Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghora sevA mandira kA traimAsika anakAnta (patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 40 ki.1 janavarI-mArca 167 krama .. . M 0 isa aMka meM viSaya 1. anekAnta-mahimA 2. jaina paramparA meM bhagavAna rAma evaM rAma-kathA __ kA mahattva-- DA0 jyoti prasAda jaina 3. hindI jaina mahAkAvyoM meM zrRMgAra rasa -DA. ku0 indurAya jaina, lakhanaU 4. mUlAcAra aura usakI AcAra-vRtti -siddhAntazAstrI pa0 zrI bAlacandra jaina 5. sirasA se prApta jaina mUrtiyA -zrI vidyA sAgara zukla 6. siddhA Na jIvA -zrI padmacandra zAstrI, naI dillI jarA socie me : 1. aparigraha kI jIvita mUrtiyo kI rakSA 2. vidvAno kI rakSA aura vRddhi 3. tIrtha-kSetra rakSA 4. AviSkAroM kA upayoga -sampAdakIya 2 prakAzaka : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinayAvanata-vinaya isa aMka meM dhavalA ke siddhA Na jIvA' ke poSaNa meM hamArA lekha hai| prastuta viSaya meM aba hama aura kyA likheM ? philahAla jitanA Avazyaka samajhA likha diyaa| aba to dhavalAnukUla kisI niSkarSa para pahuMcane-pahuMcAne ke lie ise vidvAnoM ko svayaM hI Age bar3hAnA-bar3havAnA hai| viSaya pecIdA to hai hoisameM do rAya nhiiN| hA~, hama yaha saMketa aura de deM ki hama kaI manoSiyoM kI isa bAta se bhI sahamata nahI ki--'siddhoM me jovatva upacAra se hai / ' kyoki AcArya ko upacAra meM satyapane kA abhAva iSTa hai ora hama siddhoM meM asatyapane kA Aropa karanA iSTa nahIM samajhate / AcArya ne spaSTa hI kaha diyA hai-'uvayArassa sccttaabhaavaado|' hameM to aisA pratIta hotA hai ki loga saMskAra-vaza Agama ke bahuta se kathanoM ko apanI sahI yA galata dhAraNAoM kI ora mor3ate rahe haiN| siddhoM ke svAbhAvika zuddha cetanatva jaise bhAva kI upekSA kara, use jovatva jaise audayika bhAva kI mAnyatA meM badala lenA aura jIva ke pAriNAmika bhAva kA artha na samajhanA, yA use cetana kA bhAva mAna lenA galata dhAraNAoM kA hI pariNAma hai| vAstava meM to dhavalA kI mAnyatA meM cetanatva aura jovatva donoM meM saMjJA aura guNoM kI apekSA se bheda hai-cetanasaMjJA ora guNa donoM vyApaka haiM jo saMsArI aura siddha sabhI AtmAoM meM haiM aura jIvatva saMjJA aura guNa donoM vyApya haiM jo mAtra saMsAriyoM meM haiN| kRpayA vicArie aura patrAcAra dvArA saMzodhana ke lie nirdeza dIjie ki kyA, jIvatva aura siddhatva ye dono cetana kI pRthak-pRthak azuddha aura zuddha do svatantra paryAeM nahIM ? hamAre ukta lekha ke bAda bho jinheM dhavalA ke 'siddhA Na jIvA' aura 'jIvabhAvo audaio' jaise kathanoM me virodha dikhe yA zaMkAe~ hoM ve unake samAdhAna kA bojhA hama para na DAla, jaina-Agamo meM gotA lagAe~, buddhi kA vyAyAma kareM, unheM svayaM hI samAdhAna milegA--unakI virodha-bhAvanA vilaya hogI--hama unheM tuSTa karane yA kinhI praznoM ke uttara dene kA bhAra lene ko taiyAra nhii| yataHkathana AcAryoM ke hai| hameM to grantha rAja aura AcAryoM ke vAkya pramANa hai aura isIlie unako samanvayapUrvaka samajhane kI koziza kara rahe hai / yadi kinhI ko Agama ke ukta kathana para zraddhA na naho aura ve siddha ko jIva-sajJaka siddha karane ke bhAva banAe~ to hama kyA kara ? hama to AcArya mantavya ke poSaNa meM zraddhApUrvaka jaisA likha sake likha diyaa| a~ce to mAneM, hamArA Agraha nhiiN| vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja naI dillI --2 vinIta : pacandra zAstrI saMpAdaka-anekAnta
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom maham paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamapanaM nmaamynekaantm| varSa 40 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 janavarI-sArca kiraNa 1 vIra-nirvANa saMvat 2513, vi0 saM0 2043 1987 anekAnta-mahimA ananta dharmaNastatvapazyantI pratyagAtmanaH / anekAntamayImUrtinityameva prakAzatAm // jeNa viNA logassa vi pavahAro samvahA Na nnisvaah| tassa bhuvanekkaguruNo Namo aNegaMtavAyassa // ' paramAgamasya bIjaM niSiddha jAtyandha-sindhurabhidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // ' bhaiMmicchAdasaNa samUha mahiyassa amysaarss| jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigamassa // ' paramAgama kA bIja jo, jainAgama kA prANa / 'anekAnta' satsUrya so, karo jagata kalyANa // 'anekAnta' ravi kiraNa se, tama ajJAna vinaash| miTa mithyAtva-kurIti saba, ho saddharbha-prakAza // ananta-dharmA-tattvoM athavA caitanya-parama-AtmA ko pRthak-bhinna-rUpa darzAne vAlI, anekAntamayo mati-jinavANI, nitya-trikAla hI prakAza karatI rahe-hamArI antajyoti ko jAgata karatI rhe| jisake binA loka kA vyavahAra sarvadhA hI nahIM bana sakatA, usa bhuvana ke guru- asAdhAraNaguru, anekAntavAda ko namaskAra ho| janmAndha puruSoM ke hastividhAna rUpa ekAMta ko dUra karane vAle, samasta nayoM se prakAzita, vastu-svabhAvoM ke virodhoM kA manthana karane vAle utkRSTa jaina siddhAMta ke jIvanabhUta, eka pakSa rahita anekAnta-syAdvAda ko namaskAra karatA huuN| mithyAdarzana samUha kA vinAza karane vAle, amRtasAra rUpa, rasarvaka samajha meM Ane vAle; bhagavAna jina ke (anekAnta gabhita bacana ke bhadra (kalyANa) hoN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina paramparA meM bhagavAna rAma evaM rAma-kathA kA mahatva DA. jyoti prasAda jaina, lakhanaU ikSvAku kI santati meM utpanna sUryavaMzI raghukula-tilaka Adi madhya eziyAI bhASAoM meM bhI rAmakathA ke anuvAda dAzarathI ayodhyApati maryAdA puruSottama mahArAja rAmacadra Adi ho gae / Adhunika yuga meM to kAmila bulke prati kA puNya caritra akhila bhAratIya janatA meM cirakAla se kaI pAzcAtya vidvAno ne bhAratavarSa meM raha kara tathA kaI atyanta lokapriya evaM vyApaka prabhAva vAlA rahatA AyA anyo ne vibhinna yUropIya dezoM meM rAmakathA yA raamhai| brAhmaNIya paurANika anuzrutiyoM ke anusAra unakA sAhitya kI prabhUta gaveSaNA kI hai| janma tretA-yuga meM huA thA, aura dazAvatArI parikalpanA abazya hI rAmabhakti aura rAmakathA kA vyApaka me unheM bhagavAna viSNu kA sAtavAM avatAra mAnya kiyA pracAra-prasAra brAhmaNIya paramparA ke vaiSNava hinduo me, gayA hai / anumAnataH IsA pUrva dvitIya zatI ke lagabhaga aura so bhI madhyakAla me hI, vizeSa huA / kintu isakA racita saMskRta bhASA ke prAdya mahAkAvya vAlmIkIya rAmA- yaha artha nahIM hai ki rAma kathA kA puNya caritra unhI kI yaNa me rAmakathA sarvaprathama vyavasthita rUpa meM prakAza meM bapotI rahA yA unhI taka sImita rahA / bhAratIya saMskRti AI tadanantara anya aneka choTI-bar3I tadviSayaka racanAe~ sudUra itihAsAtIta kAla se dvividha sahodarA dhArAo meM udaya me prAtI gyiiN| kintu Izva gavatAra ke rUpa me bhaga- pravAhita hotI AI hai, jiname se eka to Ahata, vrAtya vAna rAma kI bhakti-pUjA-upAsanA kA pracAra madhyakAla me zramaNa yA nirgrantha kahalAyI aura jinakA pratinidhitva hI huaa| brAhmaNa paramparA meM zivopAsanA to IsA pUrva jaina paramparA karatI hai| IsA pUrva chaThI zatI