી સમાચાર આપી શકે.
બેટી લડાઈ પણ બતાવી. ઉપરથી તે મારી એક આખે એરેમ (વિમાનનું ઘર) તેડી નાખવાની રીત બતાવી. નીચેથી મશીનગન ચાલતી હોય ત્યારે દિશા ફેરવી નીચેની ગણતરી બેટી પાડવાની યુક્તિઓ બતાવી. આકાશમાં સ્થિર રહેવાના પગે કર્યા અને હવા ઉપર કેટલો વધારે અંકુશ મેળવી શકાય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
સુરેપનાં સંસ્મરણો
ઈલાંડ
છે તેને પ્રત્યક્ષ પુરા આપે. એરોપ્લેન સાથે ઉડવાના, સામસામી ઉડવાના અને શરત કરવાના પ્રયોગો બતાવ્યા. દરેક પ્રગમાં જુદી જુદી સંખ્યામાં એરોપ્લેને હતાં.
બીજે પ્રયોગ શરતને એક વાગ્યે થયે, ત્યારપછી દેઢ કલાક બંધ રહ્યું. જેને જેમ ફાવે તેમ ખાવા ગયા. ખાવાની સગવડ એવી કે દરેક જણ હારમાં ચાલી પાંચ શિલીંગની ટીકિટ લઇ અંદર જાય. એમાં પણ ગડબડ નહિ. લોક નિયંત્રણમાં કેવાયલા એટલે કોઈને કહેવું પડે નહિ. અમારે તે કાંઈ ખાવું નહોતું એટલે ફર્યા અને એક છૂટા રેસ્ટોરાંમાં ચા પીધી. મારી સાથે મુંબઈને પ્રેસિડેન્સી માજીસ્ટ્રેટ મી. પી. એલ. ઠક્કર હતા.
નં. ૩ માં ટેકસી સાથેના એરપ્લેને ઓરડરમાં ફર્યા અને પ્રયોગો કર્યા. નં. ૪ માં બેબ ફેંકવાના પ્રયોગો બતાવ્યા. રેડીઓ ટેલીગ્રાફીથી એરોપ્લેનમાં કેટલું કામ થઈ શકે છે તેના પ્રગ નં. ૫ માં બતાવ્યા. રિઝર્વ એરોપ્લેને ઓચીંતા આવી કેવી રીતે મજબૂતી આપે છે તેને પ્રવેગ નં. ૬ માં બતાવ્યું. દિવસના બેંબ ફેંકનારાને પ્રવેગ નં. ૭ માં અને નંબર આઠમામાં લડાઈના પ્રગો બતાવ્યા.
આ બધાનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. વિજ્ઞાન શું કરી શકે. છે તે જોયું અને વિજ્ઞાનને મનુષ્યના સંહારમાં તેમજ મનુષ્યના રક્ષણમાં કે ઉપયોગ થઈ શકે છે તેનાં જ્વલંત દષ્ટને જોયાં.
બપોરે રા વાગે રાજારાણુ આવ્યા. લોકોએ તેમને વધાવી લીધા. તેમણે કેટલાકને ઇનામ વિગેરે આપ્યાં. એરપ્લેનના આકાર, રંગ, ગતિ, ઉપડવાની રીત વિગેરે અનેક ચીજો જોઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેન્ડના બાદશાહી વાયુયાન દર્શન ૧૬૯ વર્ષો સુધીમાં ન જોઈ શકાય તે થોડા કલાકમાં જોયું. વિજ્ઞાનને એ લોકો એટલે લાભ લે છે કે એરપ્લેનની અંદરના યંત્ર સંબંધી વિશેષ શોધ કરનારને ૭૦૦૦૦ પાઉન્ડ હમણું ભેટ આપ્યા. કેટલીક ખાનગી બાબત તે જાહેરમાં બતાવતા પણ નથી એમ કહેવામાં આવતું હતું.
કે પ્રયોગ થાય છે, તે બતાવવા પ્રોગ્રામો ઘડેલાં હતાં તે પૈસા ખરચીને લેવાનાં હોય છે. ઉપરાંત બ્રોડકાસ્ટીંગથી વખતે વખત જણાવ્યા કરે. શરૂઆતમાં નીકળેલો રેસવાળો સ્કેન ક્યાં પહે ઓ છે તેના સમાચાર પણ જણાવ્યા કરે.
બપોરે ચા પીવી હોય તે બે શિલીંગ પડે છે. તેની ટીકિટ પણ હારમાં ઊભા રહીને લેવાની. અંદર ગયા પછી ગમે તેટલું ખાઓ. ત્યાં જોઈએ તેવી બીસ્કીટ, કેક અને ચા મળે. ચા પીવાની બે શિલીંગ ઘણી આકરી ગણાય. ઈંગ્લાંડ એકંદરે ઘણું મધું છે તેને આ દાખલ છે. પાછા ફરવામાં સાડા છ વાગે સર્વ લોકો સાથે ચાલવાને તૈયાર થાય. રેલવે ગાડીનું સ્ટેશન એકજ, પણ લેકે કયુ (queau) હારમાં ગોઠવાઈ જાય. લાખ માણસની કયુ એટલે શું તેને ખ્યાલ કરવા જેવું છે. પણ પા કલાકમાં વગર ગીરદીએ બધા લોકો વારાફરતી ટીકિટ લઈ ટ્રેનમાં બેસી ચાલ્યા ગયા. પિોલીસ, ટ્રેન, ટીકિટ આપનાર–એની સગવડનું વર્ણન થાય નહિ અને એ દેખાવ જોયા વગર એને ખ્યાલ આવે પણ નહિ. ગાડીમાં ઊભા રહેવું પડે તે પણ કોઈ કઈને વિનય ન ચૂકે અને કોઈની સાથે, ગાડીની બ્રેક ચતા, અથડાઈ જવાય તે મારી હસતે મુખે માંગે. અરસ્પરને વિવેક અને ઊંચા વર્ગને સંયમ સર્વત્ર બહુ સારો જોવામાં આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરાપનાં સંસ્મરણા
ઇંગ્લાંડ
આવે ઠેકાણે આપણી પછાત સ્થિતિની યાદ ધણા ખેદ કરાવે છે. વિજ્ઞાનમાં શાષખાળતે માટે આપણે ત્યાં હજુ સ્થાન નથી. અચવાની તૈયારી માટા પાયા ઉપર હોય તે લડાઇને અટકાવનાર અદ્ભુત યંત્ર છે એ વાત આપણે સમજ્યા નથી. અહીં તે વિજ્ઞાન-સ્થૂળવાદ ઉપર આખા કારભાર ચાલે છે. પ્રાપ્યતા ત્યાગ એજ સાચા સયમ છે, અપ્રાપ્યને ત્યાગ એ અશક્તિમાનને ત્યાગ છે અને તે માત્ર જડતા લાવે છે.
વાયુયાનના આ અસાધારણ માટા જલસામાં અમને જે સર્વથી વધારે આકર્ષક તત્ત્વ દેખાયું તે આ પાશ્ચાત્ય પ્રજાની ચીવટ હતી. વાયુયાનમાં અનેકનો ભાગ થયો, હવાપર અંકુશ આવતાં અનેક પ્રજાજના મરણ પામ્યા, છતાં એ પ્રજા એથી હતાશ ન થઈ ગઈ; એમણે આગળ પ્રગતિ ચાલુ રાખી અને હજુ એમાં દીનપ્રતિદીન ઘણા વધારા કરતાંજ જાય છે. આનંદમાં મગ્ન રહેનાર અને આનંદના પ્રસંગે। ન ચૂકનાર એ પ્રજાના સંયમ અને નિયંત્રણુ અસાધારણુ જોવામાં આવ્યા અને તે ઉપરાંત આનંદના પ્રસંગ આવે ત્યારે ખીનજરૂરી ગંભીરતાને સરલ ત્યાગ જોવામાં આવ્યા. આખા મંડળમાં ભવ્ય આનંદ અને ઉત્સવની રેલમછેલ ચારે તરફ દેખાતી હતી. એ પ્રજાના કયા ગુણે એને દુનિયાપર સર્વોપરી બનાવે છે તે આવે. પ્રસંગે જોવામાં આવે છે. એ પ્રજાના લાક્ષણિક ગુણો સમજવા-વિચારવા જેવા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્કાટલાંડ.
એડીઅરીને માગે.
લંડનથી એડીન્બરે જવાના ત્રણ માર્ગો છે, પણ ભાડું ત્રણે રસ્તે સરખું છે. એડીમ્બરે ૩૯૩ માલ થાય છે. તેની પ્રી થર્ડ કલાસના ( અહીં સેકન્ડ કલાસ છે જ નહિ) ૪૯ શિલીંગ થાય છે એટલે માલે ૧ પેની થઇ એટલે હિંદુસ્થાન કરતાં અહીં ભાડું વધારે છે. એલ. એમ. એસ (London Midland & Scottish Railway ) ને એ રસ્તા છેઃ એક પ્રેસ્ટન માર્ગે પશ્ચિમ તરફથી જાય છે. ત્યાંથી જઇએ તે તે રસ્તે બહુજ થાડે દૂર માનચેસ્ટર તથા લીવરપુલ આવે. ત્યાં જવાને લંડનના Euston સ્ટેશનેથી બેસવું પડે છે. એ સ્ટેશન પર ૧૭ પ્લાટફાર્મ છે. એ લાઈનના ખીજો રસ્તા ઇંગ્લંડની વચ્ચેથી ાય છે. તેમાં માર્ગમાં ઈંગ્લીશ લેસ-ઈંગ્લેંડનાં સરાવરા આવે છે. ત્રીજો રસ્તા એલ. એની. આર ( London North Eastern Ry.) ને છે તે ન્યુકેસલ રસ્તે પૂર્વમાં થઇને આખા કાલસાની ખાણુના મુલમાં થઇને જાય છે. હું પ્રથમ માર્ગે ગયા અને ત્રીજે માર્ગે પાછો આવ્યા. એડીન્બરાની ગાડીએ મેલ જેવી હાય છે. રસ્તે ઘણે એછે સ્ટેશને ઊભી રહે છે. થર્ડ ક્લાસમાં બેસવાની જગ્યા આપણા સેકન્ડ ક્લાસથી ઘણી સારી હાય છે અને એક સીટ ઉપર ત્રણ એસે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨ યુરેપનાં સંસ્મરણે સ્કેટલાંડ એટલે ફરવાની જગ્યા ઘણી રહે છે. આખી લાઇન કોરીડરની હોય છે અને ડાઈનીંગ કાર સાથે હોય છે એટલે પેસેંજરની આવ-જા થયા કરે છે. ગાડીમાં સામાન નાની સુટ કેસ કે ઓવર કેસ કે બેગ રહે, બીજે સામાન “રજીસ્ટર કરી દઈ ગાડને પી દેવાનો રિવાજ છે. પાણી પેસાબની જગ્યા આપણા સેકન્ડ કલાસમાં હેય છે તેવી હોય છે પણ સાબુ અને ટુવાલ વધારામાં હોય છે. દરેક ડબામાં ગરમીનાં સાધન હોય છે પણ ઉન્હાળામાં તેને ઉપયોગ કરે પડતું નથી.
- રવિવારે સવારે (તા. ૪-૭-૨૬) અગીઆર વાગે ઉપડી ગાડીમાં આગળ વધ્યો. ઉપડતી વખતે મારા એક સ્નેહીને એડીમ્બરે તાર કરવા માટે પૈસા આપી દીધા હતા. આ રસ્તો ઘણે રળીઆમણે છે. રવિવારને દિવસે ખાવાની ચીજ કે છાપા વેચનારા સ્ટેશને બહુ ઓછા હોય છે, પણ જરૂરી ચીજ સાથે લઈ લીધી હોય તેને અગવડ પડતી નથી અને ડાઇનીંગકારમાં ખાવાનું બધું મળી શકે છે. આપણે વેજીટેબલ ટ ટોસ્ટ બટર લઈ શકીએ એને જરૂરી ચીજ મળી શકે છે અને ભાવ ઓછો પડે છે. રીતસર ખાઈને બેઠા હોઈએ તે તો પછી માત્ર ચા બીસ્કીટ લેવાની જરૂર પડે છે. રવિવારે બધો વ્યવહાર બંધ રહે છે, માત્ર સીગારેટવાળાની દુકાને અને અન્નગ્રહ (રેરા) જ ખુલ્લાં રહે છે. રવિવારે નાટકસિનેમા પણ બંધ હોય છે. વ્યાપાર રવિવારે કરતા નથી અને રવિવારે સદે કર્યો હોય તે તે ગેરકાયદાસર ગણાય છે.
“તારને ગટાળે.” હજુ કેલસાની ખાણના મજુરોની હડ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમ્બિર
કુકની સહેલગાહ
૧૭૩.
તાળ ચાલે છે તેથી ગાડીઓ ઘણી ઓછી છે અને વખત વધારે થાય છે તેથી કંઈ વાત ચોક્કસ નહિ એમ પ્રથમથી ખબર હતી. એડીઅરમાં તાર કરવા પૈસા આપેલા તે માણસે ગોટાળે કર્યો. તેણે તારઓફીસે તપાસ કરી તે તેને જણાવ્યું કે રવિવારે તાર પહોંચાડશે નહિ એટલે એણે તાર કર્યો જ નહિ. હું એડીબરે રાત્રે કા વાગે ઉતર્યો. ગાડી એક કલાક મેડી હતી. મેં મારા સ્નેહીને સ્ટેશને શેબે પણ કાંઈ પત્તે નહિ. તેને મેં પત્ર લખ્યો હતો, પણ તાર કરીશ એમ લખ્યું હતું એટલે તે સ્ટેશને આવેલ નહિ.
ટેકસીમાં સામાન મૂકી તેને મકાને ગયે. તે સ્ટેશનથી પાંચ માઈલ દૂર બંદર ઉપર Porto Bello માં રહેતા હતા એટલે ત્યાં ગયો. તે ઘેર હતા એટલે સુભાગે તેઓ મળ્યા. હવે રાત્રે દશ વાગ્યે હટેલ શોધવા નીકળ્યા. મારે તાર મળેલો નહિ એટલે હોટેલની સગવડ તેણે કરેલી નહિ અને રવિવાર અને મોડી રાત એટલે કોઈ પત્તો લાગે નહિ. દશ બાર જગ્યાએ તપાસ કરી તે ઉનહાળાને લઇને બધી હોટેલો ચીકાર હતી. પાછા આવી તેની લેડીની દીકરીને લઈ એક જગ્યા શોધી કાઢી. રાત્રે સાડાબાર વાગ્યે ઠેકાણે પડે. જગ્યા ખાનગી હતી પણ બહુ સારી મળી.
એડીરે
સવારે ઉઠી કુકનું ઠેકાણું શોધી કાઢયું અને તેની સહેલગાહમાં એડમ્બરો જોવા નીકળે. કુકની એડીમ્બરની સહેલગાહના ૧ળા શીલીંગ છે તેમાં લંચને સમાવેશ થઈ જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરાપનાં સંસ્મરણા
સ્કાટલાંઠ
એડીન્જરા માટું બંદર છે. એની વસ્તી સુમારે ચાર લાખ મનુષ્યની ગણાય છે. એ ણું અતિહાસિક શહેર છે અને સ્કા ટલાંડની રાજધાની છે. ત્યાં ડાકટરી લાઇનને સારે। અભ્યાસ થાય છે. હિંદુસ્થાનના ત્યાં ૩૦૦ ઉપરાંત વિદ્યાર્થીઓ છે. કોઈ પણ હિંદુસ્થાની મળી જાય ત્યારે તેને બહુ પ્રેમ આવે છે અને આપણને આનંદ થાય છે. ગ્લાસગા Glasgow વેપારી શહેર છે. તેની વસ્તી દશ લાખ છે. ત્યાં ખાસ જોવાનું નથી પણ તે શહેર બહુ માટું છે. એડીન્બરામાં બહુ ચીજો અને મકાને જોવા લાયક છે તેથી હું ત્યાં ગયા અને ગ્લાસગા પણ રસ્તે આવ્યું તે જોયું, તેનુ વર્ણન યાગ્ય સ્થાને અનુક્રમ પ્રમાણે થશે, માટી સેરામેન્ક ગાડીમાં એડીમ્બરા જોવા ઉપડયા. સાથે ઘણા અમેરિકન ટુરિસ્ટા—મુસા હતા અને બધા નવું જોવા જાણુવાજ આવ્યા હતા. મેં પણ એડીમ્બરો માટેની જરૂરી ઢુકીકત વાંચી રાખી હતી, એડીમ્બરેામાં નીચેની જગ્યાએ જોઈ.
૧૭૪
ટાવર ઓફ એડીરે. Edinburgh Tower.
આ કિલ્લા ધણા પુરાણા છે. જમીનથી ૩૫૦ ફીટ ઊંચેા છે. અંદર મેરી કવીન એક સ્કોટ્ટસ રહેતી હતી તે જગ્યા છે. એમાં ધણા હાલે છે. જૂનાં હથિયારા બહુ છે. એક જગ્યાએ રાણી મેરીનું ખાનગી બારણું છે. એના વખતમાં બહુ ખટપટા થઈ હતી. એના દિકરા ઈંગ્લાંડની ગાદીએ આવ્યેા ત્યારથી ઈંગ્લાંડ તથા સ્કાટલાંડના એક રાજા થયા. ઈ. સ. ૧૭૦૭ માં સ્કોટલાંડ ઈંગ્લાંડ સાથે જોડાઇ ગયું,
ટાવરના દરેક વિભાગ ઇતિહાસથી ભરેલા છે. આપણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમ્બિરે
ટાવર
૧૭૫
સ્કેટલાંડને ખાસ ઈતિહાસ જાણીએ નહિ એટલે ત્યાં ઈંગ્લાંડના જેટલો રસ ન પડે પણ સ્કેચ લોકો પણ અંગરેજ લોકેના જેટલા જ રસથી પિતાનો ઇતિહાસ યાદ રાખે છે. અંદર એક મેટ બેન્કવેટ હેલ (જમણવાર માટે ખાંડ) છે. ત્યાં અસલ મિજબાનીઓ થતી. એ ઉપરાંત સ્કોટલાંડનો રાજમુગટ તરવાર વગેરે જાળવી રાખ્યા છે અને આગળ ચેકી મૂકી છે. એ ટાવર ઉપરથી એડીમ્બરે આખું જોઈ શકાય છે. દેખાવમાં એ શહેર સારું દેખાય છે. અહીં દરેક ઘરને ઈગ્લાંડની માફક ધુમાડાની ચીમની હેાય છે. શિયાળામાં ધુમાડે વધારે નીકળે છે. હવે તે ગરમીના ચુલા પણ ગેસથી જ સળગાવાય છે એટલે અગાઉ જેટલે ધુમાડે નથી થત એમ કહેતા હતા. ટાવરમાં તે ગોઠવી રાખી છે. એક તેપ એપેરે એક વાગે ફૂટે છે તેને ઘડિયાળ સાથે એવી રીતે ગોઠવી છે કે બરાબર એક વાગે એટલે તેપ સ્વતઃ ફૂટે. પાછો તેને માણસ તેમાં દારૂ ગોળો ભરી રાખે છે, પણ બીજે દિવસે ફૂટે તે યંત્રના પ્રયોગથી જ. ટાવરમાં સ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓ-કન્યાઓ જેવા આવી હતી, તેને શિક્ષકો પિતાના દેશનો ઈતિહાસ પ્રત્યેક સ્થાન બતાવી બહુ રસથી સમજાવતા હતા. બાળકોને સ્વદેશપ્રેમ આવી રીતે જાગ્રત રહે તે માટે સર્વ સંસ્કાર નાનપણથી જ નાંખવામાં આવે છે.
ટાવરમાં એક Norman chapel છે. તે એક નાનું દેવળ છે. ત્યાં રાજાઓ પ્રાર્થના કરતા. એની બારીઓમાં ઐતિહાસિક ઘટનાઓ સારી રીતે બતાવી છે. ટાવરમાં દેખાડનારા ત્યાંના ઘણું કુશળ માણસ હોય છે તે બધી વાત અંગરેજીમાં સમજાવે છે એટલે ઘણુ વિગતે માલૂમ પડે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
યુરેપનાં સંસ્મરણે સ્કેટલાંક ત્યાંથી થોડે દૂર નીચેના ભાગમાં St. Giles Cathedral સેંટ જાઈલ્સ કેવીલ આવે છે. એ દેવળ ઘણું વિશાળ છે, જોકે સેંટલ જેટલું મોટું તે નથી જ. એના વિશાળ રંગમંડપની અંદર હજારે લોકોને પ્રાર્થના માટે બેસવાની જગ્યા છે. સર્વત્ર પ્રાર્થના ખુરશી ઉપર બેસીને કરે છે. લગ્ન પણ અહીં જ થાય છે. વરવાળાને તથા કન્યાવાળાને આવવાના જૂદા જૂદામાર્ગો હેાય છે. દેવળની બાજુમાં ૨૧ નાઈટને-સરદારેને-બેસવાની ઊંચી જગ્યા છે. અસલ રાજા ગાદી પર બેસે ત્યારે નાઇટે બાજુમાં બેસતા. એ નાઈટાને બેસવાની જગ્યા ઘણી સુંદર છે. તેમના છોકરાઓ જે જગ્યાએ નીચે બેસે છે તે જગ્યા પણ જોઈ. નાને રૂમ ઘણે ભવ્ય દેખાય છે. કેથીડ્રલમાં ભાંત સાથે કાચ ઉપર સ્કેટલાંડના નાના મોટા બનાવે બહુ સારા આકારમાં કર્યા છે. એ કાચ આરપાર હોય છે તેમાં બનાવો દેખાય છે અને આખી શોભામાં ઘણે વધારે કરે છે. આ પ્રાર્થનાસ્થાનની ઊંચાઈ પણ ઘણી છે. John Knox's house. જન નેક્સનું ઘર
જેન નેકસનું રહેવાનું નાનું ઘર જોયું. એણે ઘણાં પુસ્તકો અને કવિતાઓ લખ્યાં છે. સર વેટર પ્લેટ પછી ઢેટલાંડમાં એને બીજો નંબર આવે છે. એના ઘરમાં એ ક્યાં બેસતા, ક્યાં લખત-વિગેરે સ્થળો અને વસ્તુઓ જાળવી રાખ્યાં છે. એની બેસવાની ખુરશી પણ જાળવી રાખી છે. નાનું ઘર મજાનું છે. એક વચ્ચેની એક ભીંત તે સાડાચાર ફીટ જાડી છે. પ્રકીર્ણ સ્થાને.
ત્યાંથી પાર્લામેન્ટ હેલ વાળું સ્થાન જોયું. બાજુમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમ્બિરે પ્રકીર્ણ સ્થાને રાજાઓને દાટવાની જગ્યા Abbey જે. જો કે એ બીસ્માર હાલતમાં છે છતાં એને બહુ રસથી બતાવવામાં આવે છે. બાજુમાં રાણીને બાગ (Queen's Garden) છે તે ઘણે ભવ્ય છે, સુંદર છે; એમાં અમુક દિવસે પાંચ હજાર માણસોનું સંમેલન થાય છે ત્યારે સ્કેટલાડના સર્વ આગેવાન ઉમરાવ વર્ગના માણસને બેલાવવામાં આવે છે. એ બગિચાને બહુ સંભાળથી લીલે રાખવામાં આવે છે. સ્કેટલાંડના લોકો પિતાના મેટા માણસને બહુ ભાવથી યાદ રાખે છે. લોર્ડ રેઝરી સ્કેટલાંડના હતા. છેલ્લા પચાસ વર્ષમાં તેના ત્રણ મોટા માણસો થઈ ગયા. સર વેલ્ટર સ્ટેટનું નામ આવે ત્યાં તે તેઓ શિર ઝુકાવે છે. વેસ્ટર સ્કોટ ઉપર લેકે ખરેખર મુગ્ધ થઈ જાય છે.
આ સિવાય વેટરલૂપ્લેસ, પોસ્ટ ઓફિસ વિગેરે રસ્તે મોટાં ભવ્ય મકાને આવે છે.
બરના ખાણ (લંચ) પછી કુકની સહેલગાહ શરૂ થાય છે. National Gallery of Paintings. plochu P lay.
અનેક ચિત્રોથી ભરેલી આ ગેલેરી ઈગ્લાંડની ટેટ ગેલેરી (પૃ. ૧૦૮)ના નમુના ઉપર છે. ચિત્ર સારાં છે. ફુરસદ હોય તે કલાકે તેમાં ગાળી શકાય તેવી એ ગેલેરી છે. પેરિસના લુવ જેવી ગેલેરી તે બીજી જોઈ નહિ, પણ આ પણ સારી છે, પ્રમાણમાં નાની તે ઘણી. એ ગેલેરીમાં કેટલાંક ચિત્રો બહુ સુંદર હતાં. બધાં ચિની નીચે તેની વિગત અને તેના ચિત્રકારનું નામ તે હેયજ. Gray friar's Churchyard. Hold $479114.
આ કબ્રસ્થાનમાં દેશના આગેવાન પુરૂષોને ઘટેલા છે. સર
૧૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ યુરેપનાં સંરમારણે સ્કેટલાંડ વેસ્ટર સ્કોટની કબર અહીં છે. બીજા ઘણા કવિઓ, મેટા માણસો અને ચિત્રકારેને અહીં સ્થાન મળેલ છે. એક ઘણી સરસ વાત અહીં સાંભળી. એક કુતરાનું સમાધિસ્થાન ત્યાં છે. એક ગરીબ માણસને નીમકહલાલ કુતરો તેના શેઠગુજરી ગયા પછી તેની કબર આસપાસ સાત વર્ષ રહ્યો, ઉદાસીન ચહેરે કબર પાસે બેસી રહે અને બપોરે અરધે કલાક ખાવા જઈ આવે. સાત વર્ષે એ મરી ગયે. તેને ત્યાં દાટ છે અને તેના પર પ્રમાણિક જનાવ રના ચિત્ર સાથે એની નીમકહલાલીની સ્તુતિ કરી છે. આ કબ્રસ્થાન ઘણું વિશાળ છે, અનેકનાં સ્મરણસ્તંભે તેમાં આવ્યાં છે.
પછી બસમાં બાર માઈલની મેટી સહેલ (જેય રાઈડ) કરી. એડીરોની બહારની લીલીછમ ધરતી જોઈ. એ પ્રદેશ પેરિસના બુલવાર્ડ જેવું લાગે છે. બન્ને બાજુની વૃક્ષઘટામાંથી ગાડી પસાર થાય અને સૂર્ય પ્રકાશી રહ્યો હોય ત્યારે તેને દેખાવ આ દેશમાં અભુત લાગે છે. ફેર્થ નદીને જબરે પુલ.
ફર્થનદી ઉપર એક મજબૂત પુલ બાંધ્યો છે. પાણીની સપાટિથી એની ઊંચાઈ ૨૦૦ ફીટથી વધારે છે. એ પુલની લંબાઈ દોઢ માઈલ છે. એ પુલ બાંધતાં રાા કરોડ રૂપિઆનો ખર્ચ થયે કહેવાય છે. પાંચ હજાર માણસોએ સાત વર્ષ કામ કર્યું ત્યારે એ બંધાવે. એમાં પચાસ લાખ બોલ્ટ વપરાયાં છે અને પચાસ હજાર ટન
હું વપરાયું છે. એ પુલ એટલો લાંબે અને મોટો છે કે એક બાજુ રંગવાનું કામ શરૂ કરે તે બીજી બાજુએ પહેચે એટલામાં ત્રણ વર્ષ થઈ જાય છે અને પાછા આગલી બાજુએ રંગ શરૂ કરે પડે છે. દુનિયાની એક નવાઈ જેવો આ પુલ ગણાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
એખરો ફોર્થ નદીને પુલ ૧૯ ગમે તેવું લડાયક કે વેપારી બારકસ એની નીચેથી પસાર થઈ શકે એટલી તેની ઊંચાઈ છે. લડાઇના વખતમાં બહુ સંભાળથી એની ચૂકી રાખવામાં આવી હતી. છેલ્લા મહાવિગ્રહ પછી જર્મનીએ, વરસાઇલના સુલેહનામાની રૂએ અંગરેજોને પિતાનાં બારસે આ જગ્યાએ જ સેપ્યાં હતાં.
આ પુલને ફેટો પણ જોવા લાયક છે. વચ્ચે Kirkliston and Constorphine ને રસ્તે બે મેટી નિશાળે આવે છે. તે લંડનની ઈટન અને હેરોની નિશાળો જેટલી વખણાય છે.
એડીબેરામાં ડાક્ટરી લાઈનને અભ્યાસ સારે થાય છે. ત્યાંના ડાકટર વખણાય છે. આખું એડીઅર શહેર જેવા લાયક છે. નાની મુંબઈ જેવી ટ્રામગાડીઓ પુષ્કળ ચાલે છે. ટેકસી પણ ઘણી મળે છે. પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટને લતે ઘણે વખણાય છે અને તે સ્ટેશનની નજીક છે. પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ અને વેવરલી સ્ટેશનેથી જૂદે જુદે રસ્તે લંડન જવાની ગાડીઓ ઉપડે છે. એડીમ્બરે દરિયાને કાંઠે આવેલું છે. તેની હવા ઠીક ગણાય છે. લેકે ઉધમી છે પણ લંડન જેવી ધમાલ અહીં દેખાતી નથી. પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટના વિશાળ રસ્તાની બરાબર વચ્ચે બાજુમાં સર વોલ્ટર સ્કોટનું ઘણું ભવ્ય બાવલું મૂકયું છે; એ સ્કોચ લોકો પિતાના દેશના અગ્ર લેખક અને કવિને કેવું માન આપે છે તેની જવલંત સાક્ષી આપી રહ્યું છે. કેટલીક નાની નાની ચીજો અને મકાને જોયાં પણ તેનું વર્ણન લખવું આવશ્યક નથી ધાર્યું.
સ્કેટલાંડમાં સર્વથી વધારે જોવા લાયક જગ્યા ને તેના સરોવરેનો પ્રદેશ છે. તે આવતી કાલે જોવાનું નક્કી કર્યું હતું. આજની સહેલગાહ પૂરી કરી મારા ઉતારાના સ્થાને આવી નિદ્રાધીન થશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરેવરને પ્રદેશ. લેડી એફ ધી લેક્ની ભૂમિકા
રેરીગ ધૂનું ભ્રમણસ્થાન. Scottish Iakes. સ્કેટલડનાં સરેવરે.
એડીબના પ્રન્સેસ સ્ટ્રીટ સ્ટેશનેથી સવારે ૮-૨૫ ગાડી ઉપડી. આખી કુકની પાર્ટી સાથે હતી. આજની ફી પા. ૧–૧૩ શી. ૮. પે. હતી. નીચેનું વર્ણન વાંચ્યા પછી એ રકમ વ્યાજબી હતી એમ લાગશે. એમાં રેલવેની ટીકિટ, મેટરનું ભાડું, ગાડીનું ભાડું, સ્ટીમરનું ભાડું તથા હટેલનાં લંચના બીલને સમાવેશ થાય છે.
દેઢ કલાકે સ્ટરલીંગ Stirling | સ્ટેશન આવ્યું. એ સ્ટરલીંગ શહેર અને તેને કિલ્લો લડાઈના અભુત બનાવોથી ભરપૂર છે. કિલ્લો ઘણે ભેટે છે. તેની સામે બીજી બાજુએ સ્ટરલીંગ સ્ટેશન આવ્યું છે તે સ્કોટલંડની ચાવી ગણાય છે અને તે પણું ઘણું વિશાળ છે. અહીં આજની સહેલગાહને પ્રથમ તબક્કો પૂરો થયો. એક વિગ્રહસ્મારકસ્તંભ (Warrick Memorial) ૧૫૦ ફીટ ઊંચો છે, ઘણે પુરાણું છે. સ્ટરલીંગ સ્ટેશને ઉતર્યા
એટલે સ્ટેશનની સામે મોટી સારાબેન્ક-ઉઘાડી મેટર ગાડીઓ ઊભી હતી. ત્યાંથી અમે સાકસ (Trossachs) ના મુલકમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરાવરા
ધ્રૂસાક્સ
૧૮૧
ચાલ્યા. આજે આકાશ ઘેરાયલું હતું પણ વરસાદ નહતો. માટી ગાડીએ પાંચ હતી. તેમાં લગભગ ૭૫ મુસાફરી કરશે. ઘણા અમેરિકતા તથા ઇજીપ્શીઅન હતા. ણાને હિંદુસ્તાનની વાતે સાંભળવી અહુ ગમતી હતી અને કાઇ સાંભળનાર હાય તે કેવી વાત કરવી તેની મારી તૈયારી હતી. બહુ વાત કરી. સાત માઈલ પર એક માટુ સરોવર આવ્યું. તેનું નામ લેક કંટ્રીન ( Loch Katrine) છે. એનાથી જરા પહેલાં ટ્રાસાકસ હાલ (Trossachs Hotel) આવી. એ જંગલમાં આવી રહેલી હતી. હોટલનું મકાન ધણું વિશાળ છે. ત્યાં રહેવું હાય તે દિવસ સુધી પૂરતી સગવડ સાથે રહી શકાય. એ હાલમાં સર્વે લંચ લીધું. લંચમાં જેતે જે અનુકૂળ હેાય તે તે લે. આપણને શાકભાજી, કળા, રેટી અને માખણ મળે એટલે કેાઇ જગ્યાએ વાંધ આવતા નથી. વળી આપણે મછી કે માંસ ખાધા સિવાય કેમ જીવી શકીએ છીએ એમ સર્વે પૂછે ત્યારે હિંદના કરાડી માણસા તે વગર આખી જીદંગી રહી શકે છે તે, તેમના ખારાક, તેમની સાદાઇ અને તેમની ધર્મ ભાવનાની વાત કરીએ ત્યારે સર્વેન અહુ સાનદાર્ય થાય છે. ટ્રોસેસ હૉટેલમાં ખાણ લીધું. ખાવાની અને ચાને ટાઇમ તે મુસાકરીમાં પણ એ લાકો બગડવા દેજ નહિ અને ખાવામાં ઉતાવળ કે ધમાલ પણ નહિ.
ટ્રાસેસ હોટેલમાંથી પાછા સારાબેન્ક ગાડીમાં બેઠા. એક માઇલ ગયા ત્યાં લાક કેટ્રીન આવ્યું. Lock શબ્દને અર્થ સરાવર થાય છે. આ આખા વિભાગ સર વોલ્ટર સ્કોટના સુપ્રસિદ્ધ : કાવ્ય લેડી ઓફ ધી લેક ( Lady of the Lake ) માં વર્ણવેલે પ્રદેશ છે. એને કાંઠે આવી, ગાડીમાંથી ઉતરી સ્ટીમરમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
યુપનાં સંસ્મરણે
કેટલાંડ
બેઠા. સ્ટીમર તુરત ચાલી. આખા સરેવરમાં આ નાકાથી સામા નાકા સુધી સ્ટીમરમાં ગયા. સરેવર લગભગ આઠ માઈલ લાંબુ છે અને સર્પાકાર છે. સ્ટીમર પર બેસવાની પૂરતી સગવડ છે. એમાં લેડી ઓફ ધી લેકમાં વર્ણવેલા એકે એક દેખા (સીને) આવે છે. બન્ને બાજુએ હરિયાળા પર્વત લીલાકુંજાર અને વચ્ચે સ્ફટિક સરખું નીતર્યું સરોવર આવી રહેલું છે અને એના અગાધ જળમાં અસંખ્ય તરગેડ થયા કરે છે. એ સરોવરમાં સામેથી સ્ટીમરે આવતી દેખાય છે. બન્ને કીનારા વચ્ચેનું અંતર કઈ સ્થાને ૧૦૦૦ ફીટ અને કઈ સ્થાને તેથી બમણું ત્રણગણું દેખાય છે. ઊંચી નીચી ટેકરીઓ દેખાયા કરે છે. આ સ્થળે રેરીગ ધૂ (Rodrigue Dhu) અને ફીઝ જેમ્સ વચ્ચે રોમાંચ ઉત્પન્ન કરે એવું યુદ્ધ થયું હતું. એના ટેકરે ટેકરાનું વર્ણન સર વેલ્ટર, સ્કોટની સદર કવિતામાં છે. કુદરતને આ રમ્ય દેખાવ અભ્યાસકાળને સારી રીતે યાદ કરાવે તેવું છે. આખી કુદરત હતી દેખાય છે અને મન બહેલાવી નાંખે તેવું આ આનંદજનક
સ્થાન છે એમ આખે વખત લાગતું હતું. સાથેના દૂર દૂરના મુસાફરોની મીઠાશ અને વાત કરવાની અને સાંભળવાની વૃત્તિ બહુ આનંદપ્રદ લાગતી હતી. માથે સૂર્ય વાદળામાં હતું, નીચે પાણી અને બે બાજુ ડુંગરની નાની નાની ટેકરીઓ. એનું વર્ણન કઈ કવિ બરાબર કરી શકે. સદર કાવ્યને અભ્યાસકાળ યાદ આવે, તે વખતે બાધેલી કલ્પિત ઘટનાઓ અવનવા રૂપે તરંગ આપ્યા કરે અને કલ્પના અને વસ્તુસ્થિતિમાં તફાવતે કેટલા છે તેની અંદર વાટાઘાટ ચાલે છે . લગભગ એક કલાક સ્ટીમરમાં બેસી “લોક કેટીન” જોયું અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરાવરી
લાક
એચરે
૧૮૩
લેડી એક્ ધિ લેકનાં સંસ્મરણો તાજા કર્યેા. પછી સ્ટીમરમાંથી ઉતર્યાં. ત્યાં ચાર ઘેાડાની ગાડીઓ તૈયાર હતી. ધાડા ધણુા મજબૂત હતા. ગાડી એક માળવાળી હાય છે અને જમીનથી ખાર પીંટ ઊંચે બેસવાનુ હાય છે. ઉપર વીશ માજીસ એસી શકે અને ચારે તરફ્ જોતા જાય. ગાડી ઉપર ચઢવાને દાદર ડાય છે. ઢાંકનાર લીવરી ” પહેરીને બેસે છે.
45
લેાક એચરે Loch Achray ની બાજુમાં થઇને ગાડી ચાલી જાય છે. એક બાજુ સરેાવર, વચ્ચે સડક અને બીજી બાજુ ટેકરી આવી રહેલાં છે. સરાવરની સામે પણ ટેકરી છે. આ અદ્ભુત સૃષ્ટિસૌંદર્યની વચ્ચે થઇને ગાડીએ ચાલી. રસ્તા એવા સારા કે ધૂળનુ નામજ નહિ મળે.
કવિ લખે છે કે—
At the head of Loch Achray commences that unrivalled mingling of purple crag, silvery-grey birch, oak coppice and green herbage, known as the Trossachs,—
So wondrous wild the whole might seem, The Scenery of a fairy dream.
આમાં જરા પણ અતિશયાતિ નથી. સ્વપ્નસૃષ્ટિમાં વિદ્યુ રતા હાઇએ તેવા આ દેખાવ છે. ઉપર નિરભ્ર શાન્ત આકાશ, મંદ મંદ શીતલ વાયુ લહરીએ અને ચાતરની નીરવ શાંતિ અહુ હૃદયંગમ થાય તેવાં છે અને અન તતા અને ભવ્યતાનું ભાન કરાવે છે.
સૃષ્ટિની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંરકરણે
કેટલાંક
પાંચ માઈલ ચાર ઘેડાની ગાડીમાં ગયા પછી ઈવસનેડ હોટેલ (Inversnaid Hotel) આવી. ગાડીમાં એક કલાક જેટલો વખત આનંદમાં પસાર કર્યો. આ આખા પ્રદેશમાં Rob Roy રાબ રેયના અનેક પરાક્રમો ગવાય છે. હેલમાં ચા લીધી. ચાના બે શીલીંગ આપવા પડે છે, બાકી કોઈ પણ ખર્ચ કરવાનું નથી. રેલવે ગાડી, બસ, સ્ટીમર-બધાંનાં ભાડા કુક ચુકવે છે. આ હેટેલ પણ બહુ સારી અને સગવડવાળી છે; સ્કેટલાંડના સર્વથી મોટા લોક લોની એક બાજુના કાંઠા પર આવેલી છે. એ સરેવરનું વર્ણન હવે આવશે. હોટેલમાં ચા સાથે બીસ્કીટ વિગેરે જે લેવું હોય તે લઈ શકાય છે.
હેટેલની બાજુમાં મેટે પાણીને ધેધ પડે છે. તે જોતાં નાશિકની ગોદાવરીના ગંગાફેલ્સ બરાબર યાદ આવે તેમ છે એ ધોધ જોઈ છેડે વખત ફર્યા. સ્ટીમરને ટાઈમ બરના ૪-૪૫ ને. હતો. સ્ટીમર વખતસર આવી. સર્વ તેમાં બેઠા અને લેક લેમ (Loch Lomond) માં દાખલ થયા. સ્કોટલાંડનું આ સર્વથી મેટું સરોવર છે. સ્ટીમર ઘણી સુંદર છે. તેમાં બેસી સરોવરમાં ચાલ્યા. દેખાવ અત્યંત મનોહર છે. ચારે બાજુ ટેકરીઓ અને માથે વાદળાં આવી રહ્યાં હતાં અને એ સ્થિતિમાં અમે આગળ વધ્યા. સ્ટીમરમાં બેસી પોસ્ટકાર્ડ લખ્યાં અને દેખાવે વારંવાર જોયાં, નેત્રનું સુખ મળ્યું. સ્કોટલાંડના સર્વ સરોવરોને આ epitome કહેવાય છે. બધા સરોવરે ન જઈ શકે તે આ એક સરોવર જુએ તો તેને સર્વ જરૂરી બાબતો સમજાઈ જાય છે. એમાં વચ્ચે ઘણા ટાપુઓ આવે છે, ચારે તરફ લીલોતરી અને ઝાડ ઉગેલાં હોય છે અને સૃષ્ટિસૌંદર્ય એના પૂર બહારમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાવરે
લોક લેખમાં
પૂરતા દમામ સાથે હેય છે. અહીં કહેવામાં આવ્યું કે રવીટઝરલાંડમાં આથી પણ વધારે સારાં સરોવરો છે એટલે તે જેવા જવાનું છે તે વાતનું સ્મરણ થયું. એ સરેવરમાં વચ્ચે વચ્ચે સ્ટેશને આવે છે ત્યાંથી પેસેંજરે ચઢે ઉતરે છે; એવાં છે સ્ટે. શને આવ્યાં. હવા ખાવા આવનારને હટેલની પૂરતી સગવડ હોય છે. મારે તે ગમે ત્યારે લંડન (અપીલ માટે) દોડવાનું હતું એટલે બેટી થઈ શકવાને સવાલ જ નહોતે.
સરોવરની બાજુમાં દૂર રસ્તો દેખાય છે તે પર ગાડી તથા મેટર ચાલે છે. તે ઉપર પર્વતની ગાડી અને ટેકરીમાં રેલવે ચાલે છે. કોઈને એમ ફરીને આનંદ મેળવવો હોય તે તે રીતે મેળવે છે. સ્ટીમર પર ચઢવા ઉતરવાને નિયમ એવો છે કે પ્રથમ ઉતરનારા ઉતરી રહે, પછી જ નીચેથી ચઢાય. એ જ પ્રમાણે બસ અને ટ્રામમાં પણ નિયમ હોય છે. બેટી ધમાધમ અહીં કોઈ જગ્યાએ છે જ નહિ. સ્ટીમરમાં લગભગ અગીઆર માઈલ ફર્યા અને કુદરતનું અવલોકન કર્યું. બેચ (Balloch) કરીને સ્ટેશન આવે છે ત્યાંથી રેલવેમાં બેઠા તે વખતે લગભગ સાંજના છ વાગ્યા હતા.
ટ્રેનમાં બેસી ગ્લાસ Glasgow આવ્યા. ગ્લાસમાં દશ લાખની વસ્તી છે. સ્કોટલાંડનું પાટનગર તે એડીબરો છે, પણ વ્યાપારનું સ્થાન લાગે છે. અહીં વહાણ બાંધવાને માટે ધંધે છે. તેના શીપયાર્ડ ટ્રેનમાં બેઠા બેઠા જોયા. લેકે અનેક પ્રકારે આનંદ મેળવતા હોય એમ ઊંચા હીંચકા અને રમતગમતનાં સાધનો પરથી જણાયું.
ગ્લાસગમાં એક સ્ટેશનથી બીજે સ્ટેશને જતાં દશ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ યુરેપનાં સંસ્મરણે કેટલાંક મીનિટ થાય છે. તેમાં શહેરને મેટા રસ્તે આવી જાય છે. એટલે ગ્લાસગોમાં જોવા જેવું સ્થાન આવી ગયું. સ્ટેશન પર ૪૦ મીનિટ ખોટી થવાનું હતું. તેમાં હોટેલ અને શહેર ઉપર ઉપરથી જોઈ લીધું.
ટ્રેનમાં બેસી રાત્રે સાડા નવ વાગે એડીઅર આવ્યા. રસ્તામાં મુસાફરોએ અનેક વાત હિંદુસ્થાન સંબંધી જાણી. તેમની પાસેથી અમેરિકા તથા ઈજીપ્તની ઘણી વાતો સાંભળી. ખાસ કરીને એક ડેટર હતા તેણે હિંદીવાને અમેરિકામાં ડાકટરી લાઈનને અભ્યાસ કરવા આવે એમ ઈચ્છા બતાવી. હિંદુસ્તાનની હવાના વ્યાધિઓ (tropical diseases) ને અભ્યાસ અમેરિકામાં જ થઈ શકે તેમ છે એમ તેને મત હતો. બીજી અનેક વાત થઈ. હિંદુસ્તાનના તત્ત્વજ્ઞાનનું શું સ્થાન છે તે સંબંધી તેની સાથે ચર્ચા વાર્તા કરી આખે દિવસ આનંદમાં વ્યતીત કર્યો,
બીજે દિવસે ખાણવાળા જીલ્લાઓમાંથી પસાર થઈ એલ એન ઈ આર લાઈનમાં લંડન આવ્યા.
રસ્તે કાંઈ ખાસ નેંધવા લાયક હતું નહિ. મારે હાઈલેન્ડ અને બે શહેરે જેવા જવાનો વિચાર હતું અને પાછા ફરતાં, ઈગ્લીશ સરવરે અને લીવરપુલ તથા માન્ચેસ્ટર જવું હતું. પણ અપીલ બોર્ડ પર આવી ગયાને તાર આવવાથી તુરત લંડન જવાનું થયું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
પાર્લામેન્ટ
૧૮૭
લંડન-પ્રકીર્ણ,
લંડનમાં કેટલુંક ખાસ જોવા લાયક છે તે આ દિવસમાં જોયું. પાર્લામેન્ટ
હાઉસ ઓફ કોમન્સમાં પ્રેક્ષક તરીકે દાખલ થવા માટે પાસ મેળવવો પડે છે. કામ ચાલતું હોય ત્યારે જવા માટે ઈડીઆ ઓફિસમાંથી પાસ મેળવી શકાય છે અથવા કોઈ મેંબર સાથે ઓળખાણ હોય તે તે મેળવી આપે છે. મેંબરે ઘણું અને બેસવાની જગ્યા થોડી એટલે ચીઠ્ઠી નાખી અમુક મેંબરને અમુક દિવસ માટે બે પાસ મળે છે. પાસ લઈને જઈએ ત્યારે પ્રથમ
યુમાં–હરોળમાં બે વખત બેસવું પડે. બપોરે સાડા ત્રણ વાગે દાખલ કરે. અંદર પાસ તપાસે. બાજુની ગેલેરીમાં થઈ ઉપર ચઢવાનું. ઉપર પાછું ધુમાં ઊભા રહેવું પડે. દરેકને ત્યાં રાખેલ રજીસ્ટરમાં સહી કરવાની હોય છે અને પિતાનું લંડનનું ઠેકાણું લખી આપવું પડે છે. મેટા અક્ષરે બેડ મારેલું હેય છે કે demonstrations by visitors are prohibited 1H31A કોઈ જાતના દેખા-ચેનચાળા કરવાની મનાઈ છે. અમુક તકરાર સવાલ ચર્ચા હેય ત્યારે કોઈ જાતના અવાજ થાય નહિ એ ઉદ્દેશથી આ હુકમ થયે લાગે છે.
એક એક વિઝિટર સહી કરી દાખલ થતું જાય તેમ કયુમાં આપણે આગળ વધતા જઈએ. સહી કર્યા પછી લાંબી ગેલેરીમાં જવાય છે. અંદર સુંદર બાંકડાઓ ઉપર ચામડાની ગાદી ઘણી સારી મઢેલી હોય છે. ઉપર બેસી પાર્લામેન્ટનું કામ જેવાની.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંરમર
ઈંગ્લાંડ ઘણી મજા આવે છે. સ્પીકર-ચેરમેન વચ્ચે બેસે છે. તેની જમણી બાજુ આમની સભામાં જે પ્રધાને (મીનીસ્ટ) હોય તે બેસે છે. તેની પછવાડે લગભગ દશ હાર ચઢતી ઉતરતી હોય છે. તેની ઉપર તેના પક્ષના સભ્યો બેસે છે. ડાબી બાજુ વિરૂદ્ધ પક્ષ બેસે છે. બેલનાર સ્પીકરની બાજુએ અગાડી આવી બેસે છે અને તેની સામે ટેબલ પર ડેસ્ક હોય છે તે ઉપર જરૂરી કાગળ, બુક રેફરન્સ” માટેનાં હોય છે તે મૂકે છે. પછવાડેની હારમાં મેંબરો બેસે છે. મિનિસ્ટર પૈકી જે લોર્ડસમાં હોય તેને બેસવાની જુદી જગ્યા નીચે જ હોય છે. ઉપર માનવંતા પરેણાની, ઉમરાની, છાપાંના ખબરપત્રીઓની અને ઉમરાવજાદીઓની ગેલેરી જાદી હેય છે. એ સર્વ ઘણું જોવા જેવું છે.
પાર્લામેન્ટ જરૂર જોવા જેવી જગ્યા છે. ઓછી જગ્યામાં ઘણી સગવડ કરી છે અને આખે દેખાવ નજરને તૃપ્ત કરે તે છે. જ્યારે કોઈ મહત્વને પ્રશ્ન ચર્ચાત હોય ત્યારે જ સભાગૃહ ચીકાર હોય છે, બાકી તે સભ્યો ક્યા ક્ટા બેસે છે. કોઈ ઉંઘતા પણ હોય છે. મેં સર ચીન ચેંબરનને બેલતાં સાંભળ્યા. એ બહુ સારી રીતે બેલે છે, અછ વક્તા છે. નેશનલ લિબરલ કલબ.
આ કલબમાં આફ્રિકાવાળા મી. પિલેક એલીસીટરના આમંત્રણથી લંચ લેવા ગયો હતો. લાખ રૂપીઆ ખરચીને કલબનું મકાન બાંધ્યું છે. એને ત્રણ માળ છે. મોટા હોલો છે તેમાં ભાષણે થાય અને જમણવાર થાય. ધૂમ્રપાન કરવાનો ખંડ તથા દીવાનખાનું પણ અત્રે છે. સ્ત્રીઓને સ્મક રૂમ જૂદ છે. એક ઘણી સારી લાઈબ્રેરી પણ છે. આ કલબના ૭૦૦૦ હજાર સભ્યો છે.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
ગિવિ કાઉન્સીલ
૧૯.
એ નકદાર મકાન ફાલગર સ્કવેર પાસે આવેલું છે. હાલમાં લીબરલ પક્ષના બે મહાન નેતાઓ લઈડર્જ અને લોર્ડ એક્સફર્ડ (એસ્કવીથ) વચ્ચે જે મેટી ઝુંબેશ ચાલી રહી છે તેમાં લીબરની આ મેટામાં મેટી કલબ તદન તટસ્થ રહી છે. અહીં એમ મનાય છે કે લેઈડ જ્યોર્જમાં જેવું dynamic force (પ્રેરકશક્તિ) છે, ધમાલ કરવાની આવડત છે તેવી અન્યત્ર અલભ્ય છે. આ કલબનું આખું મકાન જોવા જેવું છે. કોઈ મેંબર સાથે પરિચય હેય તેજ ત્યાં જવાનું બને છે અને સમજવાનું ફાવે છે. કલબનું મકાન અને વ્યવસ્થા બહુ સારાં અને સમજવા ગ્ય છે. પ્રિવિ કાઉન્સીલ.
જુડિશિયલ કમિટી. હિંદુસ્થાન, ઓસ્ટ્રેલીઆ, કેનેડા, અને બીજાં સંસ્થાને અને ડમીનીઅન્સ એ સર્વની છેવટની દિવાની તેમજ ફોજદારી અદાલત આ છે. એમાં હાઉસ ઓફ લેસના-અમીરસભાના જે મેંબરે જુડિશિયલ કમિટીમાં નિમાય તે બેસે છે. ઈંગ્લાંડ તથા સ્કેટલાંડની અપીલ હાઉસ ઓફ લોસ સાંભળે છે તેમાં પણ આ જુડિશિયલ કમિટીના મેંબરે જ બેસે છે. તેઓ રાજાની Conscience ન્યાયવૃત્તિના જળવનારા ગણાય છે અને તેઓને હુકમ રાજાને ભલામણરૂપે હોય છે અને તે રાજાએ કરેલ કાર્ય ગણાય છે. આ જુડિશિયલ કમિટીનું સ્થાન હાઈટ હાલની સામે છે. ત્યાં એક સેંટ્રલ હેલ છે અને એક બેડ રૂમ છે. તેમાં બે કમિટીઓ બેસે છે. સેંટલ હેલ ઘણે વિશાળ છે. અંદરના ભાગમાં ત્રણથી સાત અમીર બેસે છે. તે દરેક વૃદ્ધ હોય છે. સાઠ વર્ષથી ઓછી વયને કોઈ મ્યુ. કમિટીમાં આવતા નથી. લોર્ડ હેલ્વેન કે લોર્ડ ફીલીમેર કે લોર્ડ ડારલીંગને જોયા હોય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈંગ્લાંડ
તા ન્યાયમૂર્ત્તિજ લાગે. ખાર્ડના રૂમમાં ઘણું ખરૂં હીન્દની અપીલે લેવાય છે. બારની સામે-કઠેરાની સામે મારીસ્ટર ઊભા રહી ખેલે છે, તેને ચાપડી વિગેરે મૂકવા નાનું ટેબલ તેની સામે હાય છે. સાંભળવાની મજા બહુ આવે છે. બન્ને પક્ષના સાલિસિટરને એસવા બાંકડા ડ્રાય છે. બાકીના શ્રાતા માટે વિષ્ણુભની બહાર બાંકડા હૈાય છે.
ખાસ્ટિંગ વીગ ( ખાલની ઝુલતી ખેચલા જેવી ટાપી ) પહેરે છે એટલે ઘણા ગંભીર દેખાય છે. સેન્ટ્રલ હાલ બહુ માતા લાગે છે. ખેર્ડ રૂમ નાના છે. બારિસ્ટરેશને માટે જૂદો રૂમ હેાય છે. જો આવીને બેસી જાય પછી બારિસ્ટરેશને ખેલાવે છે. તેઓ બહારથી આવે છે. રજીસ્ટ્રારની એપીસ નીચે છે.
જે સેલિસિટરો પ્રીવી કાઉન્સીલનુંજ કામ કરનારા હોય છે તેમની એક્િસા ઘણી નાની હોય છે. ફક્ત એક બે ટાઇપીસ્ટ અને એ ત્રણ કારકુનથી ચલાવે છે. બાકી સ્થાનિક કામ કરનાર સોલિસિટરાની ઓફિસે ઘણી મેટી હાય છે અને ત્યાં ધમાલ પણ જબરી હોય છે.
સેવન એસ.
ડા. થામસને ઘેર જમવાનું મને નિમંત્રણ હતું, તે · સેવન એકસ ' નામના સ્ટેશનથી છ મિનિટને રસ્તે રહે છે. એ સ્ટેશન લંડનથી લગભગ ૨૬ માઇલ દૂર છે. ચેરીંગક્રાસ સ્ટેશનેથી જવાય છે. ક્રાસ્ટ ટ્રેન ચાલીશ મિનિટમાં લઈ જાય છે. જમવા બેસવામાં ગૃહસ્વામિની hostess ને મુખ્ય સ્થાન હોય છે. તેની સામે host ગૃહસ્વામી બેસે છે. વચ્ચેની બાજુમાં મેમાનને એસાડે છે. તેમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
લંડનનાં નાટકે
૧૯૧
પણુ ઘણું ખરું એક સ્ત્રી અને એક પુરૂષ એમ બેસાય છે. સર્વથી માનવંત પરોણાને ગૃહસ્વામિનીની જમણુ બાજુએ સ્થાન આપે છે. ખાતાં ખાતાં વાત કરતાં આવડવી જ જોઈએ. ગૃહસ્વામિની વાત કર્યા કરે છે અને જમવા આવનારે પણ ફક્ત હા ના જ કરવાની નહિ, પણ નવી નવી વાતે ઉપાડવી જોઈએ એમ આશા રાખવામાં આવે છે. ડે. થોમસને ત્યાં મારા ઉપરાંત એક બીજા પરેણા અને તેમના પિતાના પુત્ર તથા પુત્રી હતાં. ખાતાં ખાતાં કંઈક વાત કરી. પિતાને ઘેર ઘણી સુંદર લાયબ્રેરી છે તે બતાવી અને અગ્નિગ્રહ (ફાયર પ્લેસ) ઉપર નૂતન ચીજો (કયુરીઝ મૂકી રાખી હતી તે બતાવી. આપણે જે ચીજોને નકામી ધારી કાઢી નાખીએ છીએ તે ચીજે ઘણું ખરું અહીં બહુ ઉપયોગી થઈ પડે છે. નાને તાજમહાલ મોકલીએ તે ગાંડા થઈ જાય. ઈઢાણી, મોતીની રચના, ગલેચા, ચાકળા અને એવી કોઈ પણ કળાવાળી ચીજ તેઓ સંગ્રહી રાખે છે અને કોઈ મહેમાન આવે ત્યારે બહુ રસથી બતાવે છે. અંગરેજો સાથે સંબંધ વધારવા માટે આવી ચીજો બહુ કામમાં આવે છે.
વિવારસિક છે. થેમસ ઈડીઆ લાઈબ્રેરીના લાઈબ્રેરીઅન છે. તેઓ બહુ માયાળુ છે. ઘરમાં ઘણી સ્વચ્છતા અને સાદાઈથી રહે છે અને સરળ જીવન ગુજારે છે. ઘેર લાઇબ્રેરી ઘણી સારી છે અને તેમના કુટુંબીજનો તેમના વિદ્યારસના કોડ પૂરે તેવા છે. લંડનનાં નાટકો.
લંડનનાં નાટકોમાં જે વિશિષ્ટ તત્વ મેં જોયું તે તેમની કળા છે. એમને પ્રત્યેક નટ બહુ કુશળ હોય છે. પિતાને પાક બહુ ઉત્તમ રીતે ભજવે છે. નીચ શૃંગાર કે અસભ્ય રૂચિને તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈંગ્લાંડ જરા પણ મચક આપતું નથી અને પિતાની કળાને ખાસ શેખીન હેય છે. એનાં નાટકોમાં Musical Comedy મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. એનાં લગભગ ત્રીશ થીએટરે છે. એમાં વસ્તુસંકલના કરતાં શબ્દરચનાને મેહ, અને નાચ તથા ગાયનની વિશિષ્ટતા વધારે હોય છે. એના પ્રત્યેક નાચ મુગ્ધ કરે તેવા હોય છે અને સાથે સંગીતની લય તે અભુત હોય છે. એકટરને પ્રશંસાની તાળીઓ મળે ત્યારે ફક્ત આવીને નમન કરીને ચાલે જાય. વધારે તાળીઓ મળે તે બીજીવાર આવે પણ એકની એક ચીજ ફરીવાર ગાતે નથી.
સનેમાને અહીં પાક્યર્સ કહે છે. તેમાં વચ્ચે નાચ, જાદુ તથા બીજા સીનો પણ આવે છે. સીનેમા બપોરે ૧ વાગ્યાથી શરૂ થાય છે તે રાતના ૧૧ વાગ્યા સુધી ચાલુ રહે છે. અંદર આવ્યા પછી ગમે તેટલે વખત બેસે તેમાં વધે નહિ. પ્રોગ્રામ રા કલાકનું હોય છે. સીનેમાની ફીલમે બહુ સારી હોય છે. દરેક નાટકશાળામાં ખાવા પીવાની અને કુદરતી હાજતની પૂરતી સગવડ હોય છે.
નાટકોમાં છ પેની ખરચીએ તે પ્રોગ્રામ મળે છે. પણ તે નકામા હોય છે. ગાયનની બુક કે નાટકને ટુંક સાર મળતા નથી. નાટકમાં સીન સીનેરીવાળા નાટકો હોય તેમાં મજા ઘણું આવે છે. કેટલાંક સાદાં પણ હોય છે. સુરીલેન થીએટર એવું મોટું છે કે એક પાઠ ચાલતો હોય ત્યાં બાજુમાં બીજો સીન ગોઠવાઈ જાય અને એક પડદો પડતાં બીજો ઉચકાય ત્યાં તદન નેજ સીન હેય. તે નીચે વીજળીથી ચક્કર ફેરવી ન સીન રજુ કરે છે. કેટલાક નાટકે સેંકડે રાત સુધી એક સરખા ચાલે છે. બપોરે ૨-૧૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
કીટાફ
૧૭
થી છ વાગ્યા સુધી “મેટીની” હેય છે. તેમાં જઈએ તે પણ રાત જેવું જ લાગે છે. x2101 (Cenotaph). | હેમ ઓફિસની બરાબર સામે, પિવિ કાઉન્સીલની પછવાડે, વેસ્ટમિન્સ્ટરની નજીક વીરપૂજાનું આ ઉત્તમ દશ્ય છે. આખા રસ્તાની બરાબર વચ્ચે એક તદન સાદ સ્મરણસ્તંભ કર્યો છે, મથાળે કેફીન (Sarcophagus) ને આકાર છે અને છેલ્લા મહાન વિગ્રહના અજાણ્યા સિપાઈ (Unknown Soldier) ની એ યાદગીરિ છે. એના ઉપર દરરોજ સેંકડો પુષ્પહાર અને ગજરા ચઢે છે અને ગમે તે માણસ ગાડીમાં, મેટરમાં કે ચાલતાં એ રસ્તે નીકળે તે ત્યાં પિતાની હેટ (પી) ઉતારી, નમન કરી આગળ વધે છે. લડવા જતા ત્યારે માન મળતું, મરી ગયા તેને મળ્યા કરે છે. આ વીરપૂર ઘણી ધડે લેવા લાયક છે. એ મહા વિગ્રહના સ્મરણતંભનું સ્થાન પસંદ કરવામાં ઘણું ડહાપણ વાપર્યું છે. એ બહુ સુંદર અને જાણીતી જગ્યા છે. ૧૧ નવેંબર ૧૯૨૦ ને રોજ એને પંચમ જે ખુલ્લું મૂકેલ છે. આ કીટાફ જોતાં દેશ કઈ દિશા તરફ દોરવાય છે એને કેટલેક ખ્યાલ આવે છે. લંડન સંબંધી સામાન્ય.
અનેક બનાવોથી ભરપૂર, અનેક પ્રકારના લોકોથી વસાયલા અને મેટી ધમાલવાળા લંડન શહેરનું સંપૂર્ણ નિરીક્ષણ કરવા માટે નીચેની બાબતે લક્ષમાં રાખવા ગ્ય છે –
લંડનને જોવા માટે એન્ઝીબસને માથે બેસવાથી બહુ આનંદ આવે તેમ છે. એની બસમાં બેસી લંડનની વિશાળતા જરૂર જેવી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
યુરોપનાં સંસ્મરણે युरापन
ઇંગ્લાંડ ઉતાવળથી એક છેડેથી બીજે છેડે અમુક સ્થાનેજ જહેય તે અંડરગ્રાઉન્ડ રેલવેમાં એ સમય લાગશે, પણ તેમાં લંડન જેવાશે નહિ. ઘણીવાર વ્યવહાર અટકી પડે તે એની બસ ખૂબ ટાઈમ લે છે પણ અંડરગ્રાઉન્ડમાં ધારેલ વખતે પહેચાય છે.
લંડનમાં ઓક્સફર્ડ સ્ટ્રીટ, રીજન્ટ સ્ટ્રીટ, પીકાડીલી, ટ્રફાહગર સ્કવર, સ્ટ્રાન્ડ, વિકટોરીઆ સ્ટ્રીટ અને હેબર્ન–એટલા લતા એકવાર જોઈ લેવા, બનતા સુધી કશા ઉદેશ વગર આ લતાઓ ઉપર એકવાર રખડવું એટલે અનેક વિચિત્ર વ્યક્તિઓ અને વ્યાપારના પ્રદેશ અને પદ્ધતિનો ખ્યાલ આવશે અને લંડનની મહત્તા, વિશાળતા અને વિશિષ્ટતાને આછો પણ પાકો ખ્યાલ આવશે.
લંડન જેવા માટે ઓછામાં ઓછા દશ દિવસ તે જરૂર રાખવા અને ક્યાં જવું છે અને કેટલું જેવું છે તેને પ્રથમથી નિર્ણય કરી રાખે. સારી ગાઈડ બુક લંડન જોવા માટે જરૂર પાસે રાખવી, લંડનને નકશો જરૂર પાસે રાખવે અને બસના તથા અંડરગ્રાઉન્ડના નકશા મફત મળે છે તે જરૂર રાખી લેવા, એટલે ક્યાંથી કયાં જવાય છે તેનો ખ્યાલ આવે છે. લંડનમાં ભૂલા પડ્યા હોઈએ તે પિલિસને પૂછવું. તે તુરત તમને કહેશે કે-બે ગલીઓ મૂકી જમણે રસ્તે જઈ ચાર ગલી મૂકી ડાબે જવુંપછી વિગેરે વિગેરે. આટલી લાંબી વાત યાદ ન રહે, તે પ્રથમ કહે તે યાદ રાખી લેવી, પછી બીજા પિલિસને પૂછવું. લંડનની પિલિસ ઘણી ચાલાક અને અત્યંત સભ્ય છે અને અજાણ્યા માણસને પૂરતી મદદ કરે છે. વાહનને અસાધારણ માટે વ્યવહાર અંકુશમાં રાખી જે યુક્તિથી તે ચલાવે છે તે ખરેખર જોવા લાયક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
લંડન
લંડન સંબંધી સામાન્ય
લંડનમાં ખાવા પીવાનાં રેસ્ટોરાં પાર વગરનાં છે અને દરેક લતામાં છે. બપોરનું લંચ લેવા પિતાના સ્થાન પર જવાનું બનવું મુશ્કેલ છે. સારા લાયનના કે એ. બી. સી. ના રેસ્ટોરાંમાં ખાઈ લેવું.
- લંડનથી એકાદ શનિવારે કે રવિવારે, બાઈટન જેવા બંદરે જરૂર જઈ આવવું. એ જીવન અવનવું તે એક વખત જરૂર જોવા લાયક છે. કામકાજ કરનારા માણસો રવિવાર કેવી રીતે ગાળે છે તે જરૂર અભ્યાસ કરીને જોવા લાયક છે. આઈલ એક વાઈટ, મારગેટ વિગેરે બંદરનાં સ્થાને ઘણું જોવા અને રહેવા લાયક છે. એની ગાઈડ બુક વિના મૂલ્ય થોમસ કુકને ત્યાં મળે છે. આ સર્વ ઉહાળાનાં સ્થળો છે; શિયાળામાં ત્યાં જવું આકરું છે અને ત્યાં લોકોની હાજરી અને બીજા આકર્ષક તો પણ હેતાં નથી. શિયાળામાં લોકો ફાન્સના રીવીયેરાના વિભાગમાં અથવા ઈટાલીઅન રીવીયેરમાં જાય છે. ફ્રાન્સની ઉત્તરે અને પશ્ચિમે પણ ડેવલ વિગેરે ઉહાળાનાં સ્થળો છે તે પણ એકાદ વખત જરૂર જોવા લાયક છે.
લંડનની ગાઇડ બુક ઘણું આવે છે. થેમસ ફકની ઓછી કિમતની સારી છે. સંપૂર્ણ વિગતવાળી ગાઈડ બુકો મરે (Murray) ની ૧૨ શિ. બેડેકર (Baedekar's) ૧૨ શિ. અથવા મ્યુરહેડની (Muirheads) ૧ર શિલીંગની મળે છે.
લંડનથી એકાદ વખત ટેમ્સ નદીમાં નાની સ્ટીમરમાં ફરવા જવા જેવું છે. એમાં ગ્રીનીચ સુધી અથવા ચેલસી સુધી જવામાં એક જુદા જ પ્રકારના જીવનનો ખ્યાલ આવે છે અને પાર્લામેન્ટના હાઉસને બીજી બાજુનો દેખાવ સ્ટીમરમાંથીજ જોઈ શકાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈંગ્લાંડ
લંડનમાં નાના મોટા સેંકડો બગિચાઓ છે. આ બગિચાએમાંના સેંટ જેમ્સીસ પાર્ક, હાઇડ પાર્ક, રીજન્ટ પાર્ક, બેટરી પાર્ક અને વીકટેરીઆ પાર્ક ખાસ જોવા લાયક છે.
લંડન નજીક આવેલી ઈટન (Eton) અને હરે (Harrow) ની નિશાળની પણ એક વખત જરૂર મુલાકાત લેવી. એ નિશાબેની પછવાડે લબે ઇતિહાસ છે. ખાનદાન ગૃહસ્થના છોકરાઓને
ત્યાં શિક્ષણ આપવામાં આવે છે. એવી રીતે ગૃહ મધ્યમ વર્ગ કે મજૂર વર્ગથી જૂદા પડે એ ઈચ્છવા જોગ છે કે નહિ એ સવાલ બાજુ ઉપર રાખી ત્યાં કેવી રીતે શિક્ષણ અપાય છે તે જરૂર જોવા લાયક છે.