me ukta hI prArambha ho cukI thI, viSNu kI upAsanA guptakAla me zramaNa dhArA meM se kaI anya zAkhAye bhI phUTa nikalI thI, bhAgavata dharma ke udaya ke sAtha prArambha huii| vaise 12vI yathA bauddha, AnIvika Adi / anya zAkhAe~ to kAlAtara I0 ke prArambha meM baiSNava sampradAya ke sarvopari puraskartA meM samApta ho gyii| kintu tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra rAmAnujAcArya dvArA hI vaiSNava dharma kA suvyavasthita pracAra (I0 pU0 566-527) ke kaniSTha samakAlIna tathAgata prasAra prArambha huaa| unhI kI ziSya paramparA me utpanna gautama buddha dvArA pravartita bauddha dharma nihAsika dRSTi se rAmAnanda svAmI ne vaiSNava sampradAya kI rAma-bhakti zAkhA adhika mahattvapUrNa rahA, usakA vyApaka pranAra bhI huA, kA pracAra-prasAra kiyA, jisase bhagavAna rAma kI saguNa aura laMkA, barmA, iDoneziyA, syAma, tibbata, cIna, bhakti ko prabhUta utkarSa prApta huA aura 16vI pAtI I0 jApAna Adi videzo me abhI taka bhI hai / yadyapi svaya ke anta ke lagabhaga isI rAmAnandI sampradAya ke anuyAyI mahAdeza bhAratavarSa se vaha madhyakAla ke prArambha ke lagabhaga gosvAmI tulasIdAsa dvArA hindI kI avadhI bolI me prAyaH tirohita ho gayA thA, tathApi usake prAcIna dhArmika racita rAmacarita mAnasa ne to bhagavAna rAma kI saguNa sAhityaka kI jAtaka-kathAmAlA meM dazaratha jAtaka nAmaka pUjA-upAsanA kI sudar3ha evaM vyApaka nIva jamA dii| prAyaH rAmakathA kA bauddha rUpa upalabdha hai| vaha ati sakSipta bho usI yuga me hindI tathA baMgalA, gujarAtI marAThI Adi hai, aura brAhmaNa tathA jaina rAmakathAo se aneka azo me anya jana jana bhASAoM meM bhI aneka rAmakathAyeM likhI bhinna bhI haiN| usake atirikta samagra bauddha sAhitya me gyii| rAma-sAhitya kA vaipulya eva vaividhya utarottara zAyada hI koI anya racanA rAmakathA viSayaka hai / vRddhiMgata hotA gyaa| rAmakathA kI lokapriyatA isI tathya jaina paramparA kI bAta imase sarvathA bhinna hai| jaina se prakaTa hai ki bhAratIya saMskRti se prabhAvita bRhattara anuzrutiyo ke anusAra bhArata-kSetra ke Arya khaNDa ke madhyabhArata ke aga laMkA, jAvA, sumAtrA, syAma, barmA, campA deza meM mAnavI sabhyatA evaM karma yuga ke Adya puraskartA kAmbula Adi pUrvIya dezoM evaMdvIpoM meM bhI rAmakathA ke prathama tIrthakara AdipuruSa RSabhadeva the| brAhmaNIya paramparA apane-apane saMskaraNa pracalita ho gae, aura phArasI, turkI kI 24 avatAroM kI parikalpanA meM bhI ina nAbheya RSabha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina paramparA meM bhagavAna rAma evaM rAma- havA kA mahatva deva ko bhagavAna viSNu kA sAtavAM avatAra mAnya kiyA gayA hai| RSabhadeva kA eka nAma ikSvAku bhI thA, jisake kAraNa unakI santati ikSvAku azI kahalAI / unake jyeSTha putra bharata cakravartI sarvaprathama sArvabhauma samrATa hue| aura unhI ke nAma se yaha mahAdeza bhAratavarSa kahalAyA / bharata ke jyeSTha putra evaM uttarAdhikArI dharkakIti the jinase yaha kula paramparA Age sUryavaMzI bhI kahalAne lgii| isI vaMza paramparA meM sagara, bhagIratha, raghu, dazaratha Adi aneka pratApI nareza hue, jina sabakI rAjadhAnI bhagavAna RSabha evaM bharata cakrI kI janma evaM lIlA bhUmi mahAnagarI ayodhyA (apara nAma sAketa, vinItA, kosalapurI Adi) rahatI rhii| bIsave tIrthakara munisuvratanAtha ke tIrtha me utpanna ayodhyApati mahArAja dazaratha ke jyeSTha putra mahArAja rAmacandra hue| samasta rAmAyaNo yA rAmakathAzrI ke pradhAna nAyaka yaha zrI rAmacandra hI haiM / jaina paramparA meM unakA apanA 'padma' vizeSakara unake munijIvana evaM tapazcaraNa kAla meM vizeSa prasiddha rahA, ataeva jaina rAmakathAyeM bahudhArita yA padmapurANa nAma se prasiddha huii| rAma kI gaNanA jaina paramparA meM sarvopari mahatva ke saThazalAkApuruSo meM kI gaI hai| vaha 'balabhadra' padavArI caramazarIrI-tadbhava mokSagAmI mahApuruSa the jIvana kI sadhyA meM unhoMne sasAra-deha-bhogoM se virakta hokara, rAjya pATa putro ko saupakara sarvadA nissaga hokara vana kI rAha lI aura nirgranya muni ke rUpa meM tapasyA kii| phalasvarUpa kevalajJAna prApta karake vaha arhanta paramAtmA ho gae, aura anta meM mona yA nirvANa lAbha karake siddha paramAtma bana ge| unakI dharma janakasutA vaidehI sItA kI gaNanA jaina paramparA kI sapari solaha mahA satiyo meM kI jAtI hai| bhagavAna rAma se sambaddha bharata, - lakSmaNa zatrughna, lava, kuza, hanumAna, sugrIva, bAli, rAvaNa Adi anya aneka vyakti bhI jaino ke purANa prasiddha mahatva ke rahe haiN| ata: jaina paramparA meM rAmakathA kI apanI eka svatantra dhArA svayaM rAma ke yuga se pravAha rahatI AyI / 1 jisa prakAra brAhmaNa pamparA meM rAmakathA kA mUlAdhAra mukhyatayA vAlmIkIya rAmAyaNa hai aura bauddha paramparA meM dazaratha - jAtaka, jaina pamparA meM usakA mUla srota RSabhAdi mahAvIra paryanta caubIsa tIrthakaroM kI vANI para AdhArita tathA paramparayA pravAhita zrutAgama thA / antataH antima tIrthaMkara varddhamAna mahAvIra ke pradhAna gaNadhara indrabhUti ne, I0 pU0 chaThI zatI ke madhya ke lagabhaga, ukta zrutAgama ko antima rUpa se graMthita evaM vargIkRta kiyA aura use dvAdazAMga kA rUpa diyaa| ina aMgoM meM se bArahaveM - zruta dRSTi pravAdAMga kA tRtIya vibhAga prathamAnuyoga aparanAma dharma kayAnuyoga thA, jisameM besaTha zalAkApuruSoM tathA anya aneka purANaprasiddha puruSoM evaM mahilAoM ke caritra varNita the, aura anya aneka purANaMtihAsika anubhUtiyAM nivaDa thIM / ye varNana apekSAkRta sakSipta eva alpakAya the | aMtima zruta kevala AcArya bhadrabAhu prathama ( I0 pU0 394-365 ) paryanta prathamAnuyoga kA yaha jJAna akSuNNa rahA, kintu tadanantara usame zanai zanaiH hrAsa hone lagA, aura usakA sArabhAga : gAthA nibaddha nAmAvaliyo' evaM 'kathAsUtro' ke rUpa meM hI pravAhita hotA rhaa| inhI donoM srotoM ke tathA paramparA me prApta tatsambandhI anya maukhika anuzrutiyoM ke AdhAra para kAlAntara meM jaina purANoM, caritragranthoM evaM tadAdhArita anya kRtiyoM kI prAkRta, saMskRta, apabhraMza, kannar3a, tamila, hindI, gujarAtI marAThI Adi vibhinna bhASAoM tathA vibhinna zailiyoM meM suvijJa AcAyoM, kuzala kaviyoM evaM sAhityakAroM dvArA racanA huii| pariNAma svarUpa apane vaipulya evaM vaividhya kI dRSTi se jaina rAmakathA sAhitya ko bhAratIya rAmakathA rAma kathA sAhitya me spRhaNIya sthAna prApta huA / yaha dhyAtavya hai ki jaina paramparA meM rAmakathA kI do spaSTa dhArAyeM prApta hotI hai| pradhAna pAtroM ke nAmAdi, pramukha ghaTanAoM, sthUna kramAdi ke viSaya meM vizeSa antara na hote huye bhI dono me paraspara aneka antara bhI hai, jo ukta dhArAoM ke pratinidhi graMthoM ke avalokana tathA tulanAtmaka adhyayana se spaSTa haiN| prakAzita graMtho ke sampAdakoM tathA kaI Adhunika zodhArthiyoM ne apane zodha prabaMdhoM meM una para ucita prakAza bhI DAlA hai / prathama dhArA kA pratinidhitva vimalArya kA prAkRta pauma cariya (mahAvIra nirvANa sa0 530 san 160) karatA hai, jo vAlmIkIya rAmAyaNa ke prakAzana pracAra ke saMbhavatayA eka(zeSa pR0 4 para)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina mahAkAvyoM meM zRMgAra rasa kAvya kA prayojana upadeza Adi kucha bhI ho usakA asAdhAraNa tatva 'rasa' hI hai| rasotpatti kA sthAna mAnava hRdaya hai aura rasAvasthA kA sambandha atIndriya jagata se hai| kAvya se niratizaya sukhAsvAdarUpa Ananda kI upalabdhi kA sAdhaka tatva 'rasa' hI mAnA jAtA hai| jaina sAhitya meM antarmukhI pravRttiyo ko athavA Atmanmukha puruSArtha ko 'rasa' kahA gayA hai| DaoN0 nemIcandra zAstrI ke zabdoM meM "jaba taka AtmAnubhUti kA rasa nahIM chalakatA rasamayatA nahI aatii| vibhAva, anubhAva, saMcArI bhAva jIva ke mAnasika, kAyika evaM vArSika vikAra haiM svabhAva nahIM ataH rasoM kA vAstavika udbhava ina vikAroM ke dUra hone para hI ho sakatA hai| isa bhAMti to laukika rUpa meM rasa 'virasa' hai parantu sAmAnya arthoM meM, sAhitya meM 'rasa' kI pratiSThA bhinna rUpa meM huyii| yahA~ yaha eka viziSTa evaM pAribhASika artha kA bodhaka zabda hai / kAvya zAstra meM kAvya ke adhyayana, zravaNa evaM rUpaka darzana se udbhUta Ananda ko rasa kahA gayA hai / 'rasyate iti rasaH' ke anurUpa rasa me AsvAdanIyatA kA guNa pramukha hai aura isa AsvAda kA sambandha AtmA tathA usako anubhUti se hai jillA se nahIM / vastutaH bhAvAbhivyakti hI 'rasa' hai / kAvya kA pAThaka ( pR0 3 kA zeSAMza) DeDha zatI bhItara hI racA gayA aura kathya me usake bahuta kucha nikaTa hai| isI dhArA ke dUsare prasiddha grantha raviSeNa kA saMskRta padmacarita yA padmapurANa (676 I0), jo kinhIM anuttaravAgmI kIrtidhara kI adyAvadhi anupalabdha kRti ke AdhAra para rakhA gayA thA, tathA mahAkavi svayaMbhU kI apa' rAmAyaNa ( lagabhaga 800 I0) hai| AcArya hemacandra ne apane triSaSTha-zalAkA-puruSa carita (la0 1150 I0) meM bhI prAyaH isI dhArA ko apanAyA / uttaravartI jaina rAmakathAkAroM meM bhI yahI dvArA adhika lokapriya rhii| dUsarI dhArA kA pratinidhitva AcArya guNabhadra kI uttarapurANa (la0 850 I0) karatI hai| dasavIM zatI I0 puSpadanta kI apa0 mahApurANa evaM cAmuNDarAya kI kannar3a mahApurANa meM aura malmiSeza Adi kI paravartI mahApurANoM meM prAyaH isI dhArA kI kathA kA anusaraNa kiyA gayA hai| [ DA0 indurA bhAvo kI vistAra dazA me hI rasa kA AsvAdana karatA hai| jisa prakAra AtmA kI muktAvasthA ko rasadazA kahate haiM usI prakAra hRdaya kI muktAvasthA ko rasadazA kahA jA sakatA hai| aisI mAnyatA hai ki 'rasa' kA sAhitya ke sandarbha me sarvaprathama prayoga bharata muni ke 'nATyazAstra' meM huA / unake anusAra "vibhAnubhAva vyabhicArIsaMyogAdrasaniSpatti" (yaha sUtra bhI laukika dharAtala para pratiSThita hai ) / isI sUtra ke AdhAra para 'sAhitya darpaNakAra, vizvanAtha ne vyAkhyA kI ki sahRdaya hRdaya meM ( vAsanA rUpa meM virAjamAna ) ityAdi sthAyI bhAva jaba ( kavi varNita ) vibhAva, anubhAva aura saMcArI bhAva ke dvArA vyakta ho uThate haiM taba AsvAda yA Ananda rUpa ho jAte haiN| aura 'rasa' kahe jAyA karate haiN| parantu anubhAva vibhAva Adi ke sammilana se kisa prakAra rasa ko niSpatti hai isa viSaya para zaMkuka, bhaTalollaTa, abhinava gupta, kuntaka vizvanAtha evaM cintAmaNi Adi AcAryoM ne apane-apane pRthaka siddhAnta pratipAdita kie hai| unakA varNana yahA~ prAsaMgika nahIM hai| kAvya me ramoM kI saMkhga kA prazna bhI aba vivAdAspada ho gayA hai| bharata muni ne isa prakaraNa meM ATha sthAyI bhAvoM ke anukUla ATha raso ( zrRgAra, hAsya, vIra karuNa, raudra, bhayAnaka, vIbhatsa eva adbhuta) kA ullekha kiyA hai parantu kAvyazAstriyoM ne vicAra kiyA ki Alambana bheda se eka hI sthAyI bhAva ekAdhika raso kI miSyati meM samartha ho sakatA hai ataeva kAlAMtara meM 'rati' sthAyI bhAva se utpanna vAtsalya evaM bhakti rasa ko pratiSThA milii| zAnta ko bhI svataMtra rasa mAnA gyaa| sampUrNa jaina vAGmaya zAntarasa kI bhitI para hI pratiSThita hai| vastutaH vartamAna manISA rasoM ko saMvAda karane ke hI pakSa meM nahIM hai|' sArataH rasabhAvanA hI kAvya kA sAdhya hai aura abhivyajanA usakA sAdhanA jisame samucita zabdArtha yojanA kA aucitya yA itikartavyatA svabhAvataH siddha hai / isa sAdhya ( rasa niSpati) kA mahatva mahAkAvyoM meM aura bhI vyApaka, vastutaH anivArya sA ho jAtA hai / mahAkAvyoM meM utpAdya, adhikArika aura prAsaMgika kathAoM tathA vibhinna
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina mahAkAvyoM meM zRMgAra rasa 5 kAma kI vibhinna avasthAeM, nAyaka nAyikA bheda, vRtI yA sakhI bheda Adi samAviSTa ho jAte haiM zrRMgAra hI ekamAtra aisA rasa hai jo ubhayaniSTha hai arthAt jisameM Azraya aura Alambana eka dUsare ko uddIpta karate hai tathA mizra bhAva se ghaniSTha bhI haiM / ruci evaM svabhAva vAle pAtroM kI avasthiti ke kAraNa rasoM ke samAveza kI sambhAvanA bahuta bar3ha jAtI hai| sadapi rasa kA saphala nirvahaNa atyaMta kaThina kArya hai kyoMki prabandhakAra ko sambandha nirvAha, vastugati, ghaTanAkrama, caritra yojanA, aucitya, uddezya Adi kitane hI binduoM para dRSTi rakhanI par3atI hai| samIkya hindI jaina mahAkAvyoM (paM0 anUpa zarmA kRta 'varddhamAna'; dhIrendraprasAda jaina racita 'tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra' evaM pArzva prabhAkara': dhanyakumAra jaina 'sudheza racitaM' 'parama jyoti mahAvIra DA0 bihArI gupta racita 'tIrthaMkara mahAvIra', raghuvIra zaraNa 'mitra' racita ' 'vo nayana' tathA zrabhayakumAra yaudheya racita 'zramaNa bhagavAna mahAvIra caritra' ) meM rasa Ayojana kA kArya atyaMta kaThina ho gayA hai kyoMki sabhI kAvyo ke nAyaka tIrthakara haiM jo svabhAva se arAgI hote haiM tathA unake samagra jIvana meM bhI rAgAtmaka ghaTanAoM kA pAta-pratighAta nagaNya hotA hai| ataeva tIrthaMkara ke jIvana vRtta para AdhArita prabandha me zAnta, bhakti karaNa tathA vIra rasoM kA samAyojana to sambhAvita hai kintu sarvAdhika durUha hai, duha hai zrRMgAra sa kI niSpatti / tadapi Alocya kRtiyoM me zRMgAra rasa ke paripAka kA prayAsa kaviyoM ne apanI-apanI dRSTi-bhAvanA anurUpa kiyA hai / mAnava jIvana meM sabase adhika vyApaka, uttejaka, prabhAva evaM sakriya vRtti 'rati' hai rati zrRMgAra rasa kA sthAyI bhAva hai | mahAkavi vanArasI dAsa ne zrRMgAra rasa kA sthAyI bhAva 'zobhA' mAnA hai jo bahuta upayukta nahI pratIta hotA kyoMki zobhA guNa yA vizeSaNa hai sthAyI bhAva nahIM zrRMgAra rasa ke do bheda mAne gae haiM-- sayoga tathA viyoga ( yA vipralambha ) nAyaka nAyikA ke paraspara anukUla darzana, sparza, AliMgana cumvana, samAgama Adi vyavahAra ko sayoga kahate haiM isake viparIta paMcedriyoM ke sambandhabhAva ko viyoga zrRMgAra kahate haiN| viyoga kevala samAgama abhAva kI dazA nahIM milana ke abhAva kI bhI dazA hai| vipralambha zRMgAra ke pUrvarAga, mAna, pravAsa, karuNa cAra bheda tathA pratyeka ke