બકીંગહામ પેલેસ બહારથી જરૂર જોવા લાયક છે. વીન્ડસર કેસલ પણ એકવાર જોઈ આવો. ત્યાંથી ઈટનની કેલેજ નદીની સામી બાજુએજ આવેલ છે.
લંડનમાં ઐતિહાસિક અગત્યની ચીજો જેવાની છે તેવી જ રીતે જનસમાજનું વર્તન, વ્યવહાર પદ્ધતિ વગેરે પણ જેવાનાં છે. લંડનને પૂર્વ વિભાગ ગરીબથી વસાયેલ છે. ત્યાં એક વખત હું કુકની સહેલગાહમાં ગયો હતો. તેમાં ખાસ ગરીબ વર્ગ ત્યાં કેટલી કંગાળ દશામાં છે તે દેખાય છે. આગળ જતાં ત્યાં ટેમ્સ નદીની મોટી ટનલ આવે છે. નદીની નીચે મેટર ચાલી જાય છે. માથે પાણી અને નીચે ઊંડાઈએ મોટર જાય-એ કલ્પના પણ ભવ્ય છે.
લંડન આંખે ખુલ્લી રાખીને જોવા જેવું છે. આપણે અગ્રેજી ભાષા સમજીએ એટલે પ્રકૃતિને અભ્યાસ અને અવલોકન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડન
પેરિસન રસ્ત
૧૯૦
આપણે ઈંગ્લાંડમાં સર્વથી વધારે કરી શકીએ છીએ. બીજી જગ્યાએ જોવા સમજવા લાયક હય, પશુ આપણે તે પારકા ઉપર આધાર રાખવા પડે છે અને આપણે પૂરતા અભ્યાસ કરી શકતા નથી એમ ભાષાના અજાણપણાથી આપણને લાગ્યા વગર રહેતું નથી. આથી મુસાફરીના સારે। વિભાગ લંડન અને ઈંગ્લાંડને આપવામાં મુસાક્રીના જ્ઞાન મેળવવાના ઉદ્દેશ પાર પડે છે એમ મારૂં માનવું છે. મારા કેટલાક મિત્રા પેરિસ રહેવાનું વધારે પસંદ કરે છે. તેમનું ગમે તે દૃષ્ટિબિન્દુ હાય, મને લંડનના વસવાટ વધારે ઉપયોગી સદર કારણે લાગ્યું છે. પેરિસને રસ્તે.
લંડન ગયા ત્યારે કેલે–ડેાવર ( Calals-Dover ) તે માર્ગે ગયા હતા. એ રસ્તે પેસથી ડાવર ૧૮૫ માઇલ થાય છે. લંડન જવાને એ ટુંકામાં ટું અને મેધામાં મેધા રસ્તા છે. એમાં ૨૧ માલની ચેનલ એળંગવી પડે છે. મેં લંડન તા. ૧૭-૭-૨૬ ને રાજ છેડયું લંડનથી પાછા કરતાં હું ખુલ—ફાસ્ટન ( Boulogne—folkestone ) તે રસ્તે ગયા. બુલેથી પેરિસ ૧૫૮ માઇલ થાય છે પણ ચેનલમાં વધારે વખત લાગે છે.
આ રસ્તે પણ સારે છે. કેલેડેવરને માર્ગે ચેનલ એળ ગતાં ૪૫ મીનિટ થાય છે, આ રસ્તે ૭૦ મીનિટ થાય છે. મને સ્ટીમર વધારે સારી મળી હતી. લંડનના વીકટારીઆ સ્ટેશનથી ઉપડેલી ગાડી ફાસટન ઊભી રહે છે અને સ્ટીમરમાંથી ઉતરી ખુલે આવીએ. ત્યાંથી ઉપડેલી ગાડી પેરિસ ઊભી રહે છે. આ રસ્તે પારસ આવતાં ખરાબર ૭ કલાક થાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
યુરેપનાં સંસ્મરણે
મન્સ
પેરિસ (છે. ૮૭ થી ચાલુ).
પેરિસમાં અગાઉ કેટલુંક જોયું હતું. આ વખતે કેટલુંક નવું જોયું તે લખી નાખું છું.
વરસાઇલ. Versailles. એ પેરિસથી દક્ષિણે લગભગ ૧૧ માઈલ દૂર છે. ત્યાં મોટે રાજમહેલ છે, જે અનેક એરડાવાળો છે અને ચિત્રકામથી ભરપૂર છે. અહીંની ખાસ વિશિષ્ટતા તો ફુવારા અને બાગની છે. ઉહાળામાં દર માસના ત્રીજા રવિવારે ફુવારા ઉડે છે અને બીજા દિવસોએ ઉડવાના હોય તેની જાહેરાત થાય છે. એ ફુવારાના રંગબેરંગી દેખાવો તદ્દન અવનવા છે. ફુવારાને એવી સુંદર રીતે ઉડાડવામાં આવે છે કે તેનું વર્ણન થઈ શકે નહિ. એનાં ચિત્રો જરૂર જોવા લાયક છે. કળાવાન પુરૂષે શું શું કરી શકે તેને આ જીવત પુરાવો છે. એ ફુવારા જૂના છે અને જરૂર જેવા લાયક છે. ફુવારા મેટી સંખ્યામાં છે. લગભગ ૧૦૦ જેટલા હશે. દરેકની વિશિષ્ટતા અને વિચિત્રતા અને પ્રકારની જ હોય છે. બાગ પણ ઘણે સુઘટ હેઈ એનાં પ્રત્યેક ઝાડ અને ગંદરીની રચના આકર્ષક અને આનંદપ્રદ છે. એ જોતાં તૃપ્તિ થાય નહિ. ત્યાં હજારે સ્ત્રીપુરુષે ફરતાં હોય છે અને મનને ગમે તે આનંદ કરતાં હોય છે. એની સુઘટ પેજના, બાજુની સુંદર નદી, પડખે સુંદર સરોવર અને એક બાજુ ખાસ વિશિષ્ટ રંગીન ફુવારા અને વચ્ચે વચ્ચે લીલોતરી જોતાં અનુપમ આનંદ આવે તેવી આ ઘટના છે. ફુવારાની એજના કરતાં કેટલું પાણી વપરાશે તેને ખ્યાલ નહિ જ આવ્યું હોય, પણ એ પાણી પણ ગણતરી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
વરસાઈલના મહેલ
૧૯૯
પૂર્વક ચાલ્યું જાય અને ઉપરથી પડે ત્યારે અવનવા આકારે પડે. આખા દેખાવ સુરમ્ય, મધુર, શાંત અને અવનવા હાઈ મનુષ્યગતિમાં દેવગતિનું ભાન કરાવે તેવા છે એવું લખવામાં જરા પણ અતિશયાક્તિ નથી.
વરસાઈલના પાદશાહી મહેલ (State Apartments) ખરેખર ભવ્ય છે અને અનેક ઐતિહાસિક બનાવાથી ભરપૂર છે. તેટલીજ મહત્વની ‘ ગેલેરીઆ ડે ગ્લાસીઝ ' છે. એનું કદ ૨૪૦’૪૩પ' ×ીટ છે અને ઊંચાઇ ૪૨ ફીટ છે. ૧૮૭૧ ના ૧૮ મી જાન્યુઆરીને રાજ આ સ્થાનપર વીલિયમ ઍક બુશીઆને
*
શહેનશાહ ' તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા અને છેલ્લા મહાવિગ્રહને અંતે એજ સ્થાને ૨૮ મી જુન ૧૯૧૯ તે
:
રાજ ઇતિહાસપ્રસિદ્ વરસાઈલનું તહનામું '(Treaty of Versailles) તૈયાર થયું તે પર સહી કરવામાં આવી હતી. વરસાઈલથી પાછા વળતાં સાં લુ (St, Cloud) જરૂર જવા જેવું છે. એની સામેના હરિયાળા પ્રદેશ મનમેાહક છે. બાજુમાં સેત્રમાં ચીનીકામ જોવા જેવું છે. વરસાલ માટે કેપખેલનું પુસ્તક - વરસાઈલ એન્ડ એલ એબાઉટ ઈટ' જોઇ જવા જેવું છે. આપણે એના ઉચ્ચાર ‘વસેલ્સ’ કરીએ છીએ તે સાચા નથી. ટ્રેડામનું દેવળ.
આ મોટું દેવળ ધણું ભવ્ય છે. એમાં રવિવારે પ્રાર્થના થાય છે. (જાએ પૃ. ૮૦). અમે બપારે ગયા ત્યારે સંગીત સાથે પ્રાર્થના થતી હતી. એની શાંતિ અને દેવસ્થાનનું ગાંભીર્ય જોઇએ તા કલ્પના થાકી જાય. હજારા લાકા હાજર છતાં અવાજ નહિ, ઊભા થવાનું હોય ત્યારે બધા ઊભા થાય, ચહેરા પર વિશિષ્ટ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે
માન્સ
તેજ ચમકે અને ગંભીર શાંતિને પાર નહિ. રોમન કેથલીકે મૂર્તિપૂજક છે એટલે આપણને જોવામાં ખૂબ રસ પડે. એનાં ગંભીર અવાજમાં રહેલી શાંતિ અને મેટા વાજિત્ર (ઓરગન) ના શાંત સૂર જડ હૃદયને પણ ડેલાવે તેવા હોય છે, પ્રભુસ્થાન કેવું હોવું જોઈએ તેને ખ્યાલ આપે તેવા હોય છે, શાંતિની હૃદયપર શી ભાવના થાય છે તે સમજાવે તેવા હોય છે, અખલિત વૃતિને પિષણ આપે તેવા હોય છે. એનાં ભજન (હીમ્સ) અંદરને પાદરી વર્ગ વારાફરતી બેલે છે અને પછવાડે એરગન હોય તેમાંથી પ્રતિધ્વનિ ઉછળે છે. બહુ વિચારવા જે અનુકરણ કરવા જે આ પ્રસંગ જોયો. આપણું ધમાલ એકાગ્રતા થવા દેતી નથી તેને બરાબર ખ્યાલ આવ્યો. મંદિરની બાંધણી, ચિત્રકામ, પુતળાં વિગેરેનું વર્ણન કરવાની જરૂર રહેતી નથી. એ સર્વ તો હિન્દમાં “ફીમમાં Hunchback of Notre Dam માં જોયાં હતાં. આ દેવળમાં ફરી ફરીને જોવાનું મન થયા કરે છે. પ્રાર્થના ચાલતી હોય ત્યારે ખાસ જોવા જવા જેવું છે. રવિવારે એની ભવ્યતા હૃદયંગમ થાય તેવી હોય છે. કીમેટેરીયમ.
પેરિસનું સ્મશાન લગભગ નવ માઈલ દૂર છે. એક સંબંધીને મરણને અંગે ત્યાં જવાનું થયું. તે સ્થાન ઘણું ગંભીર છે. ત્યાં અંદર દાખલ થતાં કુટુંબવાર દાટવાની સેંકડે જગ્યાઓ છે; તે પર તે કુટુંબનાં નામો લખેલાં હોય છે. એ જગ્યાના હજારો ફાલ્ક આપેલા હોય છે. એની અંદર થઈને મોટર પસાર થઈ. સર્વથી અગાઉ મરનારના શબને લઈ જનાર મોટર ચાલે અને પછવાડે બીજા સંબંધીઓની મોટર ચાલે. એની બન્ને બાજુએ સેંકડો કૌટુંબિક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
ફ્રીએટારીયમ
૨૦૧
કથા અને સ્મરણસ્તંભ હાય છે. ઉપર નાની રીમા અને અંદર દાટવાની જગ્યા હેાય છે. છેવટે ખાળવાની જગ્યા (મશાન) આવે છે. બધા નીચે મુખે ટાપી ઉતારી ઊભા રહે છે. મટર માંથી કાપીન ચાર જણા ઉતારી અંદર લઇ જાય છે. એ સર્વ બાબતાની ફ્રી પ્રથમથીજ આપેલ હાય છે, અંદર લઇ જઇ કાશીન ઉઘાડી મરનારના ધરના ચાર માણસને અંદર લાવે છે અને શબને એળખાવી રજા મેળવે છે. પછી એક ભઠ્ઠી પર તેને મૂકે છે. ૪૫ મીનિટમાં તદ્દન રાખ થઇ જાય છે. ગેસથી શબને કાીન સાથે બાળી નાંખે છે,
દરમ્યાન સ` સંબંધીએ બહાર બેસે છે. તેમની નજરે ગેસ દેખાય નહિં કે ગધ આવે નહિ.બહાર બાંકડા સ્કૂલની જેમ ગાઠવેલા હાય છે. ગંભીર શાંતિથી નીચે મુખે સર્વ બહાર એસે છે. પાણા કલાકે અંદર બે સગાને ખેલાવી અવશેષ હડ્ડી આપે છે. સામે યાદગીરીના ગોખમાં તે મૂકે છે અને ત્યાં એક વર્ષ રાખે છે. વધારે વખત રાખવા માટે અથવા સ્મારકની પતરી મૂકવા માટે પી લે છે. ગાખની લંબાઈ પહેાળાઈ એક એક પ્રીટની હાય છે. બાળવા માટે લઇ જવાથી માંડી ડે સુધીના ખર્ચ લગભગ ૩૦૦૦ ફ્રાંક થાય છે. આ ક્રિયાની ગંભીરતાના પાર નથી. સર્વ હિંદુસ્થાની વતનીઓ આવે પ્રસ ંગે બનતા સુધી જરૂર આવે છે અને પરદેશમાં કેટલા ભ્રાતૃભાવ રહે છે તે બતાવે છે. શાકના દેખાવ ગંભીરતાથી ભરપૂર હોય છે. રડવા કુટવાની તે વાત જ નહિ. આ ફૈખાવ આખી જીંદગીમાં ન ભૂલાય તેવે છે.
સાધારણુ રીતે મરણુ થયા પછી શખતે ૪૮ કલાક ધરમાં રાખે છે. રજા મળે અને વાશ આવે ત્યારે અગ્નિસત્કાર થાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२ યુરેપનાં સંસ્મરણે
માસ અગ્નિ સંસ્કારની સર્વ સગવડે પેરિસમાં છે. અગવડ માત્ર એકજ છે કે એ રીતિ અતિ ખરચાળ છે. રખ્ય મુસાફરીની બેઠવણ.
અહીંથી અમે થોમસક મારફતે દશ દિવસની સ્વીટઝરલાંડની ટુર ગોઠવી. હોટેલ અને રેલવેની ટીકિટ કુકવાળા આપે છે. ફ્રાન્સના ભાવ બહુ અનુકૂળ હતા અને એક પાઉન્ડના ૨૨૪ ને ભાવ મળે અને મીલાન સુધીની મુસાફરી મુકરર કરી સર્વ ટિકિટ અને કુપને અમે લઈ લીધાં. સ્વીટઝરલાંડને માગે.
સવારે આઠ વાગે (તા. ૨૨-૭-૨૬) ગાર ડ” લીયે દેશશનેથી હું અને મારા મિત્ર શ્રીયુત નંદલાલ મા. અમરશી ટ્રેનમાં બેઠા. આ ગાડી જીનેવ (Genevaસ્વીટઝરલાંડ)ની હતી અને એ કુદરતનાં સંદર્યથી ભરપૂર પ્રદેશ જેવાની અમારી ઘણા વખતની મુરાદ આજે બર આવશે એ વિચારથી હદયમાં આનંદ થતું હતું. ફ્રાન્સની ગાડીમાં સેકન્ડ કલાસમાં મુસાફરી કરવી ઘણું રીતે અનુકૂળ પડે છે. ઈગ્લાંડની માફક અહીં પહેલે અને ત્રીજો એમ વર્ગ નથી પણ હિંદુસ્થાનની માફક ત્રણે વર્ગ છે. ગાડીઓ ઘણી સારી અને રેસ્ટોરાંકાર સાથે હોય એટલે ખાવા પીવાની પણ સગવડ પૂરતી હોય છે. ફાન્સનાં લગભગ દરેક સ્ટેશન, સૌંદર્યથી ભરપૂર હોય છે. એક તે તિરીવાળા પ્રદેશ અને વળી તેને કળાથી સુરમ્ય બનાવે એટલે દરેક સ્થાને વૃક્ષ, વેલી, વનઘટા, અને કાપેલા ચાસ આંખને ઠંડક આપે છે. આજે તદ્દન ઉઘાડ હતા એટલે શાંતિથી આનંદ અનુભવતા અમે આગળ વધ્યા. ફ્રાન્સના લીલેતારીવાળા, મખમલ પાથરી દીધી હોય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેરિસ
સરહદ ઉપર હેરાનગતિ
૨૦૩
તેવા રમ્ય ખેતરે અને નદીનાળાંઓ ઓળંગતા આખે દિવસ આગળ વધ્યા. ટ્રેનમાં અમેરિકન સહેલાણીઓ હોય ત્યારે બહુ મજા આવે છે. તેઓ અંગરેજની જેમ ચૂપ બેસી રહેનાર હોતા નથી. દક્ષિણમાં જે રેલવે જાય છે, તેનું નામ પેરિસન્ટલીય રેલવે છે. સરહદ ઉપર હેરાનગતિ.
અહીં જ્યાં એક રાજ્યની હદ મૂકી બીજા રાજ્યમાં જવાનું હોય છે ત્યાં ઘણું હેરાન થવું પડે છે. વીરમગામમાં જેવા સંસ્કાર અગાઉ થતા હતા તેનાથી પણ વધારે અડચણે અહીં થાય છે. ફ્રાન્સનું છેલ્લું સરહદનું સ્ટેશન બેલગાડી Bellgarde આવ્યું એટલે, આખી ગાડી ખાલી કરાવે છે. પછી બધો સામાન ઉચકી અથવા ઉચકાવી કેટલેક દૂર કસ્ટમ્સ જકાતની ઑફિસ હોય ત્યાં લઈ જ પડે છે અને ત્યાં પાસપેટ બતાવી તે પર સકકો મરાવવો પડે છે. સામાન બધે તપાસી જુએ, પણ ફ્રાન્સવાળા તે માત્ર એટલું જ જુએ છે કે કાંઈ સોનું બહારના પ્રદેશમાં જતું નથી. ચાકથી મુદ્દાઓ ઉપર નિશાની કરી આપે, એટલે સામાન પાછો ગાડીમાં લઈ જ. લગભગ પા માઈલની આ પ્રમાણે હલામણ કરવાની અને પાછા ગાડીમાં તેજ સ્થાને સામાન ગઠવાવ. સામાન લગેજમાં રજીસ્ટર કરાવ્યો હોય તે પણ બતાવવાનું હોય છે. બેલગાર્ડ સાંજે છ વાગે આવે છે. ટ્રેનમાં રેસ્ટોરાં કારમાં બધુ ખાવાનું મળે. આપણે વેજીટેરીઅન છીએ એમ કઈ અંગરેજી જાણનાર મારફત જણાવીએ એટલે પૂરતાં ફળ, શાકભાજી, પાંઉ, બ્રેડ, તથા મસ્કો મળે. આ પ્રદેશમાં ચા કરતાં કરીને વધારે ઉપગ થાય છે. ખાવાની જરા પણ અગવડ પડતી નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વીટઝરલેન્ડ
બેલગાર્ડનું સ્ટેશન છોડયું એટલે સ્વીટઝરલાંડને રમ્ય પ્રદેશ શરૂ થશે. નાના મોટા ડુંગર, નદી, નાળાં અને કુદરતની વિવિધ રમ્યતાની એકદમ શરૂઆત થઈ ગઈ. આ પ્રદેશનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. એકદમ લીલો પ્રદેશ અને તેમાં વચ્ચે ગાડી ચાલી જાય. બાજુમાં ધોધમાર નદી જેસથી વહ્યા કરે અને માઈલે સુધી એક બાજુ ખીણ અને બીજી બાજુ લીલે ડુંગર દેખાયાં કરે. આ નદી તે પ્રખ્યાત રેન (Rhone) નદી હતી અને તે બહુ જોસથી વહેતી હતી, કારણકે ઊંચે ગાડીમાં બેઠાં બેઠાં પણ તેનાં ફીણ દેખાતાં હતાં. એ નદી એક મોટા લેમન નામના સરોવરમાંથી નીકળે છે તે જીનેવ સુધી ચાલે છે. તેનું આગળ વર્ણન આવશે. એ નદીમાં એક જગ્યાએ બંધ બાંધી વીજળી ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે. એ વીજળીનું સ્ટેશન પણ ચાલતી ગાડીએ જોવામાં આવ્યું.
લગભગ એક કલાક સુધી નદીને કાંઠે લીલોતરી વચ્ચે ગાડી ચાલી, વચ્ચે બે ઘણી મોટી ટનેલ (બુગડાઓ) આવી અને આખરે લગભગ ણા વાગે રાત્રે જીનેવ (Geneva) આવી પહેંચ્યા. જીનેવ એ સ્વીટઝરલાંડનું ફાન્સની બાજુનું મુખ છે અને અહીં લીગ એફ નેશન્સ બેસે છે તે વાંચ્યું હતું તેથી આ પ્રદેશમાં ઘણે આનંદ પડશે એમ પ્રથમથી જ ધાર્યું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીનેવ
પ્રવાસની સગવડ ૨૫ maila (Geneva).
કુકને માણસ સ્ટેશને આવ્યા હતા. અહીં પાછી સ્વીટઝરલાંડની કસ્ટમ્સ (જકાત) આવી. બધા ઉતારૂઓને સામાન જેવાને તેને હક્ક છે. કેટલીકવાર મોઢું જોઇને પણ સામાન વગર જોયે પાસ કરી આપે. હીંદવાસીને કદિ સામાન ઉપાડવાનું કહેતા નથી, બાકી તે એ ખાતાના માણસની મીઠી મહેરબાની ઉપર આધાર રહે છે. સામાનપર ચાકનાં નિશાને કરાવ્યાં. ગાડીઓ-મેટરે તૈયાર હતી. સામાનને કબજે કુકના માણસે લીધે અને અમે ગાડીમાં બેઠા. મુસાફરીમાં સામાન ઘણે એ રાખે અનુકૂળ પડે છે. એક વધારાને સુટ, ચાર પાંચ ખમીસ, દશેક કલર અને ટાઈ અને હજામત તથા દાતણને સામાન અને બે ઓવરકોટ અને પાઈજામા સુટ બે હેય એટલે એક નાની સુટ કેસ અને વાંચવાની ચોપડીઓ વિગેરે પરચુરણ ચીજે માટે એક નાની હેન્ડબેગ બસ થઈ પડે છે. આવી મુસાફરીમાં ટુવાલ, બેડીંગ, ખાવાનું કે ફુટના કરંડીયા કાંઈ પણ સાથે લેવું પડતું નથી. સર્વ ચીજે જ્યારે જોઈએ ત્યારે મળે છે અને ખપ પૂરો થાય ત્યારે લઈ જાય છે. જીનેવના સ્ટેશનનું નામ ગાર પડી કેરનેવીન ( Gare de Cornavin) છે અને તેને સાચો સ્થાનીક ઊચ્ચાર જીનેવ છે. Geneve અથવા Geneva લખાય છે. ભૂમધ્ય સમુદ્રમાં જીનોઆ (Genya) બંદર છે તે તદ્દન જૂદું છે અને તે Dલીમાં આવ્યું છે. તેને આની સાથે સેળભેળ કરવું નહિ.
પાંચ મીનિટમાં હોટેલ ડ એંગ્લીટર (Hotel DP Angletenre)માં આવ્યા. એ હોટેલમાં અંગ્રેજી ભાષા જાણનારા અને બેલનારા ઘણું હોય છે. એ હેટલ સુપ્રસિદ્ધ લેક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
સુરાષનાં સંસ્મરણા
સ્વીટઝરલાંડ
લેમન ( Lake Leman ) ની ખરાબર ઉપર આવેલ છે. લેકલેમન અથવા લેક એક્ જીનેવ સ્વીટઝરલાંડના બધા સરાવરામાં સાથી મેટામાં મોટું છે. એ જીનેવથી શરૂ થાય છે.
એ સરાવરને પશ્ચિમ કાંઠે જીનેવ આવેલું છે. એ ભ્રૂણું મોટું શહેર છે. એમાં દોઢ લાખ માણસની વસ્તી છે અને સ્વીટઝરલાંડમાં ઝુરીચથી બીજે નખરે એ આવે છે. સરાવરના કાંઠાને ઘણા રમણીય બનાવ્યા છે; એમાં હાડીએ ચાલ્યા કરે છે અને નાની સ્ટીમર પણ ઘણી ચાલે છે. કાંઠા ઉપર હાટલાની હાર આવી રહી છે. એ હાલા છેલ્લામાં છેલ્લી ઢબની અને શ્રેણી સુંદર હાય છે. આ આંગ્યુટર હાલ ક્ર્સ્ટ કલાસ હાટેલ છે. એમાં સગવડ સંપૂર્ણ પ્રકારની છે. અમને જૂદો બાથ-ન્હાવાને એરડા આપ્યા હતા. ફરનીચર, ટુવાલ, લાઇટ બધું ઊઁચા પ્રકારનું પૂરૂં પાડવામાં આવે છે. અમે થેામસ કુકવાળા સાથે જે ગાડવણુ કરી હતી તેમાં આ હોટેલને સમાવેશ થતા હતા એટલે અમારે તે માત્ર વેજીટેરીઅન તરીકેની સગવડા મેળવવાનુંજ કહેવાનું હતું. અમે પહેોંચ્યા એટલે તુરત અન્નક્ળ શાકની બધી સગવડ કરી આપી. અમને એ એડા આપ્યા. ઉપરાંત બાથ વિગેરેને આર્ડે! જૂદા અમારા કશાદે ઓરડામાં બેઠા બેઠા માં બ્લાં (Mount Blanc) પરના બરફ જોઇ શકાતા હતા અને આજે દિવસ ખુશનુમા હતા એટલે બરફના ડુંગર બહુ સારી રીતે દેખાતા હતા. એ દેખાવ જોવા હજારા લાકા કિનારા ઉપર ઉતરી પડયા હતા અને અમે તે રૂમમાં બેઠા બેઠા જ એ અનુપમ દેખાવ નિહાળી રહ્યા હતા. રાત્રે સરાવર ઉપર લટાર મારી. અનેક હારેલા અને તેની આસપાસની કુદરતની શાભા જોઇ. આ સરાવરની ખૂબિ એ છે કે તે અહીં છતેવમાં પૂરૂં થાય છે અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેવ સેટેલમાંથી ય પછી તેમાંથી Rhone રન નદી દક્ષિણ તરફ વહે છે. રેલવેમાંથી જે નદીનાં જળ પૂરજોસમાં વહેતાં દેખાતાં હતાં તે આ ૨હેન નદીજ હતી એમ જીનેવ આવ્યા પછી ખબર પડી. આખા સરોવરને કિનારે બીઓ મૂકીને અને સુંદર કિનારે બાંધીને સુશોભિત કર્યું છે. એને છેડે જ્યાં નદી શરૂ થાય છે ત્યાંથી તેના ઉપર પુલ બાંધી દીધું છે અને તે ઉપર થઈને નેવ શહેરમાં જવાય છે. હેટેલે ઘણીખરી આ બાજુએ આવેલી છે જ્યારે શહેર સામી બાજુએ છે.
આ હોટેલમાં ચાર માળ છે, લીફટ છે અને માટે જમવાને ઓરડે છે. અમને ૫૬-૫૮ નંબરના બે ઘણા વિશાળ ખડે મળ્યા હતા. રૂમમાં બે ટેબલ, કબાટ, સુંદર પલંગ, ટૂંક મૂકવાની ચારપાઈ, ખુરશીઓ વિગેરે ઘણું ઊંચી જાતનું ફરનીચર હતું અને ત્રણ વીજળીની લાઈટ હતી.
જીનેવમાં સવારે કુકની સહેલગાહમાં દાખલ થયા. સ્વીટઝરલાંડમાં નાણાનું ચલણ ફાંકનું છે. સ્વીટઝરલાંડના ફાંક એક પાઉન્ડ (ઈંગ્લીશ સ્ટરલીંગ) ના પચીશ મળે છે એટલે એક શિલીંગનો સ્વીસ સવા ફ્રાન્ક થશે. અહીંના ચલણમાં મેટી વધઘટ નથી. પેરિસમાં જેવી દરેજ વધઘટ થતી હતી એવું અહીં કશું નથી. અમે પહેલીવાર ફ્રાન્સમાં ગયા ત્યારે એક પાઉન્ડના ફ્રાન્ક ૧૪૫ ને ભાવ હતા અને બીજીવાર ૨૭૭ થઈ ર૨૪ રહ્યા હતા. તેવી કોઈ ગડબડ અહીં નથી. કુકની સવારની સહેલની ફી ૧૦ સ્વીસ ફક હતી.
મેટી ગાડીમાં બેસી શહેર જેવા નીકળ્યા. જીનેવ અથવા જીનીવ અથવા જીનીવા ઘણું સ્વચ્છ શહેર છે. એમાં કઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ યુરોપનાં સંસ્મરણે સ્વીટઝરલાંડ જગ્યાએ ક્યરે કે ગંદકી તે જોવામાં જ આવ્યાં નહિ. અહીં પ્રજાસત્તાક રાજ્ય છે અને આ સ્થાનમાં League of Nations-પ્રજાસંઘની મીટિંગ ભરાય છે તેનું વર્ણન આગળ આવશે. મજુરોની પરિષદ્ (Labour conference) પણ અહીં જ ભરાય છે. મોટાં મકાનો અને બજારો જોતાં અમે આગળ ચાલ્યા. ઘણી જગ્યાઓ જોઈ, તેમાં ધ્યાન ખેંચનારી જગ્યા નીચે પ્રમાણે જોવામાં આવી.
મેન્યુમેન્ટ ઑફ રેફર્મેશન.” આ સર્વે પ્રજાનું છે, International આંતરરાષ્ટ્રીય છે. ત્યાં ફેરલ Farel, કાલ્લીન Calvin, બેઝા Beza અને નેકસ Knoxનાં પુતળાં છે. તેમનાં જીવનનાં બનાવેની યાદગીરિના લેખ સાથે નીચે પાણીને ઝરે છે. આ યાદગીરિનું સ્થાન તૈયાર કરવા પાછળ લાખ રૂપીઆ ખચાયા છે.
થોડેક દૂર રહેન નદીને આરવે (Arve) નદી સાથે સંગમ થાય છે. લેલેનમાંથી નીકળતી ડોન નદીનું પાણી આસમાની છે જ્યારે આરવેનું પાણી તદ્દન સફેત છે. એ ડુંગર ઉપરથી આવે છે અને એ જે જમીન પરથી પસાર થાય છે તેમાં માટી ચુને છે તેથી તેનું પાણી ડોળાયેલું છે. એ એકદમ આસમાની બ્યુ, અને સફેદ પાણી મળે છે ત્યાં દેખાવ મજાને બની રહે છે. પાણીના રંગ ભિન્ન હોવાથી અલ્લાહાબાદનો ત્રિવેણી સંગમ બરાબર યાદ કરાવે છે. બને નદીઓમાં પાણી ઘણું અને પટ વિશાળ હોઈ દેખાવ દરિયા જેવો લાગે છે અને ખાસ જેવા લાયક છે. એ સંગમના સ્થાનની સામે મેં બ્લાં પર્વત દેખાય છે અને તેના પરનો બરફ બહુ સુંદર દશ્ય રજુ કરે છે. આ મેં બ્લાં આપ્સને વિભાગ છે અને ઊંચાઈમાં ૩૮૦૦ ફીટ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
બનેવી પ્રજાસંઘ અને મજુરસંઘ ૨૦૯ - જીનેવમાં યુનિવર્સિટિ અને મ્યુઝીઅમનાં મકાને મજાનાં છે. જીનેવનાં ભવ્ય સરોવરના કાંઠા ઉપર લીગ ઓફ નેશન્સનું સ્થાન છે. હાલ છ મોટી સત્તાઓ (Powers) તેમાં ભાગ લે છે. તેનું સેક્રેટરીએટ અહીં છે. તેમાં ચારસો કારક છે. અંગરેજો અને ફ્રેંચ તેમાં આગળ પડતો ભાગ લે છે. અમેરિકાનું યુ. સ્ટેટસ તેમાં દાખલ થઈ શકે પણ મનરે ડેકટ્રીનને લઈને થતું નથી. બાવન પ્રજાઓ, આ સંધમાં સભાસદ તરીકે દાખલ થઈ છે. મેટા મેળાવડા વખતે સર્વ મેંબરપ્રજાના પ્રતિનિધિઓ હાજર થાય છે. એની કાઉન્સીલમાં દશ મેંબરે છે. એને મેળાવડે થાય ત્યારે બહુ મનોહર દેખાવ થાય છે, પણ અત્યારે તેવી મીટિંગ ચાલતી નહતી. એ મીટિંગને બેસવાની જગ્યા તથા કાઉન્સીલ હોલ વિગેરે અમને એક ખાસ માણસે બતાવ્યાં અને લીગ ઓફ નેશન્સને ખરો આશય શો છે તેનું વર્ણન અરધે કલાક કર્યું. એના સુંદર પ્રદેશની સામેનું સરોવર અને તે પછી પર્વતની હારાવળી તપેલાં મગજને પણ શાંત કરે તેવાં છે. એનો ખર્ચ તેના મેંબરે ઉપાડે છે. મજુરમંડળમાં આ લીગમાં મેંબર ન હોય તે પણ ભાગ લે છે. લીગનું કામ સર્વાનુમતે હેય તેજ હાથ ધરવામાં આવે છે. મજુરમંડળ તેની શાખા જેવું છે પણ કેટલીક રીતે સ્વતંત્ર છે. એના મેળાવડાને આ હેવાલ વિગતવાર છપાઈ બહાર પડે છે. આ લીગવાળું મકાન ઘણું ભવ્ય અને આકર્ષક છે અને તેનું સ્થાન જીનેવ પસંદ કરવામાં ઘણું ડહાપણ વાપર્યું છે. કુલ કામકાજ (પ્રોસીડીંગ) કેચ અને અંગરેજી ભાષામાં છપાઈ બહાર પડે છે. મુત્સદ્દી વર્ગમાં અંગરેજી ભાષા આ મેટી લડાઈ પછી પહેલી જ વાર દાખલ થઈ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચુરાપનાં સંસ્મરણા
સ્વીટઝરલાંડ
અહીં એક દેવળ-કેથીડ્રલ સારૂં છે, તેનું નામ St.Pierre છે. હજુ ઘણાં કૈથીલા જોવાનાં છે તેથી તેનું વર્ણન લખવું ખીનજરૂરી છે. એ Romanasque cathedral છે, અંદરનું ચેપલ Chapell ગોથીક સ્ટાઈલ પર છે. સાધારણ રીતે સારૂં છે.
૨૧૦
નાની મોટી બીજી કેટલીક ચીજો જોઇ, જીનેવનું ભુજાર પણુ જોયું.
અહીં એક સુંદર પર્વત છે તે જોવા બપોરે ગયા. એનું નામ Petit Saleve and Grand Saleve છે. બન્નેની ઊંચાઈ અનુક્રમે ૨૯૫૦ અને ૪ર૯૦ ફીટ કહેવાય છે. ટ્રામમાં એસી ત્રણ માઇલ જઇએ ત્યાં એ પર્વત આવે છે. વચ્ચે ફ્રેંચ સર હદ આવે છે એટલે વળી પાસપોર્ટ બતાવવાના વિધિ કરવા પડે છે. એ પર્વત ઉપર phonicular Railway જાવ છે. એ ગાડી વીજળીથી ચાલે છે. એના એ પાટા વચ્ચે આવા અર્ધ ચંદ્રાકાર કટ કરેલ એક પાર્ટી હોય છે તેના ઉપર એક એવી રીતે લાગે છે કે ગાડીને પાછી હઠવા ન દે અને એ રીતે એ ગાડી આગળ ચાલે છે. આવી ફેનીક્યુલર રેલવે ઘણી છે તેથી તેનું વર્ણન ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે. આ ‘સાલીવ’નાં એ શિખરેાની વચ્ચે મેનીટીઅર (Mounetier) ની ખીણ છે. ગાડી ધીમી ગતિએ ઉપર ચઢે છે. ઉપર ચઢયા પછી જીતેવ સરેશવર્ આખુ દેખાય છે, જીનેવ પણ દેખાય છે અને એરાપ્લે નમાંથી જીનેવ કેવું લાગતું હશે તેને ખ્યાલ આવે છે. આ બન્ને ટેકરી ફ્રેન્ચ લોકોના તાબામાં છે. અમે ત્યાં ગયા ત્યારે ઉપર એક એરોપ્લેન ઉડતું દેખાયું હતું. બાઈનેગ્યુલરથી ચારે તરફના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ યુરોપના અગિ
ર૧૧ કુદરતી દેખાવ જોવા લાયક છે. આ ટેકરીની સામે મેં બ્લાં (Blanc) બરાબર દેખાય છે અને તે બરફથી આચ્છાદિત અને બહુ સુંદર લાગે છે આજે સૂર્ય પૂર બહારમાં પ્રકાશ હેવાથી આખો દેખાવ બહુ સારી રીતે દેખાય. આ સંપૂર્ણ દેખાવ જોવાનું જવલ્લેજ બને છે.
રાત્રે હોટેલમાં આવી પહોંચ્યા. રાત તે નામની કહેવાય, કારણ કે રાત્રે ૯-૩૦ સુધી તે સૂર્ય પૂર બહારમાં પ્રકાશે છે અને જમવાનું તે ૭-૩૦ વાગે હોય છે.
સ્વીટઝરલાંડ આખા યુરોપને બગિ કહેવાય છે તે તદન રોગ્ય છે. એમાં લીલેરી ઘણી છે અને આખો પ્રદેશ પર્વત નદી, અને લીલોતરીથી ભરેલો છે. દક્ષિણ પશ્ચિમને આ જીવને પ્રદેશ રમ્ય છે પણ અંદરનો ભાગ વધારે રમ્ય છે એમ કહે છે. સ્વીટઝરલાડ લડાઈના વખતમાં તટસ્થ રહ્યું હતું. આખું સ્વીટઝરલાંડ કાઠિયાવાડથી વધારે મોટું નથી અને ઘણું ફળદ્રુપ છે. વળી હવે તે લીગ ઓફ નેશન્સને બારણે બાંધેલ છે એટલે દુનિયાના મેટા કારસ્તાની મુત્સદીઓ એને આંગણે વારંવાર આવે છે એટલે તંદુરસ્તીને અંગે તેની ઉપયોગિતા હતી તેથી પણ વધારે રાજ્યકારી અગત્ય અત્યારે તેની થઈ ગઈ છે. એને આંતરપ્રદેશ જોતાં જોતાં આગળ વધીએ. અહીં ચોરને ભય જરા પણ નથી. ઈટલીમાં એ ભય છે એમ પ્રથમથી અમને કહેવામાં આવ્યું છે.
ખૂદ જીનેવ શહેરની અગત્ય ઇતિહાસની નજરે ઘણી કહેવાય છે. એને કાલ્વીનનું શહેર' કહેવામાં આવે છે. સ્વીટઝરલાંડના ત્રણ વિભાગે છે અને ત્રણેની યુનિવર્સિટિઓ જુદી જુદી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ર યુરેપનાં સંસ્મરણે સ્વીટઝરલોડ છે. ફાન્સને લગતા પ્રદેશ છે ત્યાં ફ્રેન્ચ ભાષા બેલાય છે, જર્મનીને લગતે નજીકના પ્રદેશ છે (ઝુરિક વિગેરે) ત્યાં જર્મન ભાષા બેલાય છે અને ઈટલીની નજીક લેક કેમેની આસપાસને પ્રદેશ છે ત્યાં ઈટાલીઅન ભાષા બોલાય છે. એક નાના દેશમાં ત્રણ જૂદી જૂદી ભાષા બેલાય અને તેની યુનિવર્સિટિઓ જૂદી હેય છતાં પ્રજાની એકતા અને સ્વદેશદાઝ જરા પણ ઓછા કે ખામીવાળા નથી.
લેક લેમન (ઉર્ફે લેક ઓફ જીનેવ.) શનિવારે સવારે (તા. ૨૪-૭-૨૬) વહેલા ઉઠી જીનેવામાં એંગ્લટર હોટેલની સામે આવેલા લેક ઓફ જીનેવ અથવા લેક લેમનને કાઠે આવ્યા. થોમસ કુકને માણસ વખતસર આવી ગયો હતો. તેણે સામાન સ્ટીમર ઉપર મેકલવાની ગોઠવણ કરી. આજે અમારે સ્ટીમરમાં બેસી ૪ર માઈલ દૂર સરોવરના સામા કાંઠા ઉપર છેડે મેન્ટે (Montreux) શહેર જવાનું હતું. મુસાફરીની સગવડ અહીં ઘણી સારી છે. હજારો ટુરિસ્ટો (મુસાફરો) આવે તેમને માટે બધી સગવડ તુરત થઈ જાય છે. સ્વીટઝરલાંડ કાઠિ યાવાડથી નાનો દેશ છે છતાં તેના સેંકડે નકશા અને માર્ગદર્શક
પડીઓ (ગાઈડ બુકે) મળે છે, ગામેગામના નકશાઓ, રસ્તાના નકશા, પ્રત્યેક ગામથી જેવા જવાની જગ્યાની વિગતો, તેની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેવ ગાઈડ બુકે વિગેરે સહેલગાહની વિગતે સર્વ છાપેલ તૈયાર હોય છે. ગાઈડ બુકો અને નકશા તે એટલા મળે છે કે વાત નહિ. ઘણાખરા મફત મળે છે. હોટેલો તથા કુક જેવી એજન્સીઓ તરફથી સ્થાનિક સહે. લગાહે થાય છે એટલે એક ગામ ગયા પછી શું કરવું કે ક્યાં જવું તેની તપાસની કડાકૂટ પડતી નથી કે તે માટે વખત જો નથી. કેટલીક વેળા તે અમે અમુક શહેર પહોંચ્યા પછી ફક્ત દશ મીનિટમાં દેખાવ જેવા નીકળ્યા છીએ. આપણા તીર્થસ્થાનેમાં આવા ઈતિહાસ, પ્લાને, નકશા અને બતાવનારાની ભેજનાની ઘણી જરૂર જણાય છે. કોઈ પણ આવનારને રસ પડે એવી વિગત સચ્ચાઈની હદમાં રહીને અતિશક્તિ વિના આપવાની ઘણી જરૂર છે. સ્વીટઝરલાંડની નમુનેદાર સગવડને ખ્યાલ આપે એવા અનેક નાના નકશા તથા પુસ્તકે હું લાવ્યો છું જે જેવાથી અત્રે મુસાફરોની સગવડ કેવી સુંદર રીતે સચવાય છે તેનો સહજ ખ્યાલ આવે તેમ છે. અહીં યુરોપમાં તે એકજ વાત છેઃ પૈસા પાસે હોય તે જેવી જોઇએ તેવી સાહેબી ભોગવી શકાય છે. અને તે ફ્રેંચ ભાષા પણ આવડે નહિ એટલે એમ લાગતું હતું કે અગવડ ઘણી પડશે, પણ અત્યાર સુધી તે દરેક હોટેલમાં અંગરેજી જાણનાર મળ્યા છે અને તેનું કારણ એ છે કે અમેરિકન મુસાફરી માટે મોટી સંખ્યામાં આવે છે અને તેઓ ઘણે ભાગે માત્ર અંગરેજી ભાષા જાણનારા હોય છે; આથી પ્રવાસનું ઘણું સાહિત્ય અંગરેજીમાં મળે છે અને ખાવા પીવાની આપદા પણ ભોગવવી પડતી નથી. હોટેલમાં દાખલ થતાંની સાથે આપણે શાકાહારી છીએ અને મચ્છી કે ઈંડાં પણ આપણને ખપતા નથી એમ જણાવીએ એટલે બધી સગવડ થઈ જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૪ યુરોપનાં સંસ્મરણે સ્વીટઝરલાંડ
સમય ઘેડ હોવાથી ભારે સ્વીટઝરલાંડમાં ઘણી દોડધામ કરવી પડી.
અમે સવારે ૯-૩૦ વાગે જીનેવથી સ્ટીમરમાં બેઠ. સ્ટીમર લગભગ ત્રણ પેસેંજરો બેસે તેવી અને સગવડવાળી હતી. સામાન રાખવાની જગ્યા અલાહેદી હોય છે. બેસવા માટે સુંદર બાંકડાઓ હતા અને જમવાનું સલૂન તે સ્ટીમર રજપુતાનાના સલૂનને ટક્કર મારે તેવું સારું હતું. ફર્સ્ટ અને સેકન્ડ એવા બે કલાસ હતા. ઉપર બેસીએ તે સરેવરને અને આજુબાજુ દેખાવ દેખાયા કરે અને તેમાં બહુ આનંદ થાય તેવું છે.
લેક લેસન. સ્વીટઝરલાંડનું આ મોટામાં મોટું સરોવર છે. એની લંબાઈ ૪૧ માઈલની અને કઈ કઈ જગ્યાએ પહોળાઈ આઠ માઈલ છે. એની ઉંડાઈ સરેરાશ ૧૧૦૦ ફીટ છે. એના પાણીનો રંગ આકાશના રંગ જેવો ભૂરે છે. એક્તાળીસ માઈલની સરેવરની મુસાફરી એટલે સ્કેટલાંડના લોચમેનને વીસરાવે એવી વાત થઈ. સ્ટીમર બરાબર વખતસર ઉપડી. આજુબાજુ જીનેવ શહેર અને પુષ્કળ ઝાડોની વચ્ચે આ રમણીય સરેવર આવી રહેલું છે. એ જળમય પ્રદેશમાં જરા આગળ જઈએ એટલે બન્ને બાજુ પર્વતની હાર અને વચ્ચે નિર્મળ જળપ્રવાહ, પર્વત ઉપર ખેતી, ઝાડ અને ચારે તરફ લીલોતરી -આ કુદરતનું સેંદર્ય જોતાં આ થાકેજ નહિ અને મનને તૃપ્તિ થાય નહિ એવી કુદરતની આ માયા હતી. કુદરતની અનંતતામાં સમાઈ જનાર એ સરેવરે બાઈન, વોલ્ટર, રૂસો તથા ડુમા જેવા અનેક કવિઓને અને લેખકેને પ્રેરણા અર્પી કાવ્યપ્રતિભા પ્રાપ્ત કરવાના પ્રસંગો આપ્યા છે. એક બાજુના ઊંચા ડુંગરે અને બીજી બાજુનો હરિયાળી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
નેવ'
માર્ગે સાન
શા
પ્રદેશ જોતાં હીરાના કે હીરે જેમાં મઢયો હોય તેવા કિચનમય કાસ્કેટના વખાણ કરવા એમાં જેમ જીવ ભ્રમણામાં પડી જાય તેમ ભ્રમણ ઉત્પન્ન કરે એ આ દેખાવ હતો, એક વિદ્વાને આ સરોવરનું અદ્ભુત વર્ણન કરતાં લખ્યું છે કે –
The natural features of the Lake's setting-in turn smiling, alluring, coquettish, wild, majestic-add still to its charms.
રસ્તે ઘણા ચડઉતર કરવાનાં બંદરે આવે છે. બેસનારા બેસવા તૈયાર થઈ ઊભેલા હોય છે, ઉતરનારા પ્રથમ ઉતરી જાય છે અને બે મિનિટમાં ૭૫-૧૦૦ માણસેની ચઢ ઉતર થાય છે અને સ્ટીમર ચાલવા માંડે છે. આ ફાસ્ટ સ્ટીમર હતી તેથી સાત જ ઠેકાણે ઊભી રહી. એમાં નીઓ (nyon) અને Lusanne (લસાન)ના જાણીતાં સ્થળો આવ્યાં. લુસાન તે જાણીતું સ્થળ છે. આખે રસ્તે ઘણું જેવા જાણવા જેવું દેખાયું. દૂરથી પર્વતના ગગનચુંબી ભવેત શિખરે અને તે ઉપરને બરફ, ચારે તરફ લીલે પ્રદેશ અને શાંત વહેતું જળ-એમાં સ્ટીમર ચાલી જાય અને પછવાડે જળહસો (gulls) ઉડયાં કરે–આ સર્વ મુંગાને પણું બોલતો કરી દે તેવા નિર્દોષ અને નિરવધિ આનંદને પ્રસંગ છે. આ અતિ વિશાળ સરોવર અવર્ણનીય છે. વચ્ચે વચ્ચે શહેરે આવે ત્યારે તે શહેરની બાંધણું, તેની ચેખાઈ અને તેને દમામ અને દેખાવ સીસિલીના નગરને ભૂલાવે તે દૂરથી લાગે છે. કેટલાંક નાનાં મકાનો પર્વતની અંદર દૂર દૂર હોય તેની મેહકતા વધારે લાગે અને કાંઠા ઉપર રેલવે ચાલતી દેખાય ત્યારે સ્ટોરના ઉતારૂઓ તેને જોવા લાગી જાય. અને વળી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે
સ્વીટઝરલાંડ
કુદરતી રચના આગળ મનુષ્યકૃત શેભાની ક્ષુલ્લકતા જરૂર દેખાય. આ સરોવરનાં સંદર્યનું વર્ણન કરવા કવિ પણ અશક્ત છે. એમાં ટેકરી અને લીલા ઝાડના ઓળા પડે છે ત્યાં નવનવા રંગ દેખાય છે અને આકાશમાં રાત્રે ચંદ્ર પૂર્ણ કળાથી પ્રકાશિત હોય ત્યારે તેનું પ્રતિબિંબ પાણીમાં પડતાં નવા રંગ દેખાય છે. આ દેખાવ મેં ટ્રેમાં અને જીનેવમાં અમે જ્યારે જે ત્યારે અમને અપૂર્વ આનંદ થયો. બન્ને જગ્યા પર હોટેલ સરોવરના કાંઠા ઉપરજ આવેલ છે અને આપણે કોલાબા કોઝવેના, કે
પાટીના બંગલામાંથી દરિયે જોઈએ તેવી રીતે સરોવર એરડામાં બેઠા બેઠા દેખાય છે. મોટા પર્વત સરોવરની ચારે બાજુએ આવેલા છે અને ઉત્તરમાં ખાસ કરીને વિશેષ ઊંચા છે તેથી શિયાળામાં પણ બહુ ઠંડી રહેતી નથી, ઉત્તરના સખ્ત પવન સામે એ પર્વત બચાવ કરે છે.
દરેક શહેર આવે ત્યારે સ્ટીમરમાંથી દેખાવ જોવા જેવો લાગે. પર્વત ઉપર વસેલ શહેર દેખાય, નજીક જઈએ ત્યારે તેના ઊંચા નીચા પણ સ્વચ્છ રસ્તા દેખાય અને સીમલાને દેખાવ યાદ આવે, સરોવર જોતાં સ્કોટલાંડનું લોક લેમન યાદ આવે અને રાત્રે ચંદ્રદર્શન થતાં મુંબઈના બારામાં ચાંદનીમાં થતા વિહાર (મુનલાઇટ એસકર્ઝન) યાદ આવે.
લેસાન ઘણું મોટું શહેર છે. એમાં ૮૦૦૦૦ ની વસ્તી છે પણ અમારા હાથમાં વખત એ હતું તેથી સ્ટીમરમાંથી જ તેને જોયું. એક પછી એક બંદરે છેડી છેવટે બરાબર લેસાનની સામે આવ્યા. લેસાનને નીહાળી સ્ટીમરમાં લંચ લેવા ગયા. સગવડનું પૂછવું જ નહિ. અમારે માટે વટાણાં ફણસી વિગેરે ખાસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
O યુરેપનાં સંસ્મરણો. )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
લેક લેમનનું દશ્ય. (જીનેવા. સ્વીટઝરલાંડ).
[ ૫ ૨૧૬.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેટેિ , ઝરાઓ તૈયાર કર્યા હતાં કારણકે અમે જ્યાં જઈએ ત્યાં પ્રથમથી ઓરડર આપતા હતા અને તે માટે કાંઈ ખાસ આપવું પડતું નહતું. ખાઈ રહ્યા ત્યાં ટાઈમટેબલના ટાઈમ પ્રમાણે ક. ૧-૨૮ બપોરે મેન્ટે આવ્યું. હોટેલની ગાડી સ્ટેશને તૈયાર હતી. ગાડીમાં બેસી હટલમાં આવ્યા. પૂછ્યું તે તુરતજ ડુંગર ઉપર જવાની ગાડીને ટાઈમ હતા. કોફી પી અમે ચાલતા સ્ટેશન ઉપર ગયા.
Hia (Montreux) આ શહેરની વસ્તી ૨૦૦૦૦ ની છે. કુલ સ્વીટઝરલાંડની વસ્તી ૪૦ લાખની પૂરી નથી. એ શહેર દરિયાની સપાટીથી ૧૪૮૪ ફીટ ઉંચુ છે અને લેખનની સામી બાજુએ આવેલું છે. એટલે જીનેવ તેની એક બાજુએ અને બીજી બાજુને છે. મોટે આવેલું છે. આગળ ત્રણ ચાર છૂટાં ગામે હતાં તે જોડાઈને એક થવાથી આ શહેર થયેલું છે. એમાં દ્રાક્ષના વેલા પુષ્કળ છે. લેટીન શબ્દ Monasterium ઉપરથી મેરે નામ થયેલું છે એમ માન્યતા છે. અહીં અસલ પાદરીઓને મેટો મઠ હતો અને તે પરથી નામ પડેલ હશે એમ કલ્પના છે. અહીં હટેલ ત્રણ માઈલ સુધી સરોવરના કિનારા ઉપર છે અને જરૂરીઆતની બધી ચીજો અહીં મળી શકે છે. અહીં alkaline વાળા સુંદર ઝરાઓ છે અને તેનું પાણી મેટા બાટલાઓમાં ભરીને પરદેશ ચઢે છે. કહે છે કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
યુરોપનાં સંરમર
સ્વીટઝરલાંડ
અપચા અથવા પેટના વ્યાધિ માટે અને લીવર તેમજ કીડનીના વ્યાધિ ઉપર એ પાણી ઘણું અકસીર છે અને ડાક્તરે The alkaline mineral waters of montreux નામથી એને દવા તરીકે પણ પીવાનું ફરમાવે છે. આખું શહેર તંદુરસ્તીને નમુન છે અને ખાસ જોવા લાયક છે.
અમે “ગોલ્ફ હેટેલમાં ઉતર્યા હતા. ત્યાં જઈ કેફી પી અમે તુરતજ ૧. ૫૫ ની ગાડી પકડી. સામાન કશો લેવાનું હતું નહિ. અમે જવા નીકળ્યા હતા.
ટેરીટેટના સ્ટેશને ગયા. ત્યાં પ્રથમ રોપરેલવે અથવા કેબલરેલવે જોઈ. એમાં બે ડબા ઉપર નીચે હોય છે. એક ઉતરે એટલે બીજો ચઢે. પાણીના જોરથી અને લેઢાના દેરડા હોય છે તેનાથી એ ચાલે છે. એનું લેવલ પ૭: ૧૦૦ એટલે લગભગ ૫૦ ડીગ્રીના ખૂણે (એંગલે) છે. આપણને તે એ લગભગ સીધીજ ઉપર જતી લાગે. દેરડુ તૂટયું હોય તે બાર વાગી જાય, પણ એમ બનતું નથી. બેસવાને બે બરાબર ખૂણાનો હિસાબ ગણીને આડે બનાવેલો હોય છે એટલે આપણને બે દૂરથી આડે દેખાય પણ અંદર આપણે સીધા બેસી શકીએ. બેસનાર પૂરતી સગવડથી બેસી શકે છે અને ડબા ઉપર ચઢવા માંડે ત્યારે આપણે આડા ચઢતા જઈએ છીએ પણ અગવડ લાગતી નથી.
ગ્લીનું સ્ટેશન (Glion) ૭૪૩ વાર દૂર છે. ત્યાં પાંચ મીનિટમાં ગાડી લઈ જાય છે. તેની ઉંચાઈ ૨૨૭૦ ફીટ છે. નકશામાં લખેલ હોય તે મીટર સમજવા. ૩૯ ઇંચ મીટર થાય. દરેક શહેરની વિગતવાળા નકશાઓ દરેક હોટેલમાં ઘણું ખરું મળે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેરે રોરલ નાયી
૧૯ ગલીઓથી rack & Perion રેલવે આવે છે. એના ઈજીનને અગાડી પઈડાં નથી હોતાં. વચ્ચેના દાંતાવાળા પાટાને ડાબ, એ ઈછન ઉપર ચઢે. ચઢતી વખતે એ પછવાડે રહે છે અને ઉતરતા અગાડી રહે છે. બ્રેક કરતું એ ચાલે છે. જીનેવમાં સેલીવ પર્વતે ગયા ત્યાં તે વીજળીથી ચાલતું હતું અહીં સ્ટીમથી ચાલે છે. એ ગાડીમાં બેસી આગળ વધ્યા. કેસનું સ્ટેશન ૩૪૫૮ ફીટ ઉંચાઇએ, જામન ૫૭૧૫ ફીટે અને છેલ્લે રેચેરડી નાયી Rochers de Naye ૬૪૭૩ ફીટે છે. ટ્રેઇન જેમ જેમ ચઢતી ગઈ તેમ તેમ આખે દેખાવ નજરે પડતા ગયા. કેટલીક જગ્યાએ ઓગળેલ બરફનાં અવશેષો દેખાયાં. આજે તે દિવસ ઉઘાડવાળે હતે એટલે વાંધો નહ. અવાજ કરતી ગાડી સેંકડો ઉતારૂઓને ઘસડી લઈ જાય અને અંદર બેઠા બેઠા આપણે દેખાવે જોયા કરીએ અથવા પ્રવાસનું સાહિત્ય વાંચી લઈએ. એમ કરતાં છેવટે
ચેરડી નાચી પહોંચ્યા. એ ઘણું ઉંચું છે. બપોરે ૩-૨૦ ત્યાં પહોંચ્યા. આશરે બસે વાર જેટલું ચાલીને ઉપરને પUટે (શિખરે) ગયા. ત્યાંથી દૂરનાં આસનાં બીજાં પિઈટે જોયાં. ત્યાં દુરબીન મજાનું હતું તેનાથી ઘણું ઉચાં પાઈ જોયાં. મેંબ્લાં વિગેરે અનેક પિઈ જોયાં. બીજી બાજુએ આખું સરેવર-લેક લેમન દેખાય છે અને મેગે શહેર નાનું ગામડું-રમકડા જેવું દેખાય છે તે જોયું.
શિયર એટલે બરફથી આચ્છાદિત પર્વતનું શિખર. એ ઓગળે ત્યારે એમાંથી નદીએ નીકળે. એવાં ઘણાં ગ્લેશીઅરે - દૂરથી જોયા, દુરબીનથી જોયાં અને આગળ ત્યાં જવું છે તેની એાળખાણ કરી લીધી.
ચારે તરફ લીલોતરી, પહાડ, પાણી, જમીન અને આખી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦ યુરેપનાં સંગમરણે રવીટઝરલોડ કુદરતનું અનુપમ સૌંદર્ય નીહાળતાં એ શિખર ઉપર અરધે કલાક ગા. બહુ વિસ્તારથી આખો દેખાવ દુરબીન અને બાસ્કેપથી જોયો અને પછી તુરત રેલવે સ્ટેશન રોચર ડી નાથી’ આવ્યા.
સ્ટેશન ઉપર ઘણી સારી હોટેલ છે. રાત રહેવું હોય તે રહી શકાય, પણ અમારે તે થોડા વખતમાં ઘણું ઉકેલવાનું હતું નહિત અહીંનો સૂર્યાસ્ત અને સૂર્યોદય જોવા લાયક છે એમ ગાઈડ બુકમાં લખ્યું હતું. હેટલ ઘણું સગવડ વાળી છે. ચા પીને અમે તે ગાડીમાં બેઠા. ઉતરતી વખત એંજીન અગાડી ચાલે છે. ચઢતી વખત પછવાડે રહે. ઠબ ઠબ કરતી ગાડી ચાલી. ધીમે ધીમે નીચે ઉતર્યા. ૪-૨૩ ગાડીમાં બેઠા તે ૫-૪૫ સાંજે ટેરીટેટને સ્ટેશને આવી પહોંચ્યા.
ઉપર જે દેખાવ જે તેનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. આખી સૃષ્ટિ આનંદમાં આવી હસતી હોય, લીલીછમ હોય અને કુદરતની ચારે તરફ બલીહારી હોય ત્યાં પછી બીજી વાત શી હાય! આ દરેક જગ્યાના સ્થાનિક નકશા અને ચિત્રો તથા આલ્બમે ઘણું મળે છે. ખાસ કરીને સ્થાનિક નકશાઓ તે વખતે બહુ ઉપગમાં આવે છે અને એનાં ચિત્ર સંસ્મરણને સચેત કરે છે, ઓગળી ગયેલાં બરફનાં અવશેષ સ્મૃતિપર જડાઈ રહે તેવાં હેય છે અને દુરથી દેખાતા આગ્સને મહિમા વર્ણવો મુશ્કેલ છે. સીમલામાં ઊભા રહી દરથી હિમાળે જો હોય તે કાંઈક ખ્યાલ આવે. અહીંથી આહપ્સની ધાર ઘણી લાંબી દેખાય છે અને બરફ તે જાણે સફેદ ચુનાને મોટો ઢગલે પડે હોય તેવું જણાય છે. આખું દૃશ્ય મનહર, ભવ્ય અને આકર્ષક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેરે : શીલનને કીલોઃ ર૧
આજે સવારે ઉઠી નિત્ય કર્મથી પરવારી નાતે લઈ શીલેનને કીલ્લો જોવા ગયા. પ્રથમ ખ્યાલ નહિ કે આ તે જે શલોન Chillonને કવિ બાયરને સુપ્રસિદ્ધ કરેલ છે તેજ છે. હું અંગ્રેજી પાંચમી ચોપડીમાં Prisoner of Chillon ની કવિતા શીખ્યું હતું તેને સ્મરણ પટપર તાજી કરવાનો સમય આવ્યો. સ્કોટલાંડમાં, છઠ્ઠી પડીમાં ભણેલ Lady of the Lake યાદ કરી, લેક માનમાં તેનાં સંસ્મરણો જાગ્યાં, તે અહીં પાંચમી ચોપડીનાં સ્મરણે તાજા થયાં. તેની સાથે અભ્યાસકાળનાં અનેક સ્મરણે થયાં.
Eternal Spirit of the Chainless Mind. Brightest in dungeons, Liberty, thou art,
અને My hair is grey, but not with years,
Nor grew it white,
In single night &c. આ સર્વ યાદ આવ્યું. નિર્દોષ વયના આનંદી દિવસો ! તે દિ નો દિકરા તા: ગયા દિવસે તે ફરીવાર આવેજ નહિ ! ઉનવાળા માસ્તર તે વખતે તેની કિંમત અંકાવતા હતા; પણ કયા વિધાર્થીને તે દિવસોમાં તેની ખરી કિંમત આવે છે ?
બાયરનના કવિત્વને જાગ્રત કરે એવી જ આ ભૂમિ છે. આ કેદખાનાને પ્રસંગ તે આકરે છે પણ લેક લેમનને કાઠે આવેલ એ કિલ્લાને જોઈને બાયરને એને અમર કર્યો ! એના કેદી બેનીવાઈ Borivardને અમર કર્યો અને જે સ્વીટઝરલાઓ શેલી શેર અને બીજા અનેક મહા પુરૂષોને કુદરત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
શક્તિ પણ જેનારા અને આખો દિવસ પણે
૨૨ યુરોપનાં સંસ્મરણે સ્વીટઝરલાંડ સાથે રમવાને વેગ કરી આપે તેણે બાયરનને પણ ઉચ્ચ સ્થાન અપાવ્યું.
ગ્રામમાં બેસી કિલ્લા તરફ ગયા. કિલે ઘણે જૂને છે. એક ગાઇડ જે સ્ત્રી હતી તેણે આખો કિલ્લો બતાવ્યો. અમારી સાથે ૩૦-૪૦ જેનારા હતા એટલે એ સ્ત્રી ગાઈડની કવિત્વ શક્તિ પણ ઉછળી અને એણે “સેનેટ’ ગાઈ મારાં સ્મરણ જાગૃત કર્યા. પછી તે કવિતાનું પુસ્તક ખરીધું, વાંચ્યું અને બાળવયનાં મીઠાં પ્રસંગે સંભારી ખૂબ આનંદ અનુભવ્યું.
આ કિલ્લામાં સેવાય (Savoy) રાજાઓ અને ડયુકે રહેતા હતા અને Burmese જાતિ પર ઘણું વૈર રાખતા હતા. બેનીવાર્ડ અને તેના ભાઈઓએ ધર્મયુદ્ધ કર્યું અને ધર્મની ખાતર કેદ પડ્યા. એ ભાઇઓ મરી ગયા અને બેનીવાર્ડ ઘણું વર્ષ કેદમાં રહ્યા. ત્યાં એણે જે વિચારો કર્યા તે બાયરને ગાઈ દેખાડયા છે. કવિતા અદ્ભુત છે અને અહીં એ સ્થળ જોયા પછી તે સાનંદાશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરે તેવી છે.
કિલ્લામાં ૪ર ઓરડાઓ છે. સેય રાજાઓના વખતનાં કપાટ, હથિયાર, રાંધવાનાં ઠામે અને એવી એવી અનેક સ્મારક ચીજો જાળવી રાખેલ છે અને દરેક વિભાગને એ વખતમાં છે ઉપયોગ થતો હતો તે બતાવવામાં આવે છે અને તેને ઇતિહાસ પણ કહેવામાં આવે છે. બહાદુર પ્રજાને બહાદુર રાખવા દરેક રાજ્યમાં આવાં અતિહાસિક સંગ્રહને તથા ઘટનાને મુખ્ય સ્થાન આપવામાં આવે છે અને જર્જરિત સ્થાનેને ગમે તે ભોગે સુરક્ષિત કરવામાં આવે છે. લેક લેખનમાં કેદીને તે પાણુને અવાજ જ આવે, કઈકને એ કિલ્લામાં ડર મારવામાં આવ્યા છે. વચ્ચે Gothic ઈલનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેટે
ગોલ્ફ હોટેલ
૨૨૩
વાકેદખાનું છે, ફાંસી દેવાની જગ્યા છે, દેવળ પણ છે અને ભીંતપર ૧૪ મી અને ૧૫ મી સદ્દીનાં ચિત્રો frescos છે. કિલ્લાની બહાર કેટલીક ચીજો મળે છે તે સુવીનીર–સ્મારક તરીકે લોકે ખરીદે છે. અમે પણ કેટલીક ચીજો લીધી.
કિલ્લે જોઈ હોટેલ ગોલ્ફમાં આવ્યા. લંચ લઈ તૈયારી કરી. હેટેલમાં પૂરતી સગવડ હતી. ખાવા પીવાની તે અમને કઈ જગ્યાએ અડચણ પડી જ નહિ, કારણ કે બે ત્રણ શાક-ખાસ કરીને વટાણાં સારાં તાજા મળે, બ્રેડબટર મળે અને- ટ્સ મળે એટલે નિર્વાહ સારી રીતે થઈ શકતો હતો. મુસાફરીની સગવડ તે એટલી બધી છે કે ખાવાની કોઈ ચીજ લાવવી પડે નહિ અને રાજા મહારાજા જેવી સાહેબી ભોગવાય. મુસાફરીમાં ટુવાલ, નેપકીન, બેડીંગ, ભાતાને ડબ, ક્રુટને કરંડીઓ કે પાણીનું વાસણ કાંઈ પણ સાથે રાખવું પડતું નથી.
બપોરે બે વાગે અમારે ટ્રેનમાં બેસી ઈન્ટરકન જવાનું હતું. આખી સ્વીટઝરલાંડની મુસાફરીમાં, એ અમારી નજરે અગ્રસ્થાને હતું, પણ આજે બપોરે વરસાદ થવા માંડે, બે દિવસની મજા ઉડી જતી લાગી. ટાઈમે ટાઈમનું પત્રક હતું તે પ્રમાણે મુસાફરી કરવાની હતી. મુસાફરી (ટુર)ની ગોઠવણ એવી મજાની હોય છે કે હેટલની ટીકિટ, રેલવેની ટીકિટ, જવાના ટાઈમ વિગેરે સર્વ ગોઠવી લખી આપે છે અને તે પ્રમાણે આપણે ચાલવાનું હોય છે. રેલવે તથા હેલની ટીકિટ એક એક ફાડી આપવાની હોય છે. એને “કુકનું વાઉચર' કહેવામાં આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
Vezalsot Interlaken.
બે વાગે રે (તા. ૨૫) મે ટ્રેથી ટ્રેનમાં બેઠા. લગભગ સાડા ત્રણ ક્લાક ગાડીમાં બેસવાનું હતું. રસ્તે જે કુદરતનું દૃશ્ય જોયું તેનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. ટ્રેન પ્રથમ લેક લેમનની બાજુએ ચાલી, ઊંચે ચઢવા લાગી. ચારે તરફ સંદર્ય, લીલાં ઝાડે, ખેતરે, જાણે મખમલ બીછાવેલ હોય તેવી લીલી હરીઆલી જમીન, પહાડે, પાઈનનાં સેંકડો ઝાડે અને તેની પડખે નદી. નદીની બાજુમાં ગાડી ચાલે, ઊંચે ચઢે, નીચે ઉતરે અને લાંબો દેખાવ દેખાય એટલામાં બુગડામાં પેસે; આ પ્રદેશ ભીતરથી ભરેલો અને જીવતેવનરાજીની વાટિકા અને વૃક્ષની ઘટા, ખેતરની સપાટી અને ડુંગર પરની ઢોળાવ પડતી ખેતી,દ્રાક્ષના વેલા અને પીચના ઝાડ; ફૂલના જથ્થા અને મધમાખના ગુજારે જોતાં અને સાંભળતાં આગળ વધ્યા.