upaprabheda bho hai| zrRMgAra rasa kA mahatva isa dRSTi yA takSya se spaSTa hai ki isake antargata prAyaH sabhI saMcArI bhAva sthAyI bhAva anekoM anubhAva sAtvika bhAva, samIkSya mahAkAvyoM meM saMyoga zrRMgAra rasa kI vyaMjanA mukhyata: tIna (Aya) mAdhyamo se huyI hai| prathama tIrthaMkara ke mAtA-pitA ke anurAga yA pArasparika praNaya vyApAra varNana meM dUsarI, vardhamAna eva yazodA ke sammilana varNana meM tathA tIsarI apsarAoM dvArA nAyaka kI sAdhanA meM upasarga utpanna karane ke uddezya se pradarzita kAma ceSTAoM ke citraNa me viyoga zrRMgAra rasa ke sthala Alocya mahAkAvyoM meM atyalpa hai / vibhinna prabandho me zRMgAra rasaAyojana kA svarUpa nimnalikhita hai| 'varddhamAna' - '50 anUpa zarmA racita isa mahAkAvya ke nAyaka varddhamAna mahAvIra hai| vItarAgI tIrthaMkara ke jIvana meM anurAga kA sthAna kahA~ ? varddhamAna ke hRdaya kA samasta rAga ( rati ) mukti ke karaNa kI vyaya hai kisI laukika ramaNI kI prApti ko udvigna nahIM ataH jahA~ taka nAyaka ke mAdhyana se zrRMgAra rasa vyajanA kA prazna hai kavi ne varddhamAna ke svapna me 'divya vigaha kI avatAraNA kara dI hai|' isa sandarbha meM DA0 premanArAyaNa TaNDana kA mata hai "meha tyAga ke bAda varddhamAna kA jIvana ina nIrasa hai ki vaha kAvyakA aMga nahIM bana pAtA, mahAkavi ne vistRta darzanamarusthala mukti vivAha ke rUpa meM eka ramya nikuMja kI racanA kara do hai / tadapi yaha prasaga rasoDeka meM sakSama hai / mahAkAvyakAra ne nAyaka ke jIvana me rAgAtmaka nyUnatA ko rAjadampati ( varddhamAna ke mAtA-pitA) ke premAlApa tathA praNayakeli citraNa dvArA dUra kiyA hai / kula 5 sargoM vAle isa mahAkAvya ke prArambhika sAta saga meM kavi ne kevala siddhArtha trizalA ke pArasparika anurAga, snehAkarSaNa va prema bhAva kA vizada vyApaka varNana kiyA hai / navayauvanA patnI (zilA) kI vallarI ke samAna komala dehayaSTi mRNAla jaise muddona hasta, pophala jaise puSTa uroja, pika kUjana sama madhura vANI marAsI jaisI pAla, mRgI samAna sundara netra, baMkima citavana Adi siddhArtha ke cita ko cacaloddIpta karate rahate haiM tathA usa aniya rUpa mAdhurI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 varSa 40, ki.. anekAnta kA AkaNTha pAna karane kI icchA se hI ve sahasracakSu citraNa nahI kiyA hai kevala itanA "isake Age kI kelievaM sahasrabAha hone kI kAmanA karate hai| ina rasamaya kathA kA varNana kavi ko iSTa nahI / " likhakara saMtuSTa ho citraNo se Age bar3hakara kavi rAjadampati ke samAgama varNana gae haiM / tadapi surati ke anta me trizalA ke AhlAdita meM tanmaya ho gayA hai, jisame 'rasa' paripoSa avasthA taka ago kA citraNa karake abhISTa vyajita kara diyA hai - pahuMca gayA hai arthAt 'rati bhAva apane anubhAbo sacArI krama se avayava nizceSTa hue bhAvoM, vibhAvoM Adi sabhI avayavo se sampuSTa hokara rasa tandrA meM magna huyI rAnI niSpatti me pUrNataH saphala hai| Azraya va Alambana ne eka para napa ke locana sajaga rahe dUsare ko samAna rUpa se uddIpta karake rasa rAcAra ko aura bana usa mohaka chavi ke dhyaanii|| bhI prabhAvI banA diyA hai ... / isa bhAti maryAdita varNana dvArA kavi ne rasamayatA kA mahIpa ke kAma prasakta va kya se sacAra kara diyA hai / mahAkAvyakAra ne trizalA ke 'brIDA' sa-vega tAralya-yutA huyI priyA evaM 'lajjA' bhAva kI bhI sundara abhivyakti kI hai| yadyapi vasata kA sparzahuA ki Amra kA ye prasaga rasa niSpatti me saphala nahI hai parantu bhAva vyajanA zarIra sarvAga praphulla ho gyaa| prabhAvakArI / isI prakAra lokottara saundarya ke svAmI huyI tabhI so bhuja pajara-sthitA rAjakumAra mahAvIra se vivAha karane ko samutsuka rAja samAkulA vAla - kRraga - zAvakI, nitAta zuklAmbarA thI abhI abhI kanyAo kI, abhilASA' aura 'pUrvarAga' vyaMjanA" me rasa kA niravarA bhUpati-bhAminI huyii| sumadhura AbhAsa milatA hai| praNaya prasaga me hI anUpa jI ne Age trizalA ko _ 'pArzva prabhAkara'-kavi vIrendraprasAda jaina ke isa 'navAjikA' va 'prazAnta sAdhvI' samAna citrita karake bhAva prabandha kAvya me zRgAra rama kA kahI bhI paripAka nahI ho ke udAttIkaraNa kA prayAsa kiyA hai| kavi ke zabdoM meM- sakA hai| Ajanma brahmacarya vrata ke pAlaka pArzvanAtha ke uroja nile| bane magAkSI ke jIvana meM sneharAgAtmaka sambandho kA nidarzana sambhava na thA su-keza bhI bandhana hIna ho gae ataH kavi ne kumAra pAparva ke hRdaya me kSaNamAtra ko udbhUta manojJa kAMcI ati nirgaNA huI 'navAjikA' sI trizalA pratIta thii| hone vAlI kAma bhAvanAo kI mArmika abhivyakti kara dI nitAta nIrajana netra the tathA hai jiname zRgAra kA rasAbhAsa avazya hotA hai| vastuta virAga se oSTha hue pavitra the ye bhAva zAntarasAvasita hai / pArzvanAtha ke janaka jananI ke mahAna nirveda hA ratAnta me sayogavarNana meM rasa niSpatti kI sambhAvanA thI kintu kavi prazA-ta sAdhvI sama thI nRpAganA / ne usa premAnurAga ko ve vala do pado me isa prakAra vaNita uparyakta varNano ke aucitya (Azrayagata) para AkSepa kiyA hai jisame na bhAvotkarSa ho sakA hai aura na kalAtmaka kie gae hai| vaise bhI vidvAno ne zRgAra rasa kI uccatA saunvayaM kA samAveza / svIkAra karate hue use zArIrika vAsanA se pRthaka rakhane tIrthakara bhagavAna mahAvIra'---vIrendraprasAda jaina kA upadeza kiyA hai| viyoga zrRMgAra ke udAharaNa prastuta isa mahAkAvya me bhI zRgAra rasa ke saphala Ayojana me mahAkAvya me durlabha haiN| akSama rahe hai| vastuta unakA abhISTa hI zAnta, karuNa evaM parama jyoti mahAvIra'-mahAkAvya meM bhI viyoga vIra rasa kI niSpatti rahA hai| zRgAra rasAbhAsI sthala zrRMgAra nagaNya hai| sayoga-zRMgAra rasa kI vyaMjanA 'sudheza' kAvya nAyaka (kumAra mahAvIra) kI yuvAvasthA meM panapI jI ne nAyaka (mahAvIra) ke mAtA-pitA ke sammilana varNana kAma bhAvanAo taka sImita haiN| yovana ke Agamana para dvArA kI hai| rasamaya pAvasa Rtu me prakRti me sarvatra vyApta hRdaya me vAganA bhAva kI jAgRti mahaja vAbhAvika hai| prema vyApAra siddhArtha trizalA ko bhI kAmoddIpta karatA hai kumAra varddhamAna kA mana-khaga bhI kalpanA ke nabha meM madhuraparantu kavi ne zIla kA nirvAha karate hue sambhoga kA madira svapna ra jAtA hai, hRdaya surIle rAga sunane kI icchA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina mahAkAvyoM meM zuGgAra rasa karatA hai" parantu ye bhAva kSaNasthAyI hai kyoM ka nAyaka jJAnI hai| mitra jI ne pati-patnI samAgama ke vyApaka varNana kA hai, vivekI hai ataH rati bhAva ke prasaraNa se pUrva hI use sAhasa kiyA hai jisame vibhAva-anubhAvAdi ke sapoSaNa se damita-vijita kara letA hai| ataeva yahA~ zRgAra rasa kA zRgAra rasa kI saphala niSpatti huyI haiparipoSa nahI ho pAyA hai| kavi ne rAjakumAra mahAvIra rAjA pIte the rUpasoma, mada me kampita thA roma roma ke saundarya para vimugdha taruNiyo ke 'pUrvarAga' eva "divA- upavana ke patte hilate the, kaliyoM se bhaure milate the svapna' dekhane kI sahaja pravRtti kI mArmika bhAva- yajanA kI bujha bujha kara Aga sulagatI thI. ulajhana me priyA ulajhatI thI hai|" navayauvanA rAjakumArI yazodA ke manobhAva citraNa me nArI ne sIkhI nayI kalA, mana umar3A tana umar3A mclaa|" hI 'zrRMgAra' kI abhivyakti pArmika evaM prabhAvakArI bana uparyukta ke atirikta kAmadeva dArA prerita apasarAoM par3I hai| rUpa gavitA yazodA, mahAvIra ko pati rUpa me dvArA sAdharArata mahAvIra ko tapasyAcyuta karane ke prasaga kAmanA karatI hai, milana se pUrva hRdaya paTa para priya ke me bhI zRgAra rasa vyajanA prabhAvazAlI hai| sAdhaka vividha citra savAratI hai aura priya ke saundarya ke darzanArtha mahAvIra kA sudarzana vyaktitva apsarAo ko atyadhika dvAra para A khar3I hotI hai parantu vItarAgI varddhamAna natadga premoddIpta karatA hai aura ve kAma ceSTAe pradarzita karatI Age baDha jAte haiN| ata: priya ko (Alamvana) udAsInatA huyI sayoga ko vyAkula ho uThatI hai --parantu yahAM bhI se rasa kI sapUrNa niSpatti nahIM ho pAyI hai| tadapi yaha Alambana (mahAvIra) kI taTasthanA evaM Azraya kI parAjaya zRgAra rasabhAsI madhura prasaga hai| se rasa kI sampUrNa niSpatti nahI huyI hai| tIyaMkara mahAvIra--mahAkAvyakAra DA0 chailabihArI vIrAyana' me viyoga zRgAra sambandhI eka mArmika gupta ne prastuta kRti me zRgAra rasa kI nitAta upekSA kI sthala hai| kaliMga nareza jitazatru ko atIva sundarI SoDazI hai| middhArtha trisalA kI paraspara prema vyajaka paktiyo me kanyA yazodA ke hRdaya meM kumAra mahAvIra se vivAha kI isakA AbhAsa taka nahIM hotA / kavi ne nAyaka (vartamAna umaga jAgRta ho cukI hai| use mIThe madhura svapna dekhane, mahAvIra) ke yauvana kAla kA ullekha taka avazyaka nahI apanI komala kalpanA kA tAnA bAnA bunane aura abhisamajhA hai| bAla-kAla krIDA varNana ke turata pazcAt lASAoM ko sAkAra hote dekhane kA avasara mila pAtA ki varddhamAna ko tIsa varSIya tapasvI rUpa meM prastuta kara diyA hai umase pUrva hI mahAvIra (priya) ke virAgI hokara sAdhanA ata. zRgAra rasa niSpatti kA kahI avakAza hI nahI hai| hetu niSkramaNa kI sUcanA mila jAtI hai| komala hRdayA ____vIrAyana-- mahAkavi raghuvIra zaraNa 'mitra' ne zRgAra yazodA viraha vyathA me DUba jAtI hai| vaha sAdhAraNa nArI rasa Ayojana ke avama ra siddhArtha-trizalA ke praNaya vilAsa kI bhAti mUchita nahI hotI para priya ko upAlambha avazya me Dhar3ha lie hai| kavi ne trizalA ke pUrvarAga kI bar3I madhura detI haivyajanA kI hai| rAjA siddhArtha se vivAha nizcita hone kA pahale cAha vyAha kI bhara dI, samAcAra trizalA me strI sulabha 'lajjA' kA sacAra karatA aba virakti ke gIta gA rahe / hai tathA ve bhaviSya ke mIThe sapane sajone lagato hai| ina tana me mana meM Aga lagAkara, svAmI ! tumako yoga bhA rahe // pUrvArnubhUtiyoM kI zRgArika abhivyakti draSTavya hai-- lekina kicit vicAra mathana ke bAda priya ke mahatkArya Aga uThane lagI jo suhAne lagI, kA jJAna ho jAne para yazodA jisa rUpa me bhI sambhava ho eka lajjA hRdaya ko lubhAne lgii| cA~danI rAta ke sapane Ane lage, priya kI anugAminI-sahayoginI bananA cAhatI hai| kavi Ayu phala bAta rasa kI batAne lge| ne virahiNI yazodA ke bhAvotkarSa kI hRdayasI abhijaba AzAoM umago se bharapUra, navayauvanA trizalA vyajanA kI haikA siddhArtha se sayoga hotA hai to premAdhikya meM dono sudha- tuma tapa karane ko jAte ho, maiM badalI banakara sAtha clii| budha bisarA dete hai| Azraya-Alambana kA bheda miTa jAtA tumako na ghUma lagane pAye, isalie dhUpa meM svaya jalI / /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 8, varSa 40, ki0 1 prabhu tuma jisa patha se jAoge, merI kAyA chAyA hogii| 'kAma' ko nirvedonmukha kara diyA hai| sAdhaka mahAvIra ko mere prabhu bAla brahmacArI, pUjA nerI mAyA hogii|| tapasyA se DigAne hetu apsarAoM dvArA pradarzita kAmuka ___ zramaNa bhagavAna mahAvIra caritra-mahAkAvyakAra ceSTAoM ke citraNa bhI zRMgAra rasAbhAsI sthala haiM / " kavi aruNakumAra yaudheya ne bathya varNana meM zvetAmbara paramparA ne rAjA siddhArtha eva rAnI trizalA ke premapUrNa milana kA kA anusaraNa kiyA hai jo varddhamAna mahAvIra evaM yazodA ke jo varNana kiyA hai vaha atyaMta maryAdita hai aura vahA~ zrRMgAra vivAha kA anumodana karatI hai ataH prastuta prabandha me rasa kI niSpatti bhI nahI ho sakI hai| zRMgAra rasa niSpatti sambandhI viziSTatA yaha hai ki kavi raghuvIrazaraNa mitra kI moti paudheya jI ne yazodA kI ne mahAvIra ko kAma krIDA me magna vyaMjita karane kA viraha abhivyakti mAdhyama se viyoga zRgAra kA samAyojana sAhasa kiyA hai| kumAra mahAvIra kA yazodA ke saundarya kiyA hai| yazodA kA viyoga karuNa mizrita pravAsa janya para mugdha hokara vAsanA prerita ho jAnA pAtragata maucitya viraha hai jisame priya se punarmilana kI kSINa-sI AzA bhI kI dRSTi se vivAda kA viSaya ho sakatA hai parantu yaha nhii| kavi ne viraha vyathitA yazodA kI 'smRti' 'vyathA' mAnavIya pravRtti ke sahaja anakUla hai| pratikriyAtmaka zailI eva 'citA' Adi kI hRdayahArI abhivyajanA kI hai / 2 meM citrita mahAvIra-yazodA sabhAgama kI vyajanA rasodreka taduparAta isa vikala vedanA ko priya (mahAvIra) ke prati meM sakSama hai ananya bhakti bhAva me pariNata kara bhAvotkarSa kA udAharaNa eka ghar3I aisI AyI thI jIvana meM, prastuta kiyA hai| sAgara, nadiyA se milane ko thA bhAgA / / isa prakAra spaSTa hai ki adhikAMza mahAkAvyakAro ne TUTa gayI Dora vAsanA jIta gayI, pAtro ko cAritrika garimA se abhibhUta hote hue tathA madhura milana me ghaDiyA kitanI bIta gyii| dhArmika vizvAso kI sImAo ko svIkArate hue zrRMgAra paMkha lagAkara pyAra gagana meM vicara gayA, citraNa ke alpa prayatna kie haiN| paM0 anupa zarmA 'mitra' jI thI anaga kI sattA jaise jIta gyii| eva 'yaudheya' jI ne kalpanA kA sahArA lete hue sAhasika kAyA meM kAyA ke ghunane kI belA, prayAsa kie hai aura zRgArika sthalo kI udbhAvanA kI Aligita ho jaise dharatI aura gagana / " hai| dekhanA yaha hai ki bhaviSya ke sAhitya nirmAtA sImAo bAda me yaudheya jI ne mahAvIra ke antarmana me vAsanA ke bandhana meM hI rahate hai yA kucha navIna sambhAvanAe, isa aura viveka kA sagharSa tathA viveka kI vijaya pradazita karake dizA meM, sammukha lAte hai / lakhanaU ___ sandarbha-sUcI 1. hindI jaina sAhitya parizIlana-pRSTha 224-225 10. vahI pR0 65 2.vistRta vivecana hetu dekheM pustaka- 'Adhunika yuga me 11.parama jyoti mahAvIra-dhanyakumAra jaina 'sudheza', navIna rasoM kI parikalpanA' lekhaka-DA0 sundaralAla pR0 151 kthuuriyaa| 12. vahI, pR0 270-271 3. varddhamAna--10 anUpa zarmA, pRSTha 356 13. pArzva prabhAkara-vIrendra prasAda jaina, pR0 125-126 4. anupa zarmA : kRtiyA aura kalA-sampAdaka DA0 14.tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra -vIrendraprasAda jaina, premanArAyaNa TaNDana, pR0 50 pR0 'do zabda' ke antargata 5. vartamAna-pa. anUpa zarmA pR0 85-86 15. vahI, pR0 15 16. vahI, pR0 107 6. vahI, pR0 86 7. bahI, pR0 61 17. vahI, pR0 110-111 / 8. anUpa zarmA : kRtiyAM aura kalA-sampA0 DA. premanArAyaNa TaNDana 15. vIrAyana-raghuvIrazaraNa mitra pR0 83 6. parama jyoti mahAvIra-dhanyakumAra jaina 'sudheza', 16. vahI, pR0 84 20. vahI, pR0 283-285 21. vahI, pR0240 22. vahI, pR0 255