ગાડી એક વખત બદલી અને આગળ વધ્યા. પછી તે પૂર જેસમાં નદી વહેતી ચાલી, ઉપરથી ચાલી આવે અને ઝરણમાં ભળી જાય. તેમાં વળી ગ્લેશિયરના ધોળાં પાણું દેખાય; તે પથ્થર સાથે અથડાય એટલે ભાગે અને ઉલટાં થઈ સુલટાં થતાં વધારે જોર પકડે–એમ કરતાં આગળ ચાલ્યાં જાય. બે મોટાં સરોવર આવ્યાં. ચાલતી ગાડીએ જોયાં. રસ્તામાં સાથેના અનેક મુસાફરોની બેલવા ચાલવાની રીતભાતથી વાકેફ થયા. અંગરેજ સિવાય બીજી સર્વ પ્રજા મુસાફરીમાં તુરત હળી જાય છે અને વાતે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
2 યુરોપનાં સંસ્મરણ. છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com -
ઈન્ટર લાકન-રૂગેન યુ (સ્વીટઝરલાંડ).
[પૃ. ૨૨૫.
Lakshmi Art, Bombay, 8.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈન્ટરલોકન એ સાવ વચ્ચે રર૩ લાગી જાય છે. તેની ભાષા ન સમજાય તે ઉપાય નહિ, બાકી મુસાફરી પૂરત સંબંધ તે બહુ જલ્દી થઈ જાય છે. આવી રીતે અનેક પ્રસંગોએ ઘણી વાત જાણવા સમજવાની મળી આવે છે.
ઈન્ટરલાન, આખા સ્વીટઝરલાંડના મધ્ય પ્રદેશમાં આવેલ નાનું ગામ છે અને સ્વીટઝરલાંડ આવનાર દરેક સહેલાણી મુસાફર અહીં આવ્યા વગર રહેતું નથી. મેં મુંબઈથી નીકળ્યા પછી તુરતમાંજ સ્ટીમરમાં એના પ્રદેશનું વર્ણન સાંભળી લખી લીધું હતું એટલે ત્યાં જવા ખાસ મનોરથ પ્રથમથી હતું, પણ આજે વાદળાં વરસાદ આવતી કાલની મજા ભૂલાવી દેશે એ ભય હતે. એનું તે જે થાય તે ખરું.
ઈન્ટરલાકન એટલે સરોવરની વચ્ચે. inter=વચ્ચે lakes સરોવર. બે મોટાં જબરાં સરોવરની વચ્ચે એ ગામ આવેલું છે. એની વસ્તી આઠ હજાર માણસની છે. પણ હટેલની હારમાળા લગભગ ત્રણ માઈલની છે. એનાં સંદર્ય અને સગવડને પાર નથી. એક એક હોટલ ૮૦૦ માણસની સગવડ કરે તેવી હોય છે અને અનેક દરજજાની છે. સરોવરને પ્રદેશ જોતાં સરેવરને કાંઠે કઠે ટેન ધમ ધમ ચાલતી હતી. આજે સરેવર પણ કલે ચઢેલ હતું. સાંજે સવા છ વાગે ઈન્ટરલોકનનું બાહનેફ (Bahnhof-ટુંકામાં Bhf.) સ્ટેશન છે ત્યાં ઉતર્યા. કુકની ટાઈપના લગભગ ચાલીશ ટોપીવાળા ઊભા હતા. અમે કુકના માણસને શોધી માલ બતાવી તેને તેને હવાલો આપી હોટેલમાં ગયા.
અમે બો રિવાઝ ગાંડ હોટેલ (Beau Rivage Grand Hotel)માં ઉતર્યા. એ ઘણું મટી ફર્સ્ટ કલાસ હેટેલ છે. રીતસર ખબર આપી શાકભાજી માટે સૂચના કરી ખાઈ પી
૧૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૬
યુરોપનાં સંસ્મરણે
વીટઝરલાંડ
સુઈ ગયા. આવતી કાલે હવા કેવી રહેશે તે સમજાતું નહતું પણ બેરોમિટર સામાન્ય સારી હવા તરફ આવતું જતું હતું એટલે આશા સારી હતી. અહીં જણાવવું જોઈએ કે યુરોપમાં દરેક હોટેલમાં અને સારાં ઘરમાં થરમિટર અને બે મિટર હેય છે. એરોમિટરથી હવાનું દબાણ જણાય છે એટલે ચોવીસ કલાક આગમચથી વરસાદ વાદળાં કે તોફાનની કાચી આગાહી થાય છે. છાપામાં વધારે આધારભૂત સરકારી આગાહી પણ બહાર પડયા કરે છે.
આખા સ્વીટઝરલાંડની વસ્તી ૩૫ થી ૪૦ લાખની ગણાય છે. એ નાનકડી પ્રજાએ આખા સ્વીટઝરલાંડને વીજળીથી ઘેરી લીધું છે, સૃષ્ટિ સેંદર્ય જાળવી રાખ્યું છે અને હોટેલ વિગેરેની એવી સગવડ કરી છે કે મુસાફરો પાસેથી રેલવેની ફી, પુસ્તક, નકશા, હટેલની ફી અને માલનાં વેચાણ વિગેરે દ્વારા કરડે રૂપીઆ મેળવે છે અને તેને તે પિતાની પુંછ ગણે છે. મુસાફરોને રીઝવી લાખ કરોડ રૂપિયા કળથી લઈ શકાય છે એ સૂત્ર આપણું પાલીતાણાના દિવાન સમજ્યા હોત તો જન કોમને શાંતિ થાત અને રાજાનું ઘર ભરી શકાત. આપણે લોકો પરદેશ ફરે તે ઘણું નવું સમજે અને અનેક નવાં દૃષ્ટિબિન્દુ તેમના સમજવામાં આવે.
અહીં કેટલાંક લાકડાનાં ઘરે જોયાં. આ પ્રદેશમાં લાકડાની છત ઘણું એટલે બહુ લેકે માત્ર લાકડાનાંજ સુંદર ઘર કરે છે અને બધી ઋતુમાં તે બહુ સારું કામ આપે છે. રેલવેની કળા અને ઘડિયાળની કળા તે સ્વીસ લોકોના બાપની જ છે અને તેમાં
ગફાઉની રેલવે કરીને તે તેમણે અવધિ કરી છે. નાનામાં નાના ગામમાં વીજળી હોય છે અને ઝરા એટલા છે કે એને વીજ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈન્ટરલોકન યુટર શૂનન
૨૨૭ બળીને ખર્ચ પડતા નથી; માત્ર એક્વાર ગોઠવણ કરી એટલે કામ ચાલ્યા કરે છે; પાણીના વહેતા ઝરા એનું સાચાકામ ચલાવ્યા કરે છે.
બે મેટા સરેવરની વચ્ચે આવેલું આ ઈટલાકન નામનું શહેર ઘણું શોભાયમાન છે. એમાં ઠામ ઠામ હોટેલ છે અને દુકાને છે. અહીંથી ઘણી જગ્યાએ જવાય છે. અમે તે મુદ્દાની જગ્યા માટે જ આવ્યા હતા એટલે તે જોવા ગયા.
સેમવારે સવારે ઉઠયા. હવા સારી લાગી. બેરેમિટર રીતસર સારી હવા (ફરવધર)નું થઈ ગયું એટલે જવાની તૈયારી કરી.
આજે જે જગ્યા જોઈ તે સમજવા માટે નકશે જેવો. ઈન્ટરલોકન Interlaken ૫૮૦ metre મિટર ઊંચાઈ લટરબનન Lauterbrunnen ૭૧૧ , શેડેગ Sheidegg ૨૦૬૪ .
ગફાઉ Jungfrau ૪૧૬૬ , ગ્રીન્ડલવાલ્ડ Grindelwald ૧૦૩૮
ઈન્ટરલોકનની સપાટી ૧૮૬૬ ફીટ છે. ત્યાંથી ઉચ્ચ સ્ટેશનેથી ગાડીમાં બેસવાનું. ત્યાંથી એક બાજુ ગ્રીડલવા ૩૪૦૨' છે (’ આ નિશાની ફીટની છે) અને બીજી બાજુ લુટરબુટન ૨૬૧૫” છે. એક બાજુ જવાનું અને બીજે રસ્તેથી પાછા આવવાનું. જેકશન સ્ટેશન શેડેગનું છે જેની ઉંચાઈ ૬૭૭૦” છે. ઉપર
ગફાઉનું આસનું શિખર છે તેની ઉંચાઈ ૧૧૩૪૦ છે. બનતા સુધી એનું સ્કેચ ડ્રોઈંગ આપવામાં આવશે.
આ સમજવા માટે નકશાની જરૂર છે. સામાન્ય ખ્યાલ ડ્રોઈગ પરથી આવશે. મીટર એટલે કલા છે. ત્રણ ફીટ અને ત્રણ ઇંચ ઉપર. નક્શામાં મીટર લખ્યા હોય ત્યાં ત્રણગણા કરવા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮ યુરેપનાં સંસ્મરણે સ્વીટઝરલોડ
અદ્ભત નવાઈ ઉત્પન્ન કરે તે આ પ્રદેશ આજે જો. તેનું જે કાંઈ ખ્યાલમાં રહ્યું તેવું વર્ણન નીચે કર્યું છે. એનું ખરું વર્ણન તો કોઈ રસાત્મા હોય તે કરી શકે. મેં તે માત્ર ખ્યાલ આવે તેવી થેડી બાબતે લખી છે. ઈન્ટરલોકનનું ઉચ્ચ સ્ટેશન કાલે રાત્રે જે સ્ટેશને ઉતર્યા હતા ત્યાંથી ઘણું દૂર છે, લગભગ બે માદલથી વધારે હશે; પણ અમારી હોટેલ (રિવાઝ)થી ઘણું નજીક હતું. ટ્રેનને ટાઈમ ૮-૪૩ સવારને હતે. નિત્યકર્મ કરી, નાતે લઈ વખતસર સ્ટેશન પર ગયા અને ગાડીમાં બેઠા.
ગાડી પ્રથમથી જ ડુંગર ચઢવા લાગી. શરૂઆતથી જ કુદરરતની અદ્દભુત સીનેરી શરૂ થઈ. અનેક પાણીનાં ઝરણે પૂર જોરથી વહી રહ્યાં હતાં, લીલી ઝાડી અને મોટાં ઝાડે ચારે તરફ દેખાતાં હતાં અને દૂર ગ્લેશીઅર, વાદળાં અને આમ્સ પૂર બહારમાં પ્રકાશી રહ્યાં હતાં. નદી તેના વિશાળ પટમાં આઠ દશ વખત આડી ઉતરી. નદી બહુ જસમાં વહેતી હતી. ખળખળાટ વહેતાં ઝરણુંનો અવાજ અને ચારે તરફની વનરાજીની શાંતિ મંદ પવન અને સામે જંગફાઉના લેશીઅર પર બરફ અને નીચે વાદળાં વાદળાંની ઉપર તડકો; દૂરબીનમાંથી જોતાં પ્રકાશ ઓછો લાગે. પછી તે એક પછી એક ઝરણું આવવા લાગ્યાં. ચારે તરફ ઝરણાં અને રેલવે ઉપર ચઢતી જાય. ગળે ઘંટા બાંધેલી ગાયનું સુંદર સુપુષ્ટ શરીર, તેને તદ્દન જુદી જ જાતને ઘાટ અને મરોડદાર શીંગડાં. ગાડી નોન સ્ટેપ ન હતી એટલે વચ્ચેના કોઈ પણ સ્ટેશને અટક્યા વગર લુટરબ્રુનન આવી પહોંચી.
(૯-૨૫ સવાર ). “યુટર યુનનએ, જર્મન શબ્દ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈ-ટલાકને
૨૨૯
છે. એને અર્થ nothing but springs ઝરાએ સિવાય બીજું કાઈ નહિ; અથવા વસંત ઋતુ સિવાય બીજું કાંઈ નહિ. અનેક ઝરણામાં આ ગાળી બહુ લીલી સુવાસિત અને કુદરતને મહેસવા દેખાડનારી છે.
અહીં ગાડી બદલી આગળ ચાલ્યા. ગાડી “ફેનીકયુલર” અગાઉ વર્ણવી છે તેવી પણ વીજળીથી ચાલતી હતી. અનેક ઝરાઓ નિર્ઝરણાઓને મૂકી આગળ ચાલ્યા. વેન્સન આ૫. દરેક સ્થળે હોટેલ અને મકાને સુંદર, સ્ટેશને ઘણાં સારાં. આખરે શેડેગ પહોંચ્યા. એ ૬૭૭૦ ફીટ ઊંચું છે. (ટાઈમ ૧૦-૫૭ સવારે.) ત્યાંથી ફરીવાર ગાડી બદલી. -
ત્યાંથી થોડે દૂર ગયા. ઊંચું ગફાઉનું હિમાચ્છાદિત શિખર જોયું. એના ઉપર સને ૧૮૧૧ સુધી કેઈ ગયું નહતું. પ્રથમ એક માણસ ઘણી મુશીબતે જઈ આવ્યું. સ્વીસ લકોએ એ આખા બરફના ગ્લેશીઅરની અંદર રેલવે બાંધી છે. રેલવેની આખી અલની ઉપર અને ચારે તરફ બરફ. ગાડી ઘણું મજાની. ફી ૪૦ ફાંક (સ્વીસ ફક એક પાઉન્ડના ૨૫ મળે છે). એ ગાડી શેડેગથી ગાઉ પોંચતાં ક. ૧-૧૦ લે છે. આખી ગાડી ટનલ-બુગમાંજ ચાલે છે, એમાં વચ્ચે ત્રણ સ્ટેશન આવે છે, ઉતરીને જોઈએ તો કાચની બારીમાંથી ચકચક્તા શેશીઅર-બરફના ડુંગરા દેખાય. સવારે ૧૧-૫ નીકળી ગેંગફાઉ બરાબર ૧૨ -૧૫ મિનિટે પહોંચ્યા.
મેંગકૃાઉ. ૧૧૩૪૦ ફીટ ઊંચું છે. ઉપર Hotel Berghaus હેલ બરઘાઉસમાં ખાવા પીવાની બધી સગવડ છે અને અમારી પાસે કુકને જમવાને પાસ હતું એટલે પ્રથમ જરા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
સુરાપનાં સંસ્મરણા
સ્વીટઝરલાંડ
લંચ લઇ લીધું. ત્યાં ખાવાનું બધું મળે છે. આટલી ઊંચાઈએ પણ ખાવાની સગવડ પૂરતી છે.
ગેલેરીમાં આવી દેખાવ જોયેા. ઠંડીથી પગ કળે. ગમ કપડાં ખૂબ પહેર્યાં હતાં, હાથમાં માજા પણ હતાં, પણ ઠંડી ધણી. પછી ઉપર ગયા. ત્યાંથી ચેટા Chateau પર ગયા. બરફ ઉપર પગ લપસી જાય પણ ખૂબ ચાલ્યા. લગભગ ૧૫૦ ફીટ દૂર ગયા. શ્વાસ લેતાં જરા મુશ્કેલી લાગે, પણ ગાઇડ સાથે હેાય એટલે ભય નહિ. ભયવાળી જગ્યાએ Crevicesની ઉપર લાકડા મૂકી રાખેલા હાય છે. પહેરવા માટે જાડા છૂટ અને લાકડી મળે. બરફ ઉપર જાડા છૂટ પહેરી ચાલવું પડે. હાથમાં અણીવાળી લાકડી રાખવાની હાય છે. આ સર્વ વસ્તુ ત્યાં ભાડે પણ મળી શકે છે. ગ્લેશીઅર સામે જોવા કાળાં કે લીલા ચશ્માની પણ જરૂર છે. જો ગઢાઉ જોય,
બરફના ઢગલા, ડુંગરા, ચારે તરફ બરફ્. મારો મિત્ર કેમેરા ભૂલી ગયા હતા પણ એક જર્મને અમારા ફોટા પાડી લીધા. એક બીજી માનુ હતી તેણે પાડયા અને કહ્યું કે હ્યુગાનેામાં તે અમને ફાટાની કોપીઓ જરૂર આપશે. ત્યાં ચારે તરફ દેખાવ જોયેા. ચાલતા ન આવડે તેા સરી જવાય, પગ કળે, પણુ સેંકડા લાકા જોનાર હેય, કાઈ આવતા હાય, કાઇ જતા હાય, એટલે આપણુને કાંઇ લાગે નહિ. જે દેખાવ અહીં જોયે તે આખી જીંદગી સુધી ભૂલાય એમ નથી. તડકા સારા હતા. વાળાને કે વરસાદને ભય તે દૂર થઈ ગયા હતા. ખરફ હાથમાં લઇ ગોળા કરી ફેંકીએ અને ચારે તરફ શાંતિને અને મુસાફરાના હાસ્યના આનંદ અનુભવીએ.
આ ખરૂં ચાંગક્રાઉનું શિખર હતું અને તેની ઉંચાઇ ૧૧૫૦૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્ટરલોકન
અજાયબ ટનલ ટેન
૨૩
ફીટ હતી. લગભગ અરધા કલાક બરફ પર ફર્યા, ચારે તરફ જોયું. બરફ જ બધે હતે. દુરનો દેખાવ જેવા દૂરબીનને સારી રીતે ઉપયોગ કર્યો.
પાછા હટેલમાં આવી પોસ્ટકાર્ડ ખરીદ્યાં. આ સ્થાને આવવું મુશ્કેલ એટલે તેની યાદગીરિમાં સંબંધી અને મિત્રોને ચિત્રનાં પિસ્ટકાર્ડ લખ્યાં અને ટપાલમાં પણ અહીંથી જ નાખ્યાં. વધારે લખી શકાય તેમ હતું કારણ કે અહીં અમારે ૩ કલાકને દશ મીનિટ રહેવાનું હતું પણ હાથ અકડાઈ જતા હતા. બારેક કાર્ડ તૈયાર કર્યો અને ત્યાંથી ટીકિટ ખરીદી લગાવી ટપાલમાં નાખ્યા, ચા પીધી અને પાછા લેશીયરને દેખાય છે. આ સ્થાને આવવાને અને જોવાને ઘણા વખતથી મને રથ હતો તે આજે પૂરો થયો.
ગફાઉ ચઢવાની ટ્રેનને આખી દુનિયામાં એક અજાયબ જેવી ચીજ ગણવામાં આવે છે. એની સાથે સરખાવી શકાય એ દુનિયામાં બીજો કોઈ રેલમાર્ગ નથી. ઈજનેરી કળાને નમુને છે અને મુઠીભર સ્વસ લેકોએ તે બનાવી છે. એને અંગે થયેલા મોટા ખરચને પૂગી વળવા ફી આકરી રાખી છે પણ એ વાતને અહીં કોઈ પણ વિચાર કરતું જ નથી. આટલી ઊંચાઈએ આવી સગવડ શક્ય છે એમ પણ કઈ માને નહિ, ઉપર અને બાજુએ બરફની અંદર થઈ રેલવેને લઈ જવામાં અને ત્યાં હટેલ બનાવવા માં જબરું સાહસ કર્યું છે. ઉપર ગયા પછી જે દેખાવ જોવામાં આવે છે તે અવર્ણનીય છે. બરફ ઉપર ચાલવાનું સાહસ સાધન હોય તેજ બની શકે, કારણ કે બરફમાં કેટલીક જગ્યાએ ખાડા હોય છે. એને crevices કહે છે અને એમાં ઉતરી જવાય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ર યુરેપના સંસ્મરણે સ્વીટઝરલાંડ તે પ લાગે નહિ. બાકી ગાઈડ તે એડી દબાવીને ચાલે, પચીશ પચીશ ફીટ સરક, પણ એને કોઈ અસર થાય નહિ.
૩-૨૫ એપેરે ટ્રેનમાં બેઠા. લાંબી ટનલમાં ૧ કલાક ગાડી ચાલી. લગભગ આઠ માઈલ લાંબી ટનલ હશે. દશ મિનિટ સુધી છેલ્લી ટનલ બહાર આખો લેશિયર દેખાયો. બેંગફાઉ (ગફાઉ સાચો ઉચ્ચાર છે) દેખાયું. દશ મીનિટ પછી શેડેગનું સ્ટેશન આવ્યું. તેની ઊંચાઈ ૬૭૭૦ ફીટ છે. - ત્યાંથી રસ્તે બદલાય. ગાડી બદલી. ઝીન્ડલવાલ્ડ આવ્યા. તે રસ્તે લીલતરી ઝાડપાન ઘણું. શેડેગ ને લુટરબ્રનનની ખીણ, ઝરા દેખાય. એ દેખાવ પણ સુંદર અને જોવા લાયક છે. ગ્રી-ડલ વાલ્ડ ૩૪૦૨ ફીટ છે. ત્યાંથી ગાડી બદલી. ૫-૪૪. અનેક ઝરણું અને મકાન જોતાં ઈન્ટરકન ૬-૫ સાંજે આવ્યા.
આજને દેખાવ બહુ ભવ્ય. હવા પણ અનુકૂળ રહી. વાદળાં પણ નહિ અને તડકે સારે એટલે તડકાના ચશ્મા વગર આંખને ઉઘાડવી મુશ્કેલ પડે. ચશ્મા ન લઈ ગયા હોઈએ તે ઉપર પણ વેચાતા મળે. બધી વસ્તુઓ મળે, માત્ર પૈસા જોઈએ. હું જરૂરી સર્વ ચીજો લઈ ગયે હતે. ફેટા પાડવાનું સહેલું છે, કેમેરે લીધે હેય તે વધારે મજા આવે. અમેરિકન મુસાફરો કેમેરા વગર આવતા નથી. ઠામ ઠામ ફોટા પાડી લે છે. (ઈન્ટરલોકન (ચાલુ).
ગઈ કાલે યોંગફાઉ જોયું તેનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. એ બનાવ અને ત્યાં જે જોયું તે આખી જીંદગી સુધી યાદ રહે તેવું છે. વારંવાર યાદ આવ્યા કરે તેને એક કીસ્સ બીજે દીવસે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇન્ટરલોકન ગ્રીડલ વાં , બની ગયે. મંગળવારે સવારે ઉઠયા ત્યાં તે આકાશ વાળાથી ઘેરાયેલું હતું અને વરસાદ સખ્ત વરસી રહ્યા હતે. ગઇ કાલે જાણે અમારી સગવડ માટેજ વરસાદ અટકી ગયો હોય એમ લાગ્યું. આજે મુરેન (muirren) વિગેરે જવાની ઈચ્છા હતી પણ ઠંડીથી શરીર કંપી ઉઠે તેવી હવા હતી. સારી રીતે આરામ લીધે, નહાયા અને પ્રભુસ્મરણ કર્યું. બપોરે પણ એજ સ્થિતિ ચાલુ રહી. બહાર નીકળી શકાય એવું હતું જ નહિ. સાંજે ઇન્ટરલાકન ગામ વરસતા વરસાદે જોયું અને અમારે પ્રવાસક્રમ અમે મિલાન સુધી તા. ૧ ઓગસ્ટ સુધી ગોઠવ્યો હતો તે કુકની
ઓફિસમાં જઈ આગળ વેનિસ સુધી ગોઠવી આવ્યા. જે મિલાન જઈ ગઠવણ કરીએ તે બે દિવસ ત્યાં રોકાવું પડે એટલે એ કામ અહિં જ આટોપી લીધું. આવી રીતે દશ દિવસને આગળની કાર્ય ક્રમ ગોઠવી લીધે.
આવી રીતે મુસાફરીને માટે એક ટાઈમ ટેબલગોઠવી આપે છે તેમાં દરરોજ સવારથી સાંજ સુધી ક્યાં અને કયે વખતે જવું તે ગોઠવે છે અને તેની ટીકિ જૂદી આપે છે. રેલવેની તથા હોટેલોની ટીકિટ સર્વ પ્રથમથી છાપેલી આવે છે તેમાંથી અનુક્રમે એક એક ટીકિટ ફાટતી જાય. અમુક શહેરની સહેલગાહની ટીકિટ પણ આપે છે. પછી તે આપણે કાંઈ કરી લઈએ તે અથવા પાણી (મીનરલ) લઈએ તે તેનું ખરચ માથે રહે. દહીં એકસ્ટ્રા માં ગણાય છે. લઈએ તે પૈસા આપવા પડે. બીલમાં આવે. કરી પણ તેમજ. એ ઉપરાંત ટીપની સહજ રકમ થાય. જે કલાસમાં મુસાફરી કરવી હોય તેની ટીકિટ મળી જાય છે અને હોટેલ જેવા કલાસની લેવી હોય તે ગોઠવી આપે છે. હોટેલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૪ યુરેપનાં સંસ્મરણે સ્વીટઝરલાંડ અમે ફર્સ્ટ ક્લાસ ઓરડીનરી લીધી હતી અને મુસાફરી ઘણી ખરી સેકન્ડ કલાસમાં કરી હતી.
અહીંની હોટેલો એટલે રાજમહેલ સમજવા. અમે બે વચ્ચે એક બાથરૂમ રાખતા હતા. રૂમ બે રાખીએ તેમાં એક કપડાં મૂકવાનું કબાટ, એક ઘણે સારે પલંગ, તે ઉપર પૂરતાં ઓઢવાનાં, બાજુમાં દી મૂકવાનું વિજળીની બત્તી સાથેનું એક નાનું ટેબલ, એક લખવાનું ટેબલ, બે ખુરશી, એક કોટ અને
દેવાની સુંદર બસીન અને તેને સામાન તે ઉપરાંત બાથ રૂમમાં ટબ, કોમેડ અને બસીન; સારા પડદા, બે ટૂંક મૂકવાનાં ફેલ્ડીંગ ટેબલો, એક આરસનું ટેબલ, ત્રણ અથવા ચાર લાઈટ ટુવાલ બે, નેપકીન બે, તેનું સ્ટેન્ડ વિગેરે ફરનીચર હેાય છે. પલંગ બહુ સારો હોય છે. એક સારા ઘરના શણગારને વેગ સર્વ વસ્તુ એક રૂમમાં હોય છે. જમીન લાકડાની પણ તે ઉપર શેત્રુજી, ભીંતે સારા કાગળ, વેલસેટ, પડદા, સુતાં સુતાં વંચાયા તે વીજળીને દીવે અને ચોખવટ એવી કે ધૂળનું નામ નહિ. બેલાવવાની ઘંટડી વગાડીએ એટલે તુરત ખીજમતદાર હાજર થાય છે, ડાઈનીંગ હેલને શણગાર તે અજાયબીમાં નાખે તેવે. નહાવાનો રૂમ એકદમ સફેત, નીચે લાદી, અને બધું ફરનીચર જાણે આજે જ નવું તૈયાર કર્યું હોય તેટલું ચકચકીત; ઓઢવાનાં ચોખાં, નીચે મોટું કપડું, તેના ઉપર ગરમ રગ, તે ઉપર કપડું, તે પર રેશમી રજાઈ, ભાથાના બે ઘણાં સુંવાળાં એશીકાં મેટાં: નીચે ઓફીસમાં એક Portier અથવા Conscierge હોય છે. એની પાસે જઈ કાંઈ પણ પૂછે તેને બહુ વિવેકથી જવાબ આપે છે અને મુસાફરોની પૂરતી સગવડ જાળવે છે. એને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈન્ટરલોકન
સ્વીસ હોટેલે
૨૩૫
(proprietor) વારંવાર ખબર પૂછે અને કોઈ પણ પ્રકારની અગવડ હેય તે જણાવવા વિનતિ કરે. આપણે બહાર જવું હોય તે બીજે માણસ જતાં આવતાં છત્રી ધરી રાખે. જીનેવ, મેંગે, ઇન્ટરલાકન અને લુસની હોટેલના અનુભવ કર્યા પછી આ લખ્યું છે. ઇટલીમાં કેમ છે તે આગળ અનુભવે જણાશે.
સ્વીટઝરલાંડમાં સેંકડો-હજારો હેલો છે. દરેકના ભાવનું ટેરીફ છાપેલ હોય છે. એથી વધારે લઈ શકાય નહિ. હેટેલને ચાર્જ એટલે રહેવાની જગ્યા અને ખાવાનું. એ ઉપરાંત કાંઈ જોઈએ તે બીલ થાય. યુરોપ અને અમેરીકનેને તે દારૂનું મેટું બીલ થાય, તે તે અમારે સવાલ જ નહોતે.
સ્વીટઝરલાંડની હેલે ખરચાળ વધારે છે, ખાસ કરીને ટુંકા વખત માટે રહેવું હોય તેને આકરી પડે તેવી છે. પણ કોઈને માત્ર બેરડીંગ હાઉસમાં જ જવું હોય તે તે માટે Pen siones હેાય છે. એ પેન્સી એટલે ખાવાપીવાની જગ્યા. બહુ સાધારણ ફીથી રહેવું હોય તે તેમાં રહી શકાય છે. એમાં પણ અમુક સગવડ તે મળે છે. બાકી સારી હોટેલમાં રહે તેને વધારે સગવડ મળે છે. પહેલી વખત આવનારે બે બાબત કરવી જરૂરી લાગે છે; એક તે કુક કે એવી કઈ એજન્સી મારફત આખી ટુર ગોઠવવી અને બનતા સુધી તદન એકલા ન આવવું. બે જણ સાથે હોય ત્યારે સગવડ ઘણું પડે છે. આપણે જે વિચારે મનમાં કરતાં હોઈએ તે બીજાની પાસે બેસવાથી સ્પષ્ટ થાય છે અને અરસ્પર ટેકો રહે છે. વળી એક જણ તપાસ કરવા જાય તે બીજો સામાન સંભાળી શકે છે. ખાસ કરીને તબીઅત સહજ બગડે તે એક બીજાને અરસ્પર આધાર રહે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ઃ યુરેપનાં સંસ્મરણે સ્વીટઝરલાંડ ? પરદેશમાં એક હિંદવાસી મળે ત્યારે બન્નેને ઘણે આનંદ થાય છે. અનુકૂળ સબત મળી હોય તે ઘણા પ્રશ્નોની વિચારણ, ચર્ચા થાય છે. આપણા દેશની દરિદ્ધાવસ્થાને ખ્યાલ સ્પષ્ટ થાય છે, પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિમાંથી ગ્રાહ્ય ત્યાજ્યને વિવેક કરી શકાય છે, અને એવી એવી ચર્ચાને પરિણામે આપણે અમુક ચોક્કસ નિર્ણય પર આવી શકીએ છીએ.
રવીટઝરલાંડમાં તે જેટલા દિવસ ગાળીએ તેટલા ઓછા છે, પણ દશ દિવસથી ઓછો કાર્યક્રમ તે નજ રાખો અને તેમાં પણ ક્યાં કયાં જવું તેને નિર્ણય કરી રાખવાની જરૂર છે. જેઓ મુસાફરીથી કંટાળીને આવ્યા હોય અથવા માર્ગભૂલેલાની જેમ રખડયા હોય તેમની સલાહ આ મુસાફરીને અંગે નકામી છે. જેઓ ગાઈડ બુકો વાંચી નકશા જોઈ પૂછી સમજી શક્યો હોય અને જેમણે મુસાફરીમાં આનંદ મેળવ્યો હોય તેમની સલાહ લેવી. અહીં મુસાફરીનાં સાધન એટલાં બધાં સારાં અને સુવ્યવસ્થિત છે કે એની માહિતી હોય તે મુસાફરીમાં અગવડનું નામ આવે નહિ.
અમે એક ઘણુ નવાઈ જેવી બાબત જેઈઃ મુસાફરી કરનારમાં અમેરિકન સ્ત્રીઓ ઘણું અને તેમાં પણ ઘણું બુદી સ્ત્રી ઓ હોય છે. શરીર પર લાખોનું ઝવેરાત પહેર્યું હોય અને સાથે એક બે નાની છડીઓ હોય અને વૃદ્ધ છતાં પૂરતા ઉત્સાહથી બધે ફરે અને જુએ. કાતો નાની છોકરીઓ અભ્યાસ કરવા મુસાફરી કરે છે અને કાંતો ઘરડી સ્ત્રીઓ આવે છે. બીજા પુરૂષો પણ ઘણા હોય છે પણ સ્ત્રીઓની સંખ્યા એકંદરે વધારે હોય છે. તેઓ ખાઈ શકે છે પણ ઘણું ઘડપણમાં આટલે ખેરાક કેમ પચતો હશે તે વાતની સમજણ ન પડી પણ જ્યારે અમે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈન્ટરલાનઃ
સ્વીસ સગવડ
૨૩૭
બાર દિવસ સુધી ૮ વર્ષની વયના ડા. એની બીસાન્ટને સ્ટીમરમાં વટાણાં અને એવી એવી પચવે આકરી ચીજો ખાતાં જોયાં ત્યારે આ દેશના વૃદ્ધ પુરૂષોની ઉદ્દીપ્ત જરરાગ્નિ વિષે ખાતરી થઇ. મુસાફરીથી કાઇ કંટાળતું નથી અને આખા વખત આનદ કરે છે.
દરેક મુસાફરી કરવા આવનાર વાંચીને તૈયાર થયેલ હાય છે, ક્યાં જવું છે, શું જોવું છે, તેની વાકેગારી મેળવીને આવે છે અને આનંદથી સર્વ જુએ છે.
ઘણી ઓછી વસ્તુ સાથે રાખવાની જરૂર પડે છે, એટલે મુસાફરીમાં અગવડ આવતી નથી. ખેડીંગ કે ભાતાને ખે કે કુટના કરડી કે પાણી પીવાનું વાસણ વિગેરે સાથે રાખવાં પડતાં નથી એટલે બહુ ઓછી વસ્તુઓ હાવાથી નિશ્ચિન્ત હરી કરી શકાય છે.
સ્ટેશને ઉતરીએ ત્યાં હાર્ટલવાળા અને કુકના માણસ હાજર હેાય છે. તે સામાન તે ઉચકાવી જાય છે. હાર્ટલમાં જવાની ગાડી તૈયાર હાય છે તેમાં આપણે એસી જવાનુ હાય છે. આપણે ગાડી કરવી પડતી નથી. જવા આવવાના અને ગાડીમાં એસારી જવાના ખર્ચ હાટેલવાળાને માથેજ હાય છે. એક દિવસ રહીએ તા પણુ તેને જાદો ચાર્જ આવતા નથી.
નાની વસ્તીવાળા દેશમાં ચારે તરફ વીજળીની મદદથી કામ ભ્રૂણું સસ્તું પડે છે. આખા દેશ ઉદ્યાગી અને સમૃદ્ધ છે અને લોકાના સુખપર સુખ ઉભરાઈ જતું રૃખાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮ યુરેપનાં સંસ્મરણો સ્વીટઝરલાંડ
- આજનો આ દિવસ ફરજીઆત આરામ લીધે. બુધવારે સવારે ઉઠી નિત્ય કર્મથી પરવારી નાસ્તો કર્યો. અહીં સ્વીટઝરલાંડમાં નાસ્તામાં બે જાતની બ્રેડ (કંસા) અને બે બીસ્કીટ, ચા, દૂધ, મધ અને જેલી આપે છે. આ નાસ્તો અનુકૂળ પડે છે. અમે ફર્સ કે ડેડ હીટ લાવવા વીસરી ગયા, નહિ તે અહીંના તાજા દૂધ સાથે બહુ ઠીક પડત. અહીં ગાયનું - દૂધ આપણે ત્યાં ભેંસનું દૂધ આવે છે તેનાથી બેવડું જાડું હોય છે અને બહુ સારું અને તાજું હેય છે. નાસ્તો બધી જગ્યાએ અમે રૂમમાં જ લેતા હતા. ઈન્ટરલોકનના ઉસ્ટ (Ost) સ્ટેશને આવી ટ્રેનમાં બેઠા. વરસાદ ચાલુ હતો. માર્ગમાં નૈસગિક સેંદર્યની વાત શી કરવી! આપણે ત્યાં પંજાબમાં નદીઓને “દરીઆવ' કહે છે તેમ અહીંના સરેવરને see દરિયો કહે છે. સ્પેલીંગમાં જરા ફેર છે (sea નથી) પણ અર્થ એક જ છે. પ્રથમ ઈન્ટરલાકનનું બીજું સરોવર Brien zer see આવ્યું. સરેવર ઉપર વરસાદ પડતે હેય ત્યારે તેની શોભા એર લાગે છે. એને કાંઠે કાંઠે ન ચાલી. વીજળીની ગાડી, ચાલુ પ્રકારની, પણ સગવડવાળી હતી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
ya Lucerne.
અનેક ડુંગરા, ટેકરા, ગાળી, નદીઓ અને સરવરે આવ્યાં. આખું સ્વીટઝરલાંડ સરોવર, વનસ્પતિ, પર્વત અને ખીણેથી. ભરપૂર છે અને એને મનુષ્ય વધારે ખીલાવ્યું છે. આખે રસ્તે વરસાદ ચાલું હતું. એ સરોવરના કાંઠે ઉપર ટેલ બે રિવાઝ (Hotel Beau-Rivage) છે ત્યાં ઉતરવાનું હતું. સ્ટેશનેથી બેસી ત્યાં આવ્યા. આ હોટેલ પણ ઘણું મેટી અને સુંદર છે, સરોવરના કાંઠા ઉપર છે. સામે વૃક્ષઘટા અને મોટી સુંદર બગિચે છે. એ હોટેલમાં ઉતરી લંચ લીધું. અમે બપોરે એક વાગે પહોંચ્યા.
પછી બપોરે ર વાગે મેટરમાં બેસી સરોવર આસપાસ ચકરાવો લીધે. લગભગ ૫૬ કી =૩૬ માઈલ દૂર જઈ આવ્યા. ૭૨ માઈલની મુસાફરી મેટરમાં કરી. કુદરતને દેખાવ, સરોવરનું પાણી, અંદર ફરતી સ્ટીમરે, નાનાં નાનાં ગામડાઓ અને વચ્ચેના તથા સામેના પર્વત ઉપર વાદળાં અને બરફ જતાં અને ચારે તરફની વનરાજી જોતાં ચાલ્યા. બરાબર સાડા ચાર કલાક મેટરની સહેલ કરી. વરસાદ આવ્યા કરતું હતું. વચ્ચે ઉધાડ નીકળ્યો ત્યારે લેક એક લ્યુસના ફોટા મારા મિત્રે પાડી લીધા. પાછા ફરતા બીજા ત્રણ નાનાં સરવરે જોયાં અને છેવટે સાત વાગે હોટેલમાં આવી પહોંચ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
યુરેપનાં સંસ્મરણે
સ્વીટઝરલાંડ
હોટેલમાં અંગ્રેજી જાણનારા ઘણું હોય છે એટલે કોઈ પ્રકારની અગવડ આવતી નથી. આવતી કાલે રિત્રિ પર્વત પર જવાનું હતું. ઉધાડ નીકળે તે સારું એમ ઈચ્છતા સુઈ ગયા.
યુસર્સ શહેર ઘણું સારું છે; બર્ન, બેસલ પછી સ્વીટઝરકાંડમાં ઠીક અગત્યનું ગણાય છે; દુકાનમાં ઘણું ચીજો મળી શકે છે; સ્વીટઝરલાંના બરાબર મધ્યમાં આવેલું છે એટલે એને સ્વસ પ્રદેશનાં હૃદયનું સ્થાન આપવામાં આવે છે. એ શહેર પુરાણું છે અને પશ્ચિમે અને જેટલી જ અગત્ય તે ધરાવે છે. મારાથી ઝુરીચ કે બને સમયસકોચને કારણે જઈ શકાય તેમ હતું નહિ તેથી મુખ્ય શહેરોમાં જીનેવ અને લ્યુસર્મથી જ સંતોષ માનવાને હતે.
પણ ગઈ રાતની ધારણા સાચી ન પડી. સવારે ઉઠયા ત્યારે વરસાદ ચાલુ હતા, પણ રહી જશે એવી આશાએ અને જોવાની લાલચે સાહસ કર્યું. ટાઈમ ટેબલ પ્રમાણે અમારે ૧૦-૪૩ સવારે સ્ટીમરમાં બેસી રિગિ ડુંગર જોવા જવાનું હતું.
એ ડુંગર પર જવા માટે પ્રથમ વીરવાડ સ્ટેટર સી Vierwaldstatter. See 24491 es 211 Hrizi and જવાનું હોય છે. મેટી ગાલીઆ Gallia નામની સ્ટીમર હાજર હતી તેમાં કોઠેથી બેઠા. પેસેંજર ત્રણ હશે. આટલા બધા પેસેંજર સાથે છે એટલે સહુ ઠીક થઈ રહેશે એમ ધાર્યું. સ્ટીમર, વખતસર ઉપડી. એ સરોવર ૨૨ માઇલ લાંબું છે. ગઇ કાલે બપોરે જે સરોવર્સ કાંઠે મેટરમાં ફર્યા હતા તેની અંદર આજ સ્ટીમરમાં ચાલ્યા. સીબર્ગનું બંદર-સ્ટેશન પ્રથમ આવ્યું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
લ્યુસન
રિગિ પર્વત
૨૪૧
ત્યાં વરસાદ શરૂ થયો. વેગીસ weggis ને સ્ટેશને વધ્યો. ચારે બાજુના ડુંગરમાંથી પાણી જેરથી વહે અને અમે સ્ટીમરમાં આગળ વધીએ. એક કલાકે વીઝનાઉ vitznau સ્ટેશને પહઆ અને સ્ટીમરમાંથી ઉતરી ગયા. સરોવર દરિયા જેવું જ હતું પણ આજે તેફાને ચઢ્યું હતું. દરેક બંદર જોવા લાયક છે અને વરસાદ હેય ત્યારે ડુંગરની શોભા અદ્ભૂત બની રહે છે.
સ્ટેશને સામે રેલવે તૈયાર હતી. એ કાગવ્હીલ Cogwheelથી ચાલે તેવી રેલવે હતી, પાટાની અંતરમાં પડું પેસતું જાય, ખાસ જાતનું ઇંજીન અને ત્રણ ડબા. ડબામાં પેઠા પણ વરસાદ અને ધુમસ વધ્યા. પાંચ સ્ટેશને મૂક્યાં પણ વરસાદ વધતે ચાલ્યો. ધુમસ તે એવી કે વાત નહિ; બાજુમાં પણ દેખાય નહિ. આમાં સરી જવાને રંગ તે બાજુએ રહ્યો પણ ઘણું ગરમ કપડાં પહેરેલાં છતાં પણ કળવા લાગ્યા. આખરે એક કલાક દશ મનિટ ગાડીમાં બેઠા ત્યારે ૬૧૦૦ ફીટની ઊંચાઈએ પોંચ્યા. ધુમસને કાપતી ગાડી તે આગળ વધ્યે જતી હતી પણ જોવાનું કાંઈ બન્યું નહિ.
રિગિ (Rig)ને મેટે પહાડ ચઢી સ્ટેશનેથી પલળતાં પલળતાં ૧૦૦ વાર દૂર આવેલી હોટેલ હતી તેમાં ગયા. સાથે ઘણા પેસેંજરે-મુસાફરે હતા. બધા આનંદ કરતા હતા અને કાંઈ દેખાતું નથી તેથી જરા નાસીપાસ પણ થતા હતા. ઉપર જઈ જોયું તે થરમોમિટર ૪૨ ડીગ્રીએ, એટલે બરફ પડવાને -ફીઝીંગ પોઈન્ટને હવે જરાજ વાર હતી. અમે તે હોટેલમાં ગયા. ધુમસ તે એવી આકરી કે એકવાર જરૂર અનુભવ કરવા જેવી લાગી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
યુરેપનાં સંસ્મરણે
સ્વીટઝરલાંડ
હોટેલમાં જમવાનું તૈયાર હતું. અમારી પાસે તેની ટીકિટ હતી. અમારી અન્ન ફળ શાકાહારની ગોઠવણ કરી ખાઈ લીધું. પછી બહાર આવી જોઈએ તો એજ સ્થિતિ. વધારામાં બરફ પડતા હતું તે જોયો. બાકી આગળ પાછળ કોઈ દેખાય જ નહિ. હેટેલ પાંચ માળનું ભવ્ય મકાન હતું. દેઢ કલાક તેમાં ફર્યા, વાત કરી, બહાર તે ઠંડી એવી કે હાથ પગ અકડાઈ જાય. આ જાતની હવાનો અનુભવ કરવાનેજ હશે એમ ધાર્યું અને તેમાં આનંદ માન્યો. કાઈ ખાસ જોઈ શક્યા નહિ. બરફ પડેલો જે એ અમારે આજને અપૂર્વ અનુભવ હતે.
અકડાતાં અકડાતાં ૩ વાગે પાછા ટ્રેનમાં બેઠા ત્યાં ધુમસ ઓસરવા લાગી. પહાડને ભવ્ય દેખાવ અને ચારે તરફ પડેલો બરફ જે. ઓવરકેટ અને મજા પણ હતાં એટલે અગવડ ન પડી પણ ખરી ઠંડીને અનુભવ થશે
ઉતરતી ગાડીએ ઘણા દેખા જોયા; ચરતી ગાયોનાં ધણ અને લીલે પર્વત, કુંજ અને વનરાજી જોતાં જોતાં, પાણીનાં અનેક વહન નીરખતાં અને પૂરી ઠંડીની કડકડતા અનુભવતાં પાછા વીઝનાઉ આવી, સ્ટીમરમાં બેસી ભુસન આવ્યા.
આજને અનુભવ તદ્દન નવી જાતને થયે. દેખાવ ન જોઈ શક્યા પણ શિયાળામાં અહીં કેવી ઠંડી પડતી હશે તેને બરાબર ખ્યાલ .
મુસાફરે પણ આનંદ કરતા હતા. નાસીપાસ થાય તોપણ ગમત તે કરે જ એ એ લોકોને સ્વભાવ છે. સર્વેએ આનંદ કર્યો. અમે તે અંગરેજી બોલે તેવાને પકડી કાશ્મીર અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉગેને
સેંટ
થાર્ટ ટનલ
૨૪૩ :
તાજમહેલની વાત કરીએ અને તેઓના દેશની વાત જાણીએ. અમને શરીરે કે મનમાં જરા પણ અગવડ પડી નહિ. માત્ર હાથ ઠંડીથી અકડાયા કર્યા.
યુગને (Tugano). લ્યુસર્નમાં ગઈકાલે નિરાશા થઈ હતી, પણ વધારે વિચાર કરતાં એમ લાગ્યું કે ધુમસ અને બરફના એવા એક અનુભવની પણ ખાસ જરૂર હતી. દશ્ય તે કેટલુંક પછી જોવાયું પણ ધુમસ અને ઠંડીને એવો અનુભવ જવલ્લેજ થાય.
આજે (તા. ૩૦-૭ શનિવારે) સવારે ૮-૫૩ ટ્રેનમાં બેઠા. ગાડી ચીકારી હતી. અમારે યુગે જવાનું હતું. ટ્રેનમાં એક જર્મન પુરૂષ અને બે અમેરિકન સ્ત્રીઓ સાથે ડબામાં હતા. બને છેડીઓ ઘણી હુંશિયાર હતી અને ખાસ કેળવણું પૂરી કરવા માટે એકલી મુસાફરીએ નીકળી હતી.
હમેશના નિયમ પ્રમાણે પ્રથમ તે હવા ઉપર વાત શરૂ થઈ પછી અમે હિંદુસ્થાનના રહેનારા છીએ એમ જાણતા એમણે અમારી પાસેથી હિંદ સંબંધી ઘણુ માહિતી મેળવી. અમારા ઈંગ્લીશ ભાષાના સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર એમને બહુ ગમ્યા. એ કહે અમે અંગરેજોની કકની kokney ભાષા સમજતા નથી, પણ તમારું શુદ્ધ ઈંગ્લીશ બહુ ગમે છે અને સમજાય છે. બન્ને છેડીઓએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે
સ્વીટઝરલાંડ
અમેરિકાની પણ ઘણું વાત કરી. જર્મન હતું તે જર્મનીની વાત કરતો હતો અને પેલી છડીએને જર્મન આવડતું હોવાથી તે અમને સમજાવતી હતી.
લુગે જતાં વચ્ચે એક બહુ માલિની સેંટ ગાથા (St. Gotthard.) ટનલ આવી. ૧૧ વર્ષ સુધી એને બના વવાનું કામ ચાલ્યું હતું એમ કહેવાય છે. એ ટનલ પસાર કરતાં ૧૬ મીનિટ થાય છે. એને બાંધતાં ત્રણ કરોડ રૂપીઆને ખર્ચ થયે છે. આ ટનલમાં દાખલ થતાં ૩૬૫૦ ફીટની ઊંચાઈએ હતાં ત્યાંથી એકદમ ૮૦૦ ફીટ સુધી નીચે આવી ગયા. ટનલમાં પેસતાં વરસદ ધુમસ જે અમે લ્યુસમાં પેઠા ત્યારથી સાથે જ હતા તે એકદમ બંધ થઈ ગયાં અને વરસાદ જાણે જરા પણ આવેલેજ નહિ હોય એમ જમીન પણ કહેતી હતી. નવ દશ માઇલની ટનલ એટલે શું? એટલી લાંબી ટનલ એ પણ એક અજાયબીજ છે. - તડકે દેખા, પ્રકાશ થશે અને બધા પેસેંજર એક સાથે આનંદની બૂમો પાડવા લાગ્યા. જાણે ઈદગીમાં આજેજ પ્રથમ સૂર્યને જોતા હોઈએ એવા ઉત્સાહમાં સર્વે આવી ગયા. પછી તે ચારે તરફ લીલે પ્રદેશ, ખળખળતા શાંત ઝરા અને સર્વ ઉતારૂઓનાં મુખપર આનદત્સાહ જોતાં આગળ વધ્યા. ટ્રેન આગળ વધ્યે જતી હતી અને તેની સાથે અમે પણ આગળ વધતા હતા. એવા આનંદમાં અનેક ખળખળતા ઝરાઓ નીહાળતાં આગળ ચાલ્યા અને સૃષ્ટિસૈાંદર્ય પણ વધતું ચાલ્યું.
૧૨-૩૪ બપોરે યુગેને પહોંચ્યા. લ્યુનેને સરેવરને કાંઠે એજ નામનું નાનું શહેર છે. એમાં હટેલે ઘણું સારી છે. અમે હેટેલ બ્રીસ્ટલ (Hotel Bristol) માં ઉતર્યા. એ ઊંચા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુગેને
કુદરતી સૌંદર્ય
૨૪૫ વર્ગની હોટેલ છે અને સરોવરને કાંઠે આવેલી છે. એમાંથી સરોવરો અને સામેના પહાડને દેખાવ બહુ સુંદર દેખાશે. સરવરની ચારે તરફ હટેલો આવેલી હતી. લગભગ દરેક હોટેલ
એક મહેલ જેવી દેખાય. અમે જે હેટેલમાં ઉતર્યા હતા તેમાં ચઢવા માટે ખાસ કેબલ રેલવે રાખી હતી. એટલે સરોવરની બાજુએથી આવનારને હેટેલમાં ઉપર આવવા પગથી ચઢવા ન પડે. આ વખત વીજળી વડે એ ગાડી ઉપર નીચે જતી આવતી હતી. હોટેલની બારીમાં બેસી ચારે તરફ જોઈએ તે નાના નાના ચાર ડુંગર ઉપર બગલા પણ દેખાતા હતા. બંગલાની શોભા પણ ઘણી સારી લાગતી હતી. લોકાને.
તુરત લંચ લઈ તપાસ કરી અમે બપોરે બે વાગે ચાલતી અમેરિકન એકસપ્રેસ કંપનીની ટુર લીધી અને ટીકિટ લઈ ગાડી (સારાબેન્ક)માં બેઠા. અમને આપતાં તે વખત લાગતા જ નહિ, કારણ અમે છડે છડા હતા.
ગાડી મેટર (સારાબેન્ક)માં બેઠા. બપોરે ક. ૨-૧૦ તે ઉપડી. પ્રથમ ઢોળાવ ઉપર ચઢવા અમે રેલવેની બાજુમાં ચાલ્યા. વચ્ચે એક લેવલસીંગ પાસે પા કલાક બેટી થવું પડયું. અહીંના લેવલઠેસીંગના દરવાજા ઉપર ઉઘડે છે એટલે ઉઘડે ત્યારે, આખો દરવાજે આડે હોય તેને ઊભો થઈ જાય. એ સર્વ કામ વીજળીથી ચાલે છે. પંદરેક માઈલ ગયા હઈશું ત્યાં સુધી બે ત્રણ ગામ આવ્યા. પછી લોકાર્નો (Locarno)ને દેખાવ ઘણે ઉંચેથી શરૂ થશે. જાણે બનાવટી સુંદર દેખાવ હોય તેમ લીલાં ખેતરો, વચ્ચે ઝાડે, બુલવા અને સામે લેક મેગીરીનું મોટું સરે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬ યુરેપનાં સંસ્મરણે સ્વીટઝરલાંડ વર દેખાવા માંડયાં. ગાડી ઢોળાવ ફરતી ચક્કર દેતી નીચે ઉતરી જાય અને દેખાવ દૂર હતું તે નજીક આવતે જાય. સીનેમાની ફીલમ જે દેખાવ હતો. માથે સખત તડકો એટલે રિગિ પહાડની ગઈકાલની ઠંડી અને ધુમસ અને આજનાં દશ્ય અને તડકા વચ્ચે સરખામણી થયા કરે. મેગેડાઈના શહેરમાં થઈ આખરે ૪-૩૦ વાગે બપોરે અમે કાને પહોંચ્યા. લેક મેગીઓરીLake Maggiore ઘણું મોટું સરોવર છે. લેકાર્ને શહેરની વસ્તી માત્ર પાંચ હજાર માણસની છે પણ શહેર ઘણું સુંદર, આકર્ષક અને હોટેલોથી ભરપૂર છે. દ્રાક્ષના વેલા તે એટલા જોયા કે તેનાં ખેતર ને ખેતર ભરેલાં દેખાયાં. દ્રાક્ષના ઉમકા લટકેલા, પડખે જુવારી અને મક્કાઈ પણ ઘણી અને પીચના ઝાડે તો પાર નહિ. એ સર્વ જોતાં જોતાં આખરે જે સ્થાને ગઈ સાલમાં એકબરની છડ઼ી તારિખે લોકાર્નોની સુલેહ થઈ તે સ્થાન પર મેટર ખડી રહી.
અમને પ્રથમ ખ્યાલ નહિ કે અમે આવી અતિ મહત્વની એતિહાસિક જગ્યાએ આવ્યા છીએ.
સુલેહની જગ્યા સરવર મેગીરી ઉપર આવેલ છે. ત્યાં ઘણું સુંદર મકાનમાં પહેલે માળે દેશ પરદેશના મુસદીઓ ગયા ઓકટોબરમાં આવેલા. અંગરેજો તરફથી સર એસ્ટન ચેબરલેન હતા, ફાન્સને બ્રાં (Briand) અને ઈટાલિન મ્યુલિની પણ તેમાં હાજર થયા હતા.
અ ફાંક શ લઈ અમને મકાનમાં દાખલ કર્યા અને એક કારકુને સર્વ બતાવ્યું અને કેટલીક વાત કરી. જે ખુરશીઓનો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુગેના
અતિહાસિક લેાકારીમાં
૨૪૦
ઉપયોગ - સુલેહ પર સહી કરતી વખતે થયા હતા તે અમને બતાવી અને કાણુ કયાં બેઠું હતું તે, પણુ ખતાવ્યું. પ્રમુખસ્થાન ચેખરલેનને મળ્યું હતું અને સાત પાવરા (Powers)ના મુત્સદી ત્યાં હાજર થયા હતા. લેાકાર્તાના મેયરને ખાસ સ્થાન માનથી આપ્યું હતું. ઐતિહાસિક તહનામા વખતે વપરાયલાં ટેબલ,
ખડીઓ અને હાલ્ડર જાળવી રાખ્યાં છે. સુલેહ વખતે ફાટ લીધેલો તે ત્યાં હતા. તેના નાના ફોટા અમે ખરીદ્યો. તે પર અધી સત્તાના મુત્સદીના હસ્તાક્ષરની અસલ પર સહી છે તેને તે ફાટા હતા. એક ધણું સુંદર ડિયાળ હાલમાં ટાંગેલું હતું તે સર્વની સહી થઈ તે વખતે ૭-૩૬ (સાંજના) બંધ પાડયું છે તે હજુ તે ટાઈમ બતાવે છે.
આ સર્વ વાતા સાંભળી બહુ આનંદ થયા. બધી ખુરશીઓ વિગેરે સર્વ ચીજો જાળવી રાખી કેટલા રસ જમાવાય છે અને અતર સત્ત્વ (સ્પીરિટ) કેટલી હદ પર ઊંચે રહે છે તેનાખ્યાલ આવ્યા. આવા બનાવોને યાદ રાખવાની આ નૂતન પતિના પણ ખ્યાલ આવ્યો. પછી નજીકની હાટેલમાં ગયા. રસ્તામાં ધણા સુંદર ભાગે જોયા. સરાવરના ફાટા પાડયા. સામેતા બાગ બરાબર નીહાળ્યા. ખાસ કરીને ઝાડને મથાળેથી કાપી સરખા રાખવાની રીત અને બાજુની વાડાને એક સરખી કાપી આકર્ષક બનાવવાની પદ્ધતિ ઘણી સુંદર લાગી. એ ઉપરાંત નાના નાના કયારા, પાણી છાંટવાની તદ્દન નવીન શૈલી અને ફુવારા જોઇ ઘણી નવીનતા અનુભવી. હોટેલ પણ પૂરતી સગવડવાળી જા. અમારે અહીં ધણા આછે વખત રહેવાનું હતું, તેટલા વખતમાં સર્વ કરીને જોયું. આજે પ્રકાશ ધણા હતા. હોટેલમાં ચા પીધી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણા
સ્વીટવાંડ
છ વાગ્યે પાછા ચાલ્યા. જે રસ્તે આવ્યા હતા તેજ રસ્તે ગાડી ચાલી. ફરીવાર આખા દેખાવ જોયો. ગ્રામ્ય જીવન, ખેડુતાના ઉદ્યોગ, કામ કરનારાઓને ઉત્સાહ અને સ્વીસ પ્રજાનું જીવન જોતાં આગળ વધ્યા. સીનેમાની ફ્રીમ ઉલટી દિશાએ ચાલતી અનુભવી.
૪૮
અમે યાંગગ્નાઉ ઉપર ફોટા પડાવ્યા હતા તે જર્મન ગૃહસ્થે અમને હ્યુગાનામાં મળવા કહ્યું હતું. હૉટેલ પર્ આવી અમે તેને મળવા ખાસ મેટર કરીને ગયા. તે સામે આવેલ યુજી Eugia નામની ટેકરી પર રહેતા હતા અને કોઈના મ્હેમાન હતા.
સરાવરની બાજુએ થઈ અમે મોટરમાં તેમના સ્થાને ગયા. આખા રસ્તા ઘણા સુંદર હતા. પર્વત પર મેટરમાં ચઢી ગયા. તેમને મળ્યા. તેણે ફાટા તૈયાર કરાવી રાખ્યા હતા. અમે તે અને તેની અસલ ડ્રીમ લીધી, ઘણા આભાર માન્યા અને પાછા હાટેલમાં આવી જમ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇટાલિ.
કાયા come.
આજે ઘણા જલ્દી ઉઠી કામેા સરાવર જવાનું હતું; અને સ્ટીમર, રેલવે અને સ્ટીમર એમ ત્રેવડી મુસાફરી કરવાની હતી. જલ્દી ઉઠી, નિત્ય કર્મથી પરવારી અમે આઠ વાગ્યા પહેલાં સરાવરના સ્ટેશન પર આવ્યા. હ્યુગેના સાવર ધણુ મોટું છે. ખારેક માઇલ લાંભુ છે. તે એ રાજ્યની હદમાં આવેલું છે; ઘેાડા ભાગમાં સ્વીસ સરકારની હદ છે, અને બાકીના વિભાગમાં ઈટાલીઅન સરકારની હદ છે. એટલે આજે સામાન બતાવવાની અને પાસપોર્ટ બતાવવાની ખટપટ હતી. જ્યાં સરહદ નવી આવે ત્યાં વીરમગામ કરતાં પણ ખરાબ દૃશા અનુભવવી પડે. અને ખાજીવાળા જૂદા જૂદા સામાન જુએ. અમે વખતસર આવ્યા હતા એટલે સ્ટીમરમાં બેસી ગયા. પછી સામાન બતાવી સીલ કરાવ્યા. પાસપોર્ટ પર છાપ મરાવી. ખરાબર આઠ વાગે સવારે ચાલી, નવ સ્ટેશને સ્ટીમર ઊભી રહી. સામે સામે નજીક નજીક અંદર આવતા જાય અને ત્યાં ધણા ઉતારૂ ચઢે ઉતરે. ચાર પરાં તે યુગેનાનાં જ આવ્યાં.
સવારે ૯—૨૦ અમે પારલેઝા (Porlezza) સ્ટેશને સ્ટીમરમાંથી ઉતર્યાં. પેાલેઝા સ્ટેશને સામે રેલવે તૈયાર હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
રેલવેમાં સામાન વેઠવી બેઠા. કેટલાંક સ્ટેશને ગાડી ઊભી રહી. હવે બધું ઈટાલીઅન આવવા લાગ્યું. ઘરે ઉપર નળીઓ હિંદુ
સ્થાનનાં જેવાં અને ઘરે બરફ કે શરદીથી કાળાં પડેલાં નહિ પણ મુંબઈ જેવાં ઉજળાં દેખાયાં. લોકો પણ કાંઈક હિંદુસ્થાની જેવા અને દેખાવમાં વધારે રૂપાળાં લાગ્યાં.
૧૦-૨૦ સવારે અમે મીનાજીએ સ્ટેશને પહોંચ્યા. વચ્ચે સામાન વધારે છે એમ કહી, અમારી પાસેથી ૯ લીરા લીધા. એક પાઉન્ડના ૧૪૪ લીરાને ભાવ હતો અને અમે જરૂરી લીરા લઈ લીધા હતા. જ્યારે જ્યારે નવા પ્રદેશમાં જવાનું થાય ત્યારે ત્યાંના ચલણનું થોડું નાણું જરૂર રાખવું, નહિ તે મજુર વિગેરેને સમજાવવામાં ઘણું મુશ્કેલી પડે છે અને આપણે નકામું નુક્સાન વેઠવું પડે છે.
ટ્રેન તે સાધારણ હતી પણ અંદર મખમલ જડેલ હતે. ગાડીમાં બેસી ઉપરને સ્ટેશને ઉતર્યા ત્યાં કામે સરોવર દેખાયું. ગાડીને પણ ત્યાં લઈ જવામાં પાછી ચલાવવી પડે છે. ભાષા કોઈ સમજાય નહિ, પણ અટકળે બધી વાત ચલાવતા હતા. મીનાજીઓ Menaijio સ્ટેશનથી સ્ટીમરમાં સવારે ૧૦-૨૦ બેઠા. સ્ટીમરમાં અમને એક અમેરિકન વકીલ મળ્યા. એની ઉમર ૭૬ વર્ષની હતી. એને હિંદુસ્થાન સંબંધી ઘણું જાણવાનું મન હતું અને ઘણું જાણતા હતા. એણે એક કલબ સ્થાપી છે તેનું નામ સે વર્ષની ક્લબ.”સે વર્ષ જીવવાની ઇચ્છાવાળા તેના મેંબર થાય છે. પિતે કેટલાક વર્ષથી વાનપ્રસ્થ થયેલ છે, ગરીબને મફત કાયદાની સલાહ આપવાની મંડળીના ૪૦ વર્ષથી ડાયરેકટર છે, ન્યુયોર્કમાં પ્રેકટીસ કરતા હતા. એમણે મારી સાથે બે કલાક બહું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેમે
કાંઈક પાર્વાત્ય રસથી વાત કરી. એ ધર્મમાં ઘણા આસ્તિક હતા અને હિંદવાસીઓ માટે એને ઘણું માન હતું. એ પિતે ચાલી ચલાવીને અમારી પાસે આવ્યા અને જાણે ઘણું જૂના મિત્ર હેય એમ વાત કરવા લાગ્યા. એની સ્ત્રી પણ ૭૦ વર્ષની ડેસી હતી. મહાત્મા ગાંધીજી માટે એણે ઘણું વાચેલું તે કહ્યું અને ઘણું વાત પૂછી. અમારી વાતમાં એને રસ ઘણો પડે અને બધા મુસાફરે અમારી વાત સાંભળી રહ્યા. બધાને પણ ઓછો વધતો રસ પડે. એણે ન્યુર્કના કાયદાની ઘણી વાત કરી અને મેં હિંદુસ્થાનના કાયદાની વાત કરી. બે કલાકમાં અનેક વાત કરી. પિતે નાના બાળકને ધર્મને ઉપદેશ કઈ રીતે આપે છે તેની નાની નાની વાર્તાઓ કહી, મૂર્તિપૂજા ઉપર ચર્ચા કરી અને જ્યારે મેં એમના Cenataph અને કથીલેમાં મૂર્તિપૂજા જ છે એમ કહ્યું ત્યારે તે જરા ક્યા, પણ પછી એણે મૂર્તિપૂજાની ભાવના સમજ્યા પછી એની આવશ્યક્તા સ્વીકારી.
ચારે તરફ દશ્યથી ભરપૂર સરોવર હતું. નાનાં નાનાં ગામે આવતાં જાય તેની રચના, તેની શેભા અને તેના સુડ મકાનને. દેખાવ આહલાદજનક હતા. ઇટાલીઅન લેકે કુદરતના સાંદર્યના અને કળાના ભક્તા છે. પર્વત નીચે અને સરેવર ઉપર ગામ બાંધવામાં કળાને અને કુદરતને કે સુંદર બેગ કર્યો છે તે પ્રત્યક્ષ દેખાયું. દરેક ગામની આગળ વનસ્પતિ નવપલ્લવ ખીલી રહેલી દેખાય અને એની મનને મોહ પમાડનારી રચના સરેવરની શોભામાં વૃદ્ધિ કરે. કેટલાંક મકાને નવીન ઢબનાં અને કેટલાંક આપણા ગામડાના મકાને જેવાં હોય છે. સરોવરમાંથી એ સર્વેને દેખાવ ઘણો સારો લાગે છે. સ્ટેશને એવાં સારાં રાખેલાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
ચુરાપનાં સંસ્મરણા
ઈટાલિ
કે જોઇને સતાષ થાય. વનસ્પતિને કળાથી શણુગારે છે. જંગલી ઝાડા કે વેલાઓ ગમે તેમ ઉગી જાય તેમ નહિ પણ તેને સરખાથી રાખેલાં, સરખે અંતરે વાવેલાં અને સરખાઇથી કાપેલાં ડ્રાય છે; એટલે કુદરત અને કળાના બરાબર સુયાગ કરેલો દેખાઇ આવે છે.
આ કામા સરાવરાત્રિને તાળે હાવાથી ઈાલીઅન સરાવર ગણાય છે. એ ધણું વિશાળ સરાવર છે.
અપેારે ૧૨-૪૫. કામા શહેરના સ્ટેશને સ્ટીમરમાંથી ઉતર્યાં. સામેજ હાટેલ મેટ્રાપોલ એન્ડ સુસી ( Hotel metropole & Suisse ) હતી ત્યાં ઉતર્યા. આ હાટેલ સરાવરના કાંઠા પર જ હતી, જીનેવ, માંટ્રે, ઇન્ટર લાકન, લ્યુસર્ન અને હ્યુગેતેામાં બધી જગ્યાએ સરાવરને કાંઠે હાર્ટલમાં ઉતર્યાં અને હાર્ટલમાં બેઠા બેઠા સરાવર જોયાં.
મુંબઈમાં દરિયાના ઉપયાગ એવીજ રીતે હારેલવાળાઓએ કર્યાં છે, માત્ર અહીં કેટલીક સુધડતા વધારે દેખાય છે.
સરાવરને કાંઠે હાર્ટલ ડાય તેની બહાર સાંજે બેસવાનું હાય છે, બપોરે ત્યાં ચા પીવાય છે. તે હોટલ બહારની જગ્યા પણ ઘણી સ્વચ્છ અને આકર્ષક રાખે છે. સાંજે ડીનર પણુ જેને એ હૉટેલના આંગણુાપર લેવું ાય તે ત્યાં લઈ શકે છે અને જેતે અંદર હાલમાં ડીનર લેવું હાય તે અંદર લઈ શકે છે. એનાં ટેબલ, ટેબલપરના લેપ, વિગેરે સર્વ સ્વચ્છ, સુધડ અને આકર્ષક હોય છે અને એના શેડ પણુ એવા સારા કે તે ચાલનાર પણ ડિભર દૂરથી જોઈ રહે. અહીં રસ્તાપર બેસી ખાવામાં કોઇની ‘નજર' લાગવાની બીક નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
કોમ હોટેલમાંથી દેખાવ
કે શહેરની વસ્તી ૧૨ હજારની છે. શહેર ઈટાલિમાં છે અને બંદર પર સ્ટીમરો આખો દિવસ આવજા કર્યા કરે છે. હજારો લેકો સ્ટીમર દ્વારા આવા કરે છે.
અમે ભૃગેથી રેલવે માર્ગે પણ અહીં આવી શકત. સીધી રેલવે મિલાન જાય છે, પણ ટીમની ટ્રીપ કરવા આ પ્રમાણે કુકવાળાએ ગોઠવ્યું હશે એમ અમે ધાર્યું અને અમને તેમાં ઘણી મેજ આવી. વળી લ્યુસની ઠંડીને કડકડાટ હજુ મનમાં હતું એટલે અહીંની સુકી ગરમી બહુ આવકારદાયક લાગી.