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlAcAra va usakI AcAra vRtti zrIpaM0 bAlacandra siddhAnta zAstrI vaTTakerAcArya viracita 'mUlAcAra' yaha eka zramaNAcAra karake bhI unhone usakI sUcanA nahIM kii| apavAda ke rUpa kA prarUpaka mahattvapUrNa prAcIna grantha hai jo bAraha adhikAro meM eka Adha bAra unhoMne 'tathA coktaM prAyazcittagraMyena meM vibhakta hai / cAritrasAra, AcArasAra aura anagAra. ekasthAnamuttaraguraNaH, eka maktaM tu mUlaguNaH iti' / isa dharmAmRta Adi usake pIche isI ke AdhAra para race gae prakAra kA sAmAnya nirdeza karake bhI vaha prAyazcittagraMtha haiN| prastuta graMya para AcArya vasunandI dvArA 'AcAravRtti' konasA va kisake dvArA racA gayA hai, isakA bhI kucha nAmakI eka upayogI vistRta TIkA likhI gaI hai jaisA ki spaSTIkaraNa nahI kiyA / yahI kAraNa hai jo unheM 'bhAratIya jJAnapITha' se prakAzita isa mUlAcAra ke saMskaraNa isa vRtti me apane vivakSita abhiprAya ko prAyaH kahIM bhI sambandhita 'mAya upodghAta' se spaSTa hai, usa para eka prAcIna Agama vAkyoM ko uddhRta kara unake dvArA puSTa 'munijana cintAmagiA' nAma kI TIkA meSacandrAcArya dvArA nahIM karanA par3A jaisA ki bahudhA pUjyapAda, bhaTTAkalaMkadeva kAnaDI bhASA meM bhI likhI gaI hai| (pR018) / A. vasu- vIrasena Adi anya kitane hI AcAryoM ne kiyA hai| nandI siddhAnta ke marmaza vidvAn rahe hai / ve saskRta aura prastuta pratha kA eka saMskaraNa ukta 'AcAravRti' ke prAkRta donoM bhASAo ke adhikArI ullekhanIya jJAtA rahe sAtha vikrama saMvat 1977 aura 1980 meM mA0di0 jaina haiM unhoMne apanI isa vRtti meM prasagAnusAra AcArya devanandI graMthamAlA bambaI se do bhAgo meM prakAzita kiyA gayA thaa| (pUjyapAda) ke 'jainendra vyAkaraNa' kA Azraya liyA hai| hastalikhita pratiyo para se use prakAzita karane kA yaha isa vRtti kI racanA me unhone apane se pUrvakAlIna aneka prathama prayAsa thaa| usake prakAzita karane meM bhI prAcIna Agama pratho kA Azraya hI nahIM liyA, balki una grantho hastalikhita pratiyAM nahI upalabdha huii| isake atirikta ke prasaMgAnurUpa aneka sandoM ko bhI isa me AtmasAta kara usa samaya sAdhana sAmagrI kI kamI ke sAtha saMzouse puSTa va vistRta kiyA hai jinameM SaTkhaNDAgama, dhaka vidvAn bhI upalabdha nahIM hue / isase usameM azuddhiyA~ cAritraprAbhRta, sarvArthasiddhi, jainendravyAkaraNa, tattvArtha- bahuta rahI haiM, jinheM asvAbhAvika nahIM kahA jA sktaa| vArtika, pa. khaM0 kI TIkA dhavala., pasagraha' aura isase usake prAmANika zukha saskaraNa kI apekSA banI gommaTasAra pramukha hai| isa sabakA spaSTIkaraNa Age udA- rahI hai| haraNapUrvaka kiyA jaaygaa| vizeSatA eka A0 vasunandI jaisA ki Upara saMketa kiyA gayA hai, usakA dUsarA kI yaha rahI hai ki uparyukta atho se prasagAnurUpa sandarbho eka saMskaraNa 'A0 zA0 jinavANI jINodvAra sasthA ko isa TIkA me gabhita karate hue bhI unhone kahI kisI phalaTaNa' se bhI prakAzita huA hai| usakI prati upalabdha anya vizeSa kA yA athakAra kA ullekha nahI kiyA hai| na hone se mujhe usake viSaya me adhika kucha jAnakArI yahI nahIM, kahI 'ukta ca' Adi jaisA sAmAnya nirdeza nahI hai| 1. yaha TIkA aura 'AcArya zA0 jinavANI jIrNoddhAra kiyA hai-'sagrahaH paMcasaMgrahAvayaH' / jJA0 pI0 saM0 sasthA-phalaTaNa' se prakAzita vaha prati mujhe upa- gA0 276, pR0 236 (sambhava hai usase bhA0 jAnalabdha nahIM ho skii| pITha se prakAzita 'pacasa graha kA hI abhiprAya unakA 2, dRttihAra ne 'pacasagraha' kA ullekha isa prakAra rahA ho)|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 10 varSa 40 ki0 1 abhI hAla meM usakA eka anya saskaraNa ukta AcAra vRtti aura AryikA jJAnamatI mAtA jI ke dvArA kiye gae anuvAdAdi se sampanna bhAratIya jJAnapITha dvArA krama se I0 san 1984 va 1686 me do bhAgo me prakAzita kiyA gayA hai| usake anuvAda Adi kArya ke karane meM mAtA jI ne paryApta parizrama kiyA hai kintu pUrva saMskaraNa meM jo pracura azuddhiyAM rahI hai ve prAyaH sabhI isa saskaraNa meM bhI dRSTigocara hotI rahI hai| isake liye kAnaDI lipi me likhita prAcIna do cAra tAr3apatrIya pratiyo se usake sAvadhAnatApUrvaka pATha milAna kI AvazyakatA rahI hai| yadi unase pATha milAna kara use taiyAra kiyA gayA hotA to usakA eka prAmANika zuddha saMskaraNa isa prakAra kA bana jAtA jisa prakAra kA eka tiloyapattI kA zuddha prAmANika saMskaraNa dhAyikA vizuddhamatI mAtA jI dvArA prAcIna hastalikhita pratiyoM se pATha milAna ke sAtha anuvAda Adi kArya karake taiyAra kiyA gayA hai| mUlAcAra ke adhyayana kI AvazyakatA vartamAna meM sAdhu-sAdhviyoM kI sakhyA uttarottara bar3ha rahI hai| uname sAmAnya zramaNAcAra se kitane paricita rahate hai, yaha kahanA kaThina hai navIna dIkSA dene ke pUrva yadi apane sagha kI sakhyA vRddhi kI apekSA na rakhakara dIkSonmukha AtmahitaiSI ko dIkSA grahaNa ke lie kucha samaya dekara isa bIca usakI dharmAnurUpa pravRtiyoM para dhyAna dete hue ume 28 mUlaguNa, AhAra grahaNa aura anyatra vihAra Adi karane kI vidhi se paricita karA diyA jAya tathA sAmAnya tatvoM kA bhI bodha karA diyA jAya aura tatpazcAt dIkSA dI jAya to aisA karane se navadIkSita sAdhu aura dIkSAdAtA AcArya donoM kA hI hita 1. prastuta mUlAcAra ke hI 'samAcAra' adhikAra ke anusAra dIkSonmukha kI to bAta kyA, kintu eka saMgha kA sAdhu yadi vizeSa zruta ke adhyayanArthaM dUsare saMgha meM AcArya kI anujJA se jAtA hai to eka yA tIna dina use vizrAma karAte hue isa bIca usake AcaraNa Adi kI parIkSA kI jAtI hai / yadi vaha AcaraNa me vizuddha pramANita hotA hai to use apane sagha me svIkAra kara yatheccha zruta kA adhyayana karAyA hai'| yaha kaNTakAkIrNa mArga vastutaH AtmakalyANa kA hai, para kA kalyANa bhI isame goNa hai; ise kabhI bhUlanA na cAhie / ukta vidhAna ke pazcAt yaha bhI Avazyaka hai ki saMghastha sAdhu-sAdhviyoM ko mUlAcAra jaise dhamaNAcAra ke prarUpaka grantha kA pUrNatayA adhyayana karAkara unheM zrapaNAcAra meM niSNAta karA diyA jaay| yadi yaha sthiti banatI hai to usase sAtha saMgha kI pratiSThA ke sAtha saghasya munijanoM kA AtmakalyANa bhI sunizcita hai, jisake lie unhone ghara-dvAra aura parivAra Adi ko chor3A hai| sAtha hI dinaprati dina jo samAcAra patro me va paraspara kI carcA vArtA me sAdhu-sAdhviyoM se sambandhita aneka prakAra kI AlocanAyeM dekhane-sunane evaM par3hane ko milatI hai ve bhI sambhava na rheNgii| mUlAcArake zuddha prAmANika saMskaraNako AvazyakatA isake liye bahuta samaya se merI yaha apekSA rahI hai ki isa mahatvapUrNa prAcIna graMtha kA eka prAmANika zuddha saMskaraNa taiyAra karAyA jAya / yaha zreyaskara