બંદરનાં સ્ટેશન સામે મોટે ચેક છે. હોટેલમાંથી બંદર જોયું હોય તે ચોપાટીને કિનારો જ લાગે. એના કાંઠા પર દિવાબત્તી પણ મુંબઇની પાટી જેવી જ થાય છે અને બાજુએ હેટેલે તે પાટીથી વાલકેશ્વરના રસ્તા જેવું વલણ લેતા લાગે. વળી સામે પર્વત પર કેબલ રેલવે ચઢ ઉતર કરે અને રાત્રે તેમાં દિવા થાય ત્યારે આ પર્વત સીમલાના પર્વત જેવો દેખાવ આપે. દેખાવે તે એટલા જોયા કે એમાંથી જેટલા યાદ રહેશે તેટલાં બીજાનું સ્મરણ કરાવશે. આનું નામ “સંસ્મરણે અને એ યાદ કરાવનાર તરીકેની જનાર પુસ્તકનું નામાભિધાન થયું છે અને તે દષ્ટિએ તે સાર્થક છે.
બપોરે જરા આરામ લઈ એક સ્પેશિયલ મેટર કરી. અહીંથી દૂર રેસી (Verese) કરીને શહેર છે, મિલાનથી ઉલટી બાજુએ છે, લગભગ ૬૦ માઈલ દૂર હશે ત્યાં ગયા. ત્યાં રસ્તે અનેક દશ્ય જોયાં. ખેતરે તે આપણું ખેતરે જેવાં જ. વેસી ગામ મોટું છે. ડુંગર ઉપર એક પાલાસ (Palace) હેટેલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫૪. યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈટાલિ છે ત્યાં જઈને દૂરથી ત્રણ મોટાં નાનાં સરોવરે જોયાં, ચા પીધી અને મોટરમાં પાછા કામે આવ્યા.
લેક (સરેરો), ડુંગરે, કુદરતી દેખા, વનરાજી, વૃષ્ટિ સંદર્ય અને કુદરત તથા કળાનાં અદ્ભુત મીલન-આ સર્વ જેવાને એ છેલ્લે પ્રસંગ હતું. હવે કાંઈ સરવરે આવવાનાં નથી. હવે તો ઈટાલીઅન કળા જોવાની છે. કુદરતને બદલે હવે મનુષ્યકૃત - કળાને ખ્યાલ કરવાને છે. તે વિચાર કરતાં કુદરતના દેખાવનાં કેટલાંક સારાં કાર્યો ખરીધાં અને હેટેલ મેપલમાં પાછા ફર્યા.
રાત્રે સરોવર અને ડુંગરનો દેખાવ ધારી ધારીને . દિવાઓ અને પ્રકાશ, સ્ટીમર અને મનુષ્યની મેદની, ચોક અને ટ્રામવે, સુંદર બગિચે અને સ્વચ્છ પગથી, ઘણું સુંદર મકાનો અને બજારની હાર જોતાં જોતાં થોડું વાંચી લખી સુઈ ગયા.
આજે ઓગસ્ટ માસનો પ્રથમ દિવસ હતો. રવિવાર હતા. સવારથી સેંકડે લકે સ્ટીમરમાં જતા હતા. રવિવારને અહીં સ્ટીમરની સહેલગાહ કરી ઉજવતા હશે એમ જણાયું. સ્ટીમરમાં મજાના બેન્ડ વાગે તે અમે હોટેલમાં બેઠા બેઠા સાંભળીએ. ઘણી સ્ટીમરે ગઈ અને દરેક ઉતારૂઓથી ચીકાર હતી. અમે પણ એ લોકોના આનંદી ચહેરા અને હાથમાં ખાવાની ટોપલીઓ લઈ જતા જોતાં હોટેલમાંથી તેમના આનંદમાં ભાગ લેવા લાગ્યા. આજે પણ તડકો મુંબઈ જેવો પડે છે અને ઠંડીનું સ્મરણ ચાલ્યું ગયું છે.
કમો ઈટાલિમાં આવેલું છે, છતાં ત્યાં સુધી મગજ પર અસર સ્વીટઝરલાંડની જ રહે છે, કારણકે એના સંદર્યનું સ્વીટઝરલાંડના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિરતની બહાર
૨૫૫
સંદર્ય સાથે સામ્ય છે. સ્વીટઝરલાંડમાં અનેક પર્વતે દેખાવો અને શહેરો જોવા લાયક છે. એની વિગત માટે કોઈ પણ સારી ગાઈડ બુક લેવી અને એક સ્વીટઝરલાંડનો નકશો પણ લેવાની જરૂર રહે છે. ખાસ કરીને આગ્સના ઉંચા શિખરે અને હાઈન નદીના ધોધ (ફેક્સ) બહુ જોવા લાયક છે. દરેક જગ્યાએ હેલની પૂરતી સગવડ છે અને આનંદ કરવા નીકળેલા મુસાફરોને શાંતિ મળે, આરામ મળે અને યાદ તાજી રહે એવા અનેક પ્રસંગે સ્વીસ પ્રજાએ તૈયાર કરેલા છે. એના મોટાં જગલોને નાશ કરવામાં આવતું નથી, એના કુદરતી સૌંદર્યને બગાડયા વગર એની શોભામાં મનુષ્યકૃત રોજના દ્વારા વધારે કરવામાં આવે છે. અમને એમ લાગતું હતું કે આ પ્રદેશમાં શિયાળામાં મજા નહિ આવતી હોય, પણ અમને કહેવામાં આવ્યું કે શિયાળામાં પણ અહીં રમત ગમતો ઘણી થાય છે અને તે જોવા અથવા તેમાં ભાગ લેવા દેશપરદેશથી અનેક સહેલાણીઓ આવે છે. સેંટ બરના પાસ ખાસ જોવા લાયક છે. બર્મીઝ એબરલેન્ડનું ઈન્ટર લાઇન તે જરૂર મુખ્ય ભાગ ભજવે છે અને ઝુરિચ બને અને તે પણ જરૂર જોવા લાયક છે. ત્યાંથી બીગ અને ઝરમાટ પણ જરૂર જવા લાયક છે અને ઝરમાટમાં ગયા પછી ગેરનાર ગ્રાટ જરૂર જવા લાયક છે. એની ઉંચાઈ ૧૦૨૪૦ ફીટ છે અને ત્યાં અસાધારણ દશ્ય છે. મારે વખતને સંકોચ હતો તેથી કેટલીક અગત્યની જગ્યાઓએ હું જઈ શક્યો નહિ. જેટલું જોયું તેટલાનું જ વર્ણન લખ્યું છે. ખરી રીતે હવે ઇટાલિમાં પ્રવેશ કરીએ છીએ.
કોમના સરોવરને છેલ્લે નિહાળી લીધું. કેમે como) સરવર ઈટાલિમાં જ છે પણ અહીં સુધીનું કુલ સૃષ્ટિસંદર્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ સ્વીટઝરલાંડ જેવું હતું તેથી અમારી નજરે સ્વીટઝરલાંડ આજેજ છોડીએ છીએ એમ લાગતું હતું.
સ્વીટઝરલાંડની વસ્તી ૪૦ લાખની ગણાય છે. આ પ્રજાનાની છે પણ ઘણી ઉદ્યમી છે. એની હોટેલ ઘણું સુંદર અને સારી વ્યવસ્થાવાળી હોય છે. હોટેલનાં સ્થાને પણ બધી જગ્યાએ મેટા સરોવર ઉપર આવેલાં છે અને તેમની સામે ઘણું સારે બગિચે હોય છે એટલે એકંદરે કુદરતનાં સંદર્ય સાથે મનુષ્યકૃત ખૂબિઓનું મિલાવટ બહુ સુંદર દેખાય છે. હેલના ભાવ આકરા તે ખરા. લડાઈ પહેલાના ભાવે કરતાં લગભગ બેવડા છે પણ સગવડ ઘણી જળવાય છે. હિંદીઓની સગવડ પણ બહુ સારી રીતે જાળવે છે; જરા પણ ભેદભાવનું નામ નહિ અને આપણે વેજીટેરીઅન તરીકે રહેવાનું જણાવીએ એટલે તે પ્રમાણેની બધી સગવડ ખાસ કરી આપે છે. એને જુદે વધારે ચાર્જ કાંઈ આપ પડતો નથી.
આ સૃષ્ટિસંદર્યમાંથી નીકળી હવે મનુષ્યકૃત ભાઓ અને કળાના નમુનાઓ જેવા જવાનું હતું. જંગલ, પહાડ, નદી, સરાવર, વહેતાં ઝરણું, ઝાડ, વૃક્ષ તથા ઘનઘટાને બદલે મેટાં શહેરેની ધમાલમાં પડવાનું હતું. એક વાત મને ચોક્કસ લાગી કે જે પ્રથમ ઇટાલિઈ પછી સ્વીટઝરલાંડ ગયે હેત તે વધારે સારું હતું, ઇટાલિમાં સૃષ્ટિસૌંદર્યને સ્થાને સ્થાપત્ય કળાના અને શિલ્પના ઘણુ નમુનાઓ જેવાના હોય છે, તે જોયા પછી જે સૃષ્ટિસંદર્ય જોવાનું થાય તે વધારે રસ આવે. બીજી વાત એ પણ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે સ્વીટઝરલાડમાં બનતા સુધી અજવાળીઆ પક્ષમાં જવાય તે વધારે સારું. તેમાં પણ આઠમથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિલાન શાંતિમાંથી ધમાલમાં ૨૫૦ પુનમ સુધી વધારે બહાર આવે છે. જો કે ત્યાં અજવાળિયામાં ચંદ્રની સ્ના હેયજ એમ ધારવાનું નથી, કારણ કે વાદળાને. ભય તે જરૂર રહેજ; પણ અજવાળિયામાં ચંદ્રાસ્નાને પ્રકાશ સરોવરમાં પડતે જોવાની તક (ચાન્સ) રહે છે અને સરોવરમાં રાત્રે આનંદસહેલ (એકસકર્ઝન) થઈ શકે છે. આ બન્ને સૂચના લક્ષમાં રાખવા જેવી છે. હું તે ત્યાં વદ પક્ષમાં ગળે હતે એટલે આ લાભ મને મળી શક્યો નહિ.
ઓગસ્ટની ૧ લી તારિખે રે ૩ વાગ્યે કોમેના સ્ટેશન પર આવ્યા.
ત્યાંથી મિલાનને રસ્તે ૧ કલાકને છે. ગાડી જરા મેડી હતી. ઇટાલીઅન રેલવેનાં છિને ઘણું મોટાં અને ગાડીઓ ચીકાર હોય છે.
સિલાન-Milano. સાંજે પાંચ વાગ્યા પછી મિલાનનાં સેંટ્રલ સ્ટેશને ઉતરી, સ્ટેશનથી પાંચ મીનિટને રસ્તે “હેલ ડને(Hotel du. nord)માં ગયા. આજે રવિવાર હતું એટલે બજારે બધાં બંધ હતાં. બાજુમાં એક નાને સુંદર બગિચે હતો ત્યાં ફર્યા. - મિલાન શહેરની વસ્તી સાતથી આઠ લાખની છે. શહેર ઘણું મોટું અને મુંબઈ જેવું લાગે છે. અહીંનાં ઘરે ઉપર કાળાશ
૧૭
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮ ચુપનાં સંરમર ઈટાલિ નજીવી અને મુંબઈ જેવું બધે ઝાકઝમાળ લાગે છે. શહેરના રસ્તાઓ પણ સારા છે. ઘરને ત્રણ અથવા ચાર માળો હોય છે. લબાડ પરગણાનું ઇટાલિનું આ મુખ્ય શહેર છે. શહેરમાં વેપાર પણ સારે છે અને શહેર સુઘડ અને સુંદર દેખાય છે. શહેરમાં પ્રમ, ટેક્સી તથા ગાડી ઘણી મળે છે અને ભાડાના દર રીતસરના છે. એનું ઈટાલીઅન ભાષામાં નામ Milano મિલાને છે. એમાં રેશમ વિગેરેનાં ઘણાં કારખાનાં છે અને એમાં ધનવાને પણુ ઘણુ વસે છે. ઈલિમાં એ કારણે આ શહેરની અગત્ય ઘણું ગણાય છે. એને ઈતિહાસ પણ ઘણે જાતે છે.
હેલની બહાર મેટે ચેક અને તેની બહાર મેટ દરવાજે છે. આજે સાર-ઉઘાડવા દિવસ હોવાથી જમવાનું સાંજે એ ચેગાનમાં હતું. એમાં વીજળી પણ ગોઠવી છે એટલે દરેક ટેબલની નીચેથી પ્લગ દબાવવાથી વીજળી આવે છે અને જમતાં હોએ ત્યાં એક સાથે દિવા થઈ જાય છે. ટેબલ લેપ ઉપરના શેડ પણ ઘણું સરસ હોવાથી આખો દેખાવ રમણીય થઈ રહે છે.
બીજે દીવસે સવારે ઉઠી કુકની સવારની સહેલગાહ લીધી. સર્વથી અગત્યનું સ્થળ અહીં ડમોનું દેવળ છે. Piazza del duomo નામના લતામાં તે આવેલું છે. એ મંદિરનું દેવળનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. એનું ચિત્ર જેવાથી પણ એને ખ્યાલ આવી શકે તેમ નથી. એની બરાબર સામે વિર ઈમેન્યુઅલનું ઘણું સુંદર પુતળું છે. એના દરવાજા લેઢાના છે. એના ઉપર આખું બાઈબલ લોઢાના ઉતાર કામમાં ઉપાડયું છે. એ દરવાજે ઘણી કારિગીરીવાળે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિલાન
ડુમાનું દેવળ :
૨૫૯
એ કેથીડલની લંબાઈ ૧૬૨ વાર અને પહેાળાઈ ૯૬ વાર છે. રસ્તાપરના મુખભાગ ( facade ક્રૂસેડ) ૭૩ વાર છે. એનાથી વધારે માટાં માત્ર બે દેવળા દુનિયામાં છે એમ ત્યાં કહેવામાં આવ્યું: એક રામનું સેટપીટર અને બીજું સ્પેનનું સેવીલ થીફૂલ. એ દેવળની બહારનીજ શાભા એવી સુંદર છે કે દૂરથી જોતાં એ માણુસને મેહમુગ્ધ બનાવી દે. જખરા અણીદાર મિનારાઓ (સ્પાયરા) અને સીધા આરકા છે. લંડનનું સેટોલનું દેવળ આની પાસે કાંઇ હિસાબમાં નથી. એનાં સ્થાપત્ય અને શિલ્પ અદ્ભુત છે. એમાં વચ્ચે બાવન થાંભલા છે તે પ્રત્યેક એક સળંગ આસના છે અને ધણા ઊંચા અને પહેાળા છે. દરેકની ઊઁચા! લગભગ ૮૦ ફીટ જેટલી હશે. રસ્તાપરથી-ઘુમટ (ડામ)ની ઊંચાઈ ૧૫૫ શીટ છે. એમાં રસ્તાપરનાં અને અંદરનાં મળીને બે હજાર પુતળાં મૂક્યાં છે. અંદર દાખલ થઇ નજર કરે તા માણસ મુગ્ધ થઇ જાય એવી એની સ્વચ્છતા અને એવું શિલ્પકામ છે. હજારા માણસા એક સાથે બેસી શકે એવે એના અંદરના રંગમંડપ છે. એ મંદિરને ઈ. સ. ૧૩૮૬ માં બાંધવા માંડેલું. એ આખું આરસનું છે, ઘણું ભવ્ય છે અને અતિ આકર્ષક છે. એની પાસે જઈએ ત્યારે શિલ્પના નમુના કેવા હાય તેના ખ્યાલ આવે છે. કદાચ રાણકપુરનું જૈન મંદિર આથી પણ મોટું હશે પણ આપણી પાસે કાંઇ ફાટા નહિ કે સાપ નહિ એટલે કલ્પના ઉપર નિભાવવું પડે. આપણી ખરી કિમતી ચીજોની આપણે પૂરી જાહેરાત પણ કરી શકતા નથી એ ખરા ખેદન વિષય છે. આપણાં ભવ્ય મશિનાં વર્ણનનાં પુસ્તકો અને ચિત્રસંગ્રહ (આલ્બમા) હાય તો આપણા પૂર્વજો આપણને કેવા વારસા આપી ગયા છે તે જરા ખતાવી શકાય, દુનિયાને એના ખ્યાલ પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
સુરાપનાં સંસ્મરણા
ઈટાલિ
આપી શકાય. આ જમાનામાં એ પ્રકારે જાહેરાત કરવાની જરૂર. છે. હજારા મુસા આવે તે દેશને સમૃદ્ધ કરી જાય છે અને આખી દુનીઆમાં પ્રશંસા થતાં ઉત્તેજન મળે છે.
ડુમાનું દેવળ ૧૩૮૬ માં બાંધવા માંડેલું તે કારીગર અને માલીકા વચ્ચેના મતભેદ વગેરે કારણે વચ્ચે કામ બંધ યું. આખરે સને ૧૫૦૦ માં પૂરૂં થયું. એમાં જે પુતળાં છે તે અદ્ભુત છે. એનું શિલ્પકામ ગાથીક (Gothic) છે, આખુ મંદિર આરસનું છે, જોયા વગર એને ખ્યાલ આવવા મુશ્કેલ છે. આવું સુંદર મંદિર યુરેાપમાં અત્યાર સુધી એક પણ જોયેલું નહિ એથી અને બહુ બારીકાઇથી જોયું. એના દરવાજાથી માંડીને આખા અંદરના ભાગ પ્રભાવ પાડે એવા સુંદર છે. Lofty ! Majestic ! એવા શબ્દો મુખમાંથી નીકળી ગયા વગર રહે નહિ.
એની બહુ નજીકમાં Della Scalla ડેલા સ્કાલા નામનું મેટું આપેરા નાટયગૃહ છે. એ આખી દુનિયામાં મેટામાં માટું નાટયગૃહ છે અને અત્રેની સરકારને તાખે છે. પણ એ મે માસની આખરે બંધ થાય છે. એમાં નાટક થાય ત્યારે બહુજ સુંદર થાય છે એમ કહેવાય છે. અમને તે જોવાના લાભ મળ્યા નહિ;
લિઓનાર્ડો ડીમ્પીન્ચી (Leonardo de Vinchi)નું સ્મારક (મેન્યુમેન્ટ) ત્યાર પછી જોયું, ડામે અને આ મેન્યુ મેન્ટના દરવાજા પર જે કાતર કામ લેઢામાં ઉપસાવ્યું છે તે અજબ છે. આખું બાઇબલ ચીતર્યું છે. દરવાજા જાણે આજેજ બનાવ્યા હાય તેવા ચેખા લાગે છે.
એની બાજુમાં સાંટા મારી (Sta Marla delle
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિલાન
લાસ્ટ સપરનું ચિત્ર
Grazic) આવે છે. એમાં લાસ્ટ સપર (Last supper) છેલ્લાં ભોજનનું ચિત્ર ડી વીન્ચીનું ચીતરેલું જોવાલાયક ગણાય છે. એ ચિત્ર બીસ્માર હાલતમાં છે. એ જગ્યાએ વચ્ચે નેપલીઅનના સમયમાં ઘેડા બાંધવામાં આવતા હતા. કેટલીકવાર, મેટી જગ્યાઓના શા હવાલ થાય છે તે જાણવા જેવું છે. એક માણસને એ જગ્યાએ નીચેથી બારણું કરવાનો વિચાર થેયે એટલે આવા અનુપમ ગણાતા ચિત્રને નીચેનો ભાગ કાપી નાખી બારણું મૂકયું. પુરાણી ચીજોને આવી રીતે અજ્ઞાનથી નાશ થાય છે. એ લાસ્ટ સપરનું ચિત્ર એટલે જીસસ ક્રાઈસ્ટને કેસપર ચઢાવ્યા તે પહેલાં તેમણે પિતાના શિષ્યો સાથે જે છેલ્લું સપર-જમણ લીધું તેનું એ ચિત્ર છે. એમાં ખૂબિ એ છે કે એ વખતે એના બધા શિષ્યો હાજર છે. જેનાં મનમાં ૫ટ હતું તે જુડાસને તે ચીતર્યો છે. દૂરથી ભાવ એ બતાવ્યું છે કે જાણે ભાણ પર પીરસેલી વસ્તુઓ આબેહુબ પડેલી લાગે. ચિત્રકામ સુંદર છે. એ ચિત્રની હજાર નકલ થઈ છે. દરેક ચિત્રશાળા જેવા જઈએ ત્યાં લાસ્ટ સપરનું ચિત્ર તે જરૂર હોયજ. .. via en 1 9474 (Brera palace) 3. Piazza de Breraના નામથી ઓળખાય છે. એ મિલાનની સારામાં સારી ચિત્રશાળા (પીચર ગેલેરી) છે. એમાં બહુ સારું ચિત્રો છે. લિઓનાર્ડો ડીવીચીના શિષ્યોનાં ઘણું સુંદર ચિત્રે એમાં છે. ખાસ જોવા લાયક ચિત્ર સેંટ જોસફ અને વરછન મેરીનાં લગ્નનું છે. એ રાફેલ (Raphael)નું અતિ સુંદર ચિત્રકામ ગણાય છે. ગીડરિનિ (Guidorini)નું સેટપીટર અને સેંટપલીનું ચિત્ર પણ સુંદર છે. આલબાનિનું ડાન્સીંગ કયુપીનું ચિત્ર પણ એટલું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
જ વખણાય છે. આમાં એક બેસી નામના ચિતારાએ વીચીના લાસ્ટ સપરનાં ચિત્રની નકલ મૂકી છે પણ અસલ પાસે એની. કાંઇ કિમત નથી. આ પીકચર ગેલેરીમાં પાર વગરના ખડે છે. સાત એરડા તે એકલા લોમ્બાર્ડ અથવા મિલાન સ્કૂલનાં ચિત્રનાં. છે અને ઘણું ચિત્ર ખાસ જોવા લાયક છે. દીવસેની ફુરસદ હેય. તેજ આ ગેલેરી ધારી ધારીને જોઈ શકાય. ટીશીયન (Titlan) નામને ચિત્રકાર તથા બીજા ઘણા ચિત્રકારે આ લબાડ સ્કૂલના થઇ ગયા, તેના જેવા લાયક ચિત્રના નમુના આ ચિત્રશાળામાં છે. અહીં બીજી ઇટાલિયન સ્કૂલનાં ચિત્રોના પણ ત્રણ ઓરડા છે. કેટલાંક ભીંત ઉપરનાં ચિત્રકામ ફેસ્ક-પણ મજાનાં છે.
અહીં સુલેહની કમાન arch of peace (Sam-- pione) બહુ સુંદર છે. એની નીચે થઈને પસાર થઈએ ત્યારે પિરિસની આર્ચ-માનવાદ આવ્યા વગર રહે નહિ. અરિના (arena) આંગણુ–સામેથી દેખાય છે. સેંટ એટેરજીઓ (St. Eustorgeo)નું દેવળ અને સેંટ એ જીઓનું દેવળ ઉપર ટપકે જોઈ નાખવા જેવાં છે. .
મિલાનમાં મને સૌથી વધારે આકર્ષક સ્થળ એનું કબ્રસ્તાનસીમેટરી (Cemetery) લાગ્યું. એનું નામ Cimeter. Monumentale છે. એ શહેરથી દેઢ માઈલ દૂર છે. જરૂર જોવા જેવું છે. એ ડુમથી ચઢતું ન હોય તે પણ એની. અગત્ય જરા પણ ઓછી નથી. એણે પચાસ એકર જમીન રેકી છે. એને દાખલ થવાને દરવાજે ઘણે સુંદર છે. અંદર એકએકથી. ચઢીઆતી લગભગ આઠસે કબરો છે. એ નાની મોટી દેરીએ જેવી હોય છે, દરેકના આકાર જૂદા હેય છે, દરેક કળાથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિલાન
પ્રસિદ્ધ કબ્રસ્તાન
ભરપૂર અને શિલ્પના નમુના રૂપ છે. કેટલાક પર પૂતળાં મૂક્યાં છે. કોઈ દીકરી માતાને યાદ કરે છે, કોઈ પત્ની પતિને રડે છે, દરેક ભાવ અજાયબીમાં ગરકાવ કરે તેવા છે. કેટલીક દેરીઓ નાની છે. કેટલીક ઘણી મેટી છે. કરોડો રૂપિયા ખરચીને સ્મરણસ્તંભે ઊભાં કર્યા છે. કુટુંબવાર કેટલીક સ્તુપ છે જેની અંદર દાટવાની જગ્યા હોય છે. પત્નીને દાટી હેય તે પડખે પતિની જગ્યા ખાલી રાખી હેય. ઘણીખરી દેરીએ કરારા આરસની અને કઈ કઈ ગ્રેનાઈટ, ભારે રંગબેરંગી રશીઅન આરસની છે અને દરેક જોવા લાયક છે.
અખંડ શાંતિને શોભે અને વધારે તેવાં ઝાડે, વચ્ચે સુંદર રસ્તા અને આખે દેખાવ ન ભૂલી શકાય તે, બહુજ શાંત, ગંભીર, કરૂણા ઉત્પન્ન કરે તેવો અને અખંડ શાંતિનું ભાન કરાવે તે છે. એમાં ઝાડે પણ કબ્રસ્તાનને વેગ્ય નાખ્યાં છે. કેટલીક જગ્યાએ ચેરીટિને ચીતરી છે, કોઈ દીકરી આંસુ પડે છે, એક જગ્યાએ હળ લઈને એક માણસ હાંકે છે, કાંઈ દેખાવેને તે પાર નથી. એક ગુજરાતની લેખિકાએ એ જગ્યાએ ભરવું પસંદ કરેલું તેમાં તેણે કાંઇ વધારે પડતું લખ્યું હોય તેમ લાગ્યું નહિ. અખંડ ગંભીરતા ઉત્પન્ન કરે, મરણની શાંતિને ભાસ આપે એ એને આખે આકાર છે. એના કેટલાંક ચિત્ર લીધાં છે તે જરૂર જોવા લાયક છે. વર્તમાન મિલાની શિલ્પના નમુના તરીકે આ સર્વ સ્તુના ફોટા સંગ્રહી રાખવા લાયક છે.
બપોરે મારા મિત્રના આડતીઆને મળવા બજારમાં ગયા. ત્યાં બજાર વચ્ચે મારકેટ જોઈ. એની ફરસબંદી પથ્થરની પણ રંગીત છે. એની ઉપર ચાર માળ ઉપર કાચને કમાનદાર મકાન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
સુરાપનાં સંસ્મરણા
ઈટાલિ
વાળા રસ્તા (આર્કેડ) બનાવ્યાં છે. અમે ઉપર ઊભા ઊભા માણુસાને આવતા જતા જોયા તે અજબ દેખાવ લાગ્યા. આવે ભવ્ય આર્કેડ કઈ જગ્યાએ જોવામાં આવ્યે નથી. ત્યાં ગાડી ધાડા મોટર આવી શકતા નથી પણ હજારો માણસો આવજા કરે છે અને બાજુમાં કાફે હાઉસેા વિગેરે છે. એની આંધણી કેવી રીતે કરી હશે તે સમજવું મુશ્કેલ પડે તેવું છે. એમાં વળી અનેકભાવવાહી ચિત્રામ કરેલ છે. એ આર્કેડ નીચે કલાકા એસી રહીએ તા પણ કંટાળા આવે તેવું નથી. એક તેા મિલાન મોટું શહેર એટલે હજારા લોકેાની અવર જવર રહી અને તેમાં બાટસર દીપે તેવા આર્કેડ એટલે બહુ શોભા જામે છે. મિલાન જનારે આ બજારના આર્કેડ જરૂર જોવા જેવા છે.
પેવી. પછી અમે ખાસ મેટર કરી પેવીઆ (Pavia) ગયા. પેવીના રસ્તાનું સમારકામ ચાલતું હતું તેથી રસ્તા ત્રણે ખરાબ હતા એટલે અમને જરા અગવડ પડી. રસ્તા એક મેટી કુનાલ–નહેરની બાજુમાં છે. નહેર ટેટ મિલાન સુધી જાય છે અને તેમાં નાનાં વડાણા અને મછવા ચાલે છે. ચલાવવાની સુગવડ એટલી કે રસ્તાપર માજીસ એક દોરડું હાથમાં રાખી આખા મળવાને પાણીમાં ખેંચી જાય એડલે ગાડા ખરચના ધણા ખચાવ ચાય છે.
પેવીઆમાં સરઢોસા ડ” પેલીઆ Certosa di Pavia નું દેવળ અદ્ભુત છે. એમાં લગભગ વીથ ગેાખામાં જે ચિત્રકામ કર્યું છે તે અનુપમ છે. ઘણાં ચિત્રા તા જડાવ—Mosaic– કામનાં છે એટલે આપણને દૂરથી ચિતરેલ લાગે પણ મોઝેકના પંચગી નાના ટુકડાનાં-એ ચિત્રા બનાવેલાં છે; અજબ કારી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ યુરોપનાં સંસ્મરણે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
મિલાનની સિમેટરીમાંનું એક સ્તૂપ (ઈટાલિ).
[પૃ ૧૬૪.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિલાન
સાસા ડ પવીત્યા
ગિરીવાળા કળાકાર હોય તે જ એ ચિત્રે કરી શકે. ઘણુંખરાં બાઈબલનાં ચિત્રો હતાં અને દરેક ગેખ-રૂમમાં એક આરસને ઘણી સારી નકશીવાળા (ઓલ્ટર) ભેગ ધરાવવાની જગ્યા હતી. એ નકશી બહુ જોવા લાયક હતી. આ દેવળ ખાસ જોવા લાયક છે અને મિલાન આવનારે અરધો દિવસ એ જેવા પાછળ પણ ગાળવા જેવું છે. ટ્રેનમાં જવું ઘણું સસલું પડે છે. એ મંદિર ૧૩૮૬ માં ગીવાની વસ્કેન્ટી નામના ડયુકે બંધાવેલું કહેવાય છે. એનું ઘણું સુંદર ચિત્ર પણ ત્યાં છે. એના વચ્ચેના ભાગમાં એક સુંદર ચિત્ર છે તેનું કામ અજબ છે. એના (acade) મુખભાગમાં ગોથીક અને રેમન સ્ટાઈલ છે. સેંટ સેબાચીઅન અને સેંટ ક્રિસ્ટોફરનાં ચિત્રો અંદર દાખલ થતાંજ આવે છે તે પણ બહુ ભાવવાહી છે.
પિવીઆ જંગલમાં આવેલું છે. જ્યાં આ દેવળ છે ત્યાં તે સે દેહસે ઘરજ છે. નહેરની ઉપર આવેલું છે. એને Wilderness of beautiful workmanship કહેવામાં આવે છે. અતિ સુંદર કારગિરી જગલમાં પડી છે.
ત્યાંથી પેવીઆ શહેર પાંચ માઈલ દૂર છે. એમાં ૧૩૦૦ ની સાલથી સ્થપાયેલી ઇટાલિની જૂનામાં જૂની યુનિવર્સિટિ છે. અમે એ યુનિવર્સિટિ પણ જોઈ અમે ખાસ એક પ્રોફેસરને મળવા ગયા હતા. એ ન મળ્યા પણ એમને ઘેર જઈ આવ્યા. આજના આખા દિવસમાં ઘણું મહત્વની જગ્યાએ જોઈ ડુમે, સીમેટરી અને પેવીઆનું દેવળ એ ત્રણે ખરેખર જોવા લાયક હતા.
સાંજે પાછા હટેલ ડુડમાં આવી હટેલની બહાર પણ કંપાઉન્ડની અંદર ટેબલ બીછાવેલાં હતાં તે પર જમ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે ઇટાલિ રાત્રે ૧૦-૪પ નીકળવાનું હતું. વેગેલી (Wagonality કારમાં બેઠા. એ ગાડીમાં દરેક કમ્પાર્ટમેન્ટમાં બે ઉતારને બેસવાની સગવડ હોય છે. અંદરની સગવડે ઘણે અને કાર સલૂન જેવીજ લાગે. એને International Car પણ કહે છે. એમાં રાત્રે સુવાની ઘણું સરસ સગવડ હેય છે. યુરોપમાં બિસ્તરો લઈને મુસાફરી કરવાની હતી જ નથી. સૂવું હોય તે પૈસા આપવા પડે અને પૈસા આપે તે ઓઢવાનાં તથા ઓશીકાં વિગેરે સર્વ મળે અને નહિ તે બેસી રહેવાનું. મતલબ બિસ્તરાને તે કશે. ઉપયોગ ત્યાં છેજ નહિ.
વાગેલી કારનું વર્ણન આગળ કર્યું છે. એમાં બધી જાતની સગવડ હોય છે અને ટુવાલ કે પીવાના પાણીની કે વાંચવાની નાની લાઈટની સગવડ પણ ભૂલ્યા નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફરેન્સ (Florence)
Italian Name 'Firenze.' Dis. Roman Name · Florentia' alkohani.
મંગળવારે સવારે ૭-૩૫ ફલેરેન્સને સ્ટેશને ઉતર્યા. ઉંધવામાં રાત્રે જરા પણ અડચણ હતી જ નહિ, કારણકે સ્લીપીંગ કારમાં પૂરતી સગવડ હોય છે. ટ્રેનમાંથી ઉતરી “હોટેલ બાલીઓની'' (Hotel Bagioni) માં સવારે આઠ વાગ્યે પહોંચ્યા. જરૂરી નિત્યકર્મથી પરવારી તુરત કુકની ઓફીસમાં જઈ સવારની તથા બરની સહેલગાહની ટીકિટો બદલી લીધી. કુકની ટુર સવારે ૮-૩૦ દરેક જગ્યાએ શરૂ થાય છે અને ૧૨ાા કે ના વાગે, બંધ થાય, પાછી ૨ થી રા વાગ્યે શરૂ થઈ ૬ વાગ્યે પૂરી. થાય; એની બુકો, ગાઈડ અને ગાડી બધું તૈયાર હેય. અમારેતે. એની ઓફીસે જઈ વાઉચર બતાવી ટીકિટ લઈ ગાડીમાં જ, બેસવાનું હતું.
ફલોરેન્સ મોટું શહેર છે. એની વસ્તી ૧૫ર૦૦૦ ની કહેવાય છે. એને La Bella સુંદર શહેર' વાજબી રીતે કહે છે. અગાઉ ટસ્કનીની ગ્રાંડચીની એ રાજધાની હતું. અત્યારે એ પરગણાનું મુખ્ય શહેર છે. એના ઘરની બાંધણી સુંદર છે અને કેટલીક જગ્યા ખાસ જોવા લાયક છે. ફલોરેન્સની કળા વખણાય. છે અને ચિત્રકામમાં એની સ્કૂલ-શાખા-જૂદી છે. જો કે ઈટા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
લીઅન કળામાં તેને સમાવેશ થાય છે છતાં એની શાખા જૂદી હેવાનું કારણ એ છે કે એના ચિતારા મુખનો વિભાગ સારે ચીતરવામાં બહુ કુશળતા બતાવતા હતા. ઇટાલિની કળા આ શહેરમાં ભર યુવાવસ્થામાં આવી એમ કહેવાય છે. જેટલું એ કળાની બાબતમાં અગ્રગણ્ય શહેર છે તેટલું જ ભાષાસાહિત્યમાં પણ એનું સ્થાન સુંદર છે. ફલોરેન્સ આરને (Arno) નદિને કાઠે આવેલું છે.
ફરેન્સમાં મેડિચિ (medici) નામના યુકેનું ઘણા વર્ષ રાજ્ય રહ્યું. મેડિચિ કુટુંબે પિપ પણ આપ્યા છે એટલે કે બે પિપ મેડિચિ કુટુંબના થયા છે. ફલોરેન્સ ખરેખરૂં એના પંદરમી સદ્દીના ત્રણ મહાન કળાકારે માટે વખણાય છે. માઇકલ એજે ( Michael Angelo ) ell MIBE se alien Leonardo da Vinci અને રફેલ Raphael એ ત્રણે ફરેન્સના ખર જીવન હતા. બીજા ટાડીઓ અને કાશીઓ વિગેરે પણ ઘણું જાણુતા ચિત્રકારો અને શીલ્પીઓ ત્યાં થયા છે, પણ પંદરમી સદ્દીનું નર તે ઉપરના ત્રણ ગણાય છે. વળી ઇટાલિમાં ઇ. સ. ૧૪૨ માં Renaissance “નવજીવન’ આવ્યું તે વખતે કળાવિભાગમાં જે મોટો ફેરફાર થય, કળાની નવીન દિશાઓ ખીલી અને જૂના ઝભાઓ ઉતારી નાખ્યા તેને માટે પણ ફલેરેસને ઘણું માન ઘટે છે. એના ખરા ઉદ્ધારક મેડિચિ અને તેનું કુટુંબ હતું. ફલેરેસ ઉપર તેમને દર ઘણું પેઢી સુધી રહ્યો. શીલ્પકામ અને પુતળની કારીગરીમાં પણ ફલેરેન્સે પંદરમી સદીમાં સારે ભાગ ભજવ્યું, પણ અંતે માઈકલ એંજેલો રેમ ગયો અને ત્યાર પછી ફરેન્સની સ્કૂલમાં ખાસ છવ જેવું રહ્યું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફરેન્સ લા બેલાની કળા નહિ. પુતળાના શિલ્પી તરીકે ડોનાલ્લે (Donatallo)નું નામ પણ ઘણું મશહુર છે અને એ માઈકલ એજેની પહેલા થયો હતો. વીરેશીઓ Verrocchio પણ ચિત્રકાર તરીકે સારું નામ મૂકી ગયો છે.
આજે સવારે ગાડી કે મોટર નહતી. ચાલીને જવાનું હતું. નજીકમાં જ બધે ફરવાનું હતું. સાથે રસાલો ઘણો મોટે હતે. જેનારા લગભગ ૮૦ હશે અને ગાઇડ એકજ એટલે જેટલું સંભળાય તેટલું સાંભળવાનું રહ્યું. અને જોવા આવનારામાં અમેરિકન ડેસીઓ વધારે, એટલે મર્યાદા બરાબર જાળવવી પડે. બપોરે ગાડી મળવાની હતી. સવારે તે લગભગ ચાર કલાક કરવાનું અને ઊભા રહેવાનું જ હતું.
ફલેરેન્સના પ્લાન-નકશા અમને હોટેલવાળાએ આપ્યા હતા, તેને અનુસાર ચાલી અમે તદન અજાણ્યા હતા છતાં કુકની ઓફિસ શોધી કાઢી.
કવિ, ચિત્રકાર, શિલ્પી અને સ્થાપત્યકારના આ City of Flowers ફૂલના શહેરને માટે એક કવિએ લખ્યું છે કે – Where'er our charm'd and wondering gaze we turn, Art History & Tradition wait to claim Our deepest thought: statues and marble groups Adorn the streets; the very stones have tonguesThe holy fanes, the towers, are eloquent.
આ કવિતાને ભાવ ફરેન્સમાં ફરતી વખતે બરાબર દેખાઇ આવે છે. હાટેએ અહીં Divina Comedia લખ્યું, કેશીઓએ અહીં Decamerone લખ્યું, માટે રાજ્યનીતિન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦ યુરોપનાં સંસ્મરણે ઈટાલિ મેકીઆવેલી Mechhiavelli અહીં થઈ ગયું અને મે ખગોળવેત્તા ગેલીલીઓ Galileo આ ભૂમિને પુત્ર હતે.
અમે શહેર જેવા ચાલ્યા. સર્વથી પ્રથમ મે (Duomo or Meria dal fiore) નામનું કથીરૂલ જોયું. એનું કામ સને ૧૨૯૮ માં શરૂ થયું હતું. એને ઉપરને ઘુમટ (ડેમ) ઘણે જબરો ગણાય છે અને પરદેશથી અનેક શિલ્પીઓ એને જોવા માટે ફરેન્સ ખાસ આવે છે. ઉપર સુધીની નીચેથી ઉંચાઈ ૩૫૬ ફીટ છે. એ દેવળ જોવા લાયક છે. થાંભલા ઘણા જબરા અને ખાસ કરીને એનાં ઝનાં બારણું બહુ જોવા લાયક છે. એની બાજુમાં બેરીસ્ટ્રી Baptistery અને કેપેનાઇલ Campanile બને શિલ્પની નજરે જોવા લાયક છે.
રસ્તાના ચેકમાં કેટલાંક ઘણું સુંદર પુતળાં છે. એ દરેક ધારી ધારીને જોવા લાયક છે. એમાં લડત લડાયક યોહે | (gladiator) વિગેરે કેટલાંક પુતળાં બહુ સુંદર છે. ફલેન્સમાં માઈકલ એંજેલોએ ઘણાં કામે આરંભેલાં પણ એને પોપે રેમમાં બેલાવી લીધે તેથી તે કામે અધુરા રહી ગયાં છે. આવાં અધુરાં કામે પણ જોવામાં આવે છે. જે પૂતળાં બનાવતું હતું અને ચિત્રકાર તરીકે પણ જબરો હતા. એ ચેકમાં મ્યુનને ફુવારે બહુ સુંદર છે.
ફલોરેન્સમાં ડાન્ટ (Dante)નું ઘર બતાવવામાં આવે છે. એ જૂના જમાનાનું ઘર બહારથી જરા જોઈ જવા જેવું છે.
ફરેન્સનું ઘણું જેવા સ્થળ તે તેની યુફિઝિ ગેલેરી - છે. એનું નામ Galleria degli Uffiz છે. આખી દુનિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેલેન્સ
ચુફિઝિ ગેલેરી
ર૭૧
સામાં તે મશહુર છે. એને, ચિત્ર અને પુતળાને સંગ્રહ ઘણે માટે છે અને આખી દુનિયામાં વખણાય છે. એની ઉપર ચઢવાના ૧૨૬ પગથિયા છે પણ લીફટથી ચઢાય છે. લીફટમાં એક સાથે દશ માણસ બેસે છે પણ આવતાં જતાં એને વખત ઘણે લાગે છે. ફોરેન્સની સ્કૂલને બરાબર અભ્યાસ કરવો હોય તેને માટે આ લાઈબ્રેરી-ગેલેરી બહુ સુંદર સ્થાન છે. એમાં બધી સ્કૂલનાં ચિત્રો છે. એમાં પુતળાં પણ બહુ જોવા લાયક છે. ખાસ કરીને રાફેલનાં ચિ, રોમાનનાં ચિત્રો અને રાલ્ડનાં ચિત્રો જોવા લાયક છે. આખી લાઈબ્રેરીનું પ્રત્યેક ચિત્ર નીહાળીને જોતાં તે દિવસ લાગે.
વેનીસની સ્કૂલનાં પેઇન્ટીંગે પણ અહીં ઘણાં છે અને બહુ સુંદર છે. બેલીનીનું મેડોનાનું ચિત્ર બહુ સારું છે. બેટીસેલીના પાર વગરનાં ચિત્રે બહુ જોવા લાયક છે. લીઓનાર્ડો વીન્ચીનાં પણ સુંદર છે.
એક રૂમમાં માઈલ એજેનાં ચિત્ર છે તે પણ બહુ સુંદર છે. એનું મેડોનાનું ચિત્ર બહુ વખણાય છે.
Tribuna નામનો આઠ ખુણાવાળો રૂમ છે. એમાં બહુ સુંદર શિલ્પકામનાં પુતળાં છે. મેડિચિનું વિનસનું પુતળું અદ્ભુત છે. કુસ્તીબાજોનું પુતળું પણ એટલુંજ વખણાય છે.
છેવટે એક રૂમમાંથી આખા શહેરને ખાવ જોઈ શકાય છે તે જરા વખત રોકાઇને જોઈ લેવા લાયક છે.
આ ગેલેરીમાં એટલે મે સંગ્રહ છે કે બધી સ્કૂલનો બરાબર ખ્યાલ આવી જાય. વિવેચક દષ્ટિથી જોનાર અને બતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૨ યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈટાલિ વનાર ગાઈડ હશિયાર હોય તે થોડા વખતમાં ઘણું જોઈ શકાય છે. સંગ્રહને બહુ સુંદર રીતે જાળ છે.
એની અંદરથી Pitti gallery માં જઇ શકાય છે. તે ઘણી દૂર છે પણ અંદરથીજ રસ્તો કાઢે છે. રસ્તાના કેરીડરમાં સેંકડે ચિત્રો આવે છે તેના ઉપર ચાલતા નજર નાખતા જવી. એમાં રોમના રાજાનાં અને પાપનાં ચિત્રો ઘણાખરાં આવે છે. Franciscan church of santa crose 247 Loggia dei Lanzi પણ જોવા લાયક છે.
ફરેન્સ જતાં એક વાત મગજ પર બરાબર ઠસે છેઃ અર્ટ–કળા શી ચીજ છે તેને યુરોપીઅોને સુંદર ખ્યાલ આવે અને તેને જાળવી રાખવા તેમણે ઘણે સારે પ્રયત્ન કરેલ એમાં જરા પણ શક નથી. જે પ્રજા એક પેઇન્ટીંગના ત્રીશ ચાળીશ હજાર પાઉન્ડ આપી શકે તેને કળાની કેવી કદર હશે તે વિચારવા જેવું છે. એ પ્રજાનું ખરું ધન કળાવિભાગના પિષણમાં બરાબર વપરાય છે અને ચિત્ર કે શિલ્પ કેવું હોય તે તે સમજે છે. એક માણસ ઉભે હોય તે તેના અંગ પ્રત્યંગ કેવાં હોય તેને અભ્યાસ કરે છે અને anatomy શારીર શાસ્ત્ર તે એટલું સારું જાણે કે માપ વગરનું એક અંગ ન હોય. બે ઈંચના શરીર પર ચાર ઈચની પાઘડી યુરોપમાં છેજ નહિ. પ્રત્યેક શિલ્પ મનુષ્યને માપીને ઘાટસરનું કર્યું છે. રંગ પૂરવામાં ભાવ એવો લાવે કે દરિયે બતાવવું હોય તે બરાબર બતાવે, જંગલ હોય તે જંગલ. એ જેનારની કલ્પના ઉપર છોડવામાં આવતું નથી પણ ચિત્રમાં બરાબર બતાવવામાં-ઉતારવામાં આવે છે. ચિત્રને દૂરથી જોવામાં આવે છે. જ્યાં ખાવાના વાંધા હેય તે પ્રજાને કળાની કિંમત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફરેન્સ
. કળાવિધાન
ક્યાંથી આવી શકે? બાકી ધરાયેલી પ્રજા એની ખરી કિમત કરે છે અને એણે કેવી કિમત કરી છે તે અહીં નજરે જોવાય છે. એ પ્રજા સુંદર ચિત્રકાર કે શિલ્પીને રાજાની પડખે સ્થાન આપે છે, એના મરણ પછી એનાં જીવનચરિત લખાય છે અને સેંકડે વર્ષો સુધી એને યાદ કરવામાં આવે છે. ચિત્રમાં રંગ કેટલો જે તેના આંકડા અહીં મૂકાતા નથી; ભાવવાહી વસ્તુની કિમત થાય છે. માઈકલ એંજેલોના એક એક ચિત્રના લાખ રૂપિયાની કિંમત થાય છે, તે જોવાની એકવાર આવડત થઈ જાય તે કિમત કરતાં આવડે.
બપોરે બે ઘડાની ગાડીઓમાં જવાનું હતું. ઠંડે કોઠે ઘેડ ચાલતા હતા. ત્રણ માઈલને એક બુલવા જેવો રસ્તે આવે છે. તેની પહેલાં મેડિચિ કુટુંબની દાટવાની જગ્યા આવી. એનું પણ અજબ કામ છે. દશ લાખ પાઉન્ડ ખરચ્યા છતાં અધુરું રહ્યું છે.
એમાં રાત અને દિવસ (Night & Day)નું સજીવારાપણ (personification) બહુ મજાનું છે, એમાં ખરે ભાવ આર્યો છે. તેની સામે ઉષા અને સંધ્યા (Dawn & Twilight) પણ ખરેખર જોવા લાયક છે. આ બધાં આરસનાં પુતળાં છે. એ પુતળાં માઈકલ જેલનાં બનાવેલાં છે.
વિલાડી કેલીને રસ્તે ત્રણ માઈલ ચાલ્યા ત્યાં માઈકલ જેલેને સ્કવેર (ગામ) આવ્યા. તેમાં વચ્ચે એજેલનું મોટું બાવલું મૂકયું છે. ત્યાંથી નદી, શહેરના દેખાવ જોવા લાયક છે. એને promanade પ્રેમાનાડ કહે છે. આ જગ્યાએથી આખા ફરેન્સનું દશ્ય ઘણું રમણીય દેખાય છે. એ દેખાવને “પેનેરામા' કહે છે.
૧૮
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજ
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
ચર્ચ ઓફ સાંટા એસ (santa Croze) મજાનું છે. એમાં માઈકલ જેલ, ગેલીલીઓ, મેકીઆવેલીને દાટવામાં આવ્યા છે. એ દરેકનાં પુતળાં પણ છે. ડાન્ટની જગ્યા છે પણ તેને અહીં દાટેલ નથી. એને રેવેના (Revana)માં દાટવામાં આવેલ છે.
શહેરની વચ્ચે એક છે તેની પાસે Piazza della Signoria છે. એમાં ઘણું અતિહાસિક બાબત છે. એમાં Hercules and Bacchus નું પુતળું ખાસ વખણાય છે.
ફોરેન્સનું વર્ણન લખવા બેસીએ તે પાર આવે તેમ નથી. એમાં એટલી કારીગરીની ચીજો છે કે પ્રત્યેક માટે લખવું મુશ્કેલ પડે. ઇટાલિ આવનારે આ શહેર જેવા જેવું છે અને ખાસ કરીને જેટલી વખત મળે તેટલો તેની ગેલેરી જોવામાં ગાળવા જેવો છે. એ જેવાથી જૂદી જુદી ચિત્રકળાને ખરે ખ્યાલ આવશે અને ખ્યાલ નહિ આવે તે અપૂર્વ ચીજો જેવાની તક અને સંતોષ તે જરૂર મળશે.
ફલેન્સની બાંધણું જૂની પદ્ધતિની પણ સારી છે. અમે જે હટેલ બેલીઓનીમાં ઉતર્યા હતા તે પણ મજાની છે. ખબર ન હોય, તપાસ ન કરીએ તે કેટલા છેતરાઈએ તેને અહીં ખ્યાલ આવ્યો. સાંજે આવી હોટેલવાળાને પૂછ્યું તે લીરાના ભાવ પાઉન્ડના ૧૩૮ કહ્યા. અમે છાપામાં ઘણું વધારે વાંચેલા એટલે તુરત કુકની ઓફીસમાં જઈ ૧૪૬ ના ભાવે પાઉન્ડ વટાવ્યા. અસલ લીરાના ભાવ ઘણું હશે પણ અત્યારે તે પડી ગયા છે, લીરા એટલે અત્યારને ભાવે આપણે દેઢ આને થાય. લીરાની નેટે આવે છે. સેંટીમના નાના મોટા સીદ્ધ આવે છે. એક સેંટીમને સો ઘણો શો પણ મળ્યો નહિ. હાલ એકસેંટીમમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઝા - કલેક રૂમ
- ર૭૫ કઈ ચીજ મળતી નથી. એક લીરાના એટલે દેઢ આનાના સે સેંટીમ થાય એટલે પાંચ દશ પચાસ સેંટીમ સાથે જ વહેવાર છે. આખા ઈટાલિમાં ચલણ લીરાનું છે. એનું નામ Live છે પણ એને ઉચ્ચાર “લીરા” છે.
ઇટાલિમાં સ્ત્રીઓને હજુ રોટલા ઘણા રહ્યા છે. પિપને હુકમ છે કે જેટલા રાખવા અને ઈટાલિ ઘણું ખરું રામન કેથેલીક છે એટલે ચેટલા રહ્યા છે. પિપનું જોર હજુ ઘણું છે. કેટલાક મંદિરમાં ટુંકી બાંધના કપડાં (સ્કાર્ફ પહેરેલી સ્ત્રીઓને દાખલ થવા દેતા નથી એટલે પછી તેમને રૂમાલ બાંધી હાથ ઢાંકવા પડે છે. આ દેખાવ બહુ રમુજ ઉત્પન્ન કરે છે.
પીઝા pisa.. બુધવારે સવારે (તા. ૪-૮) ક. ૭–૧૦ ટેનમાં બેસવાનું હતું. વખતસર તૈયાર થઈ ટ્રેન પર ગયા. આજે પીઝા (pisa) થઈ સાંજે રમ પહોંચવાનું હતું અને રોમ એટલે તે આખી દુનિયાનું અજબ શહેર અને તેને ઈતિહાસ ઘણે ભણેલો એટલે બહુ રસ પડશે એવી આશામાં ચાલ્યા.
તેજ સવારે ૮-પર પીઝા પહોંચી ગયા. પીઝા ફલેરેન્સથી ૪૮ માઈલ છે. અને અને આથી ૧૨ માલિ થાય છે. સ્ટેશન પર ક્લોક રૂમમાં સામાન મૂકો. દરેક સ્ટેશન પર લેક રૂમ હોય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
ચુરાનાં સંસ્મરણા
ઈટાલિ
થોડી પી લઇ સામાન રાખે છે અને રસીદ આપે છે, ત્યાં સામ્રાન મૂકી ગામમાં હાર્ટલ નેટુના ‘Hotel Nettunoમાં ગયા. ત્યાં અમારે માટે ખાવાનું તૈયાર કરવાના ઓર્ડર આપવાના હતા. ત્યાં જા એસી એક હાંશીઆર ગાર્ડને લઈ પીઝા જોવા ચાલ્યા. એ માર્ગ દર્શક, લડાઇમાં લંગડા થયેલા હતા પણ હુશિયાર હતા. પીઝા નાનુ ગામ છે પણ ઘણું ચાખુ છે. હાટલ ઘણી સારી અને નદીના કાંઠા ઉપર આવેલી છે. નદી પણ માટી અને મજાની છે.
પીઝામાં થેાડા કલાકજ રોકાવાનું હતું, એટલે ગાડીમાં એસી ગાઇડને સાથે લઇ ચાલ્યા. પછી મેડી માડી સમજ પડી કે ગાઇડ વગર પણ ચાલે તેવું હતું.
પ્રથમ ત્યાંનુ મોટું દેવળ જોયું. તે ધણું પુરાણું અને વિશાળ છે. એની પછવાડે ૬૮ થાંભલા છે. અંદરના ભાગ સાધારણ રીતે સારા છે, એનાં બારણાં ઘણાં મજબૂત અને કારીગિરીવાળાં છે. એ મંદીરના આગલા ભાગની બરાબર સામે માખીસ્ટ્રી (Baptistry) છે. એ પણ ૧૨ મા સૈકાની છે અને ઘણી વિશાળ છે. બાટ્રીસ્ટ્રીના ખ્યાલ એવા છે કે જ્યાં સુધી એક ફ્રીશ્રીઅન બાળકને Baptism એટલે ક઼ીશ્રીઅન ધર્મની દિક્ષા આપવામાં આવી ન હ્રાય ત્યાં સુધી તે મેટા દેવળમાં જવાના અને ત્યાં જઇ પ્રાર્ચના કરવાના અધિકાર મેળવી શકતા નથી. એટલા માટે એને પ્રથમ ખાપ્ટીસ્ટ્રીમાં લાવી ત્યાં ખાપીઝમ આપવામાં આવે છે અને પછી તેના ઉપર છાંટા નાખે ત્યાર પછી તે ક્રીશ્રીઅન થાય છે અને વાડામાં દેવળનું દર્શન કરે છે. આ પીઝાની બાીીમાં ભીંતા ઉપરનાં ચિત્રા+સ્કોમજાનાં હતાં. તેના ઘુમટ બહુ ઊંચા અને તેમાંથી નીકળત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬) યુરેાપનાં સંસ્મરણા
લીનીંગ ટાવર (પીઝા. ઇટાલિ).
[Y ૨૭૭
Lakshmi Art, Bombay, 8.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઝા તે મિનારે
૨૭૭ પ્રતિધ્વનિ (echo ) બહુ લાંબે વખત ચાલતું હતું. ત્યાં અવાજનું દશવાર પુનરાવર્તન થતું હતું. મારા મિત્રે પણ ગળાના અવાજ કર્યા. બરાબર લાબે પડ પડતો હતો. એમાં એક કરાર આરસનું પુલ્વીટ બહુ મજાનું છે. તેની કારગિરી સુંદર અને ભાવવાહી છે.
પણ પીઝાની સુંદર ચીજ તે એને ઢળતો મિનારે Leaning tower (લીનીંગ ટાવર) છે. એને Campanile પણ કહેવાય છે. એ ઘણે આડે ટાવર છે. એના આઠ માળ છે. કુલ પગથીઆ ૨૮૭ છે. ત્રણ માળ સુધી તો માળની સપાટ ભૂમિ પણ આપી છે પણ ચોથા માળથી સપાટ ભાગ સીધે આવે છે. એટલે ટાવર બન્યા પછી નમી ગયું કે બના
જ વાંકે તે સમજાતું નથી. જમીનમાંથી ધરતીકંપ સામે બચાવ માટે પણ તેમ કર્યું હોય એમ ધારવામાં આવે છે. કડીઆની દેરી (પ્લમ લાઈન) મૂકીએ તે ૨૫ ડીગ્રો વાંક છે. તેર ફીટ આડે જાય છે. અતિ આશ્ચર્યકારક ચીજ છે. ઉપરથી આખા શહેરને અને દૂર આવેલે કરાર પર્વત જેમાંથી કરાર આરસ નીકળે છે તેને બુદેખાવ–મજાને છે. સડક, રેલવે, ખેતર, અને ગામ બહુ મજાનાં દેખાય છે. આ ટાવર પર ચઢતાં દરેક માળે એક ફેરે મારીએ એટલે બહુ થાક લાગતો નથી. ઉપર સાત મોટા ઘંટા છે તેના દરેકના સુર બહુ ભિન્ન પણ સાંભળવા ગમે તેવા છે અને તેમાં વાજા વાગે છે. એમાંને એક ઘંટ વજનમાં છ ટન છે એમ કહ્યું. લીનીંગ ટાવર દુનીઆપરની એક અજાયબી છે અને જરૂર જોવા લાયક છે. ગેલીલીઓએ આ ટાવરને આકાશ પ્રચારના અભ્યાસને અગે ઘણે ઉપયોગ કર્યો હતો એમ કહેવાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઇટાલિ
બાપીસ્ટની પડખે બાજુમાં એક સુંદર કબ્રસ્તાન cemetery છે. એનું નામ કે પોસાટે છે. એને બાંધવામાં પવિત્ર મનાતી જેરૂસલેમની ૬૩ વહાણ ભરીને ધૂળ લાવવામાં આવી હતી. એ સેમીટરીમાં ઘણાં પુતળાં અને કબરે છે. એના ફેસ્કો બહુ સુંદર છે. એમાં સ્વર્ગ નરક અને લાસ્ટ જજમેન્ટનાં ચિત્રો અતિ સુંદર છે. Triumph of death નું ચિત્ર ખાસ જોવા લાયક છે. એ ગરીબને સતાવતો નથી પણ સત્તાવાહીને કે ભય ઉપજાવે છે તે જરૂર જોવા લાયક છે. સૃષ્ટિના સર્જન Creation નું ચિત્ર-fresco-પણ બહુ ભાવવાહી છે. બીજા કેટલાંક પુતળાં અને કબરો જોવા લાયક છે.
અહીં ઘણે સખ વર્ષદ પડશે. અરધો કલાક બેટી થવું પડ્યું. હિંદુસ્થાનમાં આવે તે મારમારને આ વર્ષદ હતો. - એક સુંદર પુતળાંઓનું કારખાનું અને તૈયાર પૂતળાંઓ જયાં. બહુ સારી કારીગિરી પીઝામાં થાય છે. એની કિંમત પણ ઘણું રીતસરની લાગી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
214. Rome-Boma.
હોટેલમાં આવી લંચ લઈ સ્ટેશન આવ્યા. કલેક રૂમમાંથી સામાન લઈ લીધો. ૧-૨૨ બપોરે ગાડી ઉપડી. રોમ ક. ૭-૫ રાત્રે આવ્યું.
બેસ્ટન હોટેલ (“Hotel Boston')માં ગયા. સ્ટેશનથી દશ મીનિટને રસ્તે છે. રસ્તે ઘણે સારે છે. વચ્ચે બે ત્રણ ઘણું મજાના ફુવારા આવ્યા.
રોમ શહેરની વસ્તી અત્યારે સવાચાર લાખની ગણાય છે. એને Eternal City “સર્વકાળનું શહેર કહે છે. એના સંબંધમાં લખતાં એક કર્તાએ લખ્યું છે કે રામને એક દિવસમાં બાંધવામાં આવ્યું નહોતું અને રોમ એક દિવસમાં જોઈ શકાય તેવું નથી. Rome was not built in a day & Rome cannot be done in a day. આ હકીકત તદ્દન સાચી છે. રોમ ઘણું પુરાતન અને ઐતિહાસિક શહેર છે અને તેમાં જોવા તથા સમજવા જેવી વસ્તુઓ એટલી બધી છે કે એને જોતાં પાર આવે તેમ નથી. એની સાથે રોમન આખો ઈતિહાસ અને યુરેપના ખ્રિસ્તિ ધર્મનો ઈતિહાસ એવી રીતે ગુથાયેલા છે કે એને જોતાં અને સમજતાં દિવસો નીકળી જાય. ઓછામાં ઓછા છ દિવસ રહીએ તે માત્ર બહુ અગત્યની ચીજો રોમમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
જોઈ શકીએ અને એક માસ પણ અધુરો લાગે એવું રેમ શહેર છે. અમારે ત્રણ દિવસ અને ત્રણ રાત રહેવાનું હતું તેમાં જે જોયું અને ગાઈડ વિગેરે પાસેથી સાંભળ્યું તેને કાંઈક અહેવાલ અત્ર લખી નાખે છે.
રોમ ઇટાલિની રાજધાનીને રેમ કહે છે. ઈટાલીઅન ભાષામાં એ રેમાં Roma કહેવાય છે. એની વસ્તી સવા ચાર લાખ મનુષ્યની ગણાય છે. એમાં ટ્રામની સગવડ સારી છે. એની ઈટાલીઅન ભાષા એવી છે કે આપણે જરા પ્રયત્ન કરીએ તે તુરત આવડી જાય. અમારા વખતમાં શબ્દના ધાતુઓ roots શીખવતા હતા એટલે લેટીન શબ્દ ઘણુ આવડે અને અંગ્રેજી ભાષામાં જુજ રૂપાંતર પામતાં ઘણું શબ્દ તે ઈટાલીઅનમાં પરિચિત લાગે તેવું છે. રોમન ભાષા સાંભળવામાં આનંદ આપે તેવી છે.
મુસેલિનિ અત્યારે ઇટાલિમાં મહાન વ્યક્તિ છે. એના જીવન ઉપર ઘણું આક્રમણ થયાં છે પણ એ પૂર જેસથી આગળ વચ્ચે જાય છે. એ અસાધારણ મને બળ ધરાવનાર વ્યક્તિ સંબંધી કેટલીક હકીકત આગળ આવશે તેથી તેનું નામ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે. પ્રેમમાં હેલની સગવડ ઘણી સારી છે. અમે બેટન હેલમાં રહ્યા હતા ત્યાં અમને એક બાથરૂમ અને બે સુવા બેસવાના એરડા ઉપરાંત એક સ્ટેટમ આપે હતે. તેનું ફરનીચર અને તેની લાઈટ રાજવંશીને પણ શરમાવે તેવાં હતાં. એ હોટેલમાં શેફ (મુખ્ય રસવતીકાર) ઘણે હશિયાર હતું એટલે જે વસ્તુ વેજીટેરીઅન તરીકે તૈયાર કરવાનું કહીએ તે બહુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ
સાત ટેકરીઓ .
સારી કરી આપતું હતું અને ખાવા પીવાની સગવડ ઘણું સારી હતી.
રેમ શહેર, ટાઈબર (Tiber) નદી પર આવેલું છે. આખા ઈટાલિમાં તે મોટામાં મોટી નદી છે અને રોમની બરાબર વચ્ચે થઈને પસાર થાય છે. અસલ રોમને સાત ટેકરીનું શહેર કહેવામાં આવતું હતું. તે સાતે ટેકરીઓ હાલ દેખાય છે. કેપીટલાઈન Capitoline, કવીરીનાલ Quirinal, વીમીનાલ, Viminal, એકવીલાઈન Esquiline, પેલેટાઈન Palatine, એવેઈન Aventine અને કેલીઅસ Cellus. આ સાતે ટેકરીઓને દૂરથી પણ જોઈ અને એની નજીક પણ ગયા હતા. આ સાતે ટેકરીઓનો અને રોમને આખો ઈતિહાસ મારા અભ્યાસમાં આવી ગયો હતો એટલે વિસ્મૃત થતા જતા સંસ્કારે તાજા થયા, અભ્યાસનો સુંદર સમય
સ્મરણમાં આવ્યો અને ત્રણ દિવસ બહુ મજા પડી. બાળકાળની ચિંતા વગરની નિર્દોષ જીદગી અને તે વખતે મગજ પર પડેલી છાપ તાજી થઇ અને ઘડિભર બહુ આનંદ અનુભવ્યું. તે જ જો હિવત્તા અતઃ આ એ દિવસો તે ખરેખર ગયા!
સદર સાતે ટેકરીઓ ઊંચાઈમાં લગભગ ૧૭૫ ફિટ છે અને હારબંધ આવેલી છે. રેમમાં પપનું રાજ્ય હતું તે સને ૧૮૭૦ માં પૂરું થયું, પણ હજુ પણ પાપની વેટીકન અને રોમનાં દેવળેપર પિપની સત્તા છે, અને તે empirium in emperio “
રાજ્યમાં રાજ્ય આંતર સંરાષ્ટ્ર ગણાય છે. તેના ઉપર ઇટાલિના રાજ્યની સત્તા ચાલતી નથી અને તેમાં જે ગુન્હા થાય તેની સજા વિગેરે પણ પિપની કેરટ કરે છે. ખ્રિસ્તીઓના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨.
યુરેપનાં સંરમાણે
ઈટાલિ.
તિની વિલિ ભારે જણાએ આગળ એના પર
રોમન કેથોલિક સંપ્રદાયના ઉપરી એ ધર્માધ્યક્ષનું અસલ જેટલું રાજ્ય હવે રહ્યું નથી છતાં એ સત્તા ગણાય છે. એની જમાવટ અને એને વૈભવ ઘણો જબરે છે, તે આગળ એના સ્થાનાદિ સંબંધી વર્ણન આવશે ત્યારે જણાશે. રેમના આ ધર્મસ્થાન, તેની ગતિની વિવિધતા અને તેના પતનને ઇતિહાસ વિચારવા લાયક છે; અને તેટલી જ મહત્વની બાબત રેમના પ્રજા સત્તાક રાજ્યના ઈતિહાસની અને સામ્રાજ્યના ઇતિહાસની, તથા તેના પતન અને નાશના ઇતિહાસની વિચારવા ગ્ય છે. આ લેખ ઐતિહાસિક નથી પણ ધર્મ અને ઇતિહાસની નજરે રેમનો બરાબર અભ્યાસ કરવાથી વિશેષ રસ આવે છે એ જણાવવા પૂરતું આટલું વર્ણન જરૂરી છે.
ગુરૂવારે સવારે (તા. ૫ ઓગસ્ટ) કુકની સહેલગાહમાં જોડાયા. ઇતિહાળકાળથી અમારા જેવાને આરંભ થયો એટલે કેટલાક અનભિજીને જે ઉજડ ગામની યાત્રા જેવું લાગે તેવું હતું કારણકે એ ઐતિહાસિક જગ્યાઓ અત્યારે તે ખંડેર પડી છે તેમાં મને તે શરૂઆતથી અસાધારણ રસ પડે. Wellenot Pantheon.