kArya tabhI sampanna ho sakatA hai jaba usakI prAcInatama hastalikhita do-cAra pratiyo ko prApta kara unake Azraya se pATho kA milAna karA liyA jAya yaha mahatvapUrNa dharma prabhAvaka kArya pUjya zrAcArya vidyAsAgara jI jaise zramaNa ke dvArA sahaja me sampanna ho sakatA hai / pU0 A0 vidyAsAgara jI jaise siddhAMta ke marmajJa hai vaise hI saskRta-prAkRta ke vidvAna hone ke sAtha kAnaDI bhASA aura lipi ke bhI viziSTajJAtA hai / unake sagha me kucha anya muni bhI kAnaDI se paricita hai| isase dharmAnurAgI kucha AgamaniSTha sadgRhasthoM ke dvArA dakSiNa ( mUDhavidrI va zravaNabelagolA Adi) se grantha kI kucha prAcInatama pratiyo ko prApta karake jAtA hai| isake viparIta yadi vaha vratAcaraNa se azuddha pratIta hotA hai to sagha me nahI liyA jAtA hai / yadi koI AcArya vratAcaraNa meM ayogya yA zithila hone para bhI use grahaNa karatA hai to usa AcArya ko bhI prAyazvitta ke yogya kahA gayA hai dekhiye gA0 163-68 ) / yahI para pIche bAkI bihAra karane kA bhI kaThora pratiSedhayA gayA hai| ( gA0 147-50) /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlAcAra va usakI prAcAravRtti unhe samarpita karAI jA sakatI hai| isa saMgha ko yaha bhI donoM saMskaraNagata azuddhiyAM eka vizeSatA hai ki tattvAcarcA aura svAdhyAya Adi ke Upara jo maiMne ina donoM saskaraNo ke antargata upaatirikta vahA anya koI carcA nahI dekhI sunI jaatii| labdha kucha azuddhiyo kA nirdeza kiyA hai uname prAmANivartamAna me usakI pratiyoM ke prApta karane meM pUrva ke samAna katA kI dRSTi se yahAM maiM kucha thoDI-sI viziSTa azuddhiyo kaThinAI nahIM rhegii| isa prakAra se isa sagha me graMtha ke vAcanapUrvaka pATho kA milAna sahaja meM karAyA jA sakatA kA ullekha kara denA cAhatA huuN| jisase tyAgIvRnda va hai, jisase usake zuddha prAmANika saskaraNa ke taiyAra hone vidvajjana prastuta pratha ke zuddha prAmANika saskaraNa kI Ava. me kucha kaThinAI nahI rhegii| zyakatA kA anubhava kara sake / yathAmA0 graM0 mA0 saskaraNa jJA0 pI0 saskaraNa pRSTha azuddha pATha usake sthAna me sambhava zuddha pATha gAthA 1.4 vRtti prANavyaparopaNa pramAdaH prANavyaparopaNa hisA, pramAdaH stuteH nuteH 1-24 1-34 : : : 4-2 bw' 4-12 116 118 mithastasya mahApuruSAcaraNArtha anyathArthatvAt viparIta gatasya zraddadhAna upakramaH pravartana 'kAyAH' tas sahasya saH, samAna paDichaNNAe udabhrama evobhramako pucchayamaNNa bhaTTArakapAdaprasannaH gRhItArthazca sAyarasaraso unvaTThaNa zrAvakAdibhiH pariyaTTha sahatthati carita sthitasya mahAvratAcaraNArtha anyArthatvAta viparItatAM gatasya zraddhAnaM upakramaH apavartana 'kAyAstas' 'sahasya sa' samAna paDicchaNAe ubhrama evodbhrAmako putthayamaNNaM' bhaTTArakapAdapAdaprasannaH gRhItArthasya sAyarasariso (vRtti me zuddha hai) unvaTTaNa zrAvikAdibhiH pariyaTTa sahacchati' carati (vRtti meM zuddha hai) 7-14 4-17 (mUla) 4-25 4.27 4-28 (mUla) 4-56 (mUla) , (vRtti) 4-68 (mUla) 4-70 (mUla) 4-75 (mUla) 116 126 134 147 146 154 156 156 1. kAnaDI lipi me bahudhA 'ttha' aura 'ccha' ke likhane me varNavyatyaya huA hai-'ttha' ke sthAna me 'ccha' aura 'cha' ke sthAna me 'stha' likhA gayA hai| dekhiye Age gA0 4.70 va jJA0 pI0 sa0 meM gA0 161 (pR0 156) me 'sahatyati' kA TippaNa 'acchati' tathA Age gA0 5-176 (jA0 pI0 sa0 363, pR0 266 me 'patthidassa' ke sthAna me 'pachi[cchidassa' likhA gayA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 varSa 40 ki0 1 bambaI saM0 gAvAMka 5-4 5-6 5- 28 (mUla) 5-30 5-35 5- 61 (mUla) "" " 5-70 5-75 5-113 5- 114 5- 115 5- 121 ( vRtti) 5-127 5-165 5-171 5- 176 (mUla) 27 5-101 " ( vRtti) 5-182 5-184 5-210 5- 216 (mUla) jJAna pI0 saM0 166 166 17 188 160 196 216 217 222 228 258 " 11 256 266 01 267 272 263 266 266 37 302 " 91 pR0 303 321 324 anekAnta azuddha pATha sarvacAnupavartana jJAnarUpamupacAro yatpradhAnaM saMvaggINa ( bhavva) bhavvA nirvANa puraskRtA: (abhavyA-) abhavyAstadviparItA punararUpiNojIyaH vAgaNuvAdAra tucchA NittiNa ge0 yajurvedArtharvaNAdayaH amukhyaM pratyakSendriya sarvAsu sadhyAdAvante nApi (?) (do tathaiva (va) hrasva patye (jJA0pI0 'pahatthe') madhyAnhAdarA (jJAna pI0 TippaNa me zuddha hai) saMhRtyAvasayo dUrato sa (za) tana sthAnaM vAnujJApya sabhAvanaM zrutaM paThanayatnaM pachissa sAdhaNa (jA0 pI0 'sAhUNaM') karakuMDalenA 0 ahIlaM aparibhavacana kRSNAdikriyA (di) rahitaM samyagvirAdhanA upakAre vedAstrayaH / rAgAhAsyAdayaH jahAyANaM 1. balovIriyaM thAmo idi eyaTTho / dhavalA pu08, pR0 86 usake sthAna meM sambhava zuddha pATha sarvayAnupravartana jJAnarUpatvamupacAro yat cadAnaM savvaMgINaM (go0 jI0 115 ) bhavyA bhavvA bhavyA nirvANapuraskRtAH abhavyAtadviparItA punararUpiNo jIvA vAgaNuvAgAdi (vRtti meM zuddha hai) tucchANitApi Na ge0 yajurvedaparvavedAdayaH amukhyaM pratyakSamindriya sarvAsu saMdhyAsvAdAvante nApiterdevadatto rAva hrasva pahalaTTe (go0 jI0 223) madhyAhlAdArAt satyAvasayAdro zAtana sthAnaM nAnujJApya sa-bhAvanaM zrutapaThane yatnaH pariSadassapAvarNa karakuDmalenA0 ahIlaNaM aparibhavadapa kRSyAdikriyArahitaM samyaktvavirAdhanA upacAre vedAstrayaH rAgAH / hAsyAdayaH jahAthAmaM (pu06, sUtra 41, 1086)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bambaI saM0 gAvAMka 6-5 "7 6-22 6-33 6-55 6-58 6-60 6-61 6-62 6-7 6-68 (mUla) gAthA yA vRtti 1-6 ( vRtti) 1-35 = 3-5 jJAna pI0 [saM0 pR0 333 333-14 334 345 354 367 368 366 370 371 375 vicAraNIya mUlAdhAra va usakI prAcAravRti azuddha pATha 45 'kucha jJA0 pI0 sa0 pRSTha 12-13 46 zravaNo pAkhaNDivadhyAsakarmaNo tena gRhasthA: / sAdhavaH jaMtunA sakRtrimabhedabhinna jugupsA tatazceti guDhaghAmukta, AhAramadhyavaharati , mukte prANAdaNa nAtimAtra dharma / titikSaNAyA yadyevama bhakSAdike ** usake sthAna sambhava zuddha pATha zramaNo pAkhaNDiSvasyAdhaH karmaNo te na gRhasthAH, sAdhavaH jatunA sakRtrimA kRtrimabhedabhinnaM jugupsAtadaceti guDhayA yuktaH prAharati AhAramabhyavaharati bhuMkte, na prANAdaza nAtra dharma (jJA0 pI0 saskaraNa kAjasAcit zuddha ho sakatA hai ) / tirakkhaNe titikSaraNAyAM yadyetadarthaM bhakSyAdike (zA0pI0 - TippaNa gayesamaNo aise pATha jo pratimilAna ko apekSA rakhate haiM me zuddha hai) gavesamANo 2. zA0 pI0 saMskaraNa meM 'gR-ddhaghAdyAyumuktaH Aharatyamyavaharati' ? aisA pATha hai / pratimilAna ke liye apekSita pATha vizeSa sadAcArAcAryAnyathArthakathane doSAbhAvo vA satyamiti sambandha: I X XX sadAcArasyAcAryasya skhalane doSAbhAvo vA / bhuMje bhuMkSya vacasA vapasA na bhagAmIti catuvidhAhArasyAbhisandhipUrvaka kAyenAdAna ( vacana sambandhI kArita va anumati se sambaddha pATha skhalita dikhatA hai, anuvAda me use mUla ke binA le liyA gayA hai|) 'sadubhayojjhanamubhayam' ('ubhaya' prAyazcitta se sambaddha yaha pATha nizcita hI azuddha hai, dekhiye Age 0362 kI vRtti meM 'ubhaya' prAyazvita kA lakSaNa ubhaya-dyAlocana pratikramaNe) upakramaH pravartana astitva (yaha pATha azuddha hai, usake sthAna meM 'upakramaH apavartana' pATha honA cAhiye, Age gA0 12-83 (0 pI0 saM0 2, pR0 271 ) kI vRtti me usakA lakSaNa - upakramyate iti upakramaH vidha-vedana prAyuSoghAtaH, aisA nirdiSTa kiyA gayA hai| dekhiye ta0 bhASya 2-52 me 'upakramo'pavartananimittam')