રેમમાં આ જૂનામાં જૂનું સારી હાલતનું મકાન છે. રામના પહેલા શહેનશાહ એગટસના જમાઈ એમા એગ્રીપા (Agrippa) એ એને બંધાવ્યું હતું, એટલે એને લગભગ ૨૦૦૦ વર્ષ થયાં છે. એની ભીંત ર૨ ફીટ જાડી છે અને બારણું સીંસા જેવાં મજબૂત છે. એને ઘુમટ ઉ૫ર ફીટ ઊંચે છે. એને અર્થ very sacred-ઘણું પવિત્ર થાય છે. મન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
રમ
પિન્થીઅન
૨૮૩. લેક ઘણુ દેવને પૂજતા હતા તેથી એને અર્ચ ઘણુ દેવોનું સ્થાન (Temple of all Gods) એમ પણ થાય. એ સ્થાનમાં ત્યાર પછી પાંચમા સૈકામાં ખ્રીસ્તી ધર્મ આવ્યું અને એનું નામ Santa Maria Rotonda સાંટા મારીઆ રોટડા પડયું છતાં હજુ પણ એ Pantheon પંથીઅનના નામથીજ સારી રીતે પસિદ્ધ છે. જુના મકાન તરીકે એ જોવા લાયક છે. એમાં વિક્ટર મેન્યુઅલ ધિ સેકન્ડની કબ્ર ખાસ જોવા જેવી છે. અહીં પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર રાફેલની કબ્ર ખાસ જોવા લાયક છે. એ સેળમા સૈકાને મહાન શિલ્પી થઈ ગયે અને રોમને મગરૂરી 241441267 til 11-21 (Cinquecento: sixteenth cen. tury)-સેળમી સદ્દીના ત્રણ મોટા કળાધરે થયા તેમને તે એક હતે. એ ત્રણ વ્યક્તિઓ તે ક્ષેમાને (Bramante) માઈ કલ એન્જલ (Michael Angelo) અને રાફેલ Raphael ગણાય છે. ઈટાલીના પ્રવાસમાં આ ત્રણેનાં નામો બહુ વાર સાંભળ્યાં. પિપ પાંચમા નિકેલાએ, મેડિસિ ડયુકોની હરિફાઇમાં કળાને બહુ ઉત્તેજન આપ્યું તે તેના પછી આવનાર બીજા પિલ (Paul II) નામના પોપે વધાર્યું. છેવટે જુલીઅસ સેક? (Julius II) રોમને જે ખરે સુવર્ણકાળ કળાને અંગે ઉત્પન્ન કર્યો તેની સાથે સદર ત્રણે વ્યક્તિઓનાં નામ જોડાયેલાં રહેશે. એને Renaissance નવજીવનને સમય કહેવામાં આવે છે. પોપે બીજું ગમે તે કર્યું હોય તેની સાથે આપણને અત્યારે સંબંધ નથી, પણ એણે કળાને બહુ ઉત્તેજન આપ્યું અને અત્યારે જે કારગિરીના નમુના તરીકે ચિત્રો અને પૂતળાંઓ લભ્ય થઈ શકે છે તેનું ઘણું ભાન પપે કળાને આપેલા ઉત્તેજનને આભારી છે. રાફે લની કબ્ર ઉપર ૧૮૮૩ માં પૂતળું કરવામાં આવ્યું હતું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંરમારણે
ઇટાલિ
રસ્તે જતાં મેટા ભવ્ય મકાન સામે Unknown Soldier અજાણ્યા સિપાઈની એક બહુ સુંદર કબ્ર બનાવી છે. છેલ્લી લડાઈનું એ સ્મારક છે. ઈટાલીઅને એ કબ્રને ઘણું માન આપે છે. આ આખે ચેક અને કબ્ર ખાસ જોવા લાયક છે. નેચુન દરિયાને દેવ નું મંદિર ઘણું પુરાણું અને જોવા લાયક છે. રસ્તામાં ચાલતાં સાત જગ્યાએ મોટાં મોટાં સ્મરણ તંભે આવે છે. એને બેલ Obelisk કહે છે. એ દરેકનો ઈતિહાસ જાણવા લાયક છે. એની ઊંચાઈ ૫૦-૬૦ ફીટથી વધારે હોય છે. એના પર જનાવરનાં ચિત્ર જેવું લાગે છે, પણ પૂછતાં સમજાય છે કે એ ચિત્ર નથી પણ ઈજીપ્શીઅન ભાષામાં લખેલા લેખો છે. ઈજીશીઅન લેકની અસલ લિપિની એવા પ્રકારની હતી. એ દરેક કલમ-થાંભલા બહુ ઊંચા અને ભવ્ય લાગે છે. ઈજીપ્તમાંથી એને રેમમાં લઈ આવ્યા છે. અસલના વખતમાં આટલા મોટા થાંભલા પ્રેમમાં આટલે દૂર કેવી રીતે લઈ આવ્યા હશે તેને ખ્યાલ થી જરા મુશ્કેલ લાગે છે; પણ વેટીકનમાં ચિત્ર છે તેમાં એવા મેટા એબેલોને કેવી રીતે વહાણમાં ચઢાવવા ઉતારવામાં આવતા હતા તેની વિગત નજરે જોઈએ ત્યારે રોમ ઈસ્વીસનની પૂર્વે પણ અનેક કળાને ભંડાર હતું એમ જરૂર લાગે છે. એને સમજવા ગ્ય ઈતિહાસ છે.
રસ્તામાં Marcus Aurelius માર્કસ ઓરેલીયસનું ઘેડા પરનું પૂતળું (Equestrian Statue) બહુ સુંદર છે. ઘોડા પરના જે અમુક પુતળાંઓ વખણાય છે તેમાંનું એક એ
છે. એ પુતળાને બહુ બારિકીથી જોવા લાયક છે. એમાં સારી - રીતે બારિકીથી કારીગિરી કરેલી છે. અને ઈસ્વીસનના શકની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેમ
કેપીટેલ
૮૫ .
શરૂઆતમાં પણ મનુષ્ય અને ઘોડાના શરીરને બારીક અભ્યાસ તે બતાવી આપે છે. આ છેલ્લે રોમન શહેનશાહ મોટે Imperial philosopher તત્ત્વજ્ઞાની સમ્રા હતા અને બહુ વખણાઈ ગયે. એનું આત્મમંથન વાંચવા ગ્ય છે, પણ અહીં તે અસ્થાને છે. પહેલા કીશ્ચીઅન રાજા કેન્સેન્ટાઈનનું આ બાવલું છે એમ ધારવામાં આવતું હતું તેથી તે જળવાઈ રહ્યું.
એની બાજુમાં હાલના ઇટાલીઅન નરવીર મુસોલિનિની ઓફીસ છે. એ જરૂર પડે ત્યારે પિતાની ઓફિસમાંથી હજારે રોમન લોકોને સંબોધીને ભાષણું આપે છે, અને મને તેને સાંભળે છે. એની બાજુની બારીમાંથી એના ઉપર બોંબ ગોળા વડે આક્રમણ થયું હતું તે બતાવવામાં આવે છે. એ જરા પણ ગભરાયો નહતો.
કેપીટેલ Capitol.
Palatine પેલેટીન.
આ પુરાણું રેમનાં જૂનાં ખંડેરો બહુ જોવા લાયક છે. એને પ્રથમ રેમ્યુલસ અને રીમસે (Romulus & Remus) ઇ. સ. પૂર્વે ૭૫૪ માં બાંધેલાં. એ અસલનું રોમ શહેર હાલ છર્ણાવસ્થામાં પડયું છે. બાજુમાં મેટું લીસીઅમ છે જે હવે પછી જોવાનું છે. આ પેલેટાઇન જોવામાં ગાઈડની ખાસ જરૂર છે. એ સર્વ અતિહાસિક સ્થાને બતાવે છે. ગાઈડ વગર આપણે તે ઉજડ ગામની જાત્રાએ ગયા હેઈએ એમજ લાગે. એના ચાર દરવાજા છે તેને portus કહેવામાં આવે છે. જુની કારી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
સુરાપનાં સંસ્મરણા
*ટાલિ
ગીરી છણુ સ્થિતિમાં તે પર દેખાય છે. રેશમ ઉપર અનેક આક્રમણા થઇ ગયાં છે એટલે અત્યારે જુના રામના જે ભાગ દેખાય છે તે તદ્ન નષ્ટપ્રાય સ્થિતિમાં છે. હાલ થેાડા વર્ષથી બહુ સ ંભાળથી ખાદી તેમાંથી જાનાં ધરે મહેલ અને ધણી ચીજો શાધી કાઢેલ છે તે દરેક જોવા લાયક છે અને તે વસ્તુ અમુક વસ્તુજ છે એમ કહેવામાં આવે ત્યારે બહુ કુતુહલ થાય છે.
શમ પહેલાં monarchy–રાજાસત્તાક રાજ્ય હતું, પછી પ્રજાસત્તાક Republic રાજ્ય થયું, પછી Empire શહેનશાહત બન્યું અને પછી પડયું. એના દરેક પથ્થર અવાજ કરી ખેલી રહ્યા છે. શેાધનારને ત્યાં ઘણું જાણવા લાયક મળે તેવું છે. પ્રથમ આગસ્ટસને મહેલ આવે છે તે ખાદી કાઢેલા છે. બાજુમાં Tiberius ટાઈબીરિયસના મહેલ છે. દૂરથી Rostrum રાસ્ટ્રા (વ્યાસપીઠ) દેખાય છે, જેના ઉપર ઊભા રહી Romans ! Citizens ! Countrymen ! એવાં સખાધનપૂર્વક ભાષણા થતાં હતાં.
પછી House of Livia-Domus Liviae આવે છે. એ શહેનશાહ ટાઈખીરીઅસની મા ફ્રીવિયાના મહેલ છે. બહુ જીણું છે. ઓગસ્ટસના મહેલ ૧૮૯૮ પછી ખેાદી કાઢવે છે. કાળની અસર નીચે મોટી મહેલાતેાના શા હાલ થાય છે. તે જરૂર જોવા લાયક છે. શહેનશાહ કૈલીગ્યુલાને મહેલ પણ તેવી જ સ્થિતિમાં છે. અહીં લાડીઅસ, નિરા અને ખીજા બે શહેનશાહા રહેતા હતા.
પછી Palace of Nero આવે છે. આ સ્થાન અસલના રામનું ખરાખર કેંદ્ર (centre) હતું, અહીં નિરાએ વૈભવ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ
પુરાણું: રામ
૦૨૮૭
ભાગબ્યા હતા અને રામ તેની નજરે બરાબર આકર્ષક નહેાતું તેથી તેને બાળી નાખ્યું. રેશમ ખળતું હતું ત્યારે પોતે અગાશી ઉપર બેઠા બેઠા ફીડલ વગાડતા હતા. રામન લેાકેામાં જાનવરની સાઠમારી અને ગ્લેડીએટર–મલ્લોની લડાઈ ધણી ઘાતકી રીતે થતી હતી. તેઓ એમ માનતા હતા કે એવી રીતે લોકોને કેળવવાથી લડાયક જીસ્સા જાગ્રત રહે છે.
એની બાજુમાં જ પછી સ્ટેડીઅમ (Stadium) ખાદી કાઢયું છે. એવું ખાદકામ બહુ હશિયારીથી કર્યું છે. એ ચારસ ૧૭૬×પર વાર છે. એમાં અસલ Olympic games થતી હતી. ત્યાં Circus maximus છે તેની ઊંડાઇ લગભગ ૭૫ ફીટ હશે. તેમાં સાડા ત્રણ લાખ માણસે। સાઠમારીની રમત જોઈ શકતા હતા. એમાં એગસ્ટસ અને નિરાની બેઠકા ક્યાં હતી તે બતાવવામાં આવે છે.
ત્યાર પછી મોટા Triclinium ટ્રીકલીનીયમ-જમવાને હાલ આવે છે. એ ધણા વિશાળ પણ તદ્દન જર્જરિત હાલતમાં છે. એની બાજુમાં Nympheum ઉનાળામાં જમવાના ખંડ છે. રામન લોકો વચ્ચે ટેબલ પર જમવા નહેાતા બેસતા પણુ ભીંતને અઢેલીને ખેસતા એટલે પીરસનારને સામેથી પીરસવાની સગવડ ઘણી પડતી, આ મકાન અસલ આકારમાં જળવાઇ રહ્યું છે, નિરાના વખતમાં લીફ્ટે હતી તે અહીં જણાય છે. એની પતિ જૂની પણ સુંદર હતી.
લીવીઆનું ઘર જોતાં અસલ રામનાં ધરા કેવાં હતાં તેના બરાબર ખ્યાલ આવે છે. વચ્ચે ચેક હાય છે. હિંદુસ્તાનના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
ઘરનું એની સાથે સામ્ય ઘણું લાગ્યું. સીઝર કયાંથી નીકળે, એને શુકન કેવાં ખરાબ થયાં, ક્યાં ભરાયે, ક્યાં પડે-એ સર્વ સ્થાને દેખાય છે. સેનેટ હાઉસની જગ્યા પણ દેખાય છે. વેસ્ટલ વરછનનું-મુરલીએનું પવિત્ર સ્થાન (Temple of cybele) દેખાય છે. તેમને નહાવાને કુંડ પણ સરસ છે. એક મેટી જગ્યા આવે છે તે સીઝર પસાર કરી ગયે. અને પછી ક્યાં તેનું ખૂન થયું અને Thou too Britus ! એ બેલ્થ એ જગ્યા પણ બતાવે છે. જે સ્થાને એને રાજ્યારોહણ સમારંભ થવાને હતું તે જોઈએ છીએ, ત્યાં પહોંચવા પહેલાં એ ખલાસ થઈ ગયો અને ન જાને જાનકીનાથ! પ્રભાતે કિં ભવિષ્યતિજેવી હકીકત બની ગઈ રાજ્યના અભિષેકને બદલે લોહીની નદીઓ ચાલી. એ સર્વ ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ વાતનું સ્થાન બરાબર બતાવાય છે. એની સામે એક બાજુ ભાષણ કરવાનું રાસ્ટ્રા (Rostrum) બીજી બાજી સેનેટ હાઉસ અને સામે વેસ્ટલ વરછનનું સ્થાન-એ સર્વ જગ્યાઓ દેખવામાં આવતાં મનુષ્યને સંહાર, જીવનની અસ્થિરતા, કીર્તિના કિલ્લાઓ, કાળની ગહનતા અને લાભની પરિસીમાના હૃદયદ્રાવક પ્રસંગો મગજમાંથી પસાર થાય છે.
કિલ્લાને-પેલેઈનને જોતાં બે કલાક થયાં. અનેક વાતો સાંભળી. માથે સૂર્ય પ્રકાશી રહ્યા હતા. ગાઈડ ઘણો હશિયાર અને માહિતગાર હતો. લંચ લેવાનો સમય થયો હતે. ઇતિહાસની વાત છેડી હેટેલને માર્ગે પડયા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
રોમ
મુરઘીસ ગાર્ડન્સ .
બુરીસ ગાર્ડન્સ અને સંગ્રહસ્થાન Borghese Gardens & Museum.
હાલમાં એને Villa Umberto Prime કહેવામાં આવે છે. સત્તરમા સૈકામાં એને સ્થાપવામાં આવ્યું છે. પ્રીન્સીઅન ગેટ (Princial gate)માં થઈને એમાં જવાય છે. એ ઘણે સુંદર બગિચે અને સંગ્રહસ્થાન છે. દાખલ થતાં વિક્ટર હ્યુગે નું સુંદર બાવલું છે, બાજુમાં Goethe ગેથેનું બાવલું સારું છે. બુરઘીઝ સાથે નેપલીઅન પહેલાની બહેન પરણી હતી. એ મ્યુઝિયમ ૧૯૦૨ માં પ્રજાકીય થયું જમીનપર બાવલાં આરસનાં છે અને ઉપર પહેલે માળે ગેલેરી છે. પીકચર ગેલેરીમાં રાફેલ, ટીશીઅન (Titian), સેડેમાં અને કોરજીઓનાં ભાવવાહી સુંદર ચિત્રો છે અને રોમમાં વેટીકન પછી બીજે નંબરે આ ગેલેરી આવે છે. બાવલામાં બરનીનિ (Bernini)નું Apollo & Daphne નું બાવલું અસાધારણ છે. એમાં અંગ પ્રત્યંગ બહુ સુંદર યોજેલ છે. મનુષ્ય શરીરના ઘાટને તે એ સારી રીતે અભ્યાસ કરેલ દેખાય છે કે એનું વર્ણન કરવું મુશ્કેલ છે. બીજા બાવલાં પણ બહુ જોવા લાયક છે –
પાશ્ચર ગેલેરીના ૧૧ ઓરડા છે. સોડમાનું પવિત્ર કુટુંબ (રૂમ ૧લામાં), ૪થા રૂમમાં રાફેલનું entombment, તેજ રૂમમાં Van Dyck વાનડાઈકનું પાટા (Pieta), માઈકલ એજેનું Cructfixion-એ ચિત્રે બહુ સુંદર છે. લગભગ સર્વ ઇટાલીઅન સ્કૂલોને અહીં સ્થાન છે. સંગ્રહસ્થાનમાં સ્ટેચ્યું અને પેઈન્ટીંગ બહુજ સુંદર છે અને અભ્યાસ ન કરેલા સાધારણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
ચુરાપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
માણસને પણ જોતાં બહુ આનંદ થાય તેવી ચીજો એકઠી કરેલી છે. મેડાનાનું ચિત્ર પણ ઘણું ભવ્ય છે. એના મુખ પર નિર્દોષતા છવાઈ રહેલી છે. આખી ગેલેરી બહુ જોવા લાયક છે. અભ્યાસી હાય તે તે। અહીં દિવસા પસાર કરી શકે તેવી સુંદર વ્યવસ્થા છે. અનેક ચિતારાઓને આ જૂના ચિત્રાની કોપી કરતાં અમે જોયા. કેટલીક સ્ત્રીએ પણ પુરાણા ચિત્રાની નકલ કરતી હતી. ખાસ પરવાનગી મેળવી એ કાર્ય કરી શકાય છે, ચિત્રામાં મુખ્યત્વે આસ્ખલની વાતા સર્વત્ર જોવામાં આવી. ડાન્સીંગ સેટર્નનું ચિત્ર અમને બહુ પસંદ પડયું.
ત્યાંથી એક બગિચામાં ાખલ થયા. તેમાં પાણીથી ચાલતું ખહુ મજાનું ઘડિયાળ જોવામાં આવ્યું. કવિ શૈલી (Shelley) અને કીસ (Keats)નાં ધરા બહારથી જોયાં. આ બન્ને કવિએ અંગ્રેજ હતા પણુ ઇટાલિના સૈર્યપ્રેમથી તે દેશમાં રહેતા હતા.
ઈન્જીનીઅરીંગ સ્કૂલ બહારથી જોઇ. ચોકમાં મોટું ઋગ્ણીઅન એખેલી ( ધણા મોટા એક પથ્થરના થાંભલા ) છે તે છ. સ. પૂર્વે ૧૪૭૩ ના છે એમ અમારા ગાડે કહ્યું. લેટેરેન (Laterano)નું દેવળ ધણુ જીનું ગણાય છે. એને mother & head of all Churches કહેવામાં આવે છે, કારણુ કે પહેલાં ક્રીશ્મીઅન રાજા કેન્સ્ટેન્ટાઇને તેને બંધાવ્યું હતું. તે ઠીક છે. પીન્સી (Pincio)માંથી આખા પુરાતન રામના વ્યુ–દેખાવ જોઈ શકાય છે. એ અગિયામાં ગેલીલીએ વિગેરેનાં પુતળાં જોવા લાયક છે. અસલ આ બંગચેા લકલસ (Lucullus)ના હતા. એ ધણા પ્રસિદ્ધ છે.
સેપીટરના દેવળના એક વિભાગ (St. Pietro in
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
રિમ
સરગ નીસરણી
Vincole)માં માઇકલ એજેનું મેઝીસનું આરસનું બાવલું ખાસ જોવા લાયક છે. એ એંજેલોએ એટલું સુંદર ઘડયું કે એના દરેક અંગ ઘાટસર અને સૌંદર્યથી ભરપૂર દેખાય છે. કવિ, શિલ્પી, ચિત્રકાર–એંજેલો એના મેહમાં પડી ગયા, એને બેલાવવા પ્રયત્ન કર્યો અને ઉત્તર ન મળ્યો ત્યારે પિતાની હથેડી (chisel) તેને ડાબા પગ પર લગાવી એમ કહેવાય છે. ડાબા પગ પર હથોડીના ઘા દેખાય છે. સેંટ પીટરનું દેવળ આવતી કાલે જોવાનું છે. સરગ નીસરણી.
આજે એક ઘણુ મજાની, આનંદ આવે તેવી ચીજ છેવટે જોઈ. એનું નામ Scale Santa. Church of Sacred Staircase. એનું નામ “સરગ નીસરણુ” કહેવાય. એ ઘણું નાનું મંદિર છે પણ જરૂર જોવા જેવું છે. અંદર ગયા પછી લગભગ ૩૨ પગથી દેખાય છે. દરેક પગથિયું દશ ઇંચ ઉંચું હશે. દાદરની પહેળાઈ લગભગ ૩૦ ફીટની. એના પર દરેક પગથી ચઢવા પહેલાં કાંઈ ભણવું પડે અને ઉપર પહોંચતાં તે દિવસે નીકળી જાય. મારા સમજવા પ્રમાણે પિોપની રજા વગર તે ઉપર ચઢી શકાતું નથી. કેટલીક બુદ્ધી સ્ત્રીઓ ઉપર ચઢતી હતી, કેઈ ત્રીજે કઈ પાંચમે છેડે પગથીએ ચઢી હતી અને આંખો બંધ કરી પ્રાર્થના કરતી હતી. આવી અનેક બાબતે ખ્રીસ્તી ધર્મમાં પણ ચાલે છે. આસ્થા હેય તે કબૂલ રાખે, બહારનાને હાસ્યાસ્પદ અથવા વહેમ જેવું લાગે, પણ આવા ક્રિયાવિભાગમાં ઘણીવાર તક ને અવકાશ હોઈ શકતું નથી. સ્વર્ગ પર ચઢવું હોય તેણે આ મંદિર અવશ્ય ભેટવું જોઈએ. એમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
- યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
રોમન કેથેલી માને છે અને તેમ પિપ તેમની પાસે મનાવે છે. જે પ્રજાને સુધરેલી માનવામાં આવે છે તેમાં આવા આવા અનેક વહેમ ચાલે છે. કેઈ માંદુ હોય તે મંદિરનું જળ લાવીને છાંટવામાં આવે છે, દાણ છંટાય છે, વિગેરે ઘણી બાબતે છે. પણ અત્ર તે અપ્રસ્તુત છે. આ સ્ટેરકેસ (દાદર) નું ચિત્ર અને તેને અંગે ચાલતી માન્યતાનું અંગ્રેજી વિવરણ મેં લઈ લીધું છે તે જરૂર વાંચવા જેવું છે. આ પ્રમાણે આ સુંદર ઐતિહાસિક શહેરને આજે પ્રથમ દિવસે જોયું. ઇતિહાસની ઘણી વાત ઇરાદાપૂર્વક લખી નથી. અમારો ગાઈડ ઘણે કાબેલ હતો તેથી તેના વર્ણનમાં મને ઘણી મજા આવતી. રેમમાં તે એટલું જોવાનું છે કે આવા કળા વૈભવવાળા દેશમાં માત્ર જોવામાં જ અમારે વખત ગયો અને અમને કાંઈ ખરીદી કરવાને જરા પણ સમય મળે નહિ,
રેમમાં બીજો દિવસ (૬-૮-૧૬) પ્રોટેસ્ટન્ટ અંગ્રેજોનું કબ્રસ્થાન, English Protestant Cemetory.
અંગ્રેજોએ ઈ. સ. ૧૮૨૫ માં આ સીમેટરી બંધાવી છે. એ બહુ જોવા લાયક છે. ઘણા અંગ્રેજો જેઓ રોમમાં ગુજરી ગયા હોય તેમનું અહીં સ્મારક છે. એમાં બે સ્મારક ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવા છે. શેલી (Shelley) ૧૭૮૨ માં જન્મે,૧૮૨૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિમ શેલી અને ધ કન્ન ર૯૪ માં ઘણું નાની વયે દરિયામાં ડૂબી ગયો. એની કબ્ર જરૂર જોવા લાયક છે. એની બાજુમાં એને મિત્ર Trelamny દટાય છે.
કીટ્સ (Keats), બીજો અંગ્રેજ કવિ, ક્ષયરોગથી મરણ પામે. તેનું સ્મારક ન કરવું, તેનું નામ ન લખવું એમ તે કહી ગયો હતો તેથી તેની કબ્ર ઉપર લખ્યું છે કે" Here lies one whose name lies writ in water."
1821, Young English Poet.” આ કવિ પણ બહુ નાની વયમાં મરણ પામે.
એની કબથી થોડે દૂર એક મિત્રે નીચે પ્રમાણે કવિતા લખી છે. ટુંબપર તે તેનું નામ ન જ લખ્યું પણ દૂર લખ્યું. Keats ! if thy cherished name be" writ in water” Each drop has fallen from some mourners chick, A Sacred tribute, such as heroes seek Though oft in vain-for dazzling deeds of slaughter Sleep on! not honoured less for Epitaph so week, બહુ ઊડે ભાવાર્થ છે. ટુંબ પર લખવાના લેખને “એપીટાફ કહેવામાં આવે છે. બીજા ઘણા અંગ્રેજોનાં સ્મારક છે પણ તે સર્વની નોંધ લેવાની ખાસ જરૂર નથી. આવા નાની વયના, અસાધારણ પ્રતિભાવાળા કવિરત્નની નેંધ જરૂર લેવી જોઈએ.
સીઝરે બાંધેલા શહેરની ભીંતે અને કલ્લે બાજુમાં છે અને તેની પડખે Pyramid of Cestius છે તે બહુ ઉંચીપિરામીડના આકારની છે અને બરાબર જળવાઈ રહેલ છે. ઈ. સ. પૂર્વે ૧૨ ની સાલમાં તે બાંધેલી છે. એ બહુ ઊંચી દેખાય છે, જોવા લાયક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈટાલિ
૨૯૪
યુરાપનાં સંસ્મરણા
સેટ પાલ St. Paul, ચર્ચ (રામનુ'),
કારીથીઅન સ્ટાઈલમાં બાંધેલું આ દેવળ ધણું જખરૂં દેખાય છે. એમાં થાંભલા ધણા સુશોભિત અને ઊંચા છે. એની કારીગિરીમાં આડી કમાન આવે નહિ અને કારીન્ધીઅન સ્ટાઇલમાં ચિત્ર વિચિત્રતા (ornamentation) વધારે હાય. એની ડાબી બાજુએ Marconi નું વાયરલેસ સ્ટેશન છે. આખી દુનિયામાં માર્કેાનિના હાથમાં એ એકજ સ્ટેશન રહ્યું છે. મહાન વ્યક્તિએ આ અસાધારણ મેટી શેાધ કરી તેને એના કાષ્ટ જીવ જેવા લાભ મળ્યા નથી. સેટ પાલના દેવળમાં બીશપના ૨૬૫ ચિત્રા છે. એને Medalions કહે છે. એ મંદિરમાં એકજ આરસના ઘણા ઊંચા ૧૮૦ થાંભલા અર છે અને ૧૨૦ બહારના ભાગમાં છે.
St. Paul & St. Peter ના આસનાં બાવલાં બહુ સુંદર અને મોટા કદનાં છે. એ ઉપરાંત અત્યાર સુધી થયેલા અલા પાપનાં અઢી ફીટ ઊંચાં મોઝેકનાં ચિત્ર છે, એ ચિતરેલાં નથી પણ માઝેકનાં છે. દૂરથી જોતાં એ ચિતારાએ ચીતરે. લાંજ લાગે.
Maryના Coronation નું રાફેલનું ચિત્ર ઘણું પ્રશસ્ય છે અને બહુ વખણાય છે. આ દેવળની નીચેના ભાગમાં સેટ પાલની કમ્ર છે. આખું દેવળ ચુ` વિશાળ અને ખાસ જોવા લાયક છે.
ટાઈમર નદીના ઘાટ પર.
ત્યાંથી ટાઈમ્બર નદી પર ગયા. ત્યાં હારેશીગ્મસના પુલ જોયા. જે પુલ ઉપર હારેશીઅસની પ્રસિદ્ધ વાર્તાની ઘટના રચા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ ટાઈબરના કાંઠા પર ૨૯ યલી છે અને જેના ઉપર મહંમ મહારાજા શ્રી ભાવસિંહજીએ નાટક લખ્યું લખાવ્યું હતું એ હરેશીએસને પુલ જે. એ નાટક મેં ધ્રાંગધરામાં જોયું હતું. આજે એ પુલ નજરે જોયે. આ બનાવ ઈ. સ. પૂર્વે ૩૦૦ માં બન્યું હતું.
ટાઈબરને પુલ ઘણું મટે છે પણ એમાં ખાસ નૂતનતા કાંઈ નથી. એની આસપાસ ઘણે ઈતિહાસ છે તે જોવા અમે આવ્યા હતા. ત્યાં એક નશીબ દેવીનું મંદિર છે. (Temple of Fortune). ત્યાં રોમન લોકો ભવિષ્ય જાણવા માટે દેવીને પૂછવા આવતા હતા. આ પુલની બાજુમાં ગટર છે. ઈસ્વીસનની પૂર્વે ગટરનું કામ કેવું થતું હતું તેના પુરાણું નમુના તરીકે જોવા લાયક છે.
બારમા સૈકામાં બાંધેલ ટાવર પણ તે પુલની નજીક બતાવવામાં આલે છે. પુરાણી ચીજ તરીકે ઠીક છે, ખાસ વિશિછતા તેમાં કાંઈ દેખાઈ નહિ. ન્યુ લેકેનું દેવળ.
આ સર્વ હકીક્ત ટાઈબર નદિના પુલ ઉપર અને આજુ બાજુમાં ફરીને જોઈ. રસ્તે Jewish synagogue-જ્યુ લેકોનું દેવળ જોયું. જ્યુ લેના દેવળના ઉપરના ભાગને આકાર ખાસ પ્રકારને હેય છે. જેમ રશિયન દેવળ ઉપર સેનાના ઘુમટ
ય છે તેમ જ્યુ લોકોના ધર્મસ્થાન ઉપર જરા જૂદ પડતે આકાર હોય છે. એ તે ગાડીમાં બેઠા બેઠા જ જોઈ લીધું, કારણ અંદર જઈ કઈ ખાસ વિશેષ હકીક્ત જેવાની હતી નહિ.
ત્યાંથી Museum of Municipality માં ગયા. એનું આખું નામ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે ઈટાલિ Museo Nazionale Romano Delle Terme Diocleziane, રોમમાં ગમે તે ઘરના પાયા ખેદે તેમાંથી ઘણી ચીજો પુતળાંઓ વિગેરે નીકળી આવે છે, તે કોની મિક્ત ગણાય વિગેરેના કાયદા છે. નવી શેધબળ અથવા અકસ્માત મળી આવતી સર્વ પુરાતની ચીજોને આ મ્યુઝીએમમાં સંગ્રહ થાય છે અને દરરોજ કાંઈ કાંઈ નવી નવી ચીજો અને નમુનાઓ આવ્યા કરે છે. આમાં નીચેનાં આરસનાં બાવલાં ખાસ જેવા લાયક છે.
Dying Gaul ભરત ગેલ. બહુ સુંદર. Dying Athlete ભરત ગ્લેડીઆર-બહુ ભાવવાહી છે. Flora ફરા. Amazon. Alexander the Great.
માર્કસ ઓરેલીઅસનું ઘડા ઉપરનું પુતળું બ્રેઝનું–નીચે ચેકમાં દેખાય છે. મ્યુઝીએમમાંથી પણ એને વ્યુ જરૂર જેવા જેવો છે.
Pugilist resting વાત કરતે દેખાય છે. Greek Philosopher બહુ સુંદર દેખાય છે. Cicero. સીસેરે.
Coesar. રેમના બધા રાજાઓ “સીઝર કહેવાતા અને જુલીઅસ સીઝરમાં પણ ઘણું પૂતળાં છે.
એક સુંદર આરસના Vas ઉપર ૧૨ ડીવીનિટીઝનાં ચિત્ર છે.
Venus. આ પૂતળું સર્વથી સુંદર છે. એને ભાવ અજબ છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે યુરોપનાં સંસ્મરણો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
સેંટ પીટર દેવળ (રોમ ઇટાલિ)
[પૃ. ૨૯૬.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચમ
મ્યુનિસિપલ મ્યુઝિયમ રહ૭ Mosaic માં પક્ષીઓને ચીતર્યા છે. તે પણ બહુ ભાવવાહી છે.
જુલીઅસ સીઝરનું મોટું પુતળું છે. માઇકલ એજેને રૂમ ખાસ જોવા લાયક છે.
આ સંગ્રહસ્થાનમાં પૂતળાંઓ એટલાં બધાં છે કે એનું વર્ણન થઈ શકે નહિ. કેટલાંક તે ખાસ જોવા લાયક છે. - શુક્રવારે બપોરે પ્રથમ St Maria Dagli Angel જોયું. એ અસલના મકાનમાં માઈકલ એજેલોએ મોટો ફેરફાર કર્યો છે. અસલનું મકાન છઠ્ઠા સૈકાનું છે. એને ક્રીપ્ટ–અંદરને ના વિભાગ ઘણે સુંદર છે અને ઉપરની કેનોપી (છત) બહુ આકર્ષક છે.
એ મકાનની પછવાડે એક ઘણે ઊંચે સુંદર સ્મરણસ્તંભ (Obelisk) છે. રામમાં એવા ૧૪ સ્મરણ તંભ છે, તેમને આ એક છે. Tren fountains ટ્રેવી ફુવારા,
આ ચાર મેટા ગંજાવર ફુવારા છે; તે બહુ જોવા લાયક છે. એનું આખું નામ Abbadia delle Tre Fontane છે. અહીં અસલ સેંટ પોલનું ખૂન કરવામાં આવ્યું હતું તેમ કહે છે. તેના ખૂન વખતે તેણે ત્રણ કુદકા માર્યા તેથી ત્રણ ફુવારા ચાલતા થયા એમ વાત કહેવાય છે. લોકો એ ફુવારામાં પૈસા નાખે છે. ભકિતથી નાખતા હશે એમ લાગ્યું. ફુવારાઓ અર્ટની નજરે ખાસ જોવા લાયક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈટાલિ
ત્યાંથી માઉન્ટ જેનીયુલમ (Mt. Janiculum) ગયા. એ લાંબી મુસાફરી હતી. ત્યાંથી રેમને વ્યું છે. ત્યાં ગેરિબાલ્ડીનું ઘોડાપરનું બ્રોન્ઝનું પૂતળું મજાનું છે. ત્યાંથી સાતે હીલે, રેમ શહેર, ફેરમ વિગેરે દેખાય છે. ત્યાંથી સેંટ પીટરના દેવળને ઘુમટ બહુ સુંદર દેખાય છે. આખા રેમન બુદેખાવ દૂરથી જોવા લાયક છે. સેંટ પીટર્સનું દેવળ.
રેમની સુંદર ચીજ St. Peter નું દેવળ જેવા ચાલ્યા. એની સામે બે મોટા ફુવારા છે, એ બહુ સુંદર રીતે વહે છે અને દાખલ થતાંજ મનમાં એક જાતને સૌંદર્યને ભાવ પેદા કરે છે. આખા યુરોપમાં આ દેવળ વગર શકે પ્રથમ દરજજો ધરાવે છે અને જોતાં કળાની નજરે બહુ આનંદ આપે તેવું છે. એનું લેટીન નામ San Pierro in Vaticano છે. એનું પ્રવેશદ્વાર બ્રોન્ઝનું છે, બહુ સુંદર છે, ૨૪૧૪ નું છે અને તેના ઉપર બાઈબલ ઉપસાવીને બતાવ્યું છે. આ સેંટ પીટરને ઇતિહાસ ઘણું જૂને છે.
એની લંબાઈ ૨૦૫ વાર એટલે ૬૧૫ ફીટ છે. એ મંદિરમાં દાખલ થયા પછી યુરેપના મેટાં મોટાં દેવળોની લંબાઈ એ સેંટપોટર્સના દેવળના ગર્ભદ્વારથી કેટલી છે તેને ખ્યાલ આપવા જમીન પર આરસમાં લેખ કર્યો છે, તેમાં લંડનનું સેટપેલ, મીલાનનું ડેમ, સ્પેનનું મોટું ચર્ચ, ફાન્સનું રીમ્સનું દેવળ વિગેરે કયાં પૂરા થાય છે તે બતાવ્યું છે. એણે ૧૮૦૦૦ વાર જગ્યા રેકી છે, એટલું વિશાળ એનું ક્ષેત્રફળ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેટ પીટર્સ'નુ દેવળ
૨૯૯
એના ક્રૂસેડ–બહારના દર્શન ભાગ ૧૨૭ વાર પહેાળા અને ઊંચાઇમાં ૧૪૫ ફીટ છે અને એને આર્દ્ર થાંભલા છે તે દરેક આરસના છે. એને પોટીકેઆગળના બહાર પડતા ભાગ ૭૮×૧૪ વાર છે, અને ઊંચાઇમાં ૬૬ રીટ છે.
આ મ ંદિરની વિશાળતા અને ઊંચાઈના ખ્યાલ અંદર આગળ વધતાં વધતાંજ આવી શકે તેમ છે. એની વચ્ચે ઊભા રહીએ ત્યારે અંદર પેસતા માણસા દૂરથી કેટલા નાના લાગે છે એ જોઇએ ત્યારે એની વિશાળતાના ખ્યાલ આવે છે. એના આકાર ક્રાસના છે અને માથે વિશાળ ડેમ-ધુમટ છે. બ્રેમેન્ટીએ એની છેલ્લી રચના ઘડેલી એમ કહેવાય છે. અંદર પેસતાં એ પવિત્ર જળ (holy water)ના આરસના સુંદર ફુવારા-કુવા આવે છે. સેંટ પીટરનું પુતળુ પાંચમા સૈકાનું છે. ડૅામની ઊંચાઇ ધણી છે. એનુ ડાયામિટર ૧૧૮ મિટર છે, જે ચાર મીનારા ઉપર તેને ટેકવેલ છે તેની ગેાળાઇ circumference ૨૩૪ ફીટ છે તે ઉપરથી તેની વિશાળતાને ખ્યાલ આવશે. એની ઉપર ઊંચે અક્ષરે લખ્યા છે તે પ્રત્યેક અક્ષર ૬ ફીટ ઊંચાઈમાં છે. નીચેથી જોઇએ તે તે અક્ષર એક ફુટના લાગે. તેરમા ક્લેમન્ટા નામના પાપની ટુમ્બ ઘણી ભવ્ય છે. આ મંદિરમાં પેઇન્ટીંગ નથી પણ મોઝેઇક કામનાં ધણાં પીકચરો છે જે બહુ સુદર છે. એના મધ્ય ઘુમટ (ડામ)નું. ડાયામિટર ૧૫૦ વારનુ છે. એની નીચે ચાલવાથી એ માપી શકાય તેમ છે.
રામ
એમાં નીચે એક દેવળ છે જે બહુ ભવ્ય અને જોવા લાયક છે. એમાં પોપ શમા પાયસ (Pius X)ની ટુમ્બ છે. એનીડીકટાઇન સેાળમાની ટુમ્બ પણુ જોવા લાયક છે. આ બન્ને અંદરના ભાગમાં નીચે છે પણ જરૂર જોવા લાયક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણા
ઈટાલિ
પહેલી આલ (Aisle)માં માઈકલ એન્જેલાનુ Pieta નું ચિત્ર બહુ વખાણુવા લાયક છે. રાફેલનું Transfiguration નું ચિત્ર પણ બહુ સુંદર છે.
300
માઇકલ એન્જેલાનું બનાવેલું Leo XI પાપનું બાવલું માસ્ટરપીસ છે, બહુ સુંદર રીતે કારી કાઢયું છે, આરસનું છે. અંદર પેસતાં જમણી ખાજુએ માઇકલ એન્જેલોનુ ચિત્રેલું મેડેના મરણ પામેલા ક્રાઇસ્ટને લઇ જતી બતાવે છે તે માઝાઇકનું ચિત્ર ભારે ખૂબિદાર અને ભાવવાહી છે.
ત્યાં અનેક પાપોનાં પૂતળાં છે. સાતમા આઠમા પાયસ પાપનાં પૂતળાં ઘણાં સુંદર છે.
શું જૂદી જાદી ભાષામાં ‘કન્ફેશન' કરવાનાં નાનાં ગૃહા મૂયાં છે તે દરેક જોવા લાયક છે. ભીંતપર અને ખાસ કરીને પછવાડેના ભાગમાં કાચનુ કામ બહુ સુંદર કર્યું છે. માથેની કેનેપીછત અજબ છે.
આખું દેવળ જોતાં ઉદ્ગાર નીકળી જશે ક્રૂ grand ! Majestic ! Beautiful! Superb ! Magnificent ! -આવી ચીજ અન્યત્ર જોવા મળવી મુશ્કેલ છે, જરૂર જોવા જેવી છે. શીલ્પતુ અને કળાનુ કામ કેટલી હદ સુધી થઇ શકે છે તેના ખ્યાલ કરવાનું આ અજબ સ્થાન છે. આખી મુસાીની જેહમતના બદ્લો આ એક દેવળ જોતાં વળી રહે છે. એની ઊંચાઇ કે એની વિશિષ્ટતા માટે આખા યુરોપમાં બે મત નથી. એ પાપના તાબામાં છે અને ખ્રિસ્તિ ધર્મના રશમન કેથેાલિક સપ્ર શ્ચયનું મુખ સ્થાન છે. એક નવાઇની વાત એ જોઇ કે એમાં ટુંકી ખાંઘવાળા કપડા (સ્કાર્ફ) પહેરેલી આજની અમેરિકન કે યુરોપની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ
૩૦૧.
કેસિનિ સ્ત્રીને દાખલ થવા દેતા નથી. જેયા વગર ચાલે નહિ એટલે એમને પિતાના હાથ પર રૂમાલ બાંધવા પડે છે.
પોપના હુકમથી માથાના ચોટલા પણ હજુ ઈટાલિ અને જર્મનીમાંથી ગયા નથી; એ Shingling Bobbing કે Eton Crop જેને પ્રચાર હાલ યુપીઅન અમેરિકન સ્ત્રીસમાજમાં ઘણો થયો છે તેને એણે ફરમાન કાઢી અટકાવ્યું છે એટલે રોમન કેથલિક સંપ્રદાયવાળા ક્રિશ્ચિઅને સ્ત્રીઓ પિતાના બાલને ત્રણમાંથી એકે રીતે કપાવતા નથી, પણ બે વર્ષ પહેલાં હતું તેમ માથે ચેટલા રાખે છે અને બાલને એળે છે. Palace of Justice ન્યાયમંદિર.
ભવ્ય મકાન છે. બહારથી જોયું. ઘણું મોટું છે. પુસિનિ Church of cappucine, વિચિત્ર!
બધા બીશપનાં હાડકાં અને પરીઓ-૧૬૨૩-૧૮૭૩ સુધીના બધા બીશપનાં. આ ઘણે ખરાબ દેખાવા લાગ્યો. એમાં હાડકાંનાં તોરણ, હાડકાંના દીવાઓનાં સ્ટેન્ડ, પરીઓના ઢગલા, ભીંત હાડકાંની અને બધી રચના હાડકાં તથા ખોપરીની. આને હેતુ પણ સમજાય નહિ. હાલ પચાસ વર્ષથી કોઈ નવું શરીરનું અંગ ત્યાં દાખલ કરવામાં આવ્યું નથી. પાંચ ઓરડા આ હાડકાં તથા ખોપરીના છે. જેમાં ચીતરી ચઢે તેવું છે. આ હૃદયદ્રાવક ખેદકારક (Gruesome) બિભત્સ દેખાવ શા માટે રાખ્યું હશે તેને ખ્યાલ આવ્યો નહિ અને નવાઈ તે એ લાગી કે હજારે માણસ તે દરરોજ જોવા આવે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨ યુરોપનાં સંરમારણે ઈટાલિ
માઈલ એંજેલો એ બાંધેલું સેંટ મેરીઆ St. Maria degli Angeli નું દેવળ જોયું અને કુકની ઓફીસે પાછા ફર્યા. આજના દેખાવમાં સેંટપીટર સૌથી સરસ અને કેપુસિનિ સાથી ખરાબ છેલ્લાની અસર મગજ પર બહુ બેસી ગઈ. એને ખુલાસે મેળવવા યોગ્ય છે. ગાઈડ બુકમાં એને કાંઈ ખુલાસો મને મળ્યા નથી.
ત્રીજે દિવસે શનિવારે સવારે વખતસર ઉઠી હા સવારે કુકની ઓફિસમાં ગયા. ત્યાંથી પ્રથમ Quirinal Palace-zima ula
છે. ત્યાંથી સાત ટેકરીમાંની એક ટેકરી દેખાય છે, એ મહેલ બહારથી જોશે. એ મહેલમાં ર૦૦૦ એરડા છે. હાલ તે તે પરદેશી રાજકર્તા વિગેરેના સત્કારમાં વપરાય છે. ત્યાંથી વેટિકના જેવા ચાલ્યા.
પેપસ્થાન. Vetican ટકન.
રેમનું આ મોટું ધામ છે. સને ૧૩૭૭ પછી બધા પાપ ત્યાં રહે છે. તેનું રાજ્ય હાલ વેટિકન ઉપરજ છે. ૧૮૭૦ થી પિપનું ઇટાલિપરનું રાજ્ય ખલાસ થયું. સેંટ પીટર્સનું દેવળ કાલે
જોયું તે આ વેટિકનને એક વિભાગ છે. દરેક પાપને યુરોપના રાજ્ય અને મહાન પુરૂષ તરફથી સારી ચીજોની ભેટ મળેલી તેને આમાં સંગ્રહ છે. એણે મેટા ગામ જેટલી જગ્યા રોકી છે અને એક એક વિભાગ (વીંગ) જોતાં દિવસે લાગે એટલી એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેમ પિસ્થાન-વેટિકન ૩૦૩ વિશાળ જગ્યા છે. જૂદા જૂદા પપએ એના વિભાગે બંધાવ્યા છે અને તે સર્વ હકીક્ત ગાઈડ સમજાવે છે. આપણે વેટિકનનું વર્ણન પ્રથમથી વાંચીને ગયા હઈએ તે બહુ મજા આવે છે. હાલ એ સ્થાનમાં ૨૦મેટા ચેક છે અને એક હજાર ઓરડા છે. મેટા ભાગમાં સુંદર સંગ્રહ અને મોટા મોટા ઓરડાઓ છે અને એક વિભાગમાં પાપની કોર્ટ બેસે છે. ૧૮૭૧ ના એક કાયદાથી પિપને વેટિકનને લેટરનને અને પિપના વિલાને extraterritoriality ને હક મળે છે એટલે એના ઉપર ઈટાલિની સત્તા ચાલે નહિ. પોપની રાજસત્તાને વિસ્તાર હવે એટલે જ રહે છે.
પિપની લાઈબ્રેરીમાં ૧૬૦૦૦૦ પુસ્તક છે. રજા મેળવી પુસ્તકે માંગી શકાય છે એમ કહ્યું. લાઈબ્રેરી હેલ ૩૧૨ મિટર લાંબો છે.
પિપને ભેટ મળેલી ચીજો એટલી બધી છે કે એનું વર્ણન થઈ શકે નહિ. ઘણી ચીજો જેવા લાયક છે. એક સોનાની ચાવી ખાસ જોવા લાયક છે.
સ્વીસ ગાર્ડ” એ વેટીકનને અંગે ખાસ સંસ્થા છે. પિની ચોકી કરનાર મોટા ઉમરાના છોકરાઓ હોય છે તેને સ્વીસગાઈ કહે છે. એ બહુ બળવાન હોય છે. પહેરેગીરનું કામ એવા કનૈયા જેવા યુવાને કરે છે એ એમની ધર્મભાવના છે. એ સ્વીસગાર્ડ ભેટ કરેલ સિંહ જોવા લાયક છે. સ્વીસગાર્ડના યુવક સ્વયંસેવકેની વય ૨૦-૨૫ વર્ષની હોય છે.
- પાપને પહેરવાના “રાજમુગટ–કાઉનની કાપીને ક્રાઉન જોવા લાયક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪ યુરોપનાં સંસ્મરણે ઈટાલિ
ઇને આની લેડીએ આપેલ ભેટ બહુ સુંદર છે. કેન્ચ રિપબ્લીક તરફથી મળેલ ચાઈન વાઝ બહુ સુંદર છે.
સીઆમના રાજા તરફથી મળેલ સેનાને વાઝ ઘણો માને છે.
નેપલીઅને આપેલ ભેટ તેમજ રશીઅન ઝાર તરફથી આવેલ “વાઝ જોવા જેવો છે. હાથનાં સુંદર ચિત્ર સાથે લખેલું બાઈબલ બહુ મજાનું દેખાય છે. તેને એક ઘણું સારી કેસમાં રાખેલ છે. એવા અનેક બાઈબલે છે. આપણું બારસા (કલ્પસૂત્ર ના સેનેરી છબીવાળા પાના જેવું લાગે છે. પુસ્તકાકારે છે.
રશીઆના ઝારે પિપ સોળમા લુઇને ભેટ આપેલ વાઝ કારીગિરીને નમુનો છે. ઝાર તરફથી એક મોટો આરસ ભેટ મળેલ છે. એટલે લાંબા અને પહોળે સુંદર આરસને ટુકડે અન્યત્ર અલભ્ય છે.
એટ્રીઆના રાજા તરફથી ઇછીઅન આલાબસ્ટર મળેલ તે બહુ રોનકદાર છે.
એક જુઈશ બાઈબલ છે-મોટામાં મેટી બુક છે. એક ફુટ ઊંચી છે.
પિપ તેરમા લુઈને મળેલી અનેક ભેટની ચીજે બહુ ગમે તેવી છે.
એક કેસ બહુ સુંદર રનને બનાવેલ છે, તેમાં જીસસ ક્રાઈસ્ટનું સમશરીર (Ghost) રહે છે એમ કહેવામાં આવ્યું.
અગીઆરમા સૈકાનું હાથીદાંતનું કામ બહુ સુંદર છે અને સુંદર રીતે ગોઠવીને જેવું ગમે તેવા આકારમાં રાખ્યું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેમ
પિપસ્થાન–વેટિકન
- ૩૦૫
પિપને માનનારાની સહી એક પિપે લીધેલી તે સહીના કાગળની ચોપડીઓ બાંધી એક રૂમમાં ખડકી રાખી છે, તેમાં ખાસી ૪૦ મીલીઅન–ચાર કરોડ સહીઓ એકઠી કરી છે.
રજીઆના ખંડ વિભાગો. વેટિકનના આ વિભાગમાં પેઈન્ટીંગ બહુ સુંદર છે. પીને, રીચલીઓ અને બેટીનું કામ ઘણું સુંદર છે.
વેટિકનમાં ત્યાર પછી ચિત્રસંગ્રહ આવે છે. દરેક ચિત્ર જેવા લાયક છે. કેઈ કોઈનું વર્ણન લખી લીધું છે તે નીચે પ્રમાણે
એની ભીંત પર ફલેન્ટાઇન ચિતારાઓએ બહુ સારું ચિત્રકામ કર્યું છે. રાફેલે એમાં ત્રણ રૂમે બનાવ્યા છે. આ ત્રણે ઓરડા બહુ સુંદર છે. ચિત્રકામ જેમ જોઈએ તેમ અભિનવ લાગે છે. માથે છત ઉપરના પેઈન્ટીંગ પણ જોવા લાયક છે. બાઈબલની હકીક્તના દેખાવે બહુ સુંદર રીતે ચીતર્યા છે.
ભીંતપર બેટિસેલ્લી વિગેરેનું ચિત્રકામ આદર્શ છે.
માઈકલ જેલોએ ભીંત ઉપર અને ખાસ કરીને છત ઉપર Creation (ઉત્પત્તિ), the Fall, (પતન) Hope of redemption (તરણ આશા)નાં અદ્ભુત ભાવવાહી ચિત્રો બનાવ્યાં છે. દરેક ચિત્ર ઘણું લાંબુ પહોળું હોય છે.
રાફેલનું કવિઓના ચિત્રનું અને Meeting of Phi. losophers (તત્વજ્ઞાનીઓનું મીલન)નું કામ અત્યંત સુંદર છે.
કેસ્ટેન્ટાઈન રાજાને હેલ રાફેલે ચીતર્યો છે. એની છતપર રેટનું કામ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરોપનાં સંસ્મરણે ઈટાલિ સેલ ચેલે (નાનાં મંદિરો) ૧૪૭૧ માં સ્થાપવામાં આવ્યાં. એને Sistine chapels કહે છે. સીસટાઈન એટલે સોળ. એમાં ભાકિલ એજેનું લાસ્ટ જજમેન્ટનું ચિત્ર અસાધારણ છે. આ બધાં ચિત્રો જોવા માટે ત્યાં બાંકડા છે. એ ગૃહમંડપ ઘણે મટે છે. એના દશ વિભાગ માઈકલ જેલએ ચિતર્યા છે અને છ વિભાગે બેટિસેલ્લીએ ચિતર્યા છે. બેસીને જોવા લાયક છે. આખો વિભાગ સમજતાં અરધો કલાક થાય છે પણ સમજવા જે છે. આ ચિત્રકામ અસાધારણ છે. બીજી કોઈ જગ્યાએ ભાગ્યે જ જોવા મળે તેવું છે. મંડપની ઊંચાઈ પણ ગંજાવર છે. ગાઈડ આપણને સમજાવે ત્યારે નિશાળના માસ્તર જેવું લાગે છે અને એવા ઘણા વર્ગો એક સાથે ચાલતા જણાય છે.
આ સોળ ચેપલનાં ચિત્રનું વર્ણન પણ કઈ સારી ચેપ ડીમાંથી વાંચવા લાયક છે. સૃષ્ટિને કેવી રીતે બનાવી અને છેવટે એડમ અને ઇવ કેમ બન્યા એનું જીવતું ચિત્ર અહિં જોવાનું છે. એમાં કળાકાર કલ્પનામાંથી કેવી કળા ઉપજાવી શકે છે એનો ખ્યાલ કરવા જેવું છે. પ્રથમ વિભાગમાં પ્રભુ (God) પ્રકાશ અને અંધકારને જુદા પાડે છે, બીજામાં તે સૂર્ય અને ચંદ્ર ઉત્પન્ન કરે છે, તેમજ તે પૃથ્વીને વનસ્પતિ ઉત્પન્ન કરવા ફરમાવે છે; ત્રીજા વિભાગમાં જનાવરની ઉત્પત્તિ બતાવી છે; ચેથામાં મનુષ્યની ઉત્પત્તિ બતાવી છે; પાંચમામાં એડમની બાજુમાંથી ઇવની ઉત્પત્તિ બતાવી છે; છઠ્ઠામાં દાનવ-ડેવલને દેખાવ આપે છે, સપોકારે તે એડમ અને ઈવ સાથે વાત કરે છે અને ફળ આપે છે સાતમામાં આ અને આઠમામાં પ્રલયકાળનું પૂર (food) બતાવ્યું છે. નીચે અનેક Prophets બતાવ્યા છે. જેરેમીઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
રમ વેટિકન–પેપધામ
૩૦૭ અને સીબીલે મજાના છે. આ આખું ચેપલ બહુ ધારીને-સમઅને કળાની દૃષ્ટિએ ખાસ જોવા લાયક છે. આગળ વધતા વેટિકનમાં Max Gallery આવે છે,
ઈટાલીના નકશા ભીંત પર ચીતર્યા છે. વિભાગના શહેરના અને બીજા નાના મોટા સેંકડે નકશાઓ છે.
ગેલેરી ઓફ પેસ્ટ્રી'. અતિ ઊંચા કામની પેસ્ટ્રીઓ બતાવી છે.
આમાં રાફેલની પેસ્ટ્રી ખાસ વખણાય છે. પછી આરસકામને વિભાગ આવે છે. અનેક જાતનાં આરસનાં જનાવરે બતાવ્યાં છે. કેનોરાનાં આરસનાં ત્રણ પુતળાં બહુ આકર્ષક છે.
બેડરને એપલે (Appollo) જેનો હાથ તૂટી ગયો છે તે પ્રસિદ્ધ આરસનું બાવલું અહીં છે બહુ સુંદર છે. એના તૂટેલ હાથનાં સ્થાન અને આકારને નિર્ણય કરવામાં ઘણું શિલ્પીઓ તર્ક કરી રહ્યા છે. લીઓનાર્ડો વિન્ચીના રૂમમાં બહુ બાવલાંઓ છે. એને એનેટોમીને-શરીરરચનાનો અભ્યાસ બહુ સુંદર ગણાય છે, એટલે જ્યાં સ્નાયુ વિગેરે વળી બતાવવા હોય તે તે આરસ કામમાં બહુ સારી રીતે બતાવી આપી શકે છે. આ વિભાગમાં પુતળાંઓ એટલાં બધાં છે કે વાત નહિ; ઘણુ જેવા લાયક છે અને તેના બનાવનાર વિગેરેની હકીકત આપેલી હોય છે. ગાઈડ પણ એમના વિષે ઘણું જાણવા લાયક હકીકત કહે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૮ યુરોપનાં સંસ્મરણે ઇલિ Vatican Picture Gallery - અહિં બહુ સારો ચિત્રસંગ્રહ છે. એ બહારના ભાગમાં, પણ મકાનને લગતે, અલગ વિભાગ છે. જેટલાં છે તેટલાં ચિત્રો ઘણાં સુંદર છે. આમાં રાફેલનું Transfiguration આ આખા સંગ્રહમાં અતિ સુંદર છે.
રાફેલ અને તેના શિષ્યનું કામ ઘણું સુંદર છે. વેનિશિયન સ્કૂલ માટે એક આખો જુદો વિભાગ છે.
ત્રીજે દિવસે બપોરે નીચેના સ્થળે જોયાં.
કેલેનિયમ.
Colosseum.
આને અસલ Amphitheatrum Flavium કહેતા હતા. આખી દુનિયામાં એ મેટામાં મોટું થીએટર છે. અને અગાઉ પૃ. ૨૮૫ માં જેનું વર્ણન આવ્યું તે કેપીટલની બરાબર સામે છે. સને ૮૦માં ટાઈટસે એ પૂરું કર્યું. એના છ માળ ગોળાકારે છે. ૧૮૮ મીટર ઉંચું છે. એમાં Plebeans સામાજિક આમવર્ગને, સ્ત્રીઓને, સેનેટરને, લડવૈયાઓને અને નાવીકોને બેસવાની જુદી જુદી જગ્યા છે. વચ્ચે Arena (મેદાન) છે. એમાં અસલ glad iators (ભલે) ની લડાઈ થતી હતી, જનાવરેની સાઠમાસ થતી હતી અને એમાં ગોઠવણ એવી સુઘટ્ટ હતી કે બધા માણસો દશ મીનિટમાં પિતપોતાની જગ્યા પર બેસી જાય અને રમત પૂરી થાય ત્યારે દશ મિનિટમાં આખું ગૃહ ખાલી કરી જાય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
રમ
કાલેઝિયમ
૩૦૯
એમ કરવાની યુક્તિ હતી તેથી છ માળ સુધીની બધી એઠકા દશ મીનિટમાં એક સાથે ભરાઇ જતી અને ટીકિટ વગર કાષ્ઠ એસી શતા નહિ. રીતે તે વખતે સવાલ નહેાતે પણ વ્યવસ્થા ઉત્તમ પ્રકારની હતી. એના ઉપરના એક માળ તેાડી નાખી તેના કાટથી ચાર દેવળા ખાંધ્યા છે છતાં ઉપર એક માળ હતા એમ દેખાઇ આવે છે. એમાં ૪૦ થી ૫૦૦૦૦ પ્રેક્ષકા એક સાથે બેસી શકતા હતા. આ કાલોઝિયમની બહારના ભાગમાં ૨૪ કેદખાનાં હતાં. જવા આવવાના રસ્તા (passage) પ્રત્યેક વિભાગ માટે જૂદો હતા. એની બાંધણીમાં ખૂબિ એ છે કે એમાં ચુને વાપર્યો નથી પણ એક પથ્થર ઉપર બીજો પથ્થરજ ગાઢવી દીધો છે. દાખલ થવાના ૮૦ દરવાજા છે. દરેક ચેાથી કમાતે એક દાદર આવે છે, કમાનની બાજુએ કારીન્ટીઅન ન્તતના થાંભલા છે. અગાડીના ભાગમાં Vestal Virgins ને બેસવાની જગ્યા હતી. અત્યારે તે રામન સામ્રાજ્યના સમયમાં શું હતું તે જોવા પૂરતું જ આ ઉપયાગી છે, બાકી અત્યારે એ જળવાઈ રહેલ પુરાતન ખંડેર છે.
નીચે રમવાની જગ્યા (arena)નું માપ ૯૪×૫ વાર છે. એના ઉપર અંદરના ભાગમાં જંગલી જનાવરાને રાખવાનાં પાંજરાં હતાં. લોકો એના ઉપર ગાંડા થઈ જત!. કહે છે કે દૂર વખતે ૫૦૦૦ જંગલી જનાવરાની સાઠમારી તેમાં થતી હતી, અત્યારે આ જબરજસ્ત મકાનના હૈ ભાગજ રહ્યા છે, છતાં જે રહ્યા છે તે ઘણા મજબૂત દેખાય છે. એને માટે એમ કહેવાય છે કેઃ
---
While stands the colosseum, Rome shall stand,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૦
ચુરાપનાં સંસ્મરણા
ઇટાલિ
When falls the colosseum, Rome shall fall, And when Rome falls,with it shall fall the world. આ તા સામ્રાજ્યવાદી મનુષ્યની ધૃષ્ટતાનું એક દૃષ્ટાન્ત માત્ર છે. એ કાલેાઝીયમ ચારે બાજુ ફરીને જોવા જેવું છે. અસલના વખતમાં પણ કેવાં મકાતા અતી શકતાં હતાં, ઇજનેરી જ્ઞાન કેટલું હતું તેને ખ્યાલ આવે તેમ છે. કેન્સ્ટેન્ટાઇનનું પ્રવેશદ્વાર. Arch of Constantine.
રામમાં પહેલા ક્રીસ્પીઅન રાજા કાન્સ્ટેન્ટાઇન થયા. તેની વિજય કમાન બાજુમાં છે. તે ત્યાર પછી બતાવવામાં આવે છે.
પછી એપીઅન વે Appian way આવે છે. એ ૩૬૭ માઈલ લાંખા રસ્તા છે. એ રામથી શ્રી’ડીઝી સુધી જાય છે. એને આંધનાર રાજા Apian Claudius હતા. રેશમના સામ્રાજ્યના સમયમાં રસ્તા કેટલા મોટા અને કેવા બંધાતા હતા અને તેને કેટલી અગત્ય આપવામાં આવતી હતી તેના ખ્યાલ આ રસ્તા ઉપરથી આવે છે.
કારાકેલાતા હમામખાનાં.
Baths ef Caracalla.
આ સ્નાનગૃહ ઈ. સ. ૨૧૨ માં કારાકાલાએ બાંધેલાં છે. લોકોને રમત ગમત અને હમામખાનાં રાજ્ય તરફથી પૂરાં પાડવામાં આવતાં હતાં. એમાં એણે ૨૦ લાખ આરસનાં પૂતળાં ગોઠવ્યાં હતાં. એને માટે એમ કહેવાતું હતું કે એની પ્રજા એ પ્રકારની છેઃ એક આરસની અને ખીજી માંસ (flesh)ની. જેટલી પ્રજા એટલા ખીજી બાજુએ એનાં પૂતળાં હતાં. અહીં યજ્ઞ, રમત ગમત,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
રેમ
કેટેબ
૩૧૧
લાઈબ્રેરી, વિગેરે આનંદનાં અનેક સાધને ઉપજાવ્યાં હતાં. અત્યારે એ સ્થાન જ જોવાય છે. પૂતળાને નાશ થઈ ગયો છે. સેંટ સેચીઅન ગૃહ.
ત્યાંથી Arch of Drusus, જેને હાલ st. sebastian's Gate કહેવામાં આવે છે તે જોયું. આગળ ચાલતાં, Ouo Vadis ચર્ચમાં ક્રાઇસ્ટનાં પગલાં જોયાં; જેવાં આપણે ત્યાં પગલાં હોય છે તેવાંજ. સેંટ પીટરને અહીં પકડે એમ કહેવાય છે. દેવળ સાધારણ છે. કેટકેબ,
પછી Catacombe જોયું. કેટેમ્બઓફ સેંટ કેલીકસ્ટસ (Calixtus)માં ગયા. ત્યાં અમને ત્રણ લીરા લઈને હાથમાં મીણબત્તીઓ આપી. મીણબત્તી સળગાવી અંદર ગયા. જમીનની અંદર આ જગા કેરી કાઢી છે. એ રેમની બાજુમાં છે. પ્રથમ એક ઇંટનું નાનું ઘર આવે છે. પછી અંદર ઉતરીએ એટલે કેટલુંક ચાલવાનું આવે છે. નવાઈ જેવી રીતે જમીનની અંદર આ દાટવાની જગ્યા બનાવી છે. આ વખત સેંકડો લોકો હાથમાં મીણબત્તી લઈ નાના રસ્તામાં ચાલે છે. એક પાદરી રસ્તે બતાવે છે. પછી તે ઊભો રહી ભાષણ કરે છે. કોઈ જગ્યાએ હાડકાં પડેલાં છે, કઈ ભીંતમાં જૂના વખતના ઘંટ વિગેરેનાં ચિત્ર છે. આખી એક ફુટ લાંબી અને પાતળી બત્તા હતી તે પૂરી થઈ એટલે વખત જમીનમાં ફર્યા. આમાં કેટલાક પાદરીઓ, અસલ, ધર્મને માટે મરણ પામેલા એમ કહેવાય છે. આને One of those early christian subterranean
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૨
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
burial places (અસલનું જમીનની અંદર આવેલું ખ્રિસ્તિઓનું કબ્રસ્તાન) કહેવામાં આવે છે. ઘણી મહેનત પછી એને શોધી કાઢવામાં આવેલ અને જાળવી રાખેલ છે. આ એક નવીન પ્રકારની ચીજ છે. સેિનેકાનું ઘર દૂરથી જોયું. રેમ-પ્રકીર્ણ
આવી રીતે રામ જેયું. છેલ્લે રોમને આખો “બુ દૂરથી જ. જૂનું રેમ અને નવું રેમ બારીકાઈથી જોયું. દૂરથી એની ભવ્યતા સાથે એને ઈતિહાસ ચીતરતો દેખાયો. ત્રણ દિવસમાં અનેક ચીજો જોઈ અને ઘણું જોવાનું બાકી રહ્યું. એની ઘોડાગાડી, ટ્રામ અને ટેકસીને અહીં જોઈએ તેટલો ઉપયોગ થાય છે અને ભાડાં સાધારણ છે.
રમમાં લીરાનું ચલણ છે. હાલ પાઉન્ડના લગભગ ૧૪૬ લીરા આવે છે. એટલે ચલણને અહીં પણ બેવડે લાભ હતો.
વખતના સંકોચને કારણે Naples નેપલ્સ અને પિપીઆઈ ન જઈ શક્યા. વીસુવીયસ જેવાની તક ન મળી.
રાત્રે ઇન્ટરનેશનલકારમાં બેસી વેનિસ ગયા. એ ગાડીનું વર્ણન આગળ આવશે. તા. ૭-૮-૧૬ રવિવારે સવારે સાત વાગે વેનિસને સ્ટેશને ઉતર્યા ત્યારે ઝરમર વરસાદ આવતો હતો. અતિહાસિક શહેર છેડી હવે romantic શહેરમાં આવ્યા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેનિસ
Venice. ઇટાલીઅન Venezia.
પશ્ચિમ પ્રદેશમાં પૂર્વના સાંદર્યનું ભાન કરાવતું, અનેક કવિએને આશ્રય આપતું, એડ્રીઆટિક સમુદ્રના એક લેગુન (અખાત)માં આવેલું આ શહેર ઇટાલિના એક પ્રાંતની રાજધાની છે. Lagoon or Lagune એટલે એડીઆટિકના એક છાછરા અખાત. એની વસ્તી ૧૪૮૦૦૦ ની છે. એનામાં વિચિત્ર રમણીયતા છે. એ જળમય પ્રદેશ છે, સમુદ્રના કાંઠા પર છે અને એની શેરીએ જળની છે. વાંચતાં માનવામાં ન આવે તેવી તેની રચના છે. એમાં જવા આવવાના રસ્તા જળના બનાવેલા છે અથવા જળમાર્ગની ખાજુના ભાગમાં ઘરા બાંધેલાં છે. રસ્તાઓ લગભગ ૧૫૦ છે. એને કેનાલ કહેવામાં આવે છે, પણ એ રસ્તાનું કામ બજાવે છે. શહેરમાં એક ભાગમાંથી બીજા ભાગમાં જવા માટે આ રસ્તાએમાં એક વિચિત્ર જાતની ગોન્ડાલા (Gondola) નામે ખોટા વાપરવામાં આવે છે. એ ટા આપણી બલામડીથી સહજ મેાટી હાય છે, માત્ર હલેસાંથી ચાલે છે અને એક જ ખલાસી એને ચલાવી શકે છે. અંદર પાંચ છ માણસ બેસે છે. કેનાલના રસ્તાપર આવ જા કરવાનું એ સાધન છે અને એમાં બેસવાની ભારે મજા આવે છે અને તદ્દન નવીન જાતનાજ અનુભવ થાય છે. એના ટીના ભાવા સરકારે મુકરર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે ઈટાલિ કરેલા છે એટલે ટેકસી અથવા વિકટોરીઆ બીજા શહેરમાં જે કાર્ય કરે છે તે અહીં ગેડેલા કરે છે. એ ઉપરાંત એક grand canal or canalazza છે જે ઘણી મોટી છે. એમાં સ્ટીમરે ચાલે છે. રટીમરનાં ભાડાં અને ભાવ મુકરર કરેલા હોય છે. સ્ટીમરે વખતસર જાય આવે છે. એ આપણું લોકલ ટ્રેન સવિસ સાથે બરાબર સરખાવી શકાય તેવી છે. એમાં એક સાથે ૨૦૦૩૦૦ માણસો બેસે. એક માઇલે અરધે માઈલે સ્ટેશન આવે. ત્યાં ટીકિટ લઈ માણસ ચઢવા માટે હાજર હય, ઉતરનારા પ્રથમ ઉતરી જાય, પછી નવા અંદર આવે અને બધું કામ એક મિનિટમાં પતી જાય એટલે સ્ટીમર ચાલવા માંડે. ગ્રાંડ કેનાલમાં એના દશેક સ્ટેશને છે અને લિડે (Lido) જવાનું પણ એ મુખ્ય સાધન છે. લિડેનું વર્ણન હવે પછી આવશે.
વેનિસના આ નવાઈ જેવા રસ્તા કેવા હશે તેને ખ્યાલ મગજમાં આવતું નહોતું. વેનિસના સ્ટેશને ઉતરીને તરત જ સામાન ગેડિલામાં મૂક્યો. ગેડિલાની બહારના ભાગમાં એક બાજુ બરછીને આકાર હોય છે તેમાં છ વિભાગ પાડ્યા છે તે વેનિસ પ્રાંતના છ વિભાગનું દશ્ય છે એમ અમને કહેવામાં આવ્યું. પછી અમારી ગેડેલા એક માણસે હલેસાથી ચલાવી. નાની નાની અનેક કેનાલે પસાર કરી. બન્ને બાજુ ઘરે અને વચ્ચે ૩૦-૩૫ ફીટ પહોળી કેનાલ. આ જળમાર્ગો અને બાજુએ ઊંચા ઘરે-તે આપણું હિંદુસ્તાનનાં ઘર જેવાંજ-ઈટ ચુનાનાં અને દેખાવ પણ ર્વાિય શહેરને. ફેર માત્ર રસ્તા જળમય લાગે એટલે જ છે. લગભગ પણ કલાકે grand canal પર આવ્યા. વચ્ચે એક મેટી કેનાલ પણ આવી. બાકીની કેનાલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેનિસ
* જળમાર્ગો. ગુંડલા
૩૧૫.
તે નાની હતી. જળમાર્ગોમાં સ્થાન પર પહોંચવા માટે આડા અવળા આંટાફેરા ગેડેલાએ ખૂબ માર્યો. આખરે લગભગ ૫૦ મીનિટે હટેલ રેજીના (Hotel Regina)માં પહોંચ્યા. આ કેનાલ જોવાની મજા એટલા માટે આવી કે અમારે માટે એ તદ્દન નવીન હતી. નાની કેનાલે ૩૦ ફીટ પહોળી લગભગ હાય તે ગંદી ખરી, ઓટ વખતે તેમાં વાસ આવે.
વેનિસમાં ૧૫૦ કેનાલ છે. તેના ઉપર ૩૭૮ પુલ છે. જવા આવવાના, માણસે ચાલી શકે તેવા ચાર પાંચ ફીટના રસ્તાઓ છે અને કેનાલ આવે ત્યાં પુલ ઓળંગવાનો હોય છે. મુખ્ય વ્યવહાર નાની કેનાલમાં ગાંડાલાથી જ ચાલે છે. ગેડિલા જોવા લાયક છે. એને રંગ કાળે હેાય છે.
એ ઉપરાંત નાની મેટરથી ચાલતી ટીમલે ભાડે મળે છે પણ તેના ભાડા આકરા છે. એક કલાકના ૫૦ લીરા (લગભગ પાંચ રૂપિયા) લે છે. મેટી કેનાલમાં સ્ટીમરથી વ્યવહાર ચાલે છે.
વેનિસને ઇતિહાસ જૂને છે. એની કળા ઉપર પત્ય છાપ દેખાઈ આવે છે. એનાં ઘરની બાંધણીમાં આપણુ જેવા છાપરા વિગેરે સર્વ દેખાય છે. લીઓ પાર્ટી, વિવેરીનિ વિગેરે એના ખાસ કલાકારો પંદરમા સૈકામાં થયા.
અમારી હટેલ ગ્રાંડ કેનાલ પર આવેલી હતી. ન સમજાય તેવી ભાષા બેલતે ગુંડાલાને હાંકનાર સે અમને ત્યાં લઈ આવ્યો. સામાન બેટમાં સાથેજ હતો. હોટેલમાં ગયા પછી નિરાંત થઈ પણ અહીં અમારા સંબંધી પત્રવ્યવહારમાં કુકની ઓફિસની કાંઈ ગેરસમજ થયેલી એટલે અમને રૂમે મળતાં બે કલાકને વખત લાગે. અમે બ્રેકફાસ્ટ (નાસ્તે) લી. મેટી કેનાલના .
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૬
યુરોપનાં સંસ્મરણા
ઇટાલિ
નાકા ઉપર હાર્ટલ આવેલી એટલે સુંદર લાગતી હતી. દરિયા જોઇએ ત્યારે ઘણા આનદ આવતા હતા. આખા દિવસ માટી સ્ટીમરે આવજા કરતી હતી અને ગાંડેાલાઓના તા પાર નહાતા. લિ.
આજે રવિવાર હતા એટલે અમે લિડા જઇ આવવાના વિચાર કર્યાં. લંચ લ સ્ટીમરના રસ્તા શોધી કાઢયા. એક સ્ટીભરમાં ટીકિટ લઇ ભેઠા. જવા આવવાની ટીકિટના દર માત્ર લીરા-૧. અમે બેઠા ત્યારે લગભગ બસે ઉતારૂ સ્ટીમરમાં હશે. સ્ટીમર અર્ધા પાણા માલને અતરે આવેલા છે. સ્ટેશને ઊભી રહી. પછી એ માલ લગભગ આગળ વધી એટલે લિડે (Lido) આવ્યું. આ ધણી ફેશનેબલ જગ્યા છે. એને માટે છાપામાં ઘણું વાંચ્યું હતું. એમાં પાર વગરની હાટેલો છે. ત્યાં સ્ટીમરમાંથી ઉતરીએ એટલે પાયર-બંદર-પર જવા માટે ટ્રામા અથવા ઘેાડાગાડી મળે છે. અમે ઘેાડાગાડી કરી.
રસ્તા ધણા સુંદર, બન્ને બાજુએ બહુ સુંદર દુકાનેા અને હારેલા આવી રહેલી. હાલા બહુ ઊંચા પ્રકારની હાય એમ લાગ્યું. આજે વરસાદ હતા. ઝાડની ઘટા તળે અમે આગળ વધ્યા. એક મોટું કાફે–રેસ્ટારાં આવે છે તેમાં પછી જવાનું રાખ્યું. આગળ ન્હાવાના કેબીને જોયાં. પાંચ હજાર કેબીને હશે. તેમાં કપડાં બદલી ન્હાવાનાં કપડાં પહેરી સામે દરિયામાં લેકા ન્હાય છે. હજારા સ્ત્રી પુરૂષા ન્હાય છે તેના ફોટા છાપામાં જોયા હતા. આજે વરસાદ અને ઠંડીને લઇને ન્હાવાનું બંધ હતું. જગ્યા જોઈ એટલે ખ્યાલ આવી ગયા. આ ન્હાવાના કેખીતે અને મોટી હાટલા એકટાભરમાં બંધ થાય છે. સ્ત્રીએ અહીં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેનિસ
લિડે
૩૧૭
ઘણાં જરૂરી કપડાં જ પહેરે છે. બધા દેશની સ્ત્રીઓ અને મુસાફરો અહીં મેજ કરવા આવે છે. - નહાવાની જગ્યા સર્વને માટે ખુલ્લી છે. કેબીનનું ભાડું બેસે છે. કાફેમાં ચા કોફી પીવા જવા માટે પણ દાખલ થવાની ફી આપવી પડે છે. એ કાફે બહુ સુંદર છે. અંદર ફેન્સી ચીજોની પચાસ દુકાને બે હારમાં છે. પછી એક સાથે ૫૦૦ માણસ ચા પી શકે એ માટે હેલ છે. આખો દિવસ ઇટાલીઅન બેન્ડ વાગ્યા કરે છે. ઈટાલીનું સંગીત ઘણું વખણાય છે. ખાસ કરીને વાલીન તેઓનું શ્રેષ્ઠ વાજિત્ર ગણાય છે. એ હેલની અગાડી દરિયાની ઉપર મોટો માને છે. એની ઉપર પણ સેકડો માણસો ચા કોફી પીએ છે અને દરિયો નિહાળે છે. આજે તે વરસાદ હતો એટલે એ ભાગ ખાલી હતો પણ ત્યાંથી વરસાદ અને દરિયે જોવાની મજા હતી. ચા પીધા પછી કેટલુંક જોયું. દુકાનમાં ચીજોના ભાવ જોયા તે બહુ આકરા લાગ્યા. ગાડીમાં બેસી બંદર પર આવ્યા. સ્ટીમરમાં બેસી કાંઠે ઉતરી રસ્તો શોધવા લાગ્યા, પણ હટેલ જદી જડે નહિ અને ભાષા આવડે નહિ. થોડા આડા અવળા રખડયા પછી આખરે હટેલને રસ્તો જડે. લિડોમાં એક એકસેલ્સીયર હોટેલ છે તે ખાસ જોવા જેવી છે. એ સર્વથી વધારે ફેશનેબલ’ કહેવાય છે. ત્યાં એક કોન્સર્ટ હોલ છે તેમાં કોન્સેટે સારાં થાય છે એમ અમને કહેવામાં આવ્યું. રાત્રે ડીનર લઈ સુઈ રહ્યા.
કુકની ઓફિસ પીઆઝા ડી’ લીએન્સીનિમાં છે. ત્યાં એકઠા થયા. સવારે તે બધું ચાલીને જોવાનું હતું. આજની અમારી પાર્ટી મેટી હતી, લગભગ ૭૫ સ્ત્રી પુરૂષો હશે. બાજુમાં–
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૮
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
સેંટ માર્કનું દેવળ. St. Mark Cathedral & Piazza.
જોવા લાયક છે. એની સામે આ વેર ઘણો વિશાળ છે. વચ્ચે બહુ મોટો ચેક છે તેમાં કબુતરને ચણ નાંખવામાં આવે છે. ત્રણ બાજુ લગભગ ૬૦ દુકાને છે તેમાં ફેન્સી માલ પૂરતા દામે મળે છે અને કેટલીક ઓફિસે પણ છે. દુકાનની શોભા ઘણી સારી અને દુકાનની બહારની બારીમાં માલ બતાવવાની રીત યુરોપના જેવી. ભાવ કઈ જગ્યાએ એક નહિ, આઠસો લીરાનો ભાવ કહી પાંચસેએ આપે એટલે આપણા જેવા ભાષાના અજાણ્યા માણસને તકલીફ પડે. લગભગ દરેક દુકાને અંગ્રેજી બોલનારા હોય છે. આ સ્કવેર જે મોટો વેર ઇટાલિમાં એકે નથી અને અસલ વેનિસ ઘણું વિશાળ અને મે વેપાર કરનારું શહેર હશે તેની એ પ્રતીતિ કરાવે તેટલો એનો વિસ્તાર છે. એની લંબાઈ ૧૯૨ વાર છે અને પહોળાઈ ૮૦ વાર છે. એની પૂર્વ બાજુએ સેંટમાર્કનું દેવળ ઘણું વિશાળ છે. અજવાળી આમાં આ સ્કવેર બહુ સુંદર દેખાય છે.
“સેંટ માર્ક વેનિસનો રક્ષકદેવ કહેવાય છે. નવમા અને દશમા સૈકામાં આ દેવળ બાંધ્યું અને અલેકઝાંફીઆથી આણેલાં સેટમાર્કનાં હાડકાનું તેમાં સ્થાપન કરવામાં આવ્યું છે–એમ અમને ગાઈડે કહ્યું. એક ભયંકર આગ પછી અગીઆરમાં સૈકામાં એને તદ્દન ફરીવાર byzantine બાઈઝેન્ટાઈન સ્ટાઇલપર બાંધ વામાં આવ્યું છે. એમાં પાંચસો થાંભલા આરસનાં છે અને એનું મેઈક કામ સુંદર છે. રસ્તા ઉપર ચાર સોનેરી ઘેડા છે તે બહુ સુંદર છે. અંદરને ભાગ પણ મજાનો છે. એની ફરસબંધી સુંદર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેનિસ
સેટ માર્ક
૩૧૯
છે. આખું મંદિર બહુ જોવા લાયક છે પણ સેંટ પીટરનું રેશમનું મંદિર જોયા પછી કાંઈ વિશેષતા લાગતી નથી. એનું સુંદર ચિત્રકામ અને બાંધણી જોવા લાયક છે. એની બાીસ્ટરી અને એમાંના એલ્ટરપીસ ખાસ સુંદર છે. એમાં કેટલાંક આરસનાં પુતળાં પશુ જોવાલાયક છે.
એની બહારના ભાગમાં સેંટ માર્કનેા લાયન (Lion સિંહ) જોવા જેવા છે અને સટ થીઓડર (વેનીસના અસલના રિપબ્લીકના પેટ્રન સેન્ટ)નું પુતળું પણ મજાનું છે, ત્યાંથી. લેગ્યુન-દરિયા, ગ્રાંડ કેનાલ સામે દેખાય છે. એપીઆઝાને ભાગ પણ ઘણા સુંદર લાગે છે અને આખા દિવસ દ્વારા માણસે ત્યાં આવજા કરતા દેખાય છે. એ વિભાગ ખાલી, મનુષ્ય વગરના-નિર્જન ભાગ્યેજ દેખાય છે.
ડોગીસ મહાલ.
બાજુમાં Palace of Doges (Palazzo Ducale) બહુ ભવ્ય છે. ી લઇને દાખલ કરવામાં આવે છે. પ્રથમ Giant Staircase આવે છે. તેને માથે માર્સ અને નેપ્ચ્યુનનાં આરસનાં બહુ જખરાં રાક્ષસી કદનાં બાવલાં આવેલાં છે તે પરથી તેનું એ નામ પાડયું જણાય છે. અંદર વળી grand staircase માટે દાદરા આવે છે. અસલ ત્યાંથી ઉમરાવ વર્ગજ અંદર દાખલ થઇ શકતા હતા તે પરથી એ નામ પડયું જણાય છે. અહીં ડાગીસ અને ત્યાર પછીના રાજાઓના કાઉન્સીલ હાલા છે, કાર્ટ છે અને નીચે કેદખાનામાંથી કેદીઓને ઉપર લઇ આવવામાં આવતા હતા તે બતાવે છે. ખીજા માળ ઉપર પ્રજાસત્તાક રાજ્યની આફ્રિસના રૂમા છે. મહેલમાં અનેક સુચિત્રા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
યુરોપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
છે. વેનિસની સ્કૂલને અહીં ખ્યાલ આવે છે. અહીં દશની અને ત્રણની કાઉન્સીલના રૂમે છે તે ખાસ જોવા લાયક છે.
પછી કેદખાનાં બતાવવામાં આવે છે. ત્યારપછી Bridge of sighs-નિસાસાને પુલ આવે છે. સદર કેદખાનામાં રાજધારી કેદીઓને પૂરવામાં આવતા હતા અને તેમને ત્રાસ આપવામાં આવતું હતું. જૂના વખતમાં કેવી આપત્તિઓ હતી તેટલા પૂરતું જ એ જોવા લાયક છે. મનમાં ગ્લાનિ થવા સિવાય વિશેષ લાભ આ કેદખાનાને કે સદર પુલને જોતાં થતું નથી.
બપોરની સહેલગાહ ગેડેમાં કરવાની હતી. ગેડેલા કુફ તરફથી કરવામાં આવી હતી. દરેક ગેડિલામાં પાંચ પાંચ સહેલાણીઓને બેસાડવામાં આવતા હતા. પોતાની ગડેલાને નંબર યાદ રાખવાને, કારણ કે ચાર પાંચ વખત બેસવાનું અને ઉતરવાનું હતું. સેટ માર્કની સામેના કાંઠા (લેગ્યુન) પરથી અમે ગોડલામાં બેઠા. atel H11241 Santa Maria delia saluta.
એક બેટ પર દરિયાની વચ્ચે ગ્રાંડ કેનાલમાં “સાંટા મારીઆ નું દેવળ જોયું. વેનિસમાં અગાઉ મેટી મરકી થઈ હતી ત્યારે આ દેવળ બાંધવામાં આવ્યું હતુ. ખાસ કરીને એની બાજુના ભાગમાં બહુ સુંદર આરસનાં પુતળાં છે. અને તેલ પણ ઘણે વિશાળ છે. એનું સ્થાન ઘણું સુંદર અને શાંત છે. ગ્રાંડ કેનાલ પર એ આવેલ છે અને સુંદર દેખાય છે. દૂરથી અમારી હોટે લમાંથી પણ તે દેખાતું હતું, કારણ કે તે બરાબર સામે આવેલું હતું. એમાં ટીન્ટોરેટ્ટ (Tintoretto) અને ટીશીયન (Titian) નામના ચિત્રકારનું અસાધારણ ચિત્રકામ જોવા લાયક છે. જમીનપરની ફરસબંધી ખાસ જોવા લાયક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેનિસ
કાચકામ-લેસવર્ક
૩૨૧
Church of Frari
ફારીનું દેવળ સુંદર છે. એમાં ટીશીયનનું મેન્યુમેન્ટ બહુ જોવાલાયક છે. અહીં કબ્ર છે. Church of Jesuits.
જેઝયુઈટોનું દેવળ આરસના નકશી કામને નમુનો છે અને ખાસ જોવાલાયક છે.
એ ઉપરાંત s. s. Giovanni બતાવવામાં આવે છે.
બરીઆલ બ્રીજ' (Rialto Bridge) બાયરને સુપ્રસિદ્ધ કરેલ છે, ત્યાં ગેડિલા જાય છે. તેની બાજુમાં એક ઘર છે તેને શાક (Shylock)-મરચન્ટ ઓફ વેનિસના ઘર તરીકે બતાવવામાં આવે છે. વાસ્તવીક રીતે શાયલેક શેક્સપીઅરની કલ્પનાનું પાત્ર છે; એટલે વેનિસના ગમે તે ઘરને શાયલોકનું ઘર કહી શકાય !!
વેનિસમાં આ ઉપરાંત યુનિવર્સિટિ અને ગેલેરી જોવા લાયક છે. અહીંથી સ્ટીમરમાં ઘણું જગ્યાએ મેજ (એકસર્જન કરવા જઈ શકાય છે. વેનિસ માટે પ્રકીર્ણ
વેનિસમાં ગડેલામાં ફરવાનું પાર્ટી સાથે થાય છે ત્યારે ઘણી મજા આવે છે. ઠેકાણે ઠેકાણે ચઢવા ઉતરવામાં વખત ઘણો જાય છે પણ જોવાની મજા બહુ આવે છે. અમારી ગેડેલામાં ગાઈડ અમારી સાથે બેઠા હતા એટલે અમને એણે ઘણી માહિતી આપી.
સાંજના “પાઉલી કંપનીનું આરસ અને વીજળીના કામનું કારખાનું” બતાવ્યું. સવારે લેસ વર્ક બતાવ્યું. લેસ વર્ક છોડીએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
યુરેપનાં સંસ્મરણે
ઈટાલિ
હાથે કરે છે. બહુ મજાનું કામ કરે છે. લખનમાં જેવા ફેક ખેસ વિગેરે બને જ તેવું, પણ વધારે બારીક કામ દેરાથી અહીં કરે છે.
કાચનું કામ તે કમાલ હતું. કાચનાં ઝુમર, કાચનાં વેલસેટ, કાચના દ્રાક્ષમાંડપ-અનેક જાતની કાચની શેભાઓ જોઈ વસ્તુ મોકલવાની અને કસ્ટમ્સની અગવડ બતાવી, તેને સીધો મુંબઈ મોકલવાને ઉપાય તેણે બતાવ્યું. પેક તે એવું કરે કે ગમે તેવું કાચકામ હોય તો પણ વાંધો નહિ અને ભાંગડના વીમા ઉતરે. આ કાચ કામ જોતાં બહુ આનંદ થશે. દ્રાક્ષના વેલામાં વીજળીનું કામ એવું દીપે કે વાત નહિ અને તેમાં પાછી અનેકવિધ વિવિધતા દેખાડી. ઉપરાંત બીજા ઘણી જાતનાં કાચકામે બતાવ્યાં. ભાવ એક, પણ કમીશન આપે ખરા.
આજે રાત્રે એક મેટરબોટ ભાડે કરી દરિયામાં ખૂબ ફર્યા, ફરીવાર લિડે જઈ આવ્યા. બીજાં બંદરોની દીપાવલી જોઈ. એક બેટ ફરતે તે આખો ફેરો (ચર-પ્રદક્ષિણા) મારી આવ્યા. મેટી સ્ટીમર બાજુમાંથી પસાર થાય ત્યારે મેટરબેટ કેટલી ઉછળે છે અને પાણીમાં કેવા મેટા ડુંગરા ટેકરા થાય છે તેને ખ્યાલ થયે. લિડેમાં ઉતરી ત્યાંની લાઈટ અને હેટેલ જોયા. રાત્રે ત્યાં માણસો ફુટપાથ ઉપર ખૂબ ફરે છે અને આનંદ કરે છે. પીજામાં સુટ પહેરીને સ્ત્રીઓ ફરે એ દેખાવ ત્યાંજ . આપણી નજરે એમાં ઘણું વિચિત્રતા લાગે.
બીજે દિવસે અમારે સ્વતઃ વેનિસ જેવાનું હતું. મારી ટુર અહીં પૂરી થતી હતી અને મારી સાથે મારા મિત્ર મી. નંદલાલ હતા તે અહીંથી પેરિસ જવાના હતા. મેં કુકની ઓફિસમાં જઈ બરલીન બેન એન્ટવર્પની ટુર મુકરર કરી. તેઓએ પણ આજને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામ
વેનિસ માટે પ્રકીર્ણ
૩૨૩
આજ રીઝર્વ મળશે કે નહિ, તેની શ ંકા બતાવી. મારે કાંઇ ખાસ કાર્ય નહેાતું અને એકલા ક્રૂરવાનું ગમે તેમ પણ નહતું.
કેટલીક ચીજો જોઈ, કાંઈ ખરીદી, રીઝર્વમથ ન મળે તે ૨૬ કલાકની મુસાફરી કરવામાં અડચણ પડે અને ખાસ કરીને એકલા જવાનું હતું એટલે પૂરતાં સાધનની જરૂર હતી. સાડાત્રણ વાગ્યે ખબર મળ્યા કે રીઝવખથ મળે છે. કાંઇક ખરીદી કરી, ચાલવાની તૈયારી કરી અને ગાંડેલામાં એસી સાંજે છ વાગે વેનિસના સ્ટેશનપર આવ્યેા.
વેનિસ શહેર એક વખત જરૂર જોવા લાયક છે. એની ખૂબિ તદ્દન ન્યારી છે, એના જળમાર્ગી અભિનવ છે, એની ગાંડાલા નૂતન છે, એની કળા આનંદ ઉપજાવે તેવી છે અને એની વિવિધતા આશ્ચર્યચકિત કરે તેવી છે.
વખતના સંકાચને કારણે મારે વીએના, મ્યુનીચ, લાઇ ઝીગ, એડન અને હેમ્બર્ગ-એટલાં શહેરા છેાડી દેવા પડયાં. એ દરેક સ્થળે મારે સ્કેલરેતિ મળવાનું હતું. મને ટાઇમ નહેાતે અને પ્રોફેસરા ઉન્હાળાની રજાને કારણે બહાર ફરવા નીકળી
ગયા હતા.
જો તા. ૨૭ મી ઓગસ્ટની સ્ટીમર ન પકડું તે એક માસ વધારે થતા હતા અને જોવાનુ તે આમ પણ ઘણું રહી જતું હતું: રામની નજીક નેપલ્સ અને વીસુવિયસ છે।ડયા, ઉપરાંત સ્વીડન, તારેં, કાન્સ્ટાન્સીનેપલ અને ફેરી એલેકઝાન્ડ્રીઆ પણ છેાડી દેવાં પડયાં હતાં. અને તે ફરીવાર આવવાનું થાય ત્યારે આ શહેરા જોવાની અભિલાષા રાખી ટુંકી નવી ટુર ગાઠવી દીધી.
OK
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
જર્મની,
સાંજે ૭-૨૦ વેની છેડયું, વાગેલી કારમાં જગ્યા મેળવવા માટે કુકને મહેનત પડી, પણ સાંજે પાંચ વાગે ખબર આપી, કે વાગેલી કાર મળી છે એટલે એકદમ તૈયારી કરી. જમવાનું પતાવ્યું અને હેલનું બીલ કાંઈ હોય તે તે આપી પાદરશીખ (ટીપીંગ) કરી. હેલમાંથી ચાલતી વખતે આપણા રૂમના એટે. ડીને, લીફટમેનને, પિટીઅરને, સામાન અને ભાણા ઉપરના વેટરને દીપ’ કરવાનો રિવાજ પડી ગયો છે એટલે બેવડે માર પડે છે. એક તે હેટેલવાળા દશ ટકા “સરવીસીના (ખીદમતના) લે છે તે તે કુકના બીલમાં આવી જાય અને પાછી ફરી વખત ટીપ આપવાની તે રહે છે. આ ટીમને રિવાજ ઘણે વિચિત્ર છે. પણ આપણે તે તીર્થયાત્રા વિગેરેમાં ટેવાઈ ગએલા એટલે “શીખ” આપીએ તેવી આ ટીપ હોય છે. વળી અમારે તે વેજીટેરીઅન તરીકે ખાસ ગોઠવણ કરાવવાની રહી એટલે ટીપ’ કરવાની પણ તેટલી જ જરૂર. વેજીટેરીએન તરીકે આપણે જે માંગીએ તે કરી આપે તેનું કોઈ જૂઠું બીલ આપવું પડતું નથી એ વાત ધ્યાનમાં રાખવાની છે.
મારા મિત્ર આજે બપોરે પારિસ ગયા એટલે હું એકલો જ હતો. પણ હવે મુસાફરીમાં એકલો રહેવામાં પણ આનંદ લઈ શકું તેમ હતું એટલે કશી ચિંતા નહોતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્ગે
વાગેલી કાર
૩૨૫
સાંજે સાડા છ વાગે ગેડેલામાં સામાન મૂકાવી હું બેઠ. એક માણસ આખી ગેડેલો ચલાવે. સુકાન વગર દિશાઓ પણ ફેરવે. અનેક શેરીઓ-જળમય રસ્તાઓ છેડી આખરે સ્ટેશને આવ્યું. સ્ટેશને પહોંચતા પોણો કલાક લગભગ થાય છે. ગેડેલાનું વર્ણન અગાઉ કર્યું છે એટલે ફરીવાર લખવાની જરૂર નથી. સ્ટેશને આવી ફર્સ્ટકલાસમાં બેસી ગયો. વાગોલી કાર તે મને રાત્રે દશ વાગે વેરેના સ્ટેશને મળવાની હતી, ગાડીમાં બેસી વાંચવા માંડયું ત્યાં ગાડી ઉપડી, વેનિસ શહેરની ભવ્ય રચના અને સમુદ્ર કિનારે છેલ્લા છેલ્લા જોઈ લીધા. આજે સૂર્ય પ્રકાશી નીકળ્યો હતો એટલે હવાનો વાંધો નહતો.
લગભગ સાડા આઠ વાગ્યા પછી સૂર્ય અસ્ત થયે. દશ વાગ્યે વેરેના ઉતરી ગયો. કલાક પછી ગાડી આવી. વાગેલી કાર (Wagons-lit) ઇન્ટરનેશનલ છે. આખા કેટીનન્ટ (યુરોપ) પર તે જાય છે અને જ્યાં જવું હોય ત્યાંની ગાડીમાં બેસવાનું હોય છે. પછી ટ્રેનો બદલાય પણ આપણે જે ડબામાં બેઠા હોઈએ તે ઠેઠ સુધી જાય. એ ડબાના દરેક ખાનામાં બે બર્થ હોય છે એક ઉપર અને એક નીચે. ડબા સલૂન જેવા મોટા હોય છે અને સગવડને પાર નહિ.
સુવા માટે મેટી તળાઈ હોય છે, તે પર ઓછાડ પાથરેલ હોય છે, એઢવા માટે ઋતુ પ્રમાણે હોય છે પણ સુતરાઉ કવરીંગ અને રગ તે જરૂર હોય છે. કપડાં મૂકવાની પૂરતી ખીંટીઓ, ઘડિયાળ ટાંગવાની નાની હુક, પછવાડે પિતાને રાખી હોય તે સુતા સુતા વાંચી શકાય અને સાથેના પેસેંજરને નડે નહિ તે વધારાને દી, ઉપર વાળાને પણ એવી જ સગવડ, વચ્ચે બે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૬
યુરેપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
લાઈટ પણ રાત્રે તે બંધ કર્યા પછી નાઈટ લાઈટ, અંદર મહેતું જોવાનું ગરમ ઠંડા પાણીનું સુંદર ટબ, ચાર ટુવાલ, સાબુ, પાણી પીવાને કાચને કળશે, પાણી ભરેલું, બે ગ્લાસ પાણી પીવા માટે, નીચે સુંદર ગલી અને માથેનાં બે ઓશીકાં તદ્દન સુકોમળ; વાંચવા માટે ફોલ્ડીગ ટેબલ, ઉપર ચઢવા માટે સુંદર નાનો દાદરો, ડ્રેસીંગ ગાઉન મૂકવા માટે ઝોળ અને આ સર્વ ઘણી ડી જગ્યામાં એવી આકર્ષક રીતે ગોઠવેલા હોય છે કે વાત નહિ, પણ સુવાને ચાર્જ ઘણે જબરે અને તે પણ ફર્ટ કલાસના ભાડા ઉપરાંત સમજો. આવી કારમાં ઉધીએ ત્યારે એક રાત ઉંધવાનું કેટલું મેવું પડે છે તેને ખ્યાલ આવે. બારણું બંધ કરીને બેઠા પછી કોઈ વસ્તુને ખપ હોય તે રીંગ કરવાથી એટે. ડન્ટ આવે અને તેને એરર આપી દેવાય. સવાર થાય કે તળાઈ ઉલટાવી નાખી તેનીજ બેઠક (સીટ) બનાવી દે અને ઓશીકા વિગેરે લઈ જાય. બેસવાની જગ્યા પર તદન મખમલ, જડેલો અને તેની જ ઉલટી બાજુએ અંદર તળાઈ સમાઈ જાય. ચેનથી મુસાફરી કરવાની બનતી સગવડ કરી છે.
રાત્રે કાંઈ ન બનાવ બન્યો નહિ. સવાર થતાં પ્રદેશ જે તે જાણે સ્વીટઝરલાંડની સીનેરી દેખાઈ. પર્વત લીલું કુંજર જેવા અને માથે બરફ અને ચારે તરફ વનરાજી ખીલેલી, ખેતરે વાવેલાં અને જળમય અને લીલો જીવતે પ્રદેશ જોઇ આનંદ થયે.
દશ વાગે સવારે મ્યુનીચે આવ્યું. એને Munache કહે છે. સ્ટેશને કલાક રોકાઈ બીજી ગાડીમાં બેસવાનું હતું એટલે સામાન લેંપી સ્ટેશન નજીક ગામ-શહેર જોયું. મ્યુનીચ ઘણું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્ગ
મ્યુની
૩ર૭
મોટું શહેર છે. એના સ્ટેશને ૧૬ પ્લેટફોર્મ છે. અહીંથી થોડા અંતરે પહેલાં જર્મન સરહદ શરૂ થાય છે. રાત્રે અમારા પાસપોર્ટ લઈ ગયા હતા અને સામાન માટે તે મહેઠેથી પૂછી ગયા હતા. પરદેશીઓને વધારે પડતી સામાનની અગવડ સરહદ ઉપર પણ પડતી નથી પણ સામાન ઘણો હોય અને રજીસ્ટર કરાવ્યું હોય તે ચુંથણાં ઘણાં થાય છે. અને આ સર્વ બાબતની અગાઉથી ખબર હતી એટલે સામાન તે મેં કઈ વખત રજીસ્ટર કરા
જ નહિ. અહીંની રેલવેમાં એક બીજો રિવાજ એ છે કે સામાન રજીસ્ટર કરાવે તે બધાના પૈસા ભરવા પડે, કાંઇ અમુક ભાર માફ મળે નહિ; અને ટ્રેનના ટાઈમ પહેલા પણ કલાકે સામાન લગેજમાં નાખવા જોઈએ. આ બધી અગવડ જેની પાસે ઘણે સામાન હેય તેને થાય છે. મેં તે એક સુટ કેસ અને કોથળે રાખેલો અને નાની હેડ બેગ એટલે કોઈ અગવડ પડી જ નહિ. મજુર દરેક સ્ટેશને મળે છે પણ અહીં પિતાને સામાન ઉપાડવામાં જરા પણ શરમ જેવું ગણાતું નથી. ગમે તેવી ઊંચી સ્થિતિને માણસ પિતાને સામાન હાથે ઉંચકી તુરત ચાલ્યો જાય છે. મજુરીના દર સાધારણ છે. મુંબઇથી વધારે તે માત્ર ઈંગ્લાંડમાં લાગ્યા. અહીં તે જે આપીએ તે લઈ સલામ કરી આભાર માની ચાલ્યા જાય છે.
મ્યુનીચ શહેર ઘણું રળી આમણું, ક્રમે ઘણું સુંદર, સ્ટેશનપર હેલને પાર નહિ અને વખત હેય તે જરૂર એક દિવસ રોકાવા જેવું છે. મારે વખત નહોતે પણ ઉપર ઉપરથી જોઈ સ્ટેશને વખતસર આવી બલિંનની ગાડીમાં બેસી ગયા.
જર્મનીને આખો પ્રદેશ લીલે અને ફળદ્રુપ દેખાશે. ગાડી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૮
યુરેપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
પણ પુષ્કળ છે. એની ખરી ખૂબી જમીનના ચાસ પાડવામાં છે. જમીન પર જાણે લીલો મખમલ પાથર્યો હોય એવી માઇલો સુધી લીલેરી દેખાય, પણ તેમાં વર્ણભેદ ઘણા પડે; ચતુષ્કોણ અને સમ ચતુષ્કોણોનો તે પાર નહિ. જુદાં જુદાં વાવેતર એટલાં કે ડુંગરા ટેકરાને પણ વાવ્યા વગર છોડયા નથી. ચારે તરફ નહેરો અને પુલનો પાર નહિ અને આ પ્રદેશ ઘણો સુંદર લાગે. મ્યુનીસ મૂક્યા પછી પર્વત ન આવે પણ નાની ટેકરીઓ અવાર નવાર આવ્યા કરે. ઝાડનાં ઝુંડે તે એટલાં કે જુઈ (જુહુ) જેવાં એક સરખાં દેખાવનાં વન સેંકડો જોયાં હશે. ખેતર ન હોય તે વન હોય અને તેને પણ લાકડા વિગેરે માટે બરાબર ઉપયોગ કરે છે. લડાઈમાં જર્મનીને જરા પણ નુકસાન થયું હોય તેમ લાગતું નથી, તેની જમીને એક પણ બંદુક કે તેપને અવાજ સાંભળ્યો નથી અને ચાર વર્ષ સુધી ચારે તરફ ઘેરે હતો છતાં તે પિતાના પગ ઉપર નભી રહેલ તે તેનાં કુદરતી સૌંદર્ય અને તેને ખીલવવાના ઉદ્યોગને આભારી હતું એમ એની જમીન અને જમીન ઉપર કરેલ મહેનત જોતાં જણાઈ આવે છે. પાણી તે આખા પ્રદેશમાં વહ્યાંજ કરે છે અને નદીઓ કે નહેરો (કેનાલો) આવે તે પણ જબરી અને તેમાં પૂરતા જેસથી પાણી વહ્યા કરે. ઇટાલિના ખેડુતે ઉધમી લાગ્યા પણ જર્મનીની રચના, કુદરત, ઉદ્યોગ અને સંદર્યને પહોંચે તેવું જમીન જોતાં જણાયું નહિ.
તારના થાંભલા ફાન્સ, સ્વીટઝરલાંડ, ઇટાલી, અને જર્મનીમાં લાકડાના છે. જ્યાં લાકડાં ઘણાં હોય ત્યાં લોઢાના શા માટે જોઇએ? ઈગ્લાંડમાં પણ તારના થાંભલા લાકડાનાજ છે પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
રસ્તે
ખેતીવાડી. સ્ટેશના
૩૨૯
ગરીબ હિંદને તે પાંચ હજાર માઇલથી લેાઢાના મંગાવવા પડે છે. જાણે હિંદમાં લાકડું થતુંજ ન હેાય એ ધેારણે આપણા બધા વહીવટ ચાલે છે. અને રેલ્સ નીચે સ્લીપરે!–સલેપાટે-પણુ લાકડાનાજ સર્વત્ર હોય છે ત્યારે આપણે ત્યાં હવે લેાઢાના ધણી જગ્યાએ નાંખવા માંડયા છે. એનું કારણ સમજી શકાય તેવું છે.
અખા હરિયાળા પ્રદેશ જોતી ગાડી આગળ ચાલી, બપોરે વાળાં થયાં. વરસાદ પડયા તેથી પ્રદેશ વધારે સુંદર દેખાતા ગયા.
ઘણાં સ્ટેશને આવ્યાં પણ ટ્રેન તે। બહુ ઓછે સ્ટેશને ઊભી રહે. ખાવાનો ટાઈમ થાય એટલે રેસ્ટારાં કાર જોડાઇ જાય. અધા ડખા વટાવી તેમાં જવાનું. ત્યાંની સગવડ પણ સારી અને વેજીટેરીઅનને જોતી જરૂરી ચીજો મળી શકે. ચાર પાંચ વાગે ચા પણ તેમાંજ લેવાની. અહીં સ્ટેશને સ્ટેશને ચાની હાર્ટલે હેતી નથી. માત્ર માટે સ્ટેશને ફ્રુટ મળી શકે. છાપાં દરેક સ્ટેશને મળે અને મારા જેવાને અગરેજી છાપાં જોઇએ તે પણ મળે.
હું લંડન આવ્યા ત્યારથી નિયમિત લડન ટાઈમ્સ’ વાંચતા હતા અને મુસાફરીમાં પણ તે મળ્યા કરે છે. છાપા અહીં લાખાની સ’ખ્યામાં નીકળે છે અને તેની વ્યવસ્થા તેમજ વેચવાની પદ્ધતિ જોવાલાયક છે. પણ તેવી ઘણી બાબતે પર જૂદા ઉલ્લેખ કરીશ.
જર્મનીનાં સુદર ખેતરો અને જંગલા જોતાં ૮-૪૦ રાત્રે ગાડી બલિન પહોંચી. ૨૬ કલાકની મુસાફરીમાં ૯૦૦ ઉપરાંત માઇલ પસાર કર્યાં. પુરસદે ધણું વાંચ્યું. ટ્રેન એટલી ઝડપે ચાલતી હતી કે કાંઇ લખી શકાયું નહિ. જોવાનું પણ ઘણું હતું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
બર્લિન. બલિનના ઉત્તર દક્ષિણ છે સ્ટેશન છે. બલિન જર્મનીના હૃદયસ્થાને છે. બરાબર વચ્ચે આવેલું છે. એને હેબર્ગ સાથે નદીથી જોયું છે અને ત્યાંથી માલ આવે છે. હું બલિનના “આઉન્ટ સ્ટેશને ઉતર્યો. તે પણ ઘણું મોટું છે. સામાન, પિટરને આપીએ, તે લીફટમાં આખી લોરી મૂકી નીચે લઈ આવે. કુકને એજન્ટ સામે તેડવા આવ્યો હતો, તેની સાથે “હોટેલ બ્રિસ્ટલમાં ગે.
હોટેલ બ્રિસ્ટલ મોટું રાજસ્થાન છે. બર્લિનને સૈથી મેટે રસ્તો “લીંડન વેન્યુ” Linden Venue ના નામને ચાર માઈલ જેટલે લાવ્યો છે તેની પર આ હોટલ આવેલી છે. એ ઘણી મોટી અને સગવડવાળી છે. એના દરેક રૂમમાં બહુ સગવડ, ડાઈનીંગ હોલ ઘણું વિશાળ અને એના પ્રત્યેક માણસે ઘણા મળતાવડા લાગ્યા. ત્યાં ખાસ લખ્યું છે કે “અમારી સેટેલમાં ઘર જેટલી સગવડ ન જણાય તે તુરત ફરિયાદ કરવી અને ફરિયાદને તુરત અમલ થશે.” દરેક હેલમાં બે ટેલીફોન હેય છે. ફરનીચર, બાથ, લાઈટ વિગેરેની સગવડ રાજમહેલ જેવી હોય છે. લખવાનું ટેબલ, કેચ, ડબલ બારણાં, ખુરશીઓ વિગેરે પૂરતાં હોય છે. કબાટમાં કપડાં ટાંગવાની જગ્યા, જૂનાં કપડાં માટે થેલો, વિગેરે વિગેરે પૂરતી સગવડ છે. શાહી, ખડીઓ, હોલ્ડર, નોટપેપર બધું તૈયાર હોય છે. બર્લિનમાં શું જોવા લાયક છે તેની મેટી ચિત્રોવાળી બુક, ટેલીફોન બુકબધું રૂમમાંજ હોય છે અને નીચે સ્મોકીંગ રૂમ તે એવો મટે છે કે તેમાં એક સાથે ત્રણસો માણસ આસાનીથી બેસી શકે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિન
હાયેલ બ્રિસ્ટલ
૩૩૧
અહીં સુવાના પલંગ ઉપર અરધી ગાદી જેવી નરમ આઢવાની ચીજ હોય છે. અરધી રેશમી રજાઇ કહેવાય. એ પાથરી રાખેલી હેાય છે અને એ જર્મનીના ખાસ રિવાજ છે; પણ પડખે જાહેરખબર મૂકી છે કે આ પદ્ધતિએ સુવું ક્ાવે નહિ . તેણે તુરત વેટરને લાવવા એટલે અનુકૂળ પદ્ધતિ પ્રમાણે સુવાનું એઢવાનું ગાઢવી જશે.
એ ઉપરાંત એક ઘણી મજાની સગવડ જોઇ. એક પીળું લેબલ હતું, તેમાં લખ્યું હતું કે
Hotel Bristol
Do not Disturb
પછવાડે લખ્યું હતું કે— NOTICE.
Guests not wishing to be disturbed for a while by employees are requested to hang this notice on the outside latch of the inner door, and to replace it after use.
Also advise telephone department.
એટલે તમારે ખાસ લખવું વાંચવું હાય અથવા વિચાર કરવા હાય તા બહાર નોટિસ મૂકવી. નોટિસ એટલે પીળુ' લેખલ.. એ લેબલ બહાર ટાંગ્યું હોય તે કોઇ અડચણુ' કરતું નથી. અહારનું બારણું ડબલ હાય છે.
સુવાના પલંગ ઉપર નીચે પ્રમાણે નાટિસ મૂકી છે:
All the comforts of your home, what we wish
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૨
યુરેપનાં સંસ્મરણો
જર્મની
to give you during your stay at the “Bristol." If you do not like the way this bed is made up, please ask the chamber-maid to change it. You may have it with round bolster and with blankets instead of quilt or in any other manner desired.
આ હકીકત, મુસાફરોની સગવડે જાળવવા કેટલી ઝીણ વટથી અહીંના કારીગરે એકસાઈ રાખે છે, તે બતાવવા લખી છે. પૈસા ચાંપીને લે છે પણ હસાવીને લે છે. પૈસા આપવા છતાં સગવડ ન મળે, એવું અત્રે નથી; તેમજ પૈસા છૂટી પડયા એવું કહેવાને અત્ર અવકાશ નથી. માત્ર તમને યોગ્ય માણસને ફરિયાદ કરતાં આવડવું જોઈએ અને તમારા હકકે સમજતા આવડવું જોઈએ. ત્રણ દિવસ ભૂખ્યા રહે તે કઈ ભાવ પૂછે નહિ, પણ ચાલુ રિવાજથી એક ચીજ વધારાની માગે તો ભાણ ઉપર બીલ આવે, તેમાં સહી કરે તે ચાલતી વખત બીલ ચુકાવવાનું અને નહિ તે ખાતા ખાતા પૈસા આપી દેવાના. પૈસાની બાબતમાં શરમ નહિ, પણ સગવડ કરવામાં પાછી પાની નહિ.
ચાલવાના રસ્તા ઉપર કે રૂમમાં, દાદર કે લીફટમાં, જમવાની જગ્યાએ કે બાથરૂમમાં સર્વત્ર ભારે કિમતની જાજમે બીછાવેલી છે, ઊંચામાં ઊંચી જાતનું ફરનીચર છે, ગરમ ઠડા અને શાવર બાથ છે, બારી આડા પૂરતા પડદા છે અને કપડાં મૂકવા માટે પાટ છે. રાત્રે વાંચવા માટે બાજુમાં શેડવાળી લાઈટ છે અને બાજુમાં ઘડિયાળ રાખવાનું ટેબલ છે તે પર તે રહે છે. ખાનામાં એક વાસણ રાખવામાં આવે છે જેનો ઉપયોગ રાત્રે લઘુશંકા માટે થઈ શકે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિન
અભિન.
લીંડન વેન્યુ
૩૩૩.
જર્મનીનું મુખ્ય શહેર, કૈસરની રાજધાની, વિદ્યાતાનું ધામ આ શહેર સ્ત્રી (Spree) નામની નદીપર આવેલું છે. જર્મનીના હાલના પ્રજાસત્તાક રાજ્યનું પણ એ મુખ્ય શહેર છે અને ઘણું આકર્ષક છે. અત્યારે એની વસ્તી આડત્રીશ લાખની ગણાય છે. પેરિસથી તે! એ ચઢે નહિ પણ કેટલીક બાબતમાં એ વધારે સુંદર છેઃ એના રસ્તા ભ્રૂણા સારા, એના બગિચા ધણા આકર્ષક અને એની બજારો તદ્દન સીધી અને બજારમાં પણ બગિચાઓ છે. સ્વચ્છતા મને સર્વથી વધારે જર્મનીમાં લાગી. આ વાત એના મુખ્ય શહેરથી માંડીને નાના ગામડાંને પણ લાગુ પડે છે. આખા શહેરને માત્ર નીરખવા માટે પણ એક દિવસ જોઇએ અને બધાં મુખ્ય સ્થળેા જોતાં આઠ દિવસ તા ઓછામાં ઓછા થાય. સરસ્વતીના ધામ સમા એ શહેરમાં અનેક પ્રકારનાં સંગ્રહસ્થાને મ્યુઝીઅમેા છે જેને અભ્યાસ તે શું થાય પણ ઉપરચેટીઆ નજર નાખતાં પશુ દિવસેા થાય. થોડા વખતમાં જરૂરી ચીજો જોઈ લેવાની પદ્ધતિ મેં રાખી હતી એટલે શું શું જોયું તેનું ઉપર ટપકેનું વર્ણન કરી જઉં છું.
અંડર ડેન લીડેન Under den Linden અથવા લીંડન વેન્યુ એ ઘણા મોટા રસ્તા છે. એનાં ત્રણ જૂદાં જૂદાં નામેા છે પણ એને લીંડન વેન્યુ કહે છે તે ઓળખાય છે. એ આખા રસ્તામાં મેટાં મેવડાં ઝાડે છે અને તે રસ્તાની વચ્ચે છે. ખન્ને બાજુ જવા આવવાના ઘણા સુંદર રસ્તા છે. વચ્ચે Frederick the Great નું મોટું બાવલું આવે છે તે ઘણું સુંદર છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે જર્મની જરા આગળ જતાં ને મ્યુનને કુવારે Fountain of Neptune આવે છે. એ ઘણું વિશાળ છે. નેપ્યુન-સમુદ્રના દેવનું એ પુતળું ખાસ જોવાલાયક છે, ઝનું બનાવેલું છે અને ઘણું જબરું છે. પિસ્ટઓફીસ અને સિટિ હોલ (ટાઉન હોલ) પણ બહુ વિશાળ છે. આગળ જતાં Statue of Perolina પેરેલીનાનું પુતળું આવે છે તે પણ સુંદર છે. એ બલિનની અધિષ્ઠાત્રી દેવી છે અને તેનું સ્થાન રસ્તા ઉપર કરી આજુબાજુ સુંદર બગિચા બનાવવામાં આવ્યા છે. જરા બાજુના રસ્તા ઉપર જતાં બલિનને જૂન વિભાગ આવે છે. એમાં પણ સરખાઈ તે ઘણી છે પણ એ લીંડનના રસ્તા જેવો સારે સુઘડ રસ્તો ન ગણાય. એમાં જથાબંધ વેચનાર શાકભાજીવાળાની અને પ્રેવીઝનની દુકાને આવે છે. બજારો ઘણી મોટી છે. બર્લિનમાં ટ્રામ ઘણી છે અને બહુ સુંદર છે. સ્વીટઝરલાંડ જેવી નાની ટામો છે. અહીં બસને બહુ ઉપયોગ થતું નથી, પણ હજુ તે થતી અને વધતી જાય છે. જવા આવવા માટે ટ્રામ અને ટેકસી વધારે વપરાય છે.
સ્ત્રી નદી બે વિભાગમાં વહી એક સુંદર મંદીરને ટાપુ બનાવે છે. એ મંદીરનું નામ dom કહેવાય છે. Spree નદી આગળ જતાં હેવલને મળે છે જે એબ Elbe ને મળે છે અને તે આખરે ઉત્તર સમુદ્ર Northern Sea માં દરિયામાં પડે છે. પણ એ હવેલ નદી વચ્ચે અનેક સરોવરમાંથી પસાર થાય છે અને પિતાનાં જળમાં વધારો કરે છે. સ્વીટઝરલાંડનાં સરવરે જોયા પછી આ સરવર જેવાનું કાંઈ ખાસ મન થાય નહિ પણ કહે છે કે એ સરોવરો પણ સારાં છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિન
ડામનું દેવળ
નદીએ
હેમ્બર્ગથી નાની સ્ટીમરમાં આવવું હોય તે। એ દ્વારા લિંન આવી શકાય છે અને માત્ર તે મોટા પ્રમાણમાં એ રીતે લાવવામાં આવે છે.
૩૩૫
અહીંનુ સ્ટાક એક્સચેંજ સાધારણ રીતે સારૂં છે. એ Bourse કહેવાય છે. એમાં કામકાજ દરરાજ ૧૨ થી ૨ વાગ્યા સુધીજ ચાલે છે. એ વાગે એ બંધ થઈ જાય છે. એ પણ સ્ત્રો નદીના કાંઠા નજીક છે.
ડામનુ દેવળ અંદર જઇને જોયું. રામનું સેટ પીટર અને મિલાનનુ ડામા જોયા પછી આમાં કાંઇ ખાસ વિશેષતા ન લાગી. છેલ્લા કૈસરે ( વીલીયમ ધી સેકન્ડે ) એ બંધાવેલું છે, એમાં બે હજાર માણસા માટે બેઠકે (સીટ્સ) છે, એમાં કૈસર અને તેના કુટુંબને બેસવા માટે પચીશ ફીટ ઊંચી ગેલેરી છે અને એના ખાસ ઉમરાવાને બેસવા નજીકમાં સહજ નીચી ગેલેરી છે. એ કૈસરની ગેલેરી પર જવાના ધણા સુંદર દાદર તદ્દન આરસના છે અને ઉપર પોર્ટીકામાં બાઇબલમાંની વાતાનાં બહુ સુંદર ચિત્રા કરાવ્યાં છે. આ પાંચે પેઇન્ટીંગા બહુ જોવા લાયક હતાં.
દેવળમાં અંદરના ભાગમાં માર્ટીન લ્યુથરનું સુંદર આવલું છે. સાથે કાલ્વીન અને બીજા એ રિફાર્માનાં-સુધારકાનાં પુતળાં છે. બાજુમાં Love પ્રેમ, Truth સત્ય અને Hope આશા-નાં બહુ સુંદર આરસનાં પુતળાં છે. એનાં ચિત્રા મેળવવા પ્રયત્ન કર્યો પણ મળ્યાં નહિ. ધણાંજ જોવા લાયક અને પ્રત્યેક ભાવ બહુ સારી રીતે ઘટાવેલાં છે. આશાને જોઇએ તેા તેના ઉપર આશા દેખાઈ આવે. અને પ્રેમ ખરાખર પ્રેમ બતાવે. આ મંદિર ઇટાલીઅન સ્ટાલપર બાંધેલું છે. એની બાજુમાં વીલ્હેમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૬
યુરોપનાં સંસ્મરણા
જર્મની
કૈસરે પોતાના શખતે દાટવા માટે બહુ મજાની સ્તુપ -શ્ર બંધાવી રાખી હતી અને તે મેાજુદ છે પણ એની આશા સફળ થઇ નહિ. હાલ તે એને ડેનમાર્કમાં અમુક જગ્યામાંજ રહેવું પડે છે. આજીના મ્યુઝેલિયમમાં કેટલાક રાજા અને શહેનશાહનાં અવશેષો લાવીને મૂક્યાં છે. પ્રીન્સ બિસ્માર્કનું સ્મારક પણ અહીં રાખ્યું છે. એને બીજી જગ્યાએ દૂર દેશમાં દાટેલ છે. અહીંથી રાજમહેલ જોવા ગયેા. શિયાળામાં કૈસર એ મહેલમાં રહેતા હતા. એ મહેલ ઉપર વણુ વેલાં તે નેપ્ચ્યુનનાં પુતળાંની સામેજ છે. બહુ સુંદર છે. અંદર પેસતાં મોટા ચોક આવે છે. એ ચેકમાં એક ધણું ભવ્ય પુતળુ છે. તેનું નામ Sieg fried Dragon personified કહેવાય છે.
મહેલમાં પેસતાં ઉપર ચઢવાને આરસને દાદર છે તેના ઉપયેાગ હાલ થતે નથી. બાજુમાં બે માળ સુધી ઘેાડાઓને ચઢવાના સ્ત્રાપ–ઢાળાવ કરેલા છે. ત્યાંથી ઉપર જવાય છે. કૈસર્ જ્યારે અહીં હાય ત્યારે તેની ચેકી કરવા ઘેાડાઓ-સ્વીસ ગાર્ડ્સ ઉપર જતા અને ઘેાડા ચઢી શકે તેવી યુક્તિથી એ વળાટ ખાતે ગાળ ભાગવાળા ઢોળાવ બનાવ્યા છે. એ યુક્તિવાળા ઢોળાવ ઉપર થઇને એ માળ સુધી ઉપર ઘેાડા ચઢી શકતા હતા.
હાય છે. એ
ઉપર ચઢી ગયા પછી પગમાં pantoffel પહેરવાં પડે છે એટલે આપણા બુટ ઉપર એક જાતનાં મેટાં felt shoes ચઢાવવાં પડે છે. એની સેકડા જોડી ત્યાં પડેલી સ્લીપર જેવાં પણ ઘણાં મોટાં હાય છે અને તે પગ ધસતાં ચાલવું પડે છે. જો પગ ઘસીએ નહિ તે પેન્ટાફે નીકળી જાય અને બધા પગ ધસતાં ચાલતાં હેાય એટલે આપણે
પગમાં પહેરી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
બર્લિના
પગ ઘસતાં–રાજમહેલમાં
૩૩૭
કોઈ શરમાવાનું નહિ. એને હેતુ એ છે કે ભાળની લાકડાની ફરસબંધી (ફલોરની ફલેરીંગ) બહુજ સારી રીતે ઘસીને-મેટુ દેખાય તેવી રાખી છે, તેના ઉપર જેઠાં-બુટ સાથે ચાલવાથી તે ઘસાય છે તેમાં લિસા પડી જાય અને જો ઉપર ફેટ ઘસાય. તે વધારે ચળકાટ મારે. આ તદ્દન નવીન રિવાજ જોવામાં આવ્યું. હું પણ પગ ઘસતા ઘસતે અરધો કલાક ચાલ્યું અને આ મહેલ જો. બીજાને પગ ઘસતાં ચાલતાં જોઈ હસવું આવે, પણ આપણા પણ એજ હાલ એટલે મનમાં સમજી જવું પડે. એકંદરે ઘણી રમુજ આવે એ આ પગ ઘસવાનો દેખાવ છે.
પ્રથમ એક નાનું એપલ-ગૃહમંદિર આવે છે તે ખાનગી પ્રાર્થના માટે રાજમંદિર છે. અંદરનો મહેલ જૂદા જૂદા રાજા અને શહેનશાહોએ બંધાવેલો છે. ક્રેડરીક ધી ગ્રેટનો બંધાવેલો રૂમ માને છે. એ રાજકારણે એક પ્રીન્સેસને પરણેલ, પણ એની ખરી સ્ત્રી એક ઈટાલીઅન નામે બારએરિન (Barberina) હતી. એને ત્યાં ઓઈલપેન્ટ છે. ફેક વીલીયમને રૂમ ઘણો સુંદર છે.
છેલ્લા કેસરની પહેલા શહેનશાહે, તે પહેલા રાજા, તે પહેલા ઇલેકટરો અને તે પહેલા ડયુકો-તેમનાં પેઈન્ટીંગે અહીં છે.
છેલ્લા કેસર અને કેસરીન–શહેનશાહ બાનુ વાપરતા હતા તે રૂમે-એપાર્ટમેન્ટો આવે છે જે બહુ સુંદર કારીગિરીવાળા છે. એમાં ભીંત ઉપર ચામડાની ટેપેસ્ટ્રી બહુ સુંદર છે. ચામડા ઉપર સોનેરી ઉઠાવવાનું કામ કર્યું છે તે મનહર છે. એક માટે કોન્ફરન્સ રૂમ છે. ત્યાં કેસર, મંત્રી અને અમારી સાથે ચર્ચા કરતા. એક રાજાને બેસવાને રૂમ છે. રાણી રૂમ, મીજબાનીને રૂમ, ટી રૂમ, નકશાઓને રૂમ-એમ અનેક ઓરડાઓ છે. પેઈન્ટીંગનો
૨૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮ યુરેપનાં સંસ્મરણ જર્મની તે પાર નથી. લાઈબ્રેરી હોલમાં સુંદર પુસ્તકોને સંગ્રહ છે અને તે જાળવી રાખે છે.
આ મહેલ ખાસ જોવાલાયક છે. ચાલીને જોતાં અરધે કલાક લગભગ થાય છે. પણ તે બધો વખત આનંદ આવે છે. પગ ઘસતાં પાછા આવી “પેન્ટાફેલ” કાઢી નીચે આવ્યું અને આર્મીનલ (શસ્ત્રાગાર) જેવા ગયે.
શસ્ત્રાગાર Arsenal માં પેસતાં શરૂઆતમાં એક ખરું એરપ્લેન મૂક્યું છે. એ એરોપ્લેન ઘણું જગ્યા રોકે છે. એ શરૂઆતનું એરોપ્લેન છે. એને બનાવનાર Hoptman Boelka હતું એમ મને તે વખતે કહેવામાં આવ્યું. પછી પંદરમી સદીની તે આવી. શરૂઆતમાં તેમાંથી મોટા પથ્થર ઉડાવતા હતા તે પથ્થર જોયા. સેંકડે તોપો પંદરમા, સોળમા, સત્તરમા અને અઢારમા સૈકાની જેઈ. બંદુકોને પણ પાર નહિ. ૧૮૭૦ ની લડાઈ વખતે ફ્રેન્ચો પાસેથી મેળવેલા સેંકડો-હજારો બેનર્સ-વાવટાઓ લડાઇનાં વિજયચિહ્નો તરીકે ઉપર લટકાવેલા હતા. ફ્રેન્ચો પાસેથી પડાવેલી તરવારોનું બહુ મજાનું એક ઝુમર લટ. કાવ્યું છે. એમાં તરવા સિવાય કોઈ પણ ચીજ વાપરી નથી. ૧૮૧૪ ની છેલ્લી લડાઈમાં પણ જમનોએ હજારો ધજાઓ મેળવેલી પણ વરસાઈલના તહનામાથી ઘણીખરી પાછી આપી દેવી પડેલી.
૧૮૭૦ ની લડાઈ વખતે, ફ્રેન્ચ સામે જનરલ મેટકીએ કેવી વ્યુહરચના કરી હતી અને ચારે તરફથી ફેજોને કેવી રીતે ઘેરી લીધા હતા તેને આબેહૂબ દેખાવ એક મેટા ટેબલ ઉપર ગોઠવ્યો છે.
શસ્ત્ર અને અન્ને તે એટલાં જૂના જમાનામાં એકઠાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિન
શસ્ત્રાગાર
૩૩૯
કથા છે કે તેનું વર્ણન થાય નહિ. ડાબી બાજુએ ડુંગર ઉપરથી ઉડવાનું પહેલું બલુન કેવું બનાવ્યું તેના ચિતાર આપ્યા છે. ખબ કેવા બનાવ્યા તેની નોા મૂકી છે. સર્વથી નવાઈ જેવી ચોજ ઝેપેલીનના નમુના–મેડલ છે. એ આકાશમાં ઉડવાના મહાન સંહારક સાધનને કાઇ બીજી પ્રજા નીપજાવી શકી નથી. એની ગાઠવણુ બહુ નાના આકારમાં બતાવી છે. વરસાલના તહેનામાથી બધાં એપેલીને ભાંગી નાખ્યાં, એક નમુના માટે અમેરિકાને આપ્યું અને ભવિષ્યમાં ઝેપેલીન ન બનાવવાનું જર્મન પ્રજાએ લખી આપ્યું છે. હાલ દુનિયામાં એકજ એપેલીન અમેરિકાના યુ. સ્ટેટ્ટસમાં છે, બાકી બધાં ભાંગી નાખવામાં આવ્યાં છે.
*પના જગપ્રસિદ્ધ કારખાનાએ, ૧૨૦ માઇલ પર્યંત દૂર ગાળા છેડે એવી જે જંગી તેાપા બનાવી હતી તેના નમુના અને તેની યંત્રકળાના નમુના અહીં મૂક્યા છે. જે પ્રેાફેસરે એ યંત્રકળાની શોધ કરેલી તેને લડાઇના ક્ષેત્રમાં એ તાપ ચલાવવા માટે એલાવ્યા હતા. કાન ફાડી નાખે તેવા તેના અવાજ થતા હતા. એ પ્રેાફે સર હાલ ગુજરી ગયેલ છે. જર્મન પ્રજાને લગભગ નિઃશસ્ત્ર કરી નાખી છે. ક્રૂજીઆત લશ્કરી નાકરી તહનામાથી બંધ કરી છે અને દશ વીસ વર્ષ પછી જર્મનીમાં લડનાર કાષ્ઠ રહેશે નહિ એવી ગણતરી છે. જે પ્રજાના એકે એક યુવાન લડી શકતા હતા તે થોડા વર્ષોમાં લડાયક જીસ્સા ગુમાવી દેશે એમ યુરેપના કારસ્થાનીઓએ માન્યું છે.
લડાઇ વખતે દારૂગોળા લઇ જનારા ધાડા અને ગાડીઓના નમુના ધણા મૂક્યા છે. આ બધા નાના આકારમાં ( miniature from માં ) છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેાપનાં સંસ્મરણા
જર્મની
ઉપરના માળને Hall of Glory કહેવામાં આવે છે. ત્યાં નીચેના personifications (અવ્યક્તના વ્યક્તરૂપે) મને ઘણા ગમ્યા. એ સર્વ આરસના છે અને પ્રત્યેક હકીકતને બરાખર અનુલક્ષે છે. એના ફાટા શેાધ્યા પણ મળ્યા નથી.
૩૪૦
Victory—વિજય.
War-લડાઇ.
Defence~અચાવ.
History-પ્રતિહાસ. Fame-કીર્તિ.
જર્મની જે લડાઇ અગાઉ લડયું હતું તેમાંની ધણીનાં ચિત્રા આ હાલમાં મૂકયાં છે. દરેક ચિત્ર લગભગ ૪૦ ફીટ લાંબ્રુ અને ૩૦ પીટ પહેાળુ હશે. દરેક લડાઇની સાલ અને વિગત નીચે આપેલી ઢાય છે.
જર્મનીના શહેનશાહા અને રાજાઓનાં બ્રેાંઝનાં પુતળાં દરેક થાંભલે મૂક્યાં છે. ફ્રેડરીક ધી ગ્રેટનું પુતળુ ખાસ જોવા લાયક છે.
ત્યાર પછી બંદુક અને મનુષ્યનાં તથા ઘેાડાનાં બખતરના મેટાસંગ્રહ છે. દરેક રેજીમેન્ટના યુનિફોર્મના દેખાવ છે. અનેક જાતનાં ભાલાંને મેટા સંગ્રહ છે. ફ્રેડરીક ધી ગ્રેટ જે કાળા ઘેાડા પર ખેસતા હતા તે ધેડાને સ્ટફ કરી જાળવી રાખ્યા છે. ફ્રેડરીકનું બખતર જાળવી રાખ્યું છે. લડાખના ચાંદીના મોટા સંગ્રહ કર્યો છે. મહાન અમાત્ય બિસ્માર્કનાં પાશાક અને અખતર જાળવી રાખ્યાં છે. દરેક પ્રજાના લશ્કરીનો દેખાવ–યુનિફોર્મના દેખાવ અહીં છે તેમાં હિંદને પણ સ્થાન મળ્યું જોઇ જગ ગમત આવી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
ld
સંગ્રહસ્થાનેનું ધામ
૩૪૧
આવા શસ્ત્રાગારે રાખવામાં મૂળ હેતુ શો હશે તે કહી શકાય એમ નથી. પ્રજાને લડાયક જુસ્સા જળવાઈ રહે તે પણ એક ઉદેશ હોય, અથવા મ્યુઝીઅમ-સંગ્રહસ્થાને માટે જર્મન પ્રજા ઘણી શોખીન છે તેથી પુરાતની બાબતના અને ચીજોના સંગ્રહને અર્થે આ ચીજો જાળવી રાખી હશે. લડાઈને અભ્યાસ કરનારને માટે આ ચીજો બહુ ઉપયોગી ગણાય તેવી છે. બર્તિન માટે સામાન્ય.
બર્લિન ઘણું મોટું છે અને ખાસ કરીને તેમાં મ્યુઝીઅો તે એટલાં છે કે એને એક રીતે City of museams “સંગ્રહસ્થાનનું શહેર' કહી શકાય. તેથી બપોરે આખું બલિંન એકંદર જોઈ લેવું અને પછી બને તેટલાં સંગ્રહસ્થાને જેવાને વિચાર કર્યો.
બર્લિન શહેર ભામાં લંડનથી ઘણું ચઢી જાય તેવું છે. માત્ર ચાલતે વ્યવહાર (ટ્રાફીક) લંડનથી ઘણે ઓછો છે. લંડનની પિોલીસ જેવી અહીંની પોલીસ ભપકાદાર નહીં, પણ સારી છે. લંડનની પિોલીસ દુનિયામાં અજબ ગણાય છે. બલિંનની દરેક શેરીમાં ઝાડ પાન ઘણું, મેટા રસ્તાઓ ઉપર ઝાડ ઘણું, પારિસના બુલવા જેવા રસ્તાઓ અને સામાન્ય શોભા બહુ સારી. મોટા મોટા બે સ્ટેરે છે અને બાકી વેપાર સાધારણ રીતે સારો ચાલે છે.
એક મેટી મારકેટ છે અને Gendarmen મારકેટ કહે છે. આગળ જતાં ફ્રેન્ચ અને જર્મન કેથી ડૂલ આવે છે. વચ્ચે મેટો બાગ છે. બન્ને દેવળો એક સરખા એક નમુનાનાં બાંધેલાં છે. રિયલ કોમેડીનું થીએટર ઘણું મોટું છે. હાલ બંધ છે. પછી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨ યુરેપનાં સંસ્મરણે જર્મની વિટારીઆ પાર્ક આવે છે તે ઘણો મટે છે. એથનોગ્રાફી (Ethnography) મનુષ્ય ઇતિહાસનું મ્યુઝીઅમ બહુ સુંદર છે. મકાન જોઈ લીધું. વર મિનીસ્ટ્રિની મોટી ઓફિસોનાં મહાલય આવે છે. અમેરિકન એલચીખાતું ઘણી જબરી જગ્યા રોકે છે અને મકાન પણ ઘણું વિશાળ છે. એમ્બસીને આખો લતે બહુ સરસ છે. દરેક રાજ્યના મકાન પર તે રાજ્યની ધજા ચઢાવવાનું સાધન હોય છે, તે તે રાજ્યના પ્રસંગ પર તેને વાવટ ચઢે છે. પરરાજ્યના એલચીનું શરીર પવિત્ર ગણાય છે અને લડાઈ જાહેર થયા પછી તેને સરહદ પર સલામત મૂકી આવવામાં આવે છે.
ચાન્સેલર-વડા પ્રધાનને-રહેવાની જગ્યા ઘણું વિશાળ છે. પ્રધાનપદ પરથી ઉતરે કે એ જગ્યા ખાલી કરવી પડે છે. હાલને ચાન્સેલર તેમાં રહે છે. પ્રેસીડેન્ટના સ્થાન પર હાલ સુવિખ્યાત જનરલ હીંડનબર્ગ છે. તે ઘણો કપ્રિય છે. સ્પષ્ટવક્તા ગણાય છે અને લોકોમાં તેનું માન સારું છે. ઈંગ્લીશ એમ્બસીની જગા પણ ઘણું વિશાળ અને સુંદર છે.
પાર્લામેન્ટ (Reichtag)નું મકાન ઘણું વિશાળ છે. હાલ પાર્લામેન્ટ રજા હોવાથી બેસતી નથી. સામે પ્રીન્સ બિસ્માર્કને જબરજસ્ત સ્મારક છે.
ત્યાર પછી War memorial of France આવે છે. ૧૮૭૦ માં ફ્રાન્સપર વિજય મેળવ્યું તેનું સ્મારક સરિયામ રસ્તા પર કર્યું છે. તેને Column of Victory “વિજયસ્તંભ કહે છે, એ ફાન્સ પાસેથી મેળવેલ શોને ગાળી તેમાંથી બના વેલ છે. એના ઉપર Victory વિજય દેવતાનું આબેહુબ બાવલું મૂક્યું છે અને એ સ્તંભ લગભગ ૧૦૦ ફીટ ઊંચો હશે. ફાન્સને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
બર્લિન
સંગ્રહસ્થાનેનું ધામ
૩૪૩
એ સ્તંભ ઘણે સાલે છે. પણ તે દૂર કરાવી શકાતું નથી. ફ્રાન્સનું એમાં અપમાન છે. પણ ૧૮૭૦ માં પારિસમાં જઇ સુલેહના કરાર પર સહીઓ લીધી તે વાતની કઈથી ના કહી શકાય તેમ નથી.
એ વિજય મેળવનાર Moltke મેકેનું બાવલું તેની સામે છે. તે બહુ ઓછું બોલનાર પણ વ્યુહરચના અને ગણતરીમાં ઘણ કુશળ સેનાધિપતિ હતા અને તેનું બાવલું પણ, તેને ઘણોજ ઠાવકે, ચૂપ રહેનાર, મુદામ રીતે કામ કરનાર હોય, તેજ બતાવે છે.
એની સામેના રસ્તાને avenue of victory વિજય વાટિકા કહે છે. એમાં રસ્તા ઉપર રાજાનાં પુતળાંઓ મૂક્યાં છે. અને બીજી બાજુ શારીરિક બળના નમુના રૂપે મલ્લેની કસરત આરસનાં પુતળાંમાં બતાવી છે. આ આખે વિજયમાર્ગ જરૂર જોવા લાયક છે. એ રસ્તો બગીચામય અને પુતળામય બનાવ્યું છે અને ઘણા સુંદર દેખાય છે.
આગળ ચાલટન બગ એવેન્યુ આવે છે. એ ત્રણ માઈલ લાંબે સીધે રસ્તે છે અને બન્ને બાજુ ઝાડે છે એટલે પારિસના બુડી બુલવર્ડ જેવો જ એ રસ્તો લાગે છે. બર્લિનની-બાંધણી એવી છે કે એક રસ્તા પર છ માઈલ લાંબી નજર પડી શકે. બર્લિનમાં ભૂલાં પડવાને ભય બહુ નથી કારણ કે રસ્તા સીધા છે, ભુલ ભૂલામણ જેવું કાંઈ નથી.