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 barSa 40, ki01 anekAnta gAthA yA vRtti 4-4 4-24 4-27 (mUla) 4-30 4-31 (mUla) , (vRtti) 4-58 (mUla) 4-63 4-70 5.38 5-36 (mUla) 5.47 jJAna pI0 saM010 pratimilAna ke lie apekSita pATha vizeSa nAya pRcchAzabdo'pazabdaH / utsargApavAdasamAvezAt (?) / anuvAda aspaSTa hai| 123 tumhe mahadgurukule (jJA0 pI0 saM0 'tvad mahadgurukule') 126 bidio'gihIdatthasasido [bidiyogihidtthsNsido| 128 (gA0 15.) namostUnAM zAsane (jA0 pI0 saM0 TippaNa me 'sarvajJAnA zAsane') 126 (gA0 152) sANAgeNAdi (jJA0 pI0 sa0 'sANagoNAdi') [sANagoNasAdi] zvagavAdaya. 147 (gA0 179) kahA va sallAvaNaM (vRttigata pATha bhI vicAraNIya hai) 151 alpaguhyadIrghastabdha: prazravAdirahitaH (?) prastuta gAthA meM prayukta 'asaNNivAe' kA abhiprAya aspaSTa hai, vRttikAra ko use tIna vikalpo meM spaSTa karanA par3A, phira bhI vaha santoSajanaka nahI hai| prasaga kucha durUha hai yA azuddha bhI ho sakatA hai| 166 (jJA0pI0 sa0) pUrvagAthArthenAsya gAthArthasya naikArtha(?) bandhAsravopakAreNa pratipAda nAt (yahA~ eka vizeSatA yaha rahI hai ki zuddha upayoga ko puNyAsrava rUpa nidiSTa kiyA gayA hai)| 200 Nehouppidagattassa (?) 204 jIvasvarUpAnyayAkaraNasso'na bhAgabandhaH jIvasvarUpAgyathAkaraNaM so'nubhAga bandhaH] yogAjjIvAH (?) prakRtibandha [pradezabandha] ca karoti / uhA-uSNa pUrvoktaprakAreNa sannidhAnAcchItAbhilASakAraNA ditya-jvarAdi santApa: (?) 215 (gA. 256) sasattIe [svazaktyA] vRttikAra ke artha ko dekhate hue 'savvasattIe' pATha sambhava hai| 216 (gA0 262) hidamidamavagahiya (?) 222 amukhya pratyakSondriya- [pratyakSAM indriya-] viSayasannipAtA....... ISatpratyakSabhUta / parokSaM [ISat pratyakSabhUtaM parokSa] zrutAnu...... bhedenAnekaprakAra, [prakAra] zruta....."matipUrvaka indriya ... .. vijJAna / yathAgnizamdAt khaparavijJAnaM (?) / 223 zUnA (?) pInAMgodevadatto sarvAsu sandhyAdAvante [sarvAsu sandhyAsvAdAvante] pacaNhaMpi yanhayANamAvajjaNaM (?) pacAnAmapyahravAnA vratAnAmAvarjana bhaMgaH / 258 tathaiva (va) hrasva [tathava] hrasva 256 yaduta nAma tathA na sampAdayedabhinItA [sampAdayedityabhinItA] 5.57 5.57 5-56 (mUla) 5-65 (mUla) 5-70 228 247 5-75 5-66 (mUla) ,, (vRtti ) 5-114 5-115
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlAcAra va usakI prAcAravRtti gAthA yA vRtti jJAna pI0 maM* pR. pratimilAna ke lie apekSita pATha vizeSa 5-121 265 munirityAzakAyAmAha cakAra (ra) sUcitArtha (?) 5-127 272 yadi prathamasthAnaM zudaM dvitIyaM tRtIyasthAnaM vAnuzApya [vAnanujJApya 5-136 277 atrokArasya hrasvatva prAkRtabalAt draSTavya (prasaMga ?) 5-142 (mala) 278-76 ....""samaNuNNamaNAaNaNNabhAvo vi cattapaDisevI (?) vRttikA pATha va anuvAda bhI vicAraNIya hai| 5-145 (mUla) 281 (gA0 342) sa maNAgavi ki (pAThAntara--'sa muhado ca ki') 5-158 286 "teSA yannAnAvidhAna nAnAkaraNa tasya grahaNa (?) 5-181 302 (mUla) (gA0 378) gihattha vayaNamakiriyamahIlaNaM (?) (vRtti) vRttigatA pATha vicAraNIya hai / 5- 10 (mUla) 307 (gA0 387) AyArajIdakappaguNadIvaNA attamodhinijjajA (?) 5-163 309 du zIle vA dubaMne vyAdhyAkrAnte vA (?) kule zukrakune strIpuruSasantAne 5-164 vAcanAvyAkhyAnavikicanamUtra (2) isa prakAra se yahA kucha thoDI-sI azuddhiyoM aura chAyAnuvAda ke rUpa meM una donoM gAthAnoM kI vatti meM vicAraNIya sthalo kA digdarzana karAyA gayA hai, vaise AtmasAt kara liyA hai / yathAazuddhiyAM bahuta dikhatI hai / piNDazuddhi me jo zramaNAcAra (ka) pacaha gANAvaraNIyANa navaNha dasagAvaraNIyANaM se adhika sambaddha hai, aise aneka sthala hai jinakA abhiprAya asAdAvedaNIya pacaNha mata rAiyAga mukkassayo didibaMdho tIsa samajhanA kaThina ho rahA hai / antima bArahave adhikAra me, sAgarovama koDAkoDIpoSaTakha0 sUtra 1, 6-6 8, (pu06, pR0 146) vizeSakara gA0 154-206 (anta taka) me, adhika azu (ka) pacAnA jJAnAvaragIyAnA navAnAM darzanAvaraddhiyAM upalabdha haiN| isase prastuta grantha kA prAcIna hasana NIyAnA sAtavedanIyasyAsAtavedanIyasya paMcAMtarAyANAM likhita pratiyo se milAna karane kI atyadhika AvazyakatA hai| cotkRSTa sthitibandho sphuTa viMzatsAgaropamakoTIkoTyaH / granthAntaroM ke sandarbha : malA vati 12-200 (jA. pI0 sa0 2, pR0 376) jaisA ki Upara maketa kiyA jA cukA hai. vattikAra grA. yahAM 'sAtAdevanIya' kA ullekha pramAdavaza haA hai vasunandI ne apane pUrvakAlIna aneka granthoM se prasaMgAnurUpa jo nizcita hI azuddha hai| sAtAvedanIya kI utkRSTa sthiti yahI para Age gA0 201 kI vRtti (jJA0 pI0 sa. 2 sandarbha lekara apanI usa vRtti ko puSTa kiyA hai| unameM pR0 377) meM pRthak se pandraha kor3Akor3I pramANa nirdiSTa kucha isa prakAra hai kI gaI hai| 1. SaTkhaNDAgama-mUlAcAra gAthA 12-200 va kha) sAdAvedaNIya-itthiveda-maNusagadi-maNugadipAyo201 meM nirdiSTa jJAnAvaragAdi pATha mUla prakRtiyoM kI ___gANupuviNAmANa mukkassaoTidibadho paNNArasa sAgaro / utkRSTa sthiti spaSTa karate hue vRttikAra ne una mUla vamakoDAkoDIyo Sa0 kha0 sUtra 1, 6-6, 7 / prakRtiyoM ke sAtha unakI uttara prakRtiyo kI bhI utkRSTa sAtavedanIya - strIveda * manuSyagati manuSyagatiprAyogyAsthiti kA varNana kiyA hai, jo SaTkhaNDAgama se prabhAvita nupUryanAmnAmutkRSTA sthiti: paJcadazasAgaropamakoTIhI nahI, yathA prasaga usake sUtroM ko usI krama se saMskRta koTyaH / mUlA0 vRtti 12-201.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16, varSa 40 ki0 1 (ga) misarasa ukkassao uidibaMdhosa tarisAgaro namakoDAkoDIyo 0 0 sUtra 1, 5, 10 / [mithyAtvasyotkRSTa : sthitibandhaH saptatisAga ropamakoTI koTyaH ] yahAM koSThakagata [...] yaha sandarbha yahA~ nizcita hI dono saMskaraNoM meM chUTa gayA hai / (gha) solasahaM kasAyANaM ukkassago Thidibadho basalIsa sAgarovama koDAphoDImro / Sa0 kha0 sUtra 1, 6-6, 13 SoDazakaSAyAmutkRSTa: sthitibandhazcatvAriMzat koTIko sAgarANA [ sAgaropamAnAm ] vahI vRti0 / mAMge isa vRttigata utkRSTa sthiti se sambaddha prasaMga kA yathA -krama se SaTkhaNDAgama ke ina sUtro se zabdaza milAna kiyA jA sakatA hai- 16, 16, 2226, 30, 33, 36, 36, 42 (mA0 pra0 sa02, pR0 315 va jJA0 pI0 2, pR0 377-78 ) (ka) yahA~ vRtti meM napuMsakaveda ko lekara novagotra paryanta utkRSTa sthiti ko pragaTa karate hue 'ayaza kIrti' ke Age 'nirmANa' kA ullekha rahanA cAhiye thA, jo nahI huA hai| prakAnta (kha) isI prakAra AhArakazarIrAgopAMga aura tIrthaMkara prakRti kI utkRSTa sthiti kA nirUpaNa karate hue prArambha meM 'AhAraka zarIra' kA bhI ullekha kiyA jAnA cAhiye thA, jo nahI kiyA gayA hai| prastuta vRtti meM isa utkRSTa karmasthiti prasaga ke Age yaha kahA gayA hai sarvatra yAvantya