આગળ જતાં બર્લીન સ્ટ્રીટ આવે છે તે પણ ઘણે વિશાળ છે.
છેલ્લા કૈસરના પિતા ફેડરીકનું બાવલું રસ્તામાં આવે છે તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૪
યુરેપનાં સંસ્મરણો
જર્મની
પર પણ નજર નાખવા જેવું છે. છેવટે એક મોટું વાયરલેસ સ્ટેશન બનાવ્યું છે તેને આકાર સીધે, એફીલ ટાવર જેવો છે. એ ૧૦૦ મિટર એટલે ૩૨૫ ફીટ ઊંચું છે. એમાં વચ્ચે રેસ્ટોરાં કર્યું છે અને ઉપર પણ રેસ્ટોરાં કર્યું છે. લીફટ ચઢવા ઉતરવાની તૈયાર છે અને ૪૦ ઉપરાંત દાદરાથી પણ ચઢી શકાય છે. હજુએ ચાલુ થયું નથી પણ શરૂ થયા પછી દરેક મુસાફરને જોવા લાયક થશે. એની ઉપરથી આખું બર્લિન બરાબર જોઈ શકાશે.
4 HILAL Ytl grande veldi-green forest લીલું જંગલ આવે છે. હજારે ઝાડથી એ ભરપૂર છે. એ ઝાડો સદા પાંદડાવાળાં રહે છે. ઘણુ ખરા pine પાઈનનાં ઝાડ છે. એ ફેસ્ટમાં વચ્ચે એક લેક–સરોવર છે. જર્મનીમાં સરોવર તે ઠેકાણે ઠેકાણે છે. ખૂદ બર્લિનમાં પણ બે ત્રણ સરવરે છે.
એક તદ્દન નવા ઉઘડેલાં રેસ્ટોરામાં ચા પીધી. ત્યાં અનેક જર્મન માણસેને જોયાં. જર્મને બહુ ચા પીતા નથી. કેરી કોકો વધારે લે છે. નવું રેસ્ટોરાં થાય ત્યાં હાજરી વધારે હોય છે. જે શાંતિ ગ્લિાંડમાં જોઈએ છીએ તે અહીં નથી. અહીં ગડબડ વાતચીત ઘણી. જર્મનીમાં જ્યારથી સેનાના રણ પર ચલણ થયું અને માર્કને સેનાના ગણ્યા ત્યારથી મેઘવારી ઘણી થઈ ગઈ છે અને કરે એટલા બધા નાખ્યા છે કે કોને બહુ ભારે પડે છે. જ્યારે માર્કના ભાવ ગગયા ત્યારે બધા પૈસાદાર લગભગ ગરીબ થઈ ગયા. મકાનનું ભાડું ઠરાવેલું આવે તેમાં એક ચાનો કપ મળે નહિ એવી દશા થઈ ગયેલી. હવે તે સ્થિતિ એક સરખી ચાલ્યા કરે છે. સેનાના આકારમાં ભાવ બોલાય એટલે જીવ જેવી વધઘટ થતી નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ યુરોપનાં સંસ્મરણે. •
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
સાં સુસી મહેલ (પડામ. જર્મની).
"h૬ ૧. ]
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિન
પિડામ
૩૪૫
પિલ્સડામ.
બર્લિનથી આજે (તા. ૧૩-૮) પિસડામ જવા નીકળ્યો. પરસડામ બલિંનથી લગભગ ૨૦-૨૫ માઈલ દૂર છે. ત્યાં રેલવે રસ્તે જતાં ફાસ્ટ ટ્રેનમાં અરધો કલાક થાય છે. નદી માર્ગે સ્ટીમર પણ જાય છે તેને દેઢ કલાક થાય છે. મોટરમાં જવું વધારે અનુકૂળ છે, પણ ખરચાળ ઘણું છે. પિક્સડામ એ ફેડરીક ધિ ગ્રેટના વખતથી જર્મન શહેનશાહને રહેવાની ઉનાળાની જગ્યા છે. એ તદન જૂદુજ શહેર છે. એની વસતી પાંસઠ હજારની છે. સ્ત્રી નદી હાવરને મળે તેનું એક મોટું સરોવર થાય છે જેના કાંઠા ઉપર એ પિટ્રસડામ શહેર આવેલું છે. એ ઘણું રળિયામણું લાગે છે. Brandenburg નામના તાલુકાની એ રાજધાની છે.
સવારે ૮-૪૫ હોટેલમાંથી મેટરમાં બેઠા. એક હિન્દી મિત્રની ખાસ ભલામણથી અરધે રસ્તેથી ચાલુ બોટમાં બેસવું એવી ગોઠવણ કુકના માણસ સાથે કરી લીધી. પિસડામને આખો રસ્તે ઘણે સુંદર છે. બન્ને બાજુએ પુષ્કળ ઝાડે અને સરખી કાપેલી વનપટા અને સીમામાર્ગો આવે છે. સડક બહુ સારી, મુંબઈ જેવી અને સુંવાળી હોય છે એટલે મેટર ચાલી જાય. આખું જર્મની રળિયામણું છે, પણ બર્લિન તે ભવ્ય છે. અરધે કલાક રસ્તે ગાડી ચાલી ત્યાં WWann See Bahn વાનસરોવર આવ્યું. see એટલે જર્મન ભાષામાં સરોવર અને દરિયો બને અર્થ થાય છે અને સરોવર નાના દરિયા જેવું જ હોય છે.
અહીંથી અમે સ્ટીમરમાં બેઠા. દૂર દૂર ઘણાં હમામખાનાંબાથ દેખાયાં. એને Strand કહે છે. કેટલાક ખાનગી કુટુંબના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૬
યુરેપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
બાથે હોય છે. ઉહાળામાં તેમાં ઘણું લેકે ન્હાય છે. બંદર પર સેકડે નાની નાની યાટ (yachts) પડી હતી તે કલબની હતી. લોકે તેમાં બેસી ફરવા જાય. સ્ટીમરનું ભાડું આપી બેઠા. એ સરેવરને Havre નદી મળે છે. સ્ટીમર બરાબર ૧૧ વાગ્યે ઉપડી. દૂર તેમજ નજીક છ બંદરે ઊભી રહી. પેસેંજર બેસવા તૈયાર હેય, તેઓ ઉતરી રહે કે બેસી જાય એટલે એક બે મિનિટમાં સ્ટીમર ઉપડે. સરોવરમાં લગભગ દશેક માઈલ સ્ટીમરમાં ગયા પછી પિક્સડામ દેખાયું. દૂરથી વિલ્યમ ટાવર દેખાય છે. સરોવરની ચારે તરફ લીલોતરી ઘણી, પણ સ્કોટલાંડ કે સ્વીટઝરલાંડનાં સરોવરોની પેઠે અહીં બાજુપર મોટા ડુંગરો નથી. જર્મનીમાં-બલિને પાસે મેટા ડુંગરો નથી. નીચે મ્યુનીચ પાસે ડુંગરો ઘણા છે. સામેથી આવતી જતી બેટો મળ્યા કરે. સરોવર ઘણું વિશાળ છે.
સરોવરમાંથી નદીમાં આવ્યા. સરોવર પૂરું થયું અને બન્ને બાજુએ સેંકડે મહાલ દેખાયાં. પિટ્રસડામ ઘણું શોભાયમાન અને સુઘડ શહેર છે. કાંઠે ઘણા બાથે છે અને લોકે તેમાં ન્હાય છે. નાનાં બાળકો માટે જૂદા બાથ છે.
૧૨-૧૫ મીનિટે સ્ટીમરમાંથી ઉતરી મેટરમાં બેઠા, મેટા આલીશન મકાને-મહાલયનું ગંજાવર શહેર દેખાયું. પ્રથમ ગેરીસન ચચ Garrison Church જોયું. લશ્કરી દેવળ ખાસ જોવા જેવું લાગ્યું. અત્યારસુધીમાં એટલાં દેવળો જેમાં હતાં કે ખાસ વિશેષતા ન હોય તે હવે દેવળમાં જોવા જેવું લાગતું નહોતું, પણ આમાં ઘણી વિશેષતા દેખાઈ. એક તે એમાં ફેડરીક ધી ગ્રેટનું કેફીન હતું અને બાજુમાં તેના પિતાનું કેફીન હતું. નેપોલિયને જ્યારે જર્મની છર્યું ત્યારે એણે આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
બલિન
લશ્કરી દેવળ
३४७
કેફીન ઉઘડાવી તેમાંની તરવાર કેડે બાંધી લઈ ગય; તે વાત સને ૧૮૧૦ માં બની, પણ ૧૮૧૪ માં જ્યારે પ્રશીઅન સરદાર બુચરની મદદથી વેલીંગ્ટને નેપલીઅનને હરાવ્યું, ત્યારે જર્મને એ તરવાર પાછી લાવ્યા. તરવાર લેતી વખતે બધાની હેટ-ટોપીઓ નેપલીઅને ઉતરાવી હતી અને કહ્યું હતું કે ફેડરીક ધિ ગ્રેટ હેત તો નેપોલીઅન જર્મનીમાં કદિ આવવાને વિચાર કરી શક્ત નહિ,
એ દેવળમાં કેસરને માળ પર ઊંચે બેસવાની જગ્યા છે. શહેનશાહબાન માટે નીચે જગ્યા છે. આખા દેવળમાં લડાઈમાં મેળવેલા સેંકડો વિજયધ્વજો ટાંક્યા છે. એ ચર્ચને આખો દેખાવ લશ્કરી છે. પુલપીટની પડખે ઘડિ-સેન્ડ કલેક રાખી છે. ફેડરીક ધિ ગ્રેટનો હુકમ હતું કે પાદરીએ બહુ લાંબુ ભાષણ ન કરવું તેનું વખત માટે ધ્યાન રહે માટે બાજુમાં ઘડિ મૂકી છે.
- આખું મંદિર આરસનું છે. આરસ ઘણી ઊંચી જાતને છે. સામે ફેડરીક ધિ ગ્રેટનું ભવ્ય બાવલું છે. ચર્ચ જોતાં લશ્કરી ચર્ચ કેવું હોય તેને આબેહુબ ખ્યાલ આવે તેમ છે.
હોટેલ આઈસીડલર Hotel Einsiedler ઐતિહાસિક છે. એ ૧૭૨૧ માં સ્થપાયેલી છે અને અહીં બધા રાજાઓ આવી ગયેલા. એના હાલમાં કેટલાંક રમણચિન્હ પણ મૂક્યાં છે. લંચ લઈ નાને પેલેસ જેવા ગયા. ત્યાં વચ્ચે એક દળવાની ઘટી આવે છે. એને અવાજ ઘણે થતા હતા તે ફેડરીક ધિ ગ્રેટને ગમે નહિ એટલે એણે માલેકને મીલ બંધ કરવા કહ્યું. માલેક મગજને ફાટેલો હતો. એણે કહ્યું કે બર્લિનમાં જ્યાં સુધી કાયદાની કેરટ છે ત્યાં સુધી કોઇની મગદૂર નથી કે તેને અટકાવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
જર્મની
૩૪૮
યુરેપનાં સંસ્મરણે શકે. ફેડરીકનું કાંઈ ચાલ્યું નહિ. ઘંટી-મીલ ત્યાં કાયમ રહી. તે મહાન શહેનશાહ કેવો ન્યાયી હતો તે હકીક્તની યાદમાં આ બનાવ ટાંકવામાં આવે છે.
સાં સુસી. અતિ મનોહર બગિચાની વચ્ચે sans souci સાં સુસીનો મહેલ આવેલ છેએ ફેડરીક ધિ ગ્રેટનું ઉત્પાળાનું વિશ્રામસ્થાન હતું. રાજખટપટથી કંટાળી તે અહીં દર શાંતિ લેવા આવતો હતો અને શાંતિ મળે તે નાને પણ સુંદર મહેલ બાંધે છે. તેને ભેંયતળીયું જ છે, માળ નથી. આજુબાજુ બગિચે છે તે અદ્ભુત છે. એ બગિચે અન્યત્ર જે નથી એમ કહેવામાં જરા પણ અતિશયોક્તિ નથી. મહેલમાં દાખલ થવાને જરા વખત હતા એટલે બગિચામાં નજર કરી. એમાં સારી રીતે કાપીને નવા નવા ગોળાકારના ઝાડોની ગોઠવણ જોઈ ઘણી નવાઈ લાગી. દૂરથી જોઈએ તે કોઈ ગોળ ચકર, કોઈ સીધો મંડપ વિગેરે નવા નવા આકાર લાગે. વચ્ચે જગ્યા નહિ. કાપવાની ભારે ખૂબિ દેખાઇ. જમીન પરના લીલા ઘાસના ચાસે પણ એક એકથી જૂદા પણ નવા નવા આકારના અને સુંદર. ઉપરાંત સમરહાઉસ–મ્યુઝીક પ્લેસ–બેન્ડસ્ટેન્ડ જેવું અને વચ્ચે સુંદર પુતળાંઓ હતાં. એ જોતા હતા ત્યાં મહેલમાં દાખલ થવાનો સમય થયે.
અંદર મહેલ સાધારણ, પણ શાંતિ મળે તેવ. ફેડરીકને બેસવાની ખુરશી જેના પર બેસી તે મરણ પામ્યો હતો, તેને લખવાનું ટેબલ વિગેરે અસલી ચીજો જાળવી રાખી છે. એને ગાયનને અને પાવો વગાડવાને ઘણો શોખ હતો. તે પાવો પણ ત્યાં પડે છે. આ નાના મહેલમાં ફ્રેન્ચ પેન્ટર વાંટુઆના પિન્ટીંગ ઘણું છે, સુંદર છે. થોડાં પુતળાં પણ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
બર્લિન સાં સુસી
૩૪૯ મ્યુઝીકલ માને છે. આરસનો છે. એના દરેક એરડામાં ઝુમર બહુ સુંદર છે. એ Mountain crystal ના અને બહુ શોભાયમાન છે, એના કાચમાં લીસોટા જ નથી અને બહુ
ખાં લાગે છે. દરેક હાલમાં એવાં ઝુમર છે. બહુ શોભતી રીતે ગોઠવ્યાં છે.
છેવટે એક Voltairs ને રૂમ આવે છે. એ કવિ હતો અને ફેડરિક ધિ ગ્રેટને મિત્ર હતો. એને ચીડવવા માટે એની ગેરહાજરીમાં એના રૂમમાં પશુ પક્ષી રાજાએ ચીતરાવ્યા. એ બહુ સુંદર ચિત્ર છે. એમાં વાંદરે પણ ચીતરા પણ એથી ટેર ગુસ્સે ન થયો.
બાકી આ મહેલ સાધારણ ગણાય. શાંતિ ખરી. Sans Soci સાં એટલે નહિ અને સુસી એટલે શેક. આ નામ ઘણું પ્રસિદ્ધ છે. મહેલ કરતાં બગિચે અદ્ભુત છે અને તે મહેલની સામે જ આવે છે અને ખાસ જોવા લાયક છે. અમે તે જેવા ચાલ્યા:
બગિચે ચડ ઉતર ઘાટને છે એટલે ઢળાવથી નીચે ઉતરાય છે. લગભગ ૨૫૦ પગથીઆ છે પણ તે દરેક ચાર ઇંચના અને દાદર માત્ર વચ્ચેના ભાગમાં છે. બે બાજુને છેડે ઢળાવથી દેડી ઉતરી જવાનું છે. એક એક ઢોળાવ પૂરો થાય ત્યાં સપાટિ આવે છે. તે ઉપર ફૂટનાં ઝાડ અને તે માટે કાચના બોકસ રાખેલા છે. રાજા જમવા બેસે ત્યારે તાજા ફુટ ખાવા લેતા. બધી જાતનાં ફુટ તેમાં છે. ઝાડના કટે તે અજબ આકારના. સાત કે આઠ ઢાળ ઉતરી નીચે જઈ ઉપરને દેખાવ જોઈએ તે અજબ લાગે. નીચે મોટે ફુવારો છે. ફુવારા ફરતી અગિઆર મનુષ્પાકાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦
યુરોપનાં સંસ્મરણે જર્મની ધારણ કરનારી શક્તિનાં પ્રતિબિંબ આરસનાં છે. મારો ગાઈડ નીચેનાં નામે કહી શ.
- Goddess of War-Minerva–લડાઇની દેવી (હું “મીનરવા” એટલે સરસ્વતી દેવી સમજતો. ચીત્ર જોતાં તેમાં ભૂલ હતી. મીનરવા એ લડાઈની દેવી જેવી જ લાગે છે.)
Diana. Goddess of Hunting.--40141 an. Venus. Goddess of Beauty–સંદર્યદેવી.
Hermes. God of Commerce & Youthવ્યાપાર અને વૈવનનો દેવ. (આ બહુ સુંદર છે. એના પગને પાળે બનાવી છે અને આડો સુતે છે પણ આંખો ચકળ વકળ થતી બતાવી છે.
Amphititi. Goddess of Water–જળદેવી.
Hephestus. God of Fire & of ron-smithsઅગ્નિદેવ અને લુહારને દેવ.
Juno. Wife of God Jupiter 224fdદેવની પત્ની.
આ સર્વ આરસનાં પુતળાં છે. ઘણાં સુંદર છે. એના ફેટા મળ્યા નથી. દરેક આકાર અભ્યાસ કરી સમજવા યોગ્ય છે. એના પ્રત્યેક અંગ મનોહર અને ભાવવાહી છે.
ફુવારામાં સારી અને લાલ રંગની હજારો માછલીઓ છે. આખો બગિચે ઘણે જોવાલાયક છે.
બાજુમાં પૂર્વ દિશાએ પીકચર ગેલેરી છે તેમાં Dicks & Rouben ડીકસ અને રૂબેનનાં ઘણાં પેઈન્ટીંગ બહુ સુંદર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિન
નૂતન મહાલય
૩૫૧
છે. રૂબેન હંમેશા સ્ત્રી ચિત્રમાં પોતાની સ્ત્રીનું મોડેલ લેતા એટલે એની મેડાના કે કાઇ પણ સુંદર સ્ત્રીપાત્ર એની સ્ત્રી હતી. ફ્રેડરીક ધિ ગ્રેટ અને બારમેરિનાના કેટલાક ચિત્રા બહુ સુંદર છે. ચિત્રકારાએ આખા બાઇબલને અનેક રીતે ચીતર્યું છે. સુંદર ચિત્ર એટલે બાઇબલના કોઈ પણ પ્રસંગ લઇ તે પર ભવ્ય કલ્પના સમજવી એટલે એમાં ડ્રેસ અને ભાવ પણ પુરાતનકાળનાજ આવે.
આગળ નવા મહેલ Neues Palais ખાસ જોવાલાયક છે. પોસડામમાં એ ખરી ચીજ જોવાની છે. ફ્રેડરીક ધિ ગ્રેટ સાત વર્ષની લડાઇ ( Seven years' War) લડયે. એને ( ફ્રેડરીકના ) રાજ્ય સમય સને ૧૭૪૦ થી ૧૭૭૬. એ સાત વર્ષની લડાઈ લગભગ સને ૧૭૬૬ માં થઇ. એમાં જર્મનીને ઘણું સહન કરવું પડયું. જર્મની બધાં રાજ્યેાની વચ્ચે છે અટલે એને અવારનવાર ઘણી મેટી લડાઇ લડવી પડી છે. છતાં પોતે લડાથી પાછા હઠયા નથી એમ દુશ્મનાને બતાવવા મેમાંટે અજબ મહેલ બાંધવા માંડયા. એ બ્રા વિશાળ અને કારીગરીથી ભરપૂર છે. સામે માણસા માટે અને ઉમરાવે માટે બગલા છે. ખૂદ મહેલમાં ધણા રૂમે છે, પણ એક રૂમ તે અજમ છે, અભિનવ છે. એનું વર્ણન એને સ્થાને આવશે. છેલ્લે કૈસર એને ઉન્હાળાના રહેવાસ તરીકે વાપરતા હતા. એનું શિલ્પ Dutch parock કહેવાય છે. parock એટલે mixture. ચેાખી ડચ સ્ટાઈલ નહિ પણ મુખ્યતાએ ચ.
મહેલના ઉપર ત્રણ સુંદરીએ રાજમુગટ ધારણ કરીને ઊભી છે. એ રાજમુગટ-ક્રાઉન જર્મની છે. એ વખતે આસ્ટ્રી અને રશીઆની ગાદીપર સ્ત્રી હતી અને ફ્રાન્સને રાજા સેાળમા લુઇ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ર
યુરેપનાં સંસ્મરણે (Luis XVI) હતો તે સ્ત્રી જેવો હતો. એ ત્રણે જર્મનીના દુશ્મને સ્ત્રીરૂપે જર્મન રાજમુગટને પિતાના હાથવડે ઊંચે ધારણ કરી ઊભા રહેલ છે એમ તેમાં બતાવી જર્મનીએ પિતાના બધા દુશ્મનોની મશ્કરી કરી છે.
જમીનતળીયું ઘણું ઊંચું છે. રૂમમાં શણગારને પાર નથી. નંબરવાર ઓરડાઓ નીચે પ્રમાણે –
૧. શયનગૃહ–રૂપાને રૂમ છે. એમાં રૂપુંજ ચીતર્યું છે. અને કુલ રૂપે વાપર્યું છે પણ બધું સ્ટાઈલથી. એ sleeping room કહેવાતે હતો. '
૨. પ્રતિગ્રહ-Working room–ઘણ રેનકદાર.
૩. સંગીતગૃહ-Music room-ખરેખર pictures. -que છે. એને ફેટે લીધેલ છે. દરેક રૂમમાં ઝુમર માઉન્ટન ક્રીસ્ટલનાં છે, ઘણા નિર્મળ દેખાય છે અને બહુ સારી રીતે જાળવી રાખ્યા છે.
૪. આતિથ્યગૃહ-Reception room–એમાં ખુરશીઓ બહુ સારી છે. દરેક રૂમમાં પીકચરે સારામાં સારા કળાવિધાયકો પાસે કરાવી મૂક્યાં છે.
૫. પર્વગ્રહ-Festival room–એમાં Mosaicનું એક ચિત્ર અને બીજા ઘણાં પેઇન્ટીંગ છે. રૂમ મોટે છે. અહીં મોટા પ્રસંગે થતા હતા.
૬. ભેજનગૃહ-Big Banquet Hall–ઘણો લાંબો અને વિશાળ. સીલીંગ પર “સવાર,” “બેર” અને “સાંજ'નાં ત્રણ ચિત્રો બહુ જોવાલાયક છે, એમાં સવાર-પ્રભાત વિગેરેનાં રૂપક છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
બલિન
પ્રવાલગ્રહની વિશિષ્ટતા
૩૫૩
- ૭, પ્રવાલગ-Shell room–પિટ્ટસડામની આ ખાસ નવીનતા છે. એની ભીંત ઉપર છીપલી છીપલાં Mother of pearls એવી રીતે ગોઠવ્યાં છે કે એનું વર્ણન કરવું અશક્ય છે. એ રૂમમાં ચાલતા ફુવારા આરસના છે, બાકી બધે છીપલીઓ છે, પણ એની ગોઠવણ અજાયબીમાં નાખે તેવી છે. પૂરી લાઈટ થઈ હોય ત્યારે એ દેવભુવન જેવું લાગે છે. એની ભીતિ અને છત ઉપર પણ કારીગરીથી છીપ ગોઠવી છે. એ રૂમમાં દશેક મીનિટ ઊભા રહી જોવા જેવું છે. એનું વર્ણન કરવું તે અશક્ય છે પણ પીકચર જોવાથી કાંઈ ખ્યાલ આવશે. રૂમ ઘણે મોટો છે.
૮. આતિથ્યગૃહ-Reception room– સારું છે. એમાં તુર્કસ્થાનના સુલતાનને કેદ કર્યાનું ભવ્ય ચિત્ર છે તે ખાસ જોવા જેવું છે. બીજા ઘણું ચિત્રો છે.
છે. આતિથ્યગ્રહ–Reception room-એમાં પેઈન્ટીંગ ઘણું સારાં છે.
૧૦. મખમલગ-Velvet room–એમાં ટેસ્ટ્રિી (પડદા) આખી મલમલની છે.
૧૧. સંગીતગ્રહ-Music room-ના. ૩ પ્રમાણે. એમાં પીઆને સુંદર છે.
૧૨. Saloon-અજબ છે. “Gorgeous” એવો શબ્દ મુખમાંથી નીકળી પડે. એમાં સૂર્યનાં કિરણો દેખાવ છે. એની ફરસબંદી ઘણું સુંદર છે. એમાં કુલ કામ Mosaic નું કરેલું છે. ફરનીચર બધું જોવાલાયક છે અને ફાયરપ્લેસ (અગ્નિસ્થાન) અજબ છે. આ સર્વ વર્ણન નવા મહેલના નીચેના માળનું થયું.
૨૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
ઉપરને માથે નાચ (ડાન્સ) માટે ઘણું વિશાળ રૂમ છે. એની ફરસબંદી ઘણી કુમાસદાર સુંવાળી અને મેઝેઇક કામની બનાવેલી છે.
બાજુમાં છેલ્લા કેસરનો મળવાનો રૂમ છે તેમાં સારી ખુરશીઓ અને ચિત્રો તથા ટેબલ છે. બાજુમાં રિસેપ્શન રૂમમાં બહુ સારાં ચિત્ર છે. એની પડખે શહેનશાહબાનુને રિસેપ્શન રૂમ છે. ફેસરૂમ પણ સુંદર છે. આરસને રૂમ ( Marble room) આરસથી બનાવેલો છે. બીજે ડાન્સીંગ હોલ પણ ઘણો વિશાળ છે. એમાં Judgment of Boris નું ચિત્ર ઘણું મોટું અને ખાસ જોવાલાયક છે. ઉપરાંત કેટલાંક રિસેપ્શન રૂમે છે. બાજુમાં મોટું થીએટર-નાટયગૃહ આવે છે; એ ઘણું સુંદર છે, બેસવાની કુલ જગ્યા મખમલથી મઢેલી છે, ત્રણસો એક સાથે પ્રેક્ષકો બેસી શકે તેવી તેમાં ગોઠવણ છે, બહુ રોનકદાર બનાવ્યું છે. નાટયભૂમિ ઊંચી અને સુંદર છે. ઘણી વિશાળ છે. બર્લિનથી ઓપેરા કરવા માટે અહીં બોલાવતા હતા. રાજ્યભુવનમાં નાટકશાળા એ નવીનતા અને તેની આટલી ચોખાઈ અને ભવ્યતા એ વિશેષ નવીનતા. બાજુમાં લાઈબ્રેરી છે. તે ઘણી વિશાળ છે. છેલ્લા કૈસર ઉન્ડાળામાં આ મહેલમાં રહેતો હતો.
મુલેના વૈભવ સાથે આ વૈભવ સરખાવવા જેવી છે. મુગલોએ જે મકાને-મિનારાઓ બંધાવ્યાં છે તેના બહારના દેખાવ પાસે આ મહાલયે કાંઈ નથી, પણ અંદરની સગવડ આમાં ઘણી વધારે છે. શિલ્પકળા હિંદુસ્થાનની જરા પણ પાછી હઠે તેવી નથી. અંદરની સગવડની વાત તદ્દન જુદી છે અથવા મેગલ શહેનશાહે જ્યારે રાજ્ય કરતા હતા ત્યારે અંદર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિન ફેડરીક કેસર મ્યુઝીઅમ ૩૫૫ શણગાર કેવો હશે તે જાળવી રખાયું નથી એટલે તે સંબંધી કાંઈ કહી શકાય નહિ. અહીં તો જે ટેબલ પર કેસર લખતે કે ફેડરીક મરી ગયો તે પણ જાળવી રાખ્યાં છે. એક ઘડિયાળ ફેડરીક ગુજરી ગયો તે વખતે ચાલતું બંધ કર્યું છે એમ કહે છે. એમાં રાતના ક. ૨-૨૦ ને ટાઇમ બતાવ્યો છે.
નદીકાંઠે મજાનું રેસ્ટોરાં છે. સામે તરવાની કલબો છે તેમાં અનેક છેડી છોકરાઓ બેટમાં બેસી નાના હલેસાં મારે છે, રોઈગ કરે છે અથવા તરતા દેખાય છે. વિશાળ તટપર વાજા વાગે છે. સેંકડો ખુરશીઓ પડી છે. લેક ચા કાકી પીએ છે
અને છેડે વખત બેસી બીલ ચુકાવી ચાલ્યા જાય છે. આ વૈભવ પિસડામને બર્લીનને અરધે રસ્તે છે. નદીના કિનારાની બાજુમાં મેટે પુલ છે તેની ઓથે રેસ્ટોરાં છે.
બલિન (ચાલુ) બલિન આવવાનો રસ્તો પણ ઘણે સુંદર છે. કેડરીક કેસર મ્યુઝીઅમ.
બહુ મજાનું છે, તે ત્રીજે દિવસે (તા. ૧૫-૮-૨૬) સવારે જોયું. એમાં સને ૧૪૦૦ થી ૧૭૦૦ સુધી એટલે પંદરમાં સેળમાં અને સત્તરમા સૈકાનાં ઘણીખરી સ્કૂલોને ચિત્ર-પેઈ ન્ટીંગને સંગ્રહ છે. એ જોતાં વેનીસ, ફલોરેન્સ, મિલાન, ફલેમીશ તથા ડચ સ્કૂલોના ચિત્રકામમાં તફાવત શું છે તે સમજી શકાય છે. જર્મન સ્કૂલનાં ચિત્રો પણ ઘણું છે. આ મ્યુઝીએમના ૬૫ રૂમ છે અને દરેક ચિત્રની નીચે તે ચિતરનારનું નામ અને તેની સ્કૂલ તથા સમય આપ્યા છે. નીચેનાં ચિત્રો ખાસ જેવા લાયક લાગ્યાં –
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
જર્મની
૩૫૬ યુરોપનાં સંસ્મરણે
ફેડરીકનું બાવલું. આ ફેડરીક તે છેલ્લા કેસર વિલીયમ ધી સેકન્ડને પિતા થાય.
૧૫મી સદી. ડચ સ્કૂલનાં ચિત્રોમાં લીનન ઉપર ઓઈલ કલર વાપરતા હતા. આ સ્કૂલ ઇ. સ. ૧૪૦૦ થી શરૂ થઈ.
મીડલ હાઇન પીરીઅડ. ડચની પેઠે તેમાં પણ લીનના ઉપર ઓઈલકલરથી ચિત્રો દોરેલાં હોય છે.
är 24183-Van Eyck Belgian school.
Flemish school 22 Belgian schoolઉચ્ચાર-બેલીયન સ્કૂલ.
ફલેમીશ ચિતારા જીવનના ભાવ બરાબર ઉતારનાર હતા. ઈટાલીઅન મુખાકૃતિ પર સારું કામ કરતા હતા.
ઈટાલી અને એક મનુષ્ય ચીતરે; ફલેમીશ ઘણેભાગે બહુ ચીતરે. Last Judgment.
આ ચિત્ર ઘણે જોયું. એમાં સ્વર્ગ નર્કનો ખ્યાલ આવે છે. ચિત્રમાં ઊંચે જીસસ ક્રાઈસ્ટ બેસી ન્યાય આપે છે.
જર્મન સ્કૂલ. પંદરમી સદી. Bild-Holbein. Durer-572. Cranochકે. એનું વિનસ અને એમેર–સંદર્ય અને પ્રેમ બહુ પ્રસિદ્ધ છે.
Cologne German school. સોળમી સદી– Dutch school (Roterdam & Amasterdam)
Utrecht & Hock. Ruben અને તેને ચેલે (pupil) Van Dyck.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપ૭
બર્લિન કેડરીક કૈસર મ્યુઝીઅમ ૩૫૭
વાન ડાઈમાં ઈટાલીઅન સ્કૂલની અસર છે. એ સોળ અને સત્તરમી સદીમાં આવે છે.
રૂબેનનાં અહીં ઘણું ચિત્રકામ છે. એની સ્ત્રીની મુખાકૃતિ એણે દરેક જગ્યાએ ચીતરી છે. એની મેડેલ તે હતી.
De nos (Antwerp). .
Rembrandt 17th Century. ૧૮મી સદી.
ડચ સ્કૂલ. ઈટાલીઅન સ્કૂલ.
માઈકલ એંજેલ. કેરેસીઓ Carraccio (Venice school).
આ સ્કૂલ જરા Modern અર્વાચીન છે. Tintoretto. Tizian. Crivelli (Venice school).
Vittori carpaccio. $221.21 (Venice school) Florence school.
Della Porta ( ચહેરાને દેખાવ બહુ સુંદર–face expression Living school).
Venice school looks for details-વેનિસની શાખા વિગત ઉપર ધ્યાન આપે છે.
Florence school for face & light- 12czall શાખા મુખાકૃતિ અને પ્રકાશ ઉપર ધ્યાન આપે છે.
Leda (Jupiters daughter) with a 'swan (in which form Jupiter approaches her )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૮ યુરોપનાં સંસ્મરણે જર્મની લીડે (ક્યુપીટરની પુત્રી) હંસ સાથે-જે રૂપમાં જ્યુપીટર તેની પાસે આવે છે.
રાફેલ–Raphael. (Florence school ). Verona–વેરેના સ્કૂલ.
એમણે ફ્લોરેન્સ સ્કૂલ કરતાં જરા વહેલું શરૂ કર્યું. Milan school. It is gorgeous.
It is also called Lombardi school.
મિલાન શાખા ભપકાદાર છે. એને લોમ્બાર્ડ શાખા પણ કહેવામાં આવે છે.
વિન્ચીનું ફલોરાનું (wax statue) મીણનું પુતળું. Flora is goddess of flowers-કલેરા એ ફુલદેવી છે. Vinchi (Florence)
Ascention of Christ. Roselli & Botticelli–બેટીસેલી બને–Florence school.–ફરેન્સ સ્કૂલના છે. નેશનલ ગેલેરી.
અહીં ૧૮મી સદીના ઘણા સુંદર ચિત્ર છે.
(Neptune & Amphitrite) 939 242 ornet માં બહુ સુંદરભાવ મૂકે છે.
Ascention of Christ by Arnold—241.iesoj કાઇટનું સ્વર્ગારોહણ.
આરનોલ્ડના ઘણું ચિત્ર જોવાલાયક છે. Island of Happiness-સુખદ્વિપનું અજબ કામ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
બલિન ચિત્રકળા અને શિલ્પ ૨૫૯
Scurry નું centaur–સેટર એટલે અર્ધ ઘેડા અર્ધ મનુષ્યદેવ-કિન્નર
આ આખી ગેલેરીમાં પાંચસે ઉપર જોવાલાયક ચિત્ર છે.
શિ૯૫ માટે નીચેનું ધ્યાનમાં રાખવું–
Greek school ના ત્રણ વિભાગ છે. એ દરેકમાં થાંભલા સીધા મેટા હોય છે. Jonian–શિલ્પ તદન સાદું. જેનીઅન. Dorian શિલ્પમાં એરનામેન્ટલ નકશીકામ. થોડું Corinthian માં એરનામેન્ટલ નકશીકામ. ઘણું. એમાં કમાન-આર્ચ કે એવું કાંઈ હેય નહિ.
Gothic style માં કમાન ખરી પણ \ આવી અણદાર. ગોળ નહિ.
Bisantine 24491 Romanasque style Hi કમાન ગોળ,
શિલ્પની આટલી વાત જરૂર ધ્યાનમાં રાખવી. વધારે વાંચી માહીતગાર થવું. તે યુરોપનાં દેવળો સમજાશે. શિલ્પનું સાધારણ જ્ઞાન યુરેપના મોટા દેવળનાં કામે સમજવા માટે જરૂર છે. (જુઓ પૃ. ૫ ઉપદ્યાત.).
ચિત્ર પ્રદર્શન સમજવા હેય તે બાઇબલ વાંચવું, યુરોપમાં જ્યાં ત્યાં ચિતારાઓએ આખું બાઈબલજ ચીતર્યું છે. દરેક વાર્તાને ખીલાવી છે. બહુ બહુ રીતે ચીતરી છે. એમાં ક્રાઇસ્ટ અને મેરી (મેડેના)ના ચિત્રોને પાર નથી. ક્રાઈસ્ટના જન્મથી માંડી ક્રાઇસ્ટનું ફુસીફીકશન અને એસેન્શન બહુ ચીતર્યું છે. લગભગ દરેક નામાંકિત ચિતારાએ એમાં પિતાની શક્તિ અજમાવી છે. -
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
યુરોપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
બપોરે ડે. કલેસીનેફને મળે. તેની સાથે બહુ વાતચીત થઈ. એ મેટા ઉમરાવને પુત્ર છે. એનું વય માત્ર ૩૫ વર્ષનું છે. એણે “જેનીઝમ'ના ઉપર ઘણું મોટું પુસ્તક લખ્યું છે. કર્મગ્રંથ ઉપરથી કર્મની ફીકી ઉપર લેખ લખી ph. Dની ડિગ્રી લીધી છે અને બહુ ઉત્સાહી અને ઉદ્યોગી છે. આવતા સોમવારે એ ભાષણ કરવા અમેરિકા જનાર છે તેથી બહુ વખત ન લીધે. સાથે ચા પીધી અને પછી કેટલીક વાતો કરી. એનું જ્ઞાન બહુ સુંદર છે અને એને અભ્યાસ વિવેચનશીલ (critical) અને વિવેકસરને છે. એની સાથે ધર્મસંબંધી કેટલીક વાત થઈ.
મારે છે. બ્યુલરનું લખેલું હેમચંદ્રનું જીવન ચરિત જે હાલ મળતું નથી તે પુસ્તક મેળવવા એક મોટા બુકસેલરને ત્યાં જવાનું થયું. ત્યાં ઘણું જોયું. સાંજે જમી બ્રીસ્ટલ હોટેલમાં સુઈ રહ્યો. અહીં એક મી. વખારીયા નામના પારસી ગૃહસ્થને મળવાનું થયું. તેણે ઉગહુન્નરની ઘણું ચીજો બર્લિનમાં જોઈ હતી. તેની સાથે હિંદુસ્થાને હવે ઉગને અભ્યાસ યુરોપ પાસેથી કેવી રીતે કરવું જોઈએ તે સંબંધી ઘણી વાતચીત થઈ. હું એક કેસમાં તેમની સામે હતો, છતાં પરદેશમાં દેશી માણસ મળે ત્યારે અરસ્પર કેટલો આનંદ થાય છે તેનો ખ્યાલ આવે. ભરૂચ જીલ્લામાં રૂની મોટી ફેકટરીઓના એ માલિક છે અને ઉગથી પિતે કેટલા વધી શક્યા છે અને જર્મને કેટલા ઉદ્યોગી છે તેને એમણે બહુ સુંદર ખ્યાલ આપે. હિંદુસ્તાનની જરૂરીઆત અત્યારે ઉદ્યોગની કેળવણીની છે તેના પર એમણે બહુ ભાર મૂક્યો. અત્યારની હિંદુસ્થાનની શિક્ષણપદ્ધતિ સંબંધી પણ તેમની સાથે સારી ચર્ચા થઈ. જર્મની સાંચાકામમાં અને વિજ્ઞાનના અભ્યા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિન
વૈભવ-નાણું
૩૬૧
સમાં કેટલું આગળ વધ્યું છે તેનાં એમણે જાતિઅનુભવ ઉપરથી ઘણા દાખલા આપ્યા.
જર્મની લડાઇથી નીચાવાઇ ગયું છે છતાં બર્લિનનાં વૈભવ અને સુબ્રડતા છક કરી નાંખે તેવાં છે. ત્યાં બેકારી (unemployment ) તે પ્રશ્ન નહિ જેવા છે. એની સુંદર સંસ્થાએ અને એના લોકોના ઉઘમ દુનિયાને આશ્ચર્યમાં નાંખે તેવાં છે. અર્લિન પારિસથી ઉતરે તેવું નથી. એમાં મેાજમજાનાં સ્થાને પણ ધણાં છે અને એકદરે લાકા ઉદ્યાગી વધારે છે. આખુ શહેર ધણું રળિયામણું છે અને રસ્તા મોટા અને સીધા છે.
અલિંનમાં જ્યારે માના ભાવની ઉથલપાથલ થઈ ત્યારે બહુ ચવણુ ઉત્પન્ન થઇ હતી. મારે ગાઇડ કહેતા હતા કે તેને એક અઠવાડિયું ભાડું માડુ મળ્યું તે એટલી ઓછી રકમ મળી કે ખીરના એક ગ્લાસ તેમાંથી મળે નહિ. કેટલીકવાર રોટલીના એક મીલીઆ માર્ક,બેસતા હતા. પછી રીસ્ટાગે (જર્મન પાર્લામેન્ટ) સેનાના ધેારણુ ઉપર માકર્સ કાઢયા ત્યારથી બધું અધ એસતું થઇ ગયું છે. અત્યારે જર્મની ધણું માધુ પડે છે. એક પાઉન્ડના ૨૦અને સહેજ ઉપર (લગભગ ૨૦-૪) માર્ક મળે છે અને એક એક માર્કની ૧૦૦ ફેનીગ ( pfennig ) થાય છે. લાકા એને પેની કહે છે. ૫-૧૦-૫૦ ફ્રેનીગના પીતળના સીક્ક! અને ૧-૨-૩ માર્કના નીકલના સીક્કા મળે છે. બાકી રીશટામની નાટા મળે. મેં સેનાના દૃશ અથવા વીશ માર્કના સીક્કા મેળવવા પ્રયત્ન કર્યો પણ મળી શકયા નહિ. ચલણુ સાનાના ધારણ ઉપર છે, પણ સાનું લોકેામાં ફરતું નથી.
હોટેલમાં ઈંગ્લીશ છાપા બધા વેચાતા મળી શકતા હતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
અને સ્ટેશનેએ પણ છાપા મળે એટલે દુનિયામાં બનતા બનાવથી હું માહીતગાર રહી શકતો હતો. જર્મની કે ઇટાલિમાં બધી જગ્યાએ અંગ્રેજી છાપા મળે છે. ડેલીમેલની કોન્ટીનેન્ટલ આવૃત્તિ પિરિસથી છપાઈ બધે જાય છે અને “ટાઈમ્સ”, “સ્ટાન્ડર્ડ” વિગેરે ઉપયોગી છાપાઓ યુરોપમાં સર્વત્ર મળે છે. અમેરિકન Newyork Herald પત્ર ઘણું ખરું વાંચે છે, જે પારિસમાં. છપાઈ આખા યુરોપમાં પ્રસરે છે.
બલિંનના રસ્તાઓ બહુ સારી છે. કોઈ પણ શેરી ( strasse) ઝાડપાન વગરની નથી. રસ્તા પથ્થરના ચેરસાના અથવા ડામરના હોય છે. ટ્રામ આખા શહેરમાં છે. બસને વહે વાર બહુ નથી પણ વધતો જાય છે. ટેકસી ઘણું મળે છે પણ લંડનની પેઠે મેંધી ઘણી. બર્લિનથી કેલન.
ચોથે દિવસે (તા. ૧૫ ઓગસ્ટ રવિવારે) સવારે ૮ વાગે બર્લિન છેડયું. સ્ટેશનરપર જરૂરી સર્વ સગવડ કુકને માણસ કરી આપવાનું હતું, ટ્રેન ટાઈમસર હતી. ગાડી ઘણી ફાસ્ટ હતી. ટ્રેનમાંથી દેખાવ બહુ સુંદર, નજરે પડતો હતો. ચારેતરફ ફળદ્રુપ. ખેતરે અને વચ્ચે વચ્ચે ઝાડના ઘીચ જંગલે આવે. બર્લિનમાં ગ્રીન ફોરેસ્ટ (Grinwalde) છે. આગળ જતાં એક બ્લેક ફેરેસ્ટ આવે છે. હું ત્યાં (બ્લેક ફોરેસ્ટમાં) જઈ શક્યો નહિ પણ વચ્ચે અનેક જંગલે આવે છે તે ગાડીમાંથી જોયાં. જંગ લમાં વચ્ચે મેટર ચાલી શકે તેવા રસ્તા હોય છે અને તદન નીરવ શાંતિ હોય છે. જંગલો રાખવાની જરૂર વરસાદને અંગે છે પણ તેને ઉપયોગ પણ કેમ કરી શકાય તેને હિસાબ જંગલખાતું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્ગે
રહાઈન પ્રદેશ
૩૬૩.
*.........
અને તેને અભ્યાસ forestry આપે છે. જર્મન પ્રજા એ વિષયમાં ઘણી કાબેલ ગણાય છે. એણે બધે આધાર પિતાના દેશ ઉપર રાખ્યો છે. એને ચારે તરફથી વ્યવહાર બંધ થયો હોય તે પણ એ વર્ષો સુધી પિતાના દેશના પાક ઉપર નિર્વાહ કરી શકે એ ફળદ્રુપ દેશ છે. આખી લડાઈ દરમ્યાન જર્મનીમાં રેશન (ration) મિતાહારનું ધોરણ હતું. જે લોકો લડવા ગયા ન હેય તેને અમુક માપનું દૂધ અને બ્રેડ મળે. કહે છે કે માંસ તે સાત દિવસે બહુ થોડું મળતું. બાકી લડનારાઓને જોઈએ તેટલે ખોરાક આપવામાં આવતો હતે. આખો જર્મનપ્રદેશ ઘણે ફળદ્રુપ દેખાય. ઢોળાવવાળી જમીન પણ ઠેકાણે ઠેકાણે ખેતીના ઉપયોગમાં લીધી છે. આપણને તે એ hanging gardens લાગે. અહીં પણ ખેતીવાડીનું કામ બધું ઘડા પાસે લેવામાં આવે છે. ઘેડા જબરા હોય છે પણ ફ્રાન્સ અને ઈંગ્લાંડ જેવા મજબૂત ન લાગ્યા.
નહેરની સગવડ પણ અને નાના ગામડામાં પણ વીજળીની ટ્રામ, ગેસ.. ગટર અને ટેલીફોન તે ખરાજ. જર્મનીને આ પ્રદેશ બહુ સુંદર અને તદ્દન લીલે લાગ્યો. અને બાકીને ભાગ પણ તેજ છે એમ કહેવામાં આવ્યું. પૂછતાં ખબર પડી કે આ સર્વ લીલોતરી ઉહાળામાં જ ખીલી નીકળે છે. સપ્ટેબર બેસશે કે બધું ખલાસ. ફ્રાન્સને દક્ષિણ પ્રદેશ (Riviera ને વિભાગ) અને ઇટાલિજ લીલા રહે છે. શિયાળામાં પાણી અને બરફ સિવાય કાંઈ દેખાય નહિ. ઝાડેનાં માત્ર સુંઠાં જ હોય છે. એક લીલું પાંદડું નજરે પડે નહિ.
રાહઈન (Rhine) નદી મેટી દરિયા જેવી છે. એ સ્વીટઝરલાંડમાંથી નીકળી આખા પશ્ચિમ જર્મન પ્રદેશમાં પસાર થઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
લંડ આગળ નોર્થસીને મળે છે. એ નદીમાં મેટી સ્ટીમરે જઈ શકે છે. એની બન્ને બાજુને પ્રદેશ બહુ રમણીય, જેવા લાયક અને લીલેરીથી ભરેલું છે. એના ઉપર ઘણું મેટાં -શહેર આવેલાં છે. ઘણા માણસે સ્ટીમરમાં બેસી એમાં ભાઈ સુધી મુસાફરી કરી શકે છે. સૃષ્ટિસૌંદર્ય અને ફળદ્રુપતાને માટે હાઇનલેન્ડ” સુવિખ્યાત છે.
કલન (Cologne) અથવા Koln-German હાઈન નદી પર આવેલું જર્મનના ઉત્તર-પશ્ચિમ વિભાગનું ઘણું મોટું - શહેર છે. તેની વસ્તી ૮ લાખ માણસની છે. નદી ત્યાં ઘણી મેટી છે. એ શહેરમાં મારે ગાડી બદલવાની હતી. હું એકલેજ હતે એટલે કલોક રૂમમાં સામાન મૂકી નજીકમાં શહેર જેવા ચા. સ્ટેશન નજીક ઘણું મોટું કેવીલ હતું. અંદર જઈ જોયું. મિલાનના ડોમો કેથીડ્રલથી સહજ નાનું પણ ઘણું ઊંચું હતું. આ દેવળ જોતાં મજા આવી. એમાં થાંભલાને પાર નથી. ઊંચા ૧૨૫ ફીટ હશે. રસ્તાપરનાં બારણું સાધારણ હતાં પણ તેની આસપાસ ઘણું સુંદર નકશીકામ જોઈ નજીક સેય હોટેલ હતી તેમાં ચા પી પાછો ટ્રેનમાં બેસી ગયે. આવતી વખત કેલન જરૂર જેવું એવો વિચાર કર્યો.
રહાઈનના કાંઠા ઉપર ટ્રેન ચાલી. પિણા કલાકમાં બેન આવ્યું. “હોટેલ ગોલ્ડન ટર્નHotel Golden Stern (ટન એટલે સ્ટાર-તાર)માં ઉતર્યો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેન
ડે. જેકેબી
૩૬પ.
બેન
સવારે ઊઠી નિત્યકર્મથી પરવારી છે. જે કેબીને મળવા ગયે. એમની ઉમર ૭૬ વર્ષની છે. એમની સાથે મારે પત્રવ્યવહાર હતો અને તેઓ ૧૯૧૨ માં મુંબઈ આવેલા ત્યારે મળેલો હતો એટલે તેમને ત્યાં જવામાં મને સંકોચ નહોતું અને મેં તેમને પ્રથમથી લખી પણ જણાવ્યું હતું.
તેમની સાથે મારે બહુ વાતો થઈ. એમના જ્ઞાનનું શું વર્ણન લખું? આટલી મોટી ઉમરે વાંચેલું ઘણું ઉપસ્થિત છે અને એમણે એટલું વાંચ્યું છે કે જે વિષય પર વાત થાય તેનાં સંસ્કૃત નામે પણ બધા યાદ અને ઘરમાં લાઇબ્રેરી પણ એટલી વિશાળ કે તુરત પુસ્તકો લઈ આવે અને ચાલતી વાત સાથે સંબંધ ધરાવતાં ટાંચણે કાઢી આપે. ડે. જે બી.
એ જ્ઞાનના ભંડાર અથંગ અભ્યાસને કાંઈક પરિચય કરાવે અસ્થાને નહિ ગણાય. એ સંસ્કૃત ભાષાના મોટા સ્કલર છે. એમણે હિંદુસ્થાનની વિવિધ ફલેશીને અભ્યાસ કર્યો છે. છબ, અલંકાર અને વેદ ઉપર તેઓ પ્રમાણભૂત ગણાય છે. જેનીઝમના એ મેટા સ્કલર છે. બેનની (Bonn) યુનિવર્સિટિમાં એમણે ઘણાં વર્ષ પ્રેફેસર તરીકે કામ કર્યું ત્યારપછી એ સાઠ વર્ષની વયે વાનપ્રસ્થ થયેલ છે પણ હજુ પણ એમનો અભ્યાસ ચાલુ છે. સને ૧૮૭૫ માં તેઓ પુસ્તકની શોધખોળ કરવા ડે. બુલર સાથે હિંદુસ્થાન આવ્યા હતા. મને કહે કે “તમારા જન્મ પહેલા હું હિંદમાં આવ્યો હતો અને બહુ જગ્યાએ ફર્યો હતો.” એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુરેપનાં સંસ્મરણે જર્મની વખતના એમના રિપોર્ટો-વૃત્તાંત-મજુદ છે. એ વખતે ઘણી અમુલ્ય ચીજો એ જર્મની લઈ ગયા. જર્મનીને હિંદસંબંધી પુસ્તક અને લેખેને સંગ્રહ ધણો મેટ ગણાય છે. ત્યાં કેટલીક તે અલભ્ય ચીજો મળે છે. Leipzig અને Berlinમાં મોટામાં મેટી લાઈબ્રેરીઓ છે. બલિનની લાઈબ્રેરીમાં ૨૦ લાખ પુસ્તકો છે તેમાં હિંદના અનેક ધર્મોનાં હજારે પુસ્તક–પાનાંઓ છે. જેનધર્મનાં પુસ્તકો પણ ત્યાં ઘણું છે એમ જણયું. લીપઝીગમાં પણ ઘણું મટી લાઈબ્રેરી છે. જર્મનીમાં રિટાયર-નિવૃત્ત થાય ત્યારે પગાર હોય તેટલું જ પેન્શન મળે છે અને તેના ઉપર તે સતેષ માને છે. એમણે એક નાનો બંગલે ખરીદ્યા છે. બંગલાની પાછળ સુંદર બાગચો છે અને બગિચાની રચના અને તેમાં ઉત્પન્ન થતાં ફળોનાં તેઓ ખૂબ વખાણ કરે છે. એ સાંભળતાં અને ખાસ કરીને એનાં આલુ (plums) ખાતાં મને ઘણે રસ પડ્યો. બીજી વખત ૧૯૧૩ માં તેઓ હિંદમાં આવેલા, તે વખતે મારે તેમનો પ્રથમ પરિચય થયો. તે પહેલાં મારે તેમની સાથે પત્રવ્યવહાર ચાલતો હતો. એ સંબંધ હજુ સુધી ચાલુ હતે.
એમની સાથે થયેલી બધી વાત લખવી મુકેલ છે. ફક્ત મુદ્દાની વાત લખું છું. પ્રથમ શરૂઆત “ોતિષના વિષયથી થઈ.
તે પર તેમણે સૂર્યસિદ્ધાન્ત ગ્રંથ કાઢવો. ઇડીઅન યુફીમેરીસ (Euphemeres)નાં પુસ્તકો બતાવ્યાં. એ વિષયને એમણે બહુ ઊંડો અભ્યાસ કર્યો છે. છેલ્લી બુકો દીવાન બહાદુર સ્વામી કનુ પલાઈની છે તેમાં ઈ. સ. ૭૦૦થી ૨૦૦૦ સુધીની અંગ્રેજી તારિખ સાથે ગુજરાતી તારિખ વાર નક્ષત્ર ગ્રહણ વિગેરે ટેબલના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१७
બોન
ડો. જેકેબી -કોઠાના-આકારમાં આપ્યાં છે. એમને અભ્યાસ આટલે વિશાળ છે છતાં ધ્યાનમાં રાખવા જેવું મને એ લાગ્યું કે એઓ ફળા દેશમાં જરા પણું માનતા નથી.
પછી “અપભ્રંશ ભાષા ” પર વાત નીકળી. પિતે બે કથાઓ છપાવી છે તે બતાવી. અત્યારે જે આગમો વિગેરે છપાય છે તેના પર અભિપ્રાય આપતાં કહ્યું કે એ સારાં છપાય છે. એ પુસ્તકના આકારમાં છપાય તો વધારે સારું. એમ પણ કહ્યું અપભ્રંશને આપણી પાસે જે સંગ્રહ છે તે ૧૨ મા સૈકા પછીને છે. તે પહેલામાં માત્ર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના ૨૦૦ ક લભ્ય છે. અપભ્રંશમાં લખાયેલું આદિપુરાણું મળે તો ઘણું સારું અજવાળું પડે એમ કહ્યું. તે ગ્રંથ સાતમા સૈકાને છે. એમના ઘણા ગ્રંથો જોયા, એમની લાઈબ્રેરી ઘણી સુંદર છે અને તેમાંથી ખપ પડે તે ગ્રંથ તેઓ તુરત હાથમાં લઈ શકે છે. અમે ઈગ રૂમમાં બેઠા હતા છતાં આટલી ઉમરે જરા પણ પ્રમાદ વગર અમારી વાત દરમ્યાન કેટલી વાર પુસ્તકો બીજા રૂમમાંથી લઈ આવ્યા હશે.
અમે વાત કરતા હતા ત્યાં ડે. કીરશ્કેલ ( kirtel) આવ્યા. એ હાલમાં બેન યુનિવર્સિટીમાં ઓરીએન્ટલ ફિલોસોફીના પ્રોફેસર છે અને ડે. જેકેબીના શિષ્ય થાય. એમનું વય માત્ર ૩૫ વર્ષનું છે. એમણે “ઇડીયન કેમેલો” પર ઘણું મોટું જર્મન ભાષામાં પુસ્તક લખ્યું છે. તેમાં પૃથ્વી કેવી છે તે સંબંધી હિંદના ગ્રંથમાંની વાતને બહુ મેટે સંગ્રહ કર્યો છે. એમાં હિંદુ અને બુદ્ધિસ્ટિક કોસ્મોલોજી પર ૨૫૦ પૃષ્ટ અને જૈનકો
મેલોજી પર ૧૨૦ પૃષ્ટ રોક્યાં છે. એ દળદાર પુસ્તક હું લેતે આવ્યો પણ જર્મન ભાષાને અભ્યાસ ન કરું ત્યાં સુધી માત્ર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૮
યુરેપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
તેમાં આવતાં વિશેષ નામે જ વાંચી શકું. એ પુસ્તક જોવા જેવું છે.
ડે. કીરિફેલ સાથે ખૂબ વાત થઈ. એ બહુ ઉત્સાહી છે. જર્મન પ્રોફેસરે ૧૪-૧૫ કલાક કામ કરે છે તે ડે. યાકેબી અને ડે. કીરફેલના બેલવાથી જ સમજાઈ જતું હતું. ડે. કીરહેલ મને હાઈનનો કોઠે જોવા લઈ ગયા. નદી મટી દરિયા જેવી છે. તેમાં મોટી રટીમરે ચાલે છે. બોન પાસે તેને પણ ઘણે વિશાળ છે અને પુલ (બ્રીજ) પણ ઘણે જબરે છે.
પછી તેમણે મને બેનની યુનિવર્સિટિ બતાવી. એની લાઈબ્રેરી લગભગ અરધો માઈલ લાંબી છે, પાંચ માળ છે. પુસ્તકોના નામવાર અને કર્તાવાર કાર્ડલીસ્ટો છે. એની ગોઠવણ જે હું તે સ્તબ્ધ થઈ ગયો. યુનિવર્સિટિ પણ જોઈ. ટર્મને એ લેક સીએસ્ટા' કહે છે. બધા વિષ યુનિવર્સિટિમાં શીખવાય છે. પરદેશથી આવે તેને ખર્ચ ત્રણસે માર્ક દરમાસે આવે. હોસ્ટેલ જેવું ત્યાં કાંઈ છે જ નહિ. ખાવા પીવાં રહેવાની સગવડ જાતે કરી લેવાની. ખાનગી ઘરોમાં રહેવાની સગવડ થઈ શકે છે.
ઇજનેરી અને ઉગી લાઈન બધી યુનિવર્સિટિમાં ઉત્તમ છે. ત્યાં હિંદના વિધાર્થી ઘણું છે અને તેમને ખાસ પ્રેમથી શીખવવામાં આવે છે. દાખલ થવાની મુશ્કેલી પડતી નથી. જવું હોય તેમણે જુનમાં જવું. ત્રણ માસ રજાના છે તેમાં જર્મન ભાષા પર કાબુ આવી જાય, રીતભાત સમજાય, શિયાળે એકદમ આવે તે લાગે નહિ, બધી કોલેજો નબરની પહેલી તારિખે શરૂ થાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેન ગેડેઅર્ગ
૩૬૯ એ છે. કીરફેલ ચાર માઈલ દૂર આવેલ Godesberg ગેઝેમ્બર્ગ નામના શહેરમાં રહે છે. એમનાં ઈજનથી અમે બપોરે ગોડેસ્વર્ગ ગયા. ડે. યાકોબી સાથે આવ્યા. પ્રામમાં ગયા ટ્રામ દર પા પા કલાકે જાય છે. ટ્રેન પણ જાય છે. એ હાઈનથી જરા દૂર આવેલ છે. એની વસ્તી નવથી દશ હજારની છે છતાં ત્યાં ઘણી સુંદર બજાર, બહુ સારા રસ્તાઓ અને વીજળી, ગેસ, ગટર, ટેલીફેન, રેલવે અને પ્રેમની સગવડ હતી. અસલ ત્યાં બહુ શ્રીમંત લેકો રહેતા. લડાઈ પછીની ઉથલપાથલમાં ઘણું ગરીબ થઈ ગયા છે, છતાં ભાંગ્યું તેમાં ભરૂચ છે.
ત્યાં એક તત્તેશ્વરની ટેકરી જે ડુંગર છે. ૪૦૦ ફીટ ઊંચી ટેકરી છે. એ ટેકરી ઉપર લીલોતરી ઉગાડી ડુંગર જેવા રસ્તા કર્યા છે. અમે ઉપર ગયા. ડોકટર યાકેબી પણ સાથે ઉપર ચઢી ગયા. પાછા ફરતાં મને બગલમાં લઈ દેડિયા. ઢળાવ આકરે અને જમીન ખડબચડી હતી. યુવાન માણસને પણ બીક લાગે એવે રસ્તે દોડતા બસે ત્રણસે ફીટ ઉતરી ગયા. મને બીક લાગતી હતી કે ડસા પડી જશે તે કાળકહેણ રહી જશે; પણ એમની આ ઉમરે અજબ તંદુરસ્તી જોતાં મારો ભય અસ્થાને હતે. એમના શરીરનું જેમ અને એમની શક્તિ હું કદી ભૂલી શકીશ નહિ.
ત્યાથી અમે ડે. કીરહેલને ઘેર ગયા. એ બહુ સાદાઈથી પણ બહુ ઉત્તમ જીવન ગાળે છે. એમની પત્ની ઘણી વિદ્વાન અને બહુ સંદર્યવતી હતી. એના પતિને એના દરેક કાર્યમાં એ બહુ સહાય કરે છે. થોડું થોડું અંગરેજી બોલે. અમને સર્વને એણે શુટ ખૂબ ખવરાવ્યા. ડે. યાકોબીએ પણ સારી રીતે ફૂટ
૨૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
જર્મની
૩૭૦
યુરોપનાં સંસ્મરણો ખાધા. બપોરે ત્રણ વાગે નીકળ્યા હતા તે આવી રીતે આનંદમાં કલાક ગાળી અમે આઠ વાગે “બેન પાછા ફર્યા. ડેપ્ટર યાકોબી મને હોટેલમાં મૂકી પિતાને ઘરે ગયા.
. ડીરલને ત્યાં એક “. લેલે’ નામના હિન્દી વિદ્યાર્થી રહે છે. એ ત્યાં ગૃહ્યસૂત્રનો સંસ્કૃત અભ્યાસ કરવા આવેલ છે. વડોદરા રાજ્યને ખરચે ત્યાં રહે છે. “બેન’ યુનિવર્સિટિમાં દાખલ થયેલ છે. પ્રો. કીરહેલને દર માસના ૧૮૦ માર્ક (લગભગ ૯ પાઉંડ) આપે છે. એ ઘણા વિદ્વાન માણસ છે. એની પાસેથી જર્મનીના અભ્યાસ સંબંધી ઘણી હકીકત મને મળી. છે. જે કેબી સાથે ચર્ચા.
આ વિ૫રિચયમાં મારે વધારે વખત ગાળવો હતો મારી મુસાફરીના તે મુખ્ય ઉદેશમાં એક હતું તેથી બીજે દિવસ (તા. ૧૭ મંગળ) પણ બની રહ્યા. ગઈ કાલના ધોરણે આજે સવારે ૮ વાગે ડે. યાકોબીને ઘેર ગયો. આજે ઉપમિતિભવપ્રપંચના કાળનિર્ણય પરજ વાત શરૂ થઈ. એમણે હરિભદ્રસૂરિની સમરાઈગ્ન કહાની પ્રસ્તાવના મને ગઈ કાલે છાપેલી આપી હતી અને તે મેં રાત્રે વાંચી રાખી ચચો કરવાના મુદ્દા નોંધી રાખ્યા હતા. વાતે આજે તે બહુ થઈ.
હરિભદ્રસૂરિએ દિનાગના ન્યાયપ્રવેશ પર ટીકા લખી છે એટલે હરિભદ્રસૂરિ દિનાગ પછી થયા એ પ્રથમ વાત. ધમકીર્તિ બંધ ન્યાયવેત્તા થયા તેના ઉપર અનેકાંત જયપતાકામાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ એનું નામ આપીને તેના ઉપર ટીકા કરી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેન છે. જેની સાથે ચર્ચા ૩૭૧ હવે શુએનસંગ અને ઇટસીંગ નામે બે ચાઈનીઝ મુસાફરે હિંદમાં આવેલા તેમાં હ્યુએનસંગને સમય ૬૩૦-૬૪૪ સને છે. તે હર્ષવર્ધન રાજાના વખતમાં હિંદમાં આવેલ હતા. એ ધર્મકીર્તિનું નામ લખતા નથી પણ ઇટસીંગ જે ત્યારપછી આવ્યો તે ધમકીતિનું નામ લખે છે. દિનાગનું નામ અને લખે છે એટલે ધર્મકીર્તિને સમય એ બન્ને ચીનાઈ મુસાફરો વચ્ચે આવે છે. ધર્મકીર્તિના ગ્રંથોમાં દિનાગનું નામ છે. વાસવદત્તામાં દિનાગનું નામ છે. વાચસ્પતિમિટે ન્યાયવાર્તિકતાત્પર્યટીકા લખી છે તે ઉઘાતકાર અને દિડ નાગ બન્નેનું ટાંચણ કરે છે. શરૂઆતમાં પણ નામ લખે છે. આ સર્વ ઉપરથી હરિભદ્રસૂરિના સમયનો નિર્ણય થાય છે.
હરિભદ્રસૂરિએ ન્યાયની પરિભાષા વાપરી છે તે છ3 સૈકા પહેલાં કદિ વપરાતી નહોતી. - સિદ્ધસેન દિવાકર પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુની જે વ્યાખ્યા કરે છે તેને લઈને તે ધમકીર્તિ પછી આવે છે. આ મોટી ચર્ચાનો વિષય છે. એની દલીલ આખી મેં લખી લીધી છે.
એમના મત પ્રમાણે ન્યાયના stages ક્રમ નીચે પ્રમાણે છે. ન્યાયસૂત્ર ન્યાયભાષ્ય-વાત્સાયનનું. ન્યાયવાર્તિક-ઉતકારનું ધર્મકીનિં. ન્યાયવાસ્તિકતાત્પર્યટીકા-વાચસ્પતિમિશ્રની, ઉદયનની કુસુમાંજલિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૨ યુરોપનાં સંસ્મરણે
જર્મની અને ન્યાયતાત્પર્યપર વિશુદ્ધિ ટીકા તત્વચિંતામણિના લેખક ગંગેશ્વર,
તેમના મત પ્રમાણે સિદ્ધસેન દિવાકર ધમકીતિ પછી અને હરિભદ્રની પહેલા આવે છે.
કારણકે સંમતિ ટીકાનાં અવતરણો હરિભદ્રસૂરિએ કરેલાં છે,
અપભ્રંશ માટે કથાવલિ જેવી. તેમાં ત્રિષષ્ઠિ, પરિશિષ્ટ, આઠનિન્દવ અને યુગપ્રધાનનાં ચરિત્ર છે.
યુગપ્રધાનમાં સિદ્ધસેન અને હરિભદ્ર છેલ્લા આવે છે. આ ક્રમ વિચારવા યોગ્ય છે.
જેને ન્યાય મેડે આવે છે. ન્યાયની પરિભાષા આગમમાં છેજ નહિ. એ પ્રથમ દાખલ કરનાર દિવાકર. એમના પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ અને અનુમાન પ્રમાણની વ્યાખ્યાઓ સાથે ઉમાસ્વાતિની વ્યાખ્યા સરખાવવાથી અને ખાસ કરીને મઝાના અને દશાશે શબ્દના ઉપયોગથી ઉપરની બાબત સ્પષ્ટ થશે. એમને અભિપ્રાય એમણે મને ઘણા વિસ્તારથી કહી બતાવ્યું અને સિદ્ધસેન દિવાકરની ચાલુ મનાતી તારિખ કેટલી ખોટી છે તે સંબંધી કારણે સહિત પોતાનું મંતવ્ય બતાવ્યું. આ સંબંધમાં મેં અલગ લેખ લખે છે.
માઘની તારિખ ઈ. સ. ૬૦૦-૬૫૦–મુકરર થઈ ગઈ છે. તેના સંબંધમાં ડે. કીબ્રેનનું એક ચોપાનીઉં મને આપ્યું. એ પિફલેટ અલભ્ય જણાયું એટલે આખું મેં લખી લીધું છે. આ ચર્ચા બીજાને રસ પડે તેમ નથી તેથી અહિં વિશેષ લખત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેન
ઈનીસ્બર્ગ
૩૭૩.
નથી. એનું જ્ઞાન અને પુસ્તક ઉકેલવાની સરળતા, આવી પરિપક્વ વયે પણ આવી સુંદર યાદશક્તિ અને તંદુરસ્તીએ મને હેરાત કરી દીધું. (આ બાબતને ભારે વિસ્તૃત લેખ શ્રી જૈન ધર્મપ્રકાશ માસિકમાં પુ. ૪ર ના અંક ૧૦–૧૧-૧૨ માં પ્રકટ થઈ ગયું છે.)
એમની સાથે થયેલી બધી વાત લખવી અશકય છે. આજે બીજાં ચાળીશ પુસ્તકનાં reference કર્યો હશે. બધાં પુસ્તક એમની પાસે નજીકના રૂમમાં હાજર જ હોય છે અને મરજી પડે ત્યારે જોઈએ તે પુસ્તક પરજ એ પિતાને હાથ મૂકી શકે છે. એ લગભગ દશ અગિઆર ભાષા બેલી શકે છે. અંગરેજી પર એમને કાબુ અસાધારણ છે પણ જર્મન ભાષા તે એમના ઘર નીજ છે. ત્રણ કલાકમાં અનેક વાત કરી. ઇનીસ્બર્ગ. - આજે બપોરે ઉઘાડ હતો એટલે મને એક જબરી ટેકરીપર લઈ ગયા. સાથે ડે. કીરફેલ અને છે. લેલે પણ આવ્યા. સાતેક માઈલ ગયા પછી હાઈનને કાંઠે ચાલીને ગયા. સ્ટીમર સામે કાંઠે લઈ જાય. ત્યાં ગઠવણ એવી કે સ્ટીમર પર મેટર પણ તુરતજ ચઢી શકે. સામે કાંઠે ગયા તે ગામનું નામ Innesberg હતું. એ હવા ખાવાનું ઠેકાણું છે. હેલને પાર નથી. થોડે દૂર ગયા ત્યાં રેલવે આવી. પાઈન એન્ડ પીજીઅન પદ્ધતિએ સેંકડો માણસને ડુંગરપર ચઢાવી દીધા. અમને ઉપર જતાં બહુ મજા આવી. મારાં સ્વીટઝરલાંડનાં મરણે તાજાં થયાં.
ટેકરી ૭૦૦-૮૦૦ ફીટ ઊંચી હશે, આખી ટેકરી લી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૪
યુરેપનાં સંસ્મરણો
જર્મની
તરીથી છવાયેલી છે. ઉપર ચઢતાં જઈએ તેમ નદી અને દૂરના પ્રદેશ વધારે વધારે દેખાતા જાય.
ઉપર ગયા ત્યાં સેંકડો સ્ત્રી પુરૂષો કરતા હતા કેઈ ચા કેફી લેતા હતા. જોવાનું દરનું દ્રશ્ય ઘણું મજાનું હતું. ત્યાંથી સાતે ટેકરીઓ દેખાતી હતી. એક ટેકરી પર અગાઉ જ્વાળામુખી હત તેને દૂરથી જોયો. લેકેનો આનંદ છે. લડાઇ પછી જર્મનીને ઘાણ નીકળી ગયો હશે અને બધા દબાઈ ગયા હશે એમ મનમાં લાગતું હતું તેને બદલે જીવન દેખાયું. સામે વાજામાં સંગીત ચાલતું હતું.
મને ડે. યાકેબીએ સાથે રહીને બધું બતાવ્યું. એમના સંગીતનો અભ્યાસ ઘણે વૈજ્ઞાનિક છે. એમણે “ધ્વન્યાલેક' ગ્રંથ છપાવ્યો છે અને આખું અલંકારશાસ્ત્ર તે હેઢે છે. ઈટાલીઅન, ઈગ્લીશ, જર્મન, ફેન્સ સ્કૂલે મ્યુઝીકમાં તદન જૂદી છે તેનો તફાવત સ્પષ્ટ કર્યો. હિંદુસ્થાનના છંદશાસ્ત્રનું એમનું જ્ઞાન તે અજબ, એટલે એની સાથે તફાવત પણ એમણે ખુલાસાવાર કલ્યા.
જર્મનીને આખે ફળદ્રુપ પ્રદેશ જોઈ અને ચારે તરફ નાના નાના ગામની માંડણી જોઈને આનંદ થશે, સાથે આપણને એ સ્થિતિએ પહોંચતાં બહુ વખત લાગશે એ વિચારથી સહજ ગ્લાનિ પણ થઈ.
ત્યાં ટેકરી ઉપર ઘણું જોયું. પાછા ઘણે લાંબે રસ્તે ચાલીને નીચે ઉતર્યા. ડે. યાકેબી સાથેજ ચાલતા હતા. હેમચંદ્રાચાર્યના અલંકારપર વાત થઈ ત્યારે અલંકારશાસ્ત્રની શતક્વાર બધી વાત કરી નાખી. છેવટે જગન્નાથ કવિએ સત્તરમા સૈકામાં રસગંગાધર લખે તેની પણ વાત કરી. અલંકારચૂડામણિમાં તે વખત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેન
વિદ્વત્પરિચય
૩૭૫
સુધી રસ અને અલંકારનું જ્ઞાન હતું તેને સંગ્રહ છે એમ વાત કરી. મેં કહ્યું કે શાંતરસને હેમચંદ્રાચાર્યે દાખલ કર્યો એટલે તુરત એની અગાઉ કોણે કોણે એને રસ ગણવેલ અને શામાટે નહિ ગણેલ, તે પર અનેક વાતો કરી.
એમનું જ્ઞાન તો કોઈ અજબ ! છંદશાસ્ત્રની પણ એટલી જ વાતો! હિંદુઓમાં પુરાણ વેદ વિગેરેના પારંગામી ! અને આટલી વયે હજુ સર્વ વાંચન ઉપસ્થિત! એમના અગાધ જ્ઞાનનો મને તો આ વખત વિચાર આવ્યા કરતો હતો.
ટેકરી પરથી નીચે આવી નદી કાંઠેથી જરા દુર રેસ્ટોરાંમાં યથારૂચિ ચા કોફી અમે ચારેએ લીધા. ત્યાંથી પાછા ઘણું ચાલ્યા. રસ્તે છે. લેલેએ શું વાંચવું જોઈએ તે પર વાત ચાલી એટલે તેને અનેક સુચનાઓ કરી. મારી પાસે કેટલાંક પુસ્તકની માહીતગારી લીધી. આજે અમે પાંચ સાત માઈલ ચાલ્યા હશું.
- ડે. કીરફેલ સામે કાંઠે તેમના ગામ “ગોડેસ્વર્ગ' ગયા. બહુ પ્રેમથી મળી છૂટા પડયા. હું અને ડે. યાકોબી ટ્રામમાં બેસીને બેન આવ્યા. મને હોટેલ પર મૂકી ગયા. છેવટે છૂટા પડતાં મેં આર્યપદ્ધતિ પ્રમાણે નમન કર્યું. બહુ આભાર માન્યો. પિતાને ઘણે આનંદ થયો. એમને મારા પર વાત્સલ્ય હતું અને
એ એમના પ્રત્યેક વર્તનમાં જણાઈ આવતું હતું. સવારના ત્રણ કલાક ઉપરાંત બપોરે ર વાગેથી તે રાતના આઠ વાગ્યા સુધી આજે અમે સાથે રહ્યા.
બેનમાં હોટેલની સામે સવારે બજાર ભરાય છે. ક્રુટ શાક બધું મળે. બપોરે ૧ વાગે બંધ. દેઢ વાગે જઈએ તો શાખનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬ યુરેપનાં સંસ્મરણે જર્મની
એક તરણું ન હોય અને જમીન ધોવાઈને સાફ થયેલી હોય. ટુંક વખતમાં બધી દુકાને ઉપડી જાય અને એક ચોખ્ખો થઈ જાય. બજારની જગ્યા વિકટર સ્કવેરથી અડધી હશે.
કોલન–Cologne.
બુધવારે સવારે નવ વાગ્યે બેન છોડ્યું. બેનમાં બે દિવસ ઘણો આનંદ થયો. વિદત્પરિચય, સત્સમાગમમાં જે મજા આવે તે ઓર છે. અનેક દેખાવો કે મકાને જોઈએ તેના આનંદ કરતાં સુંદર ચર્ચા અને માનસિક ખેલોને આનંદ જૂદીજ જાતને છે, અવર્ણ છે, એની મજા અનુભવવાથી જ સમજાય છે, એને રસ બીજાને કહી શકાતું નથી, પણ મનમાં જે શાંતિ થાય છે તેને પ્રકારજ જૂદો છે.
આખી મુસાફરીમાં આ બે દિવસ તદન જુદી જાતના અને આખી જીંદગી બરાબર યાદ રહે તેવા ગાળ્યા.
પણ કલાકમાં કોલન આવ્યું. સ્ટેશન પર કલોકરૂમ (cloak room) હેય છે ત્યાં સામાન મૂકીએ તેની રસીદ મળે છે. એક દાગિનાના ૨૦ ફેનીગ (બેઆના લગભગ) લે છે. મજુરને રસીદ આપી તેને નંબર લખી લીધે. તેણે કહ્યું કે ૧૨-૧૫ મીનિટે 5b લાટફોર્મ ઉપર આવજે. ભાષા સમજીએ નહિ પણ અનુમાનથી સમજાય. મજુર ચોરી જશે એવો ભય તે નહિ જ. નજીકમાં કુકની ઓફિસે જઈ કહ્યું કે બે કલાકમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેલન શહેરની શેભા
૩૭૭ કલન બતાવે તે ગાઈડ આપે. તેઓની ઓરગેનાઈઝડ ટુર શરૂ થતી હોય તે તેમાં દાખલ થઈ જવા કહ્યું, પૈસા બહુ નહિ લાગે અને વખતસર પાછા આવી શકાશે. જો હું ખાસ મેટર અને ખાસ ગાઈડ લેત તે પાંચ પાઉન્ડ થાત તેને બદલે ત્રણ માર્ક (ત્રણ શીલીંગ)માં પતી ગયું. ગાડીમાં બેઠે. કેલન.”
જર્મને એને સ્પેલીંગ kuin પણ કરે છે. એ પશ્ચિમ બાજુનું મોટામાં મોટું શહેર છે. એની વસ્તી લગભગ આઠ લાખની ગણાય છે. રોમન રાજ્યના વખતનું એ શહેર છે. એમાં બાવન દેવળે છે. રહાઈન નદી ઘણું વિશાળ છે, તેના ઉપર તે શહેર આવેલું છે અને ઘણું વસ્તીવાળું અને સુંદર શહેર છે.
લડાઈ પૂરી થયા પછી ફ્રેન્ચ, અમેરિકન અને અંગ્રેજોએ એને તેમજ બેનને પણ કબજે રાખ્યું હતું. ચાલુ વર્ષના જાન્યુઆરીમાં એને કબજે છોડ્યો. સ્ટેશન પર મોટી Excelsior હોટેલ છે તે હોટેલમાં અમેરિકન લશ્કરને પડાવ હતો. ઓફિસરે બંગલામાં રહેતા હતા. - ૧ કલાક મોટી સારાબેન્ક ગાડીમાં આખા કેલનમાં ફર્યા. ગાઈડ સ્પેનીશ અને અંગરેજી બેલત હતે. ઘણા દેવળો બહારથી જોયા. દરેક એમ્બસીનાં (એલચીખાતાનાં) મકાને જોયાં. મ્યુઝીઅમ-સંગ્રહસ્થાને અહીંનાં વખણાય છે. અંદર જઈને વિગતવાર જેવાને વખત નહોતો પણ નામે સાંભળ્યાં. હિંદુસ્થાનનું ખાસ મ્યુઝીઅમ અહીં છે અને ગાઇડે કહ્યું કે તે જરૂર જોવા લાયક છે.,
જર્મનીની પદ્ધતિ પ્રમાણે શહેર ઘણું ચોખ્ખું અને એના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૮
યુરેપનાં સંસ્મરણે
જર્મની
રસ્તાઓ સફાઈદાર છે. જર્મનીમાં ઘણા રસ્તાઓ પથ્થરના ગોઠવેલા છે. મેટી ઈટ જેવા પથ્થરો ગોઠવેલા એટલે એ રસ્તાઓને સમારકામ વારંવાર કરવું ન પડે, બાકી કોલસાના ટારના રસ્તા જેવા એ સુંવાળા રસ્તા નહિ. કેટલાક માટે રસ્તા ટારના પણ હોય છે. કલનમાં ચાર માઈલને એક બુવાં આવે છે, તે બહુ મજાને લાગે છે. બન્ને બાજુએ ઝાડે મજાનાં લાગે છે, ઓગસ્ટની આખર આવી એટલે પાંદડાં પીળાં પડવા લાગ્યાં છે. થોડા દિવસ પછી માત્ર ટૂંઠાંજ રહેશે. યુરોપમાં ઉન્ડાળામાં મજા છે. શિયાળામાં ઠંડી એવી પડે કે વાત નહિ. તેમાં જેમ પૂર્વ તરફ જઈએ તેમ ઠંડી વધારે એટલે ફ્રાન્સ કરતાં શિયાળામાં જર્મની વધારે ઠંડું થાય છે.
કોલનનું જબરજસ્ત કેથીડ્રલ ફરીવાર જોયું. એ દેવળ પણ એકવાર જોવાલાયક છે. એના બાજુના શિખર અને બહારનો દેખાવ ભવ્ય દરવાજા અને મંડપની વિશાળતા ખાસ આકર્ષક છે. ઈટાલિ ન ગયા હોય તેને તે એ આશ્ચર્યમાં નાખે તેવું છે. એની સામે ચિત્રો મળે છે. એ સ્ટેશન ઉપરજ છે.
કલેનને જોઈ બરાબર ૧૨-૧૫ વખતસર સ્ટેશને આવ્યું. પિર્ટર સામાન કલેક રૂમમાંથી લઈ પ્લાટફોર્મ ઉપર હાજર હતે. ટ્રેન આવી તેમાં બેસી ગયો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેલ્જિયમ.
રસ્તે લીજના કિલ્લા આવ્યા. (Liege) એને ખરા ઉચ્ચાર ‘લાયેજ’ છે. એની ક્રૂરતા સાત પર્વત છે અને સાત નદી છે. કુદરતી બચાવ ઉદેપુરની પેઠે એને પણ ઘણા મજબૂત છે. જમનાની બધી ગણતરી ઉંધી વાળનાર આ શહેર ટ્રેનમાં બેઠા એઠા જોયું, ધણું સ્વચ્છ લાગ્યું. નદી અને ડુંગરમાં અનેક વળાકાર લેતી ગાડી આગળ વધતી ચાલી. બહુ મોટા શહેરે જ ગાડી ઊભી રહે. બહુ ફાસ્ટ ચાલતી હતી.
બ્રસેલ્સનું સ્ટેશન ઘણું જખરૂં. સ્ટેશને ત્યાં ત્રણ છે.. દરેક પર પ્લાટફાર્મ ણુા. મારે ઉતરવાનું હતું તે સ્ટેશને પેરટર કરી હું એન્ટવર્પની ગાડીમાં બેસી ગયા.
એન્ટવર્પ અહીંથી દૂર છે, કેટલીક bloc ગાડીઓ હાય છેઃ તે બ્રસેલ્સથી ઉપડી એન્ટવર્પજ ઊભી રહે. તેને પહોંચતાં ૫૦ મીનિટ થાય છે. બ્લોક ગાડીમાં બેઠા. એના ક્ર્સ્ટ ક્લાસ કમ્પાટૅમેન્ટ બહુ સુંદર, કેટલીક સીટા તદ્દન સીંગલ અને પુલમેનકાર જેવી. સાત વાગ્યે સાંજે એન્ટવર્પ પહોંચ્યા. ત્યાં તે મિત્રા ઘણા હતા એટલે ઘર જેવુંજ હતું.
એન્ટવર્પ Antwerp.
પાસપાર્ટ રસ્તે બતાવવા પડે. સરહદપર બહુ ચવણુ નહિ. શ્રીટિશ પાસપોર્ટનું માન પણુ સારૂં હશે એમ લાગ્યું. મારે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૦.
યુરોપનાં સંસ્મરણે બેજિયમ સામાન મારે કોઈ જગ્યાએ બતાવ પડે નથી. માત્ર એક જગ્યાએ એક વખત પેટી ઉઘાડવી પડી હતી.
એન્ટવર્પને કાચને વેપાર મોટે છે. લોઢાનાં કારખાનાં ઘણું છે. એની નદી મોટામાં મોટી સ્ટીમરને કાંઠે લાવી શકે છે. એના ડેકસ ૬ માઈલ લાંબા છે. આખો દિવસ ડેસપર ધમાલ ચાલતી જ હોય. વ્યાપારની ધમાલની બાબતમાં જર્મનીના હેમ્બર્ગ પછી બીજે નંબરે આ બંદર આવે છે. બેજીઅમને “સ્ટેન્ડ બંદર પણ ઘણું જબરું છે.
એનું નામ બેલીઆ ભાષામાં “Antwerpen” છે, જર્મનમાં એને અવારે કહે છે. અંગ્રેજી નામ Antwerp છે. એની વસ્તી ૧૬૦૦૦૦ ની છે. શહેર ઘણું શોભિતું અને પૂરતી સગવડવાળું છે.
એના કસ જરૂર જોવા લાયક છે. એની ધમાલ એટલી બધી છે કે વાત નહિ. અમે ગયા ત્યારે એક સ્ટીમરમાંથી મકાઈ ખાલી કરતા હતા. મકાઈ એના હેચમાં છૂટી ભરેલી. સપાટાબંધ કેનથી એક મોટું વાસણ ઉપર લઈ આવે અને ઢગલા કરે તેને કોથળા ભરાઈ જાય અને તુરત ધકેલી બંદર પર નાખી આપે. કામ એવું સપાટાબંધ ચાલતું હતું કે આપણને તે વાત માન્યામાં પણ ન આવે. એ લેકે નકામી મહેનત કરતા નથી અને જ્યાં સંચાકામથી કામ થાય ત્યાં મનુષ્યની શક્તિનો વ્યય કરતા નથી.
આખા છ માઈલના ડખાપર અનેક સ્ટીમરમાં કામ ચાલ્યા કરતું હતું કઈ ભરાતી હતી, કઈ ખાલી થતી હતી. સામે કાંઠે દર દશ મીનિટે પસજરો લઈ સ્ટીમર જતી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
એન્ટવ
અંદરની ધમાલ
૩૮૧.
નદી માટી દરિયા જેવી છે અને તેનેા લાભ ખેઅન લેાકેા પૂરતા લે છે. જર્મનીમાં ઘણા માલ ખેÐઅમથી જાય છે. હિંદુસ્તાનથી કરાડેાના માલ એલ્જીઅમ સીધે જાય છે.
અંદરના ડાકસની બાજુમાં એન્ટવર્પમાં એક ટાવર છે, એમાં જૂની વસ્તુઓ હથિયારે। અને એક્ષ્ટઅમનાં સુંદર કારીગિરી અને ઐતિહાસિક બાબતને સારા સગ્રહ છે. એમાં અંદર દાખલ થવાની ×ી કાંઇ નથી, જૂના પુરાણા રીતરિવાજો કેવા હાય છે અને ફરતા કરતા દેશ કેવા થતા જાય છે તે જરા અહીં જોઇ લેવા જેવું છે. જુના સીકાએ જોવામાં આવ્યા.
Innovation નેવેશી નામને ઘણા ગંજાવર સ્ટાર છે. ત્યાં ઘણી ચીજો જોઇ. કાંઈ ખરીદી કરી.
એક દેવળ મોટું છે. બહારથી જોયું. દેવળેા અત્યાર સુધીમાં એટલાં જોયાં અને ખાસ કરીને ડેમેા અને સેંટ પીટર જોયાં હતાં એટલે હવે આમાં કાંઇ નવીનતા ન લાગી.
બ્રસેલ્સ. વોટરલ.
બીજે દિવસે બ્લેક ટ્રેનમાં બેસીને સેલ્સ ગયા. સ્ટેશન પરથી ખુલવાર્ડ છ માઇલને આવે છે તેમાં અમારે વટરલૂ (Waterloo) જવું હતું. સેલ્સની આટલું નજીક વેટરલૂ છે એની મને ખબરજ નહેાતી. આવું જગપ્રસિદ્ધ ઐતિહાસિક સ્થાન જોયા વગર કેમ જવાય ?
મારા મિત્રને સાથે લઇ સેલ્સને સ્ટેશને ખાસ મેટર કરી, કુકની ટુરમાં વખત લાગશે એ ભયે આ નવા રસ્તા લીધે એ માટરવાળા ઘણા લુચ્ચો નીવડયો. પ્રથમ તેા ઠરાવ પ્રમાણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨ યુરેપનાં સંસ્મરણે બેજિયમ અમને બુલવાને રસ્તે તેણે ન લીધા, બહાર બહાર ચાલ્યો. લગભગ ચારેક માઈલ જઈને કહે મારી મોટરમાં અંદરનું મશીન ભાંગી ગયું. કહે કે ૩૬ ફાંક આપે. અમે લડવા લાગ્યા, પણ જંગલમાં લડવું કામનું શું? એ તદન જૂઠે જ હતો એમ અમને શંકા હતી. માથાકુટ ઘણી કરી મારા મિત્રે દયા ખાઈ પૈસા આપવા હા પાડી. હું બેજીઅન ભાષા સમજું નહિ, પેલો અંગરેજી સમજે નહિ.
ત્યાં પડખે ટ્રામ નીકળી તેમાં બેસી વોટરલૂ ગયા. પરદેશીને કુકની ટુર કેટલી ઉપયોગી છે તેને છેવટે સારે ખ્યાલ આવ્યો. - વોટરલૂનું મેદાન જબરજસ્ત છે. લાખ સિપાઈ સમાઈ શકે એવું એ યુરોપનું પાણીપત છે. મેં કુરુક્ષેત્ર જોયું હતું એટલે એને આની સાથે સરખાવી શક્યો.
ટ્રામમાંથી ઉતરી ત્રણેક મિનિટ ચાલીએ ત્યાં હોટેલોની હારમાળા આવે છે. અહીં સેંકડો ટુરિસ્ટ આવે છે તેની સગવડ માટે આ હોટેલો છે. અમે તો પ્રથમ દૃશ્ય જેવા ગયા.
એક સુંદર ગોળાકાર વેલ્ટ (ધુમ્મટ) છે તેમાં ફી આપી જવાનું. અંદર ગયા પછી ગાઈડ બુકો અને ચીત્રો મળે. એમાં સામાં ગુંબજના ૧૨ ભાગ પાડયા છે. દરેક ભાગમાં શી હકીકત છે તે બુકમાં જોઈ લેવાની. સરવે ટમાં ચિત્ર છે. એની પર સ્પેકટીવ એવી સુંદર છે કે ખેતર આકાશ લશ્કર બધું જાણે માઈલ સુધી લંબાયું હોય એમ લાગે. એની ઉંચાઈ તે માત્ર ૨૫ ફીટ હશે અને ગોળ આકારમાં બહારથી જોઈએ તે ઘાંસલેટની ટાંકી જેવું લાગે.
નેપલીઅન ધોળા ઘોડા પર સ્વાર છે. તેનું લશ્કર કાળા પિશાકમાં કુચ કરે છે. અંગરેજો સામેથી આવે છે. અનેક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ0 યુરોપનાં સંસ્મરણો. -
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
વેટર–પેનેરેમાના. ૩. નો દેખાવ.
[ પૃ. ૩૮૩.
Lakshmi Art, Bombay, s.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિટરલૂ
લડાઈને દેખાવ
૩૮૩
ઘોડા મરી ગયા છે. અમુક સરદાર પડે. અંગરેજ લશ્કર ભાગ્યું. વેલીંગ્ટન પાછું બેલાવી લાવે છે. એની ધીરજ અને અડગતા દેખાય છે. અનેક માણસે અને ઘોડાઓ મરેલા પડેલા દેખાય છે. સામેથી ખેતરોમાંથી ઝુંપડાની તળેથી સુખ દારૂગોળા ઉડે છે. અંગરેજો સામા ધ્વનિ કરે છે. ત્યાં દૂરથી બુચરનું લશ્કર દેખાય છે. નેપેલીઅનની ગણતરી પિતાના રીઝર્વ લશ્કરની હતી તે ખોટી પડે છે. મોટી સંખ્યામાં બ્લચરને જુએ છે. જર્મન લકરથી એ ડરી જાય છે. અંગરેજો નાસવાની અણું ઉપર હતા ત્યાં વખતસરની મદદ આવી પહોંચે છે. ઘડાઓની કતલને પાર નથી. સ્કવેરમાં વ્યુહરચનાઓ જેવા જેવી છે. રીઝર્વ લશ્કરને કયાં અને કેમ રાખવું તે જોવાય છે.
આવી રીતે બાર દેખાવ જેવાના છે. એ પ્રત્યેકનું વિગતવાર વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે. એનાં ચિત્ર જોવા લાયક છે. ચિત્ર એવી સુંદર રીતે કાઢયું છે કે એણે ઘણી ઓછી જગ્યા રેકી છે છતાં માઈલ સુધી દેખાય છે. આકાશને દેખાવ, ખેતરને દેખાવ, ઝુંપડાનો દેખાવ, દારૂગેળાના ધુમાડા અને ઝાડોની હાર આખા રણક્ષેત્રને અને જંગને ખ્યાલ આપે છે. મેં એ સર્વ ચિત્રે લીધાં છે પણ અસલ ઘુમ્મટની અંદરના ચિત્રકામ સાથે એની સરખામણી થઈ શકે તેવું નથી.
નીચે “સુવીનીર મળે છે. સુવીનીર એટલે અમુક સ્થાને જઈ આવ્યા તેની યાદગરીમાં ખરીદેલી ચીજે. બેનાપાર્ટ પિતળનો, ટેકરી ઉપર બેનાપાર્ટ, ફેટા વિગેરે અનેક રીતે બેનાપાર્ટ ત્યાં મળે છે. ચિત્રો અને કાડૅ તથા આલ્બમે પણ મળે છે. ઈચ્છા પ્રમાણે લઈ બહાર આવ્યા પછી લડાઈની યાદગિરીમાં એક સ્મરણસ્તંભ માટીને કર્યો છે તે પર જવાનું છે. એનાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪
યુરેપનાં સંસ્મરણે
બેજિયમ.
૨૨૬ (બસે છવીસ) પગથી છે. ધૂળ પથ્થરને એ બનાવી કાઢેલો કરે છે. પગથી સારાં છે. ઉપર ગયા પછી મેટું સ્મરણસ્તંભનું ચોરસ છે તેના ઉપર વાઘ ચિતર્યો છે. બાજુએ તારીખ લખી છે. “૧૮ મી જુન ૧૮૧૫' એમ મારા સ્મરણમાં છે. મેં કઈ જગ્યાએ તે તારિખ લખી લીધી છે.
ઉપર બેસતાં આખા રણક્ષેત્રનું દૃશ્ય નજરે પડે છે. જે કુવામાં અનેક લડનારાને નાખી દીધા એનું નામ corpes well કહેવાય છે. બાજુનું એતિહાસિક cathedral છે. ઉપર ફુરસદ હોય તો અરધો કલાક બેસી આ મહાસંહારક વિભૂતિઓ પર વિચાર કરવા જેવું છે. આવા દુનિયાના મહાસંહાર કરનાર શક્તિવાળા પુરૂષનું સમાજવ્યવસ્થામાં શું સ્થાન હશે તેને ખ્યાલ કરતાં અનેક જાતની લાગણીઓ થવાને સંભવ છે.
નીચે આવી હટેલને ઈચ્છા પ્રમાણે લાભ લઈ અમે સ્પેશિયલ મેટર ત્યાંથી કરી. મોટર બહુ સારી મળી ગઈ.
બ્રસેલ્સમાં પેલેસ ઓફ જસ્ટીસ, વેર મેમોરીયલ, મેટ ખરીદવાને રસ્તે (Shopping Locality) વગેરે જોતાં ત્યાંના રાજાને મહેલ બહારથી જોતાં અને આવડા મોટા શહેરની સ્વ. છતા જોતા આગળ વધ્યા.
બ્રસેલ્સમાં મ્યુઝીઅમ અને બટાનીકલ ગાર્ડન બહુ જોવા લાયક છે.
બ્રસેલ્સની વરતી નવથી દશ લાખની ગણાય છે અને તે બેજીઅમની રાજધાની છે. બે જીએમમાં ક્રાંકનું ચલણ છે પણ તેના ફાંક ફાંસના ફાંકથી જૂદા. હાલમાં તેને ભાવ પાઉંડના ૧૭૦-૭૫ લગભગ રહેતે હતો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
સસ્મરણમાં આવેલાં શહેર, નદી, પર્વત, સ્થાને અને વિષય
વિગેરેની અક્ષરનુક્રમે
અનુક્રમણિકા. વિષય.
પૃષ્ઠ. | વિષય. અજાણ્યા સિપાઇ. કાંસ. ૭૯ | ઇટાલિ.
૨૪૯૩૨૩ અઢારમી સદી-ચિત્રાળા. ૩પ૭ | ઈટાલિયન એકસચેંજ ૧૫ અપભ્રંશ.
૩૬૭
ઇટાલીઅન ફલેમીશ સ્કૂલ. ૩૫ અભ્યાસ.
ઈટીનરરી. અમેરિકન એકસપ્રેસ. ૨૦,૨૪૫
માં લંચ. » ટુરિસ્ટે. ૨૧૩, ૨૩૬ ઈનર ટેપલ. અરમીટાજ.
ઈનવાલીડીસ.
૮૨ અરિના-રેમ.
૩૦૯ ઈિનીઅગ.
૩૭૩ અલંકાર ચૂડામણિ.
૩૭૪ ઇનેવેશીઓ.
૩૮૧ આઉટફીટ,
ઈન્ટરનેશનલ કાર. આતિથ્યગ્રહ-પોટ્સડામ. ૩૫૨ ઈન્ટરલોકન.
૨૨૪-૩૮ આરમેન વી.
ઈન્ડીઅન મ્યુઝીઅમ. ૧૩૦ આર્ક ડિ ટાયફ.
૭૮ ઈન્ડીઅન હોટેલલંડન. ૯૧ આર્ચ કેન્સેન્ટાઈન. ૩૧૦ ઇન્સ. લંડન. આર્સિનલ–અર્લિન. ૩૩૮ ઉદ્ગારે-સંસ્મરણે. ૧૦૨,૧૦૯, આલ્કલી ઝરામોટે. ૨૧૭
૧૧૪,૧૫,૧૨૨, ૧૩૮ આલ્બર્ટ–બાવલું. ૧૦૭,૧૨૬
૧૬૦, ૧૭૦, ૨૨૧, ૨૨૬ આલ્બર્ટ કેન્સર્ટ હેલ. ૧૩૦
૨૫૩. આલ્બની. ૨૬૧ ઉદ્યમાં જર્મની.
૩૨૮ ઇકવેસ્ટીઅન સ્ટેમ્યુ. ૨૮૪ ઉઘાતકાર, ઇજીશીઅન રૂમ, બ્રિ, મ્યુ. ૧૧૮ ઉપમિતિ ચર્ચા.
૩૭૦ ઇટ,
ઊંટ-ઝૂમાં.
૧૪૯ ઈટસીંગ.
૩૭૧ | એકવીલાઇન.
૬૭
૨૧
૨૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
3८६
અનુક્રમણિકા.
વિષય. કાશીએ. ઓકસફર્ડ.
૧૫૦-,
, કેસ્ટ.
૧૫૬ :
૪૮
૧૫
૧૯
૧૫૫
૧૫૮
વિષય.
પૃષ્ઠ. | એકવેરીઅમ, ઝૂ. ૧૪૮ એકસકર્ઝનટેમ્સ. ૧૪૩. એકસચેંજ, એના-જવાળામુખી. એડન.
થી સુએઝ. એડીઓ.
૧૭૩-૯ , ડેકટરી લાઈન. , નેશનલ ગેલેરી. ૧૭૭ પ્રકીર્ણ.
૧૭૬ , ફઈબ્રીજ.
૧૭૮ છે સેંટ જાઈલ્સ કેથી ૧૭૬ એનેટમી અભ્યાસ. એન્ટવર્ષ.
ક૭૯ એપેલેબરનીનિ. ૨૮૯ એફીલ ટાવર. એ. બી. સી. રેસ્ટોરાં. એબી. વેસ્ટમાસ્ટર. ૧૧૪ એરોપ્લેન.
૧૬૭ એલ. એન. ઈ. આર. ૧૭૧ એન્જિન રૂમ. બ્રિ. યુ. ૧૧૭ એસીરીઅન સલૂન , ૧૧૭. એવેન્ટાઇન.
૨૮૧ એસ્કેલેટર.
જેને મેઝીસ. ૨૯૧ ઍફીટીટિ–બાવલું.
૩૫૦ ઍફીથીએટર ફલેવીઅમ. ૩૦૮ બસી-બર્લિન. ૩૪૧
થ,
, કેલેજનાં નામે. ૧૫૭ આ કેલેજે (રર). ૧૫૨ , ખાનગી વાસગૃહ, » ડીનર.
૧૫ , ડીબેટીંગ સેસાયટી. ૧૫૮ , છીંક બીલ. , પ્રેકટરે.
૧૫૪ , બેડલીન લાઇબ્રેરી. ૧૫૭ , બેટીંગ
૧૫૪ માટસ મેમો. , યુનિવર્સિટિ. ૧૫
એ સ્ત્રી ગ્રેજ્યુએટે. ૧૫૨ ઓકસફર્ડ સ્ટીટ. એપેરા હાઉસ. પિરિસ
બેલો. એની બસલંડન. ૧૨૩ એલ્ડ ફ્યુરીઓ શપ. અંડરગ્રાઉન્ડ-લંડન, અંડરડેન લીંડન. ૩૩ થાવલિ.
૩૨ કપડાં.
૯,૧૦, , ની ઘેલાઈ. કબૂતર-સેંટ પિલ. કફર્યું બેલ, કળા.
२७२
૯૪
૧૨૦
૧૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
૩૮૭
છે
કેમ.
છે
૩૭૨
વિષય. પૃષ્ઠ. | વિષય.
પૃ8. કાચકામ-વેનિસ. ૩૨૧
કેરી.
૫૯ કાફે-પેરિસ.
કેલીઅસ.
૨૮૧ કાફે-લિડે. ૩૧૬ કેલે.
૮૮ કારાકેલા બાપ્સ.
૩૧૦
કેશ-કેડિટ. કાર્યક્રમ.
૧૨-૧૪
કેગ વહીલ રેલવે ૨૪૧ કાલ્વીનનું જીનેવ. ૨૧૧
કસ્મર્જ.
૬૭, ૨૩૪ કીનું ઘર.
૨૯૦ કેસ્ટર્જરી.
૮૧ ની કબ્ર.
૨૪૯-૨પ૭ કીનેયફ. લંડન.
કેરીન્થીઅન સ્કૂલ. ૩૯ કીરહેલ. ડો.
३१७
કેસિકા, સારડીનીઆ ૫૮ કીન્હોર્ન-માઘ.
કલન.
૩૬૪, ૩૭૬ કુક. ૨૦, ૭૨,૯૧, ૨૦૨
કેલેજનાં નામે. એકસ. ૧૫૭ ૧૫
૩૦૮
કેલોઝિયમ, ના ગાઈડ.
૧૦૭. » ના ચેક.
કેસ્માજી. , લંડન ઇટીનરરી.
કેહિનૂર. કુલીનન હીરે. ૧૦૧
૧૬૯ કુસુમાંજલિ.
૩૭૧ કયુ ગાર્ડન્સ, લંડન. ૧૪૬ કેટકેબ. ૩૧૧ કાઉન–પાપને.
૩૦૩ કેનાલ-વેનિસ,
ફીકેટ. " કેટરબરી.
૧૬૦ ક્રીસ્ટ-સેંટપોલ. કેન્સીંગ્ટન ગાર્ડન્સ. ૧૨૪ શ્રીમેટેરીઅમ. પેરિસ ૨૦૦ કેસીંગ્ટન પેલેસ. ૧૨૫ ક્રીસ્ટલ પેલેસ.
૧૪૦. કેપીટલ.
૨૮૫ કેસ્ટ–કોલેજ, એકસ ૧૫૬ કેપીટલાઈન. ૨૮૧ ક્રોમવેલ રેડ ટુ હેમ.
૧૧૪ કેપુસિનિ રામ
૩૦૧ કૈસા-ફેચ. કેપ સાટે
૨૭૮ કલની મ્યુઝીઅમ. કેબીનમાં સગવડે
કલેસીફિ. ડે.
૩૬૦
૧૫
૩૬૮
૯૭
૩૧૫
૧૦૪
૩૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય.
૫૪. | કલાકરમ. કલન. ૩૭૬
* પીઝા. - ૨૫ કવીન્સબર ટેરેસ. કવીરીનાલ.
૨૮૧ ખાવાની પદ્ધતિ. ૩૫, ૩૮ ખુરશી-રાજ્યારોહણની. ૧૧૩ ખેતી–જર્મની,
૩૬૩ ખેરાક.
૧૮, ૨૮ ગાઈડ બુક.
૧૬, ૨૧ છે લંડન,
૧૫ બેડેકર, , સેચલ. ગાર ડ' કરનેવીન. ૨૦૫ ગાવર સ્ટ્રીટ, ચીડેરિનિ,
૨૬૧ રવાની વિન્ટી. ૨૬૫ ગીલ્ડહોલ. લંડન ગેરીને. ડે. ગેરિસન ચર્ચ.
૩૪૬ ગેલીલીએ.
૨૭૭ ગેલેરી નેશનલ. લંડન, ૧૦૫ ગેલેરી યુફિસિ.
૨૭૦ ગેલેરી લાફાયત. ગેડે અર્ગ.
૩૬૯ ગથીક સ્ટાઈલ.
૩૫૯ પોલ્ફ હેટેલ.
૨૨૩ ડેલા વેનિસ, ૩૧૩-૪ |
વિષય. ગંગેશ્વર. ગ્રાંડ કેનાલ. વેનિસ. ગ્રાં, પ્રી. પરિસ. ગ્રીન વાલ્ડ. ગ્રીન્ડલવાલ્ડ.
૨૨૯ ગ્રેટ નોર્ધર્ન રેલવે પ્રેઝ ઈન. 2. કાયર્સ ચર્ચયાર્ડ. ગ્લાસગે. ગ્લીયે. શીઅર.
૨૧૯ ઘડિયાળમાં ફેરફાર. ૩૭, ૫૭ ચર્ચ ઓફ સાંટાઝ. ૨૭ ચાર્લ્ડનબર્ગ એવેન્યુ. ૩૪૩ ચિત્રકળા–અભ્યાસ. ચિત્ર. ડી. ટવાઈલાઈટ. ર૭૩
, નાઈટ એન્ડ ડે. ૨૭૩ એપલ. લંડન યુવરમાં ૧૦૦ ચેર ઓફ ડેસ્ટીની. ૧૧૩ ચેટલા ઈટાલિ ૨૫, ૩૧ છાપાં. જજમેન્ટ-બેરિસ. ૩૫૪ જમણસ્થાન. જર્મન એકસચેંજ, તેવ.
૨૦૫, સર કાલ્વીનનું હોટેલ ડ એમ્બેર. ૨૫
૧૨૧
૩૬૨
૩૪
રા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
s
૮૭
લંડન
૯૨
૨૯૫
૨૯૫
વિષય.
પૃષ્ઠ. | વિષય. આવલું.
૩૫૦ ટેકસી. ૩૬૫૬.
એ પિરિસ જેસ્યુઈનું ચર્ચ. ૩૨૧ જે. ૐાંગઉ ૧૩૦
, સેંધી. ડાં. પેન્ટાફેલ. ૩૩૬
22 ગેલેરી. ઓન નેકસીસ હાઉસ. ૧૭૬
ટેસ એકસકન. ૧૪૩, જેનીઅન સ્કૂલ
ટેપરેચર.
૩૫૪ જંગલો-જર્મની.
૩૬૨
ટેપલ ઓફ ફેમ્યું. ત્યુ દેવળ-રેમ.
ટેપિઝ.
૨૩ ઝરા.
૨૧૭ ટેરીટેટ.
૨૧૮ ઝૂ–લંડન.
૧૪૭ ફાલ્ગર સ્કવેર, ૧૯૪ પેલીન.
૩૩૯
ટ્રાફીક-લંડન, ઝિંગા.
૨૨૭-૯ ટીક્લીયમ.
૨૮૭ અ ટેન.
૨૩૦ ટીબ્યુના ફલોરેન્સ. ૨૭૧ હેટેલ.
૨૨૯ કુથ. બાવલું. ટને જ. ૪૯ ટેવી ફુવારા.
૨૯૭ ટનલ સેંટ ગોથા. ૨૪૪ સાકસ. ટાઈબર પુલ.
૨૯૪ હક્કર. પી. એલ. ટાઈમ.
ઠ4-જર્મનીમાં.
૩૭૮ ટાવર-એડીમ્બરે.
૧૭૪ ડરબી.
૯૨ ટાવર-એન્ટવર્ષ
૩૮૧ હાઈંગ ગેલ.
૨૯૬ ટાવર લંડન.
૧૦૦. ઠાટે.
૨૬૯, ર૭૪ ટીપ,
૨ ૬૦, ૩૨૪ + નું ઘર- ૦ ૨૭૦ ટીશીઅન. ૨૦ માના–આવતું.
૩પ૦
કિસ-ઓલ્ડ ક્યુટ શોપ, ૧૨૦ રીટેરેટે.
૩૨૦ કામીનઅલીએરી ગાર્ડન્સ. ૭૬ | ડીફેન્સ–બાવલું.
૩૪૦
૩૩૫
ર૭
૨૪
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૦
અનુક્રમણિકા.
૩૭૦
૨૩૫
વિષય.
વિષય. - પૃ8.
૧૭. ડિબેટીંગ સેસાયટી,
દુકાનદારે–લંડન. ૧૫૮
૨૬૯ ડીવાઈના કોમેડી.
દેશાટનના લાભ,
૩ ડુમે–ફરેન્સ.
૨૭૦
ધર્મકીર્તિ. મનું ફેસેડ.
૨૫૯
ધોલાઈ હમ-મિલાન, ૨૫૮ ધ્વન્યાલોક.
૩૭૪ ડેકચેર.
નકશા.
૨૧ ડેલા કાલા.
નમન–ડે. યાકેબીને. ડેકસ. એન્ટવર્પ,
3८७ નો મહેલ–પેસડામ. ૩૫૧ ડેગીસ મહાલ.
૩૧૯
નાટક-લંડન. ૧૨૭-૯, ૧૯૩ ડે. થોમસ.
૧૯૦૫
નાટક-હિંદી, ગવરસ્ટીટ. ૧૨૧ ડોનેટેલ્લો.
૨૬૯ નિઃશસ્ત્ર જર્મની.
૩૩૯ ડેમ-બર્લિન.
નફીયમ.
૨૮૭ ડેરીઅન સ્કૂલ.
૩પ૯
નીરેન મહેલ. ડિવર,
નેચરલ હિસ્ટરી મ્યુઝીક ૧૩૩ ડ્રેસ સૂટ,
નેપાલીઅન.
૩૮૩ ડિસીંગ ગાઉન.
૮૨ તડકે ૨૪૪
૩૩૪
ને મ્યુન ફુવારે. તે૫-જંગી. નમુનો. ૩૩૯
ને મ્યુન મંદિર, તારના થાંભલા.
નેશનલ ગેલેરી આર્ટસ. મસ કુક. ૨૦, ૭૨, ૯૧, ૨૦૨
, એડીનબરે. ૧૭૭ દરિયાઈ માઈલ..
» બર્લિન.
૩૫૮ દહનક્રિયા, પેરિસ.
• લંડન.
૧૫ દળવાની મીલ, પિટ્સ. ૩૪૭. નેશનલ લીબરલ કલબ ૧૮૮ દિડ નાગ.
૩૭૦
નોટ (દરિયાઈ માઈલ). ૫૧ દિવાકર-સિદ્ધસેન.
માટેડામ-પરિસ ૮૦, ૧૯૯ દીવાને ખાસ
૧૧૦ } , -માસેલ્સ.
૧૭
૩૨૯
તેલ.
૨૪
૨૦૦
ક૭૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
પૃષ્ઠ.
૧૦
૩૭૧
વિષયપીયર્સ કેરીડર. પીરામીડ-સેચીઅસ,
૨૯૩ પૂતળાં–ફલોરેન્સનાં ૨૭૦ પડઝનલોક-લંડન.
૧૪૫ પેનેરામા-
ફરેન્સ, ૨૭૨ પેન્ટાફેલ.
૩૩૬ પેન્થીઅન.
, પિરિસ. પેન્સીએની. પેરિસ. ૬૫–૮૭, ૧૯૮-૨૦૧૩
૩૭૧
૮૬
૩૧૭
૧૩૯
૩૫૨
૨૦૦
વિષય. ને ને તેનેટ.
૧ર૭ નંદલાલ અમરશી, ૩, ૨૦૨ ન્યાય પરિભાષા. ૩૭૨ ન્યાય ભાખ્ય. ન્યાયવાર્તિક,
૩૭૧ ન્યાયસૂત્ર. ન્યુમેટિકસ. ન્યુમે. હાવાનું. પરાઓ લંડન, પગ ઘસતાં.
૩૩૭ પણ ગૃહ–પાસડામ. પહેરવેશ-ફુટગાર્ડને. ૧૦૧ પાઉલી કંપની. પાણીનું ઠામ, પાયર-મારગેટ. *
૧૬૩ પારડોને ઉપયાગ. પાર્લામેન્ટ હાઉસીસ. ૧૦૯,૧૮૭ પાશ્ચાત્ય સ્થિતિ જ્ઞાન. પાર્ટ. ૧૨, ૨૦,
પી. એન્ડ. ઓ. પિકડિલિ-લંડન. ૯૪, ૧૯૪ પીજામાં સુટ. પીઝા,
ર૭૬ પીઝા. ડેલાસીને. ર૭૪ પીટી ગેલેરી-ફલોરેન્સ. ૨૭૨ પીસીએ.
૨૯૦ |
• કાફે
ક્રીમેટેરીઅમ. , સા. , ખર્ચ.
૩૨૧
૭૬
,
રાક.
* દરિ
ઇ ટેકસી. ઇ ટેપરેચર. - ટ્રાફીક. » ટ્રામ. , ટાઈમ. આ નાટક
નેટેડામ. - પ્રકીર્ણ. છે બુલવાડે. બુર્સ.
૮૧
૧૯૯
, ગાઈડ.
૮૩ ૮૫
, મેક્રે.
.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે
વિષય.
પેરિસ માસમ.
રસ્તા.
શેરીએ. » વસ્તી.
વ્યવસ્થા.
""
વ્યાપાર.
"
"2
..
"
19
"9
"
""
સભ્યતા.
સીનેમા.
સી.
હૂંટિલે.
..
રિસથી લડન.
પેરિસને રસ્તે. પેરાલીના—બાવલું. પેલેટાઈન.
પેલે ડી જસ્ટીસ.
પેવી.
પેસેજ.
પેટ્સડામ.
હિંદી.
માં થીએટર.
p
ચાપરાજ્ય.
પાપસ્થાન.
મારટીઅર.
પારલેઝા.
અનુક્રમણિકા.
પૃષ્ઠ.
૬
૬૬
૫
૮૫
૭૧
વા
૮૫
૭૧
૮૩
૪
૮૭
૧૯૭
૩૩૪
૨૮૧, ૨૮૫
૮૧
૨૬૪
૩૪૫
૩૫૪
૨૮
૩૦૨
૨૭, ૨૩૪
૨૪૯
પાર્ટે સેર.
પ૩
પાલિસ, લડન.
૧૯૪
પંદરમી સદ્દીની ચિત્રકળા, ૩૫૬ પ્રાથમિક તૈયારી.
વિષય.
પ્રિવિ કાઉન્સીલ.
પ્રામાનેર, મારગેટ.
પ્લેસ ડ' કાન્કાડૅ.
ફર્સ્ટ ક્લાસ પેસેજ,
ફળદ્રુપ જર્મની. ફીલેાસાફરી. બાવલું
ફુટ ગાર્ડ.
ફુવારા. વરસાઈલ.
ફૂલનું રાહેર. ફેનીગ-જર્મન નાણું. ફેન્સી ડ્રેસ ખેલ. ફેમ. બાવલું.
ફેરન્હાઈટ. ફોનીક્યુલર રેલવે. ફાર્યશ્રીજ. એડીન્ગરે.
ફ્રાન્કફ્રેંચ
એલીઅન.
39
» સ્વીસ. ફ્રાન્સની વીરપૂજા.
કારીનું ચર્ચ.
ફ્રી લગેજ.
ક્રેટ-નાર.
ક્રેટરીક કૈસર યુઝીઅમ. ક્રેટરીકની ખુરશી.
ની તરવાર.
તું બાવલું. ફ્રેન્ચ એક્સચેન્જ ફ્રેન્ચ ભાષા.
મ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
પૃષ્ઠ.
૧૮૪
૧૬૨
૨૦
૩૨૮
૨૯૬
૧૦૧
1
ર
૩૬૦
પ
૩૪.
ર
૧૦
૧૭
૧૧
"
૧૫, ૨૦૦
GO
૩૧
v
ચક
કય
૩૪
૩૪૭
૩૩૩
પ
19
www.umaragyanbhandar.com
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
અક્રમણિકા.
૧૫
૩૪૩
વિષય. પૃષ્ઠ. 1 વિષય.
પૃષ્ઠ. પ્રાગ પાર્લામેન્ટમાં
બીસ્માર્ટ.
૪૬૦ ફલોરેન્સ
૨૬૭
બુરથીસ ગાર્ડન્સ. ૨૮૯ જ બાંધણું.
૨૭૪
બુર્સ-પેરિસ. , વેસ્ટ એન્ડ રેસ્ટોરાં
૧૦૪
, બર્લિન. અકીંગહામ પેલેસ. ૧૯૬ બુલો-ફેકસટન. આરતીનિ.
૨૮૯ અર્લિન.
૩૩૦-૩૬૨ બેડીંગ.
૧૭
બેડેકર ગાઈડ. આ જંગલ.
૩૪૪ બેસ્ટીસ્ટી-પીઝા.
૨૭૬ છે ને વૈભવ.
૩૬૦ બેરિસ્ટરે.
૧૯૦ , રેસ્ટોરાં.
૩૪૪ બેભેડ.
૨૦૩ રાજમહેલ.
૩૩૬ બેજિયમ.
૩૭૯-૩૮૪ છે શસ્ત્રાગાર.
૩૩૮
બેલીઅન એકસચેંજ. સ્ટ્રીટ,
બેન્ક ઓફ ઈંગ્લાંડ, આઇઝેનટાઇન સ્કૂલ. ઉપ૯
બઈ ડ’ બુલા'. બાઈબલ ચિત્રે.
૩૫૯
બાકેશીએ. આદશાહી વાયુયાન દર્શન.
બોટીંગ–એક્સફર્ડ
૧૫૪ આયરન,
બેડલીન લાઇબ્રેરી. ૧૫૭ બાવલું-ડીફેન્સ.
૩૪૦ બાન, ૩૪૦ બેનીવાર્ડ.
૨૨૧ છે -વિકટરી.
૨૪૦ બે રિવાઝ ગ્રાંડ હેટેલ. ૨૨૫ , -વાર.
૨૪૦ બંદર મારગેટ. , સેંટ પીટર. ૨૯૪ બ્રસેલ્સ સ્ટેશન.
૩૭૯ , સેંટ પિલ. ૨૬૪ બ્રાઇટન-સફર.
૧૯૫ , હિસ્ટરી. ૩૪ બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ, ૧૧૬,૧૨૭ બાહને.
૨૫ બ્રીજ ઓફ સાઈઝ. ૩૨૦ આચ-મારગેટ. ૧૬૩
૨૮૮ બીશપનો હાડકો. ૩૧ | બ્રેકફાસ્ટ
૧૬૬
૨૨
૩૬૫
ક -ફેમ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૪
વિષય.
પ્રેમાન્ટ. એરા પેલેસ.
બ્લડી ટાવર.
મ્યુચર.
ભયનાં સાધના.
ભાતું.
ભૂંગાળ જ્ઞાન.
ભૂમધ્ય સમુદ્ર.
ભેટા-પાપની.
ભેાજનગ્રહ–પાટ્સ૦
મખમલહ,,,
મનુર-સામાન માટે.
.
માઇલેજ
મનેાખળ.
માઇકલ એ જેલેા. ૨૬૯,૨૮૩,૨૮૯
વેર.
માઉન્ટ જેનીક્યુલમ. માધની તારીખ.
સાપ.
મારકેટમાંનની.
માગે.
માટીસ મેમેરીઅલ. માર્કસ આરેલીયસ ઇકવે
સ્ટ્રીઅન સ્ટેચ્યુ.
મા જર્મન.
ના ભાવે.
અનુક્રમણિકા.
39
માર્સેલ્સ.
પૃષ્ઠ.
૨૮૩
૨૬૧
૧૦૦
૩૮૩
૪૦
૯
9
૫૪
૩૦૪
રૂપર
રૂપરૂ
૧૦
૨૯
૨૭૩
૪૪, ૫૧, ૫૭
૧૯૮
૩૭૨
૫
૩૭૫
૧૬૧૫.
૧૫૮
૨૮૪
૧૫
૩૬૦
૬૦
વિષય.
મિલાન.
">
د.
,
ડુમે.
અાર.
સિમેટરી.
સુલેહ માન.
..
» સ્કૂલ.
હોટેલ. મિલેટ-ચિત્રકાર.
.
મીડલ પલ.
મીનરવા. બાવલું.
મીનાજી.
મુત્સદી. એબીમાં. મુદ્રણખાતું. ત્રિ. મ્યુ.
સુરેન.
મુસેલિનિ. મૂર્તિ પૂજન. મેકીઆવેલી.
મેક્સ ગેલેરી. મેટ્રાપેાલીન. મેડિટરીનીઅન સી.
પૃષ્ઠ.
૨૫૭૨૬૬
૫૮
૨૬૩
૩૬૨
૩૬૨
૬૨
૨૫૦
મેડલીન ચર્ચ.
મેચિ.
મેડાના.
પ
૩૫૦
૨૫૦
૧૧૪
૧૧૯
૨૩૩
૨૮૦, ૨૮૫
૫૧
૨૭૦, ૨૭૪
૩૯
૯૪
૫૪
Ge
૨૦૦
૧૦૬, ૨૯, ૩૫૯
૯૯
મેન્શનહાઉસ. મેમેારીયલ-આલ્બર્ટ. ૧૦૭, ૧૨૬
મેયર, લેાકા,
૨૪૭
મેલ ડે.
૯૬
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
પૃષ્ઠ.
૩૫૪
૩૪૩
૨૭
વાળા બ્રસેલ્સને.
૩૮૨
મેાન્યુમેન્ટ-એફ રેફોર્મેશન. ૨૦૮
મેાખેજ-પેરિસ,
૯૪
૨૦૬
વિષય.
માગલાને વૈભવ.
મેાટકે. બાવલું.
મેર
માં બ્લાં.
મેટ્રે
“ શીલાન. મ્યુઝિયમ અર્લિન,
66
"7
39
લડન-ઈંડીઅન.
"
૧૩૦
૧૩૩
બ્રિટિશ ૧૧૬, ૧૨૭
૧૩૧
૩૦૪
૨૯૫
૧૧૭
૩૬
૨૪૯
૨૬૫
૧૫૯
૨૧૭–૨૨૩
૨૨૧-૩
૩૪૧-૩૪૩
» ઇમ્પીર.
"9
99
• સાયન્સ.
મ્યુઝિક સ્કૂલો. મ્યુનિસિપલ મ્યુઝિઅમ. ન્યુઝાલીઅમ, ત્રિ. મ્યુ. સુનીચ. યુજી હીલ. યુનિવર્સિટિ-પેવીઆ.
આકસર.
માન.
""
યુક્ષિસ ગેલેરી. ચુફીમેરિસ ઇંડીઅન, ચુમ્બ સ્ટેશન. ચામત ગાઉં.
રજીસ્ટર લગેજ.
૩૬૮
૨૭૦
૩૬૬
૧૭૧
૧૦૧
૮-૩૨૭
વિષય.
રમતગમત.
રવિવાર.
રસગગાધર.
રાજપુતાના. રાજમહેલ-ખલિન.
માં થીએટર.
"
રાફેલ.
"
રાફેલ–મેરી કારોનેશન.
રિગિ.
રીઆલ્ટા બ્રીજ.
રીજન્ટ સ્ટ્રીટ.
રીનેસન્સ.
૩૧–૧૯
૩૩૬
૩૫૪
૨૬૧, ૨૬૯, ૨૮૩, ૨૮૯
૩૦૫
૨૮૩
૨૯૪
૨૪૧
૩૧
૧૯૪
૨૮૩.
૩૪૨
રૂપા
રૅક એન્ડ પીજીઅન રેલવે. ૨૧૯
રેડ સી.
૪૭.
રીસ્ટંગ.
રૂબેનનાં પેઇન્ટીંગ,
રેનેાલ્ડસ
રમર.
૩૫
પૃષ્ઠ.
૧૭
૧૨૪, ૨૫૪
૩૭૪
રેશન-જર્મની.
રેસ્ટારાં-ફ્લારે વેસ્ટ એન્ડ. રેસ્ટારાં-લડન.
રાચર ડી નાયી.
રાષ્ટ્રીક ક્રૂ-ભ્રમણ.
રાપ રેલ્વે.
રામ.
33
૨૦૧
૨૬
૩૬૩.
૧૦૪
૯૪
૨૧૯
૧૮૦
૨૧૦
૩૭૯-૩૧૨
ઇંગ્લીશ પ્રાટ સીમે૦ ૨૯૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
૨૮૧
૩૩૫
૩૩.
વિષય. મિ-રિપબ્લિક
૨૮૬ » સાત ટેકરી. રિમેનસ્કવ સ્કૂલ.
૩૫૯ રોયલ એકસચેંજ, રિયલ એર ફેર્સ ડીસપ્લે ૧૬૬ રેસેટ સ્ટેન. બ્રિ. યુ. ૧૧૭ રસ્ટમ,
૨૮૮ રહેન.
૨૦૪, ૨૦૭ એ આર્ય સંગમ લવ-બાવલું. લશકરી પાયદસ્ત.
૧૦૯ લાઈફ જેકેટ.
૪૨ લાઇબ્રેરી-જર્મની. લાઈબ્રેરી–વેટિકન. ૩૦૩ લાકડાનાં ઘર.
૨૨૬ લા બેલા.
૨૬૭ લાયન ગેટ, હે૫. કોર્ટ. ૧૪૩ લાયન્સ રેસ્ટોરાં. લાસ્ટ જજમેન્ટ, ૩૦૬ લાસ્ટ સપર. ચિત્ર. ૨૬૧
૩૧૬, ૩૨૨ લીઓનાર્ડો વીંચી. ૨૬૦, ૨૬૮ લીગ ઓફ નેશન્સ. ૨૦૯ લીનીંગ ટાવર.
ર૭૭ સીબટી. હીરા.
૧૫, ૨૭૪ લીવીઆનું ઘર.
૨૮૭
વિષય.
પૃષ્ઠ લીંકન્સ ઇન. લુને.
૨૪૩-૨૪૪ લુટર બ્રુનન, રર૭-૨૨૯ લુ. સુસાન.
રાપ લેક એફ નેવ. ૨૧૨, ૨૨૭ લેક એફ હ્યુસને. ૨૪૦ લેક ડ્રિસ્ટ્રીકટ, સ્કેટ૧૮૦૧ લેક મેગીરી. ર૪૬ લેક લેમન, ૨૦૬, ૨૬૨-૧છે લેગ્યુન. વેનિસ. લેટેને. લેડી ઓફ ધ લેક, લેબર લીગ. લેલે. પ્રે. લેસામ-વેનિસ. લોઇડ ટેસ્ટીને. લાક એચ. લેક કેટીન. લોકાનો. લેચ લે. લોબી-ડીવીઝન. લેડી. લેંબડી સ્કૂલ. લંચમાં શિષ્ટાચાર. ૧૨૩
હ૦-૧૫૦ રે
૧૮૭-૧૯૭) - અંડર ગ્રાઉન્ડ.
લિડો.
૧૧૨
૧૦.
ર૬ર
૮૦
લંડન.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા,
કલ
૯૮
૯૨
૩૪૦
વિષય. પૃષ્ઠ. | વિષય.
પૃષ્ઠ. લંડન-ઇન્સ.
લ્યુસને.
૨૩૯૨૪૩ , એનીબસ
, હેટેલ.
૨૩૯ , કીટાફ. ૧૯૩ વખારીઆ. મી.
૩૬૦ છે ક્યુ ગાર્ડન્સ, ૧૪૬ વરસાઈલ.
૮૧, ૧૯૮: , ગાઈડ બુક. ૧૫ વાગેલીકાર..
૩૨૪૬ , ગીલ્ડહોલ.
વાચસ્પતિ મિશ્ર,
૩૭ ૧૭
વાઝ રૂમ. બ્રિ. યુ. ૧૪ ટાવર.
વાન્ડાઈ
૧૮૯ ટેકસી.
વાન સરેવર.
૩૪૫. , ટેમ્સ એકસકન.
૧૯૫ વાયરલેસ બર્લિન.
૩૪૪ , ટાફીક.
વિકટેરીઆ સ્ટેશન. , ડીસ્ટ્રીકટ રેલવે.
વિકટેરીઆ સ્ટીટ. ૧૯૪ દુકાનદારે.
૧૩૭
વિત્રીઆવતું. , નાટક. ૧૨૭, ૧૨૯, ૧૯૧ વિજયકમાન-પેરિસ. , પરાંઓ.
૧૩૯ વિજયવાટિકાબર્લિન. ૩૪૩ » પીકાડિલિ.
વિજયસ્તંભ-અર્લિન. ૩૪૨ , પડઝન લક. ૧૪૫ વિજ્ઞાનીઓ-એબીમાં. , પલિસ.
૧૯૪
વીઝીટર્સ ગેલેરી. , બેન્ક ઓફ ઇગ્લાંડ.
વીઝનાઉ.
૨૪૧ , મીડલેંડ રેલવે. ૧૭૧ વીનરસ,
૨૯૬ છ મ્યુઝીઅમ.
૧૦૫ અ -બાવલું.
૩૫૦ . , મેન્શન હાઉસ. ૯૯ વિશુદ્ધિ ટીકા.
૩૭૨ , રેસ્ટોરાં. ૯૪, ૧૯૫ વન્ટર ટાઈમ.
૨૭ : , રેયલ એક્સચેંજ,
વિન્ડઝર કેસલ.
૧૯૬ છે સામાન્ય. ૧૯૩-૧૯૭ વીમીનાલ.
૨૮૧ , સિનેમા.
૧૨૯ વીરપૂજા. ક્રાસની. , સ્ટોરે.
૧૩૫ વીરવાલ્ડ સ્ટેટર સી. , સ્લોટ.
વીરેશીએ.
૨૬૯
૨૪૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
33
વરસી.
વિષય.
પષ્ઠ. વિલા અંબર પ્રાઈમે. ૨૮૯ વુલ સેક.
૧૧૦ વિકફીલ્ડ ટાવર.
૧૦૧ વેગોલીકાર.
૨૬૬ વેજીટેરીઅન. ૨૯, ૨૦૩ વેટિકન.
૩૦૨ પીચર ગેલેરી, ૩૦૮ વેનિસ.
૩૧ ૩-૩૨૩ » પ્રકીર્ણ.
૩૨૧ [, ફલોરેન્સ સ્કૂલ. ૩પ૭
૨૫૩ વેલીંગ્ટન.
૩૮૩ વેસ્ટ મીસ્ટર એબી. ૧૧૩ વેસ્ટ માસ્ટર હેલ. ૧૧૨ વેસ્ટલ વરછન સ્થાન. ૨૮૮
૩૮૧ વોર-બાવલું.
૩૪૦ વેલેસ કલેકશન,
૧૧૫ વોલ્ટ-વોટરલૂને.
૩૮૨ ટેર રૂમ.
૩૪૯ વ્યાપાર પદ્ધતિ–પેરિસ. ૭૧ વ્યાપાર-લંડન. હીટની સ્ટાર. ૯૭, સયાજીરાવ-ગાયકવાડ. ૮૪ શસ્ત્રાગાર-અલન, ૩૩૮ શાંતરસ.
૩૭૫ શાંતિ–હેટેલ.
૩૩૧ શિલ્પની સ્કૂલો.
૩૫૯ શિષ્ટાચાર-લંચમાં.
વિષય.
પૃષ્ઠ. શીલન-મેટે. ૨૨૧-૩ શુઝ. શેડેગ.
૨૨૭ શેલરૂમ-પોટ્સડામ. ૩૫૩ શેલીની કબ. શેલીનું ઘર. સગવડ-અગવડ.
» –વાગોલીકાર.
, હેટેલ. સત્કાર-ગેડેસ્બર્ગ. ૩૬૯ સત્તરમી સદ્દી ચિત્રકળા. રૂપ સમય ગાળવાની રીતસમર ટાઈમ. સમાચારના તારે. સરકસ મેકસીમસ. ૨૮૭ સરગ નીસરણી. ૨૯૧ સરસા ડ' પેવીઆ. સરહદ-કાન્સની.
૨૦૩ સરવર પ્રદેશ-સ્ટેટ, ૧૮૦-૬ સપન્ટાઈન.
૧૨૫ સલૂન-પોટ્સડામ.
૩૫૩ સબ્રીજ સ્ટોર. ૯૬–૧૩૫ સાત ટેકરી.
૨૮૧ સાયન્સ મ્યુઝિયમ, ૧૩ સાલીવ પર્વત,
૨૧૦ સાં કલુ. સાંટા મેરીઆ. ૨૬૦, ૩ર૦ સાં સુસી.
૩૪૮ સિઝર-બાવલું. ૨૮૮, ૨૯૭
# # # # # # # # = = = $ રિકે ૪ ૪ રે
૧૩૮
૧૩૭
૧૨૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય.
સિટિ સેકશન રેલવે. સિદ્ધસેન દિવાકર. સિમેટરી–મિલાન,
સીક્વીસેન્ટ.
સીકાખાતું બ્રિ. મ્યુ. સીનેગાગ–રામ.
સીનેમા-લંડન.
સીલ્વીન લીવી. ડા. સીસ્ટાઇન ચેપલ.
સી સીકનેસ, સુએઝ. સુલેહ માન-મિલાન. સુલેહ-લેાકાને’.
સુવીનીર–વેટરલૂ. સૂર્યસિદ્ધાન્ત.
સેકન્ડ કલાસ પેસેજ.
સેચલ ગાઇડ.
સેનેકાનું ઘર. સેવન આસ. સે, ગાથા સે’ટીગ્રેડ.
ટનલ.
સેંટ પીટર્સ કેથીડ્રલ.
સેટ પીચેરી-જીનેવ સેટ પેાલ કેથીડલ.
સેટપેાલ-રામ. સેટમાર્ક-વેનિસ.
સેટ સેમેસ્સીઅન ગેટ.
સેન્ટ્રલ લંડન રેલવે.
સેનેટ સાળમીસફ્રી ચિત્રકળા,
અનુક્રમણિકા.
પૃષ્ઠ.
૪
૩૭૧
સ
૨૮૩
૧૧૯
૨૯૫
૧૨૯
૮૪
૩૦૬
૧૯
૫૦
૨૬૨
૨૪૭
૩૮૩
૩૬૬
૧૬
૩૧૩
૧૯૦
૨૪૪
૨૬
૧૯૮
૨૧૦
૧૦૨
૨૯૪
૩૧૮
૩૧૧
૯૪
૨૧૧-૨
૩૫૭
વિષય.
સ'ગીતગૃહ-પેાટ્સ. સંગીતશાસ્ત્ર.
પૃષ્ઠ.
પર
૩૭૪
સગ્રહસ્થાના–કાલનમાં. ૩૭૩
‘સંસ્મરણ’કારણ.
૫૩
૨૯૧
કાલા સાન્ટા. સ્કાટલાંડ.
૧૭૧-૧૮૬
સ્ટરલીંગ.
૧૮૧
સ્ટીમર-કેલે ડાવર.
૮૯
સ્ટીમર–રાજપુતાના. સ્ટુડન્સ હોમ-ક્રા રોડ. સ્ટેડીઅમ-રામ.
સ્ટારા લંડન.
સ્ટેન્ડ.
સ્ત્રી-લંડન.
સ્ત્રી-ગ્રેજ્યુએટ.
સ્થાપત્ય અભ્યાસ.
સ્થાન-સગવડ.
સ્પીકસ ચેર.
સ્ત્રી.
સ્મરણસ્ત ભ-વેટરલૂ.
સ્મશાન-પેરિસ. સ્લેટ-લંડન.
સ્વીટ્ઝરલાંડ.
સ્વીસ એકસચેંજ. સ્વાસગાર્ડ
સ્વાસ-પ્રકી. સ્વીસ ક્રાંક હરમીસ–બાવલું.
૩૯
હરિભદ્ર સમય. હાઈડપા
૩૧૫૯
૧૩૪
૨૮૭
૧૩૫
૧૯૪
૧૩૯
૧૫૨
૪
૩૬
૧૧૧
૩૩૩
૩૮૪
૨૦૦
૯૪
૨૦૪-૪૮
૧૫ ૩૦૩
૨૫૪૬
૨૦૭
૩૫૦
૩૭૦
૧૦૭, ૧૨૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય.
૧૪૯
૩૪૬
અનુ મણિકા.
વિષય. હાઈજીઆ હાઉસ
હોટેલ ડી. એંગ્લેયર (જીવ) હાઉસ ઓફ લીવીઆ
કે હું ને, હાથસીસ એફપી . ૧૦૯,૧૮૭ નેહને. હાથી-ઝૂમાં..
, બરધાઉસ. હાવર નદી,
છ બો રિવાઝ,
૨૩૯ હીસ્ટરી. બાવલું,
ઉ૪૦ આ બોરિવાઝ ગ્રાંડ. ૨૨૫ લેન્ડ બેગ,
બા . , બ્રીસ્ટલ
૩૩૦ હેન કેર્ટ.
૧૨ , મેપલ એન્ડ સુસિ હસ્ટેડ હીથ.
૧૨૦
, વગે. હે.
, સ્વીસ.
૨૩૪ હટે.
હો૫. બાવલું.
૩૩૫ હેલ આઈન્સીડલર.
હેપેસ્ટસ. બાવલું. ૩૫૦ , ઇડીએન-લંડન.
૧૯૪ , ઈન્ડસ.
હરેશીઅસ પુલ. ૨૯૪ , એ. એલીફન્ટ.
હોલ–આલ્બર્ટ-કેન્સર્ટ. , ગેઇન સ્ટર્ન ૩૬૪ યુએનસંગ
૩૭૧ , ગલ્ફ મટે
હાઈને પ્રદેશ.
૩૬૩-૪
હેન્ડન
૧૬
૨૩
૩૪૭
૯9
હેબર્ન.
૧૮૪
૧૩૦
૨૩
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ યશોવિ, alc Philo Collere なた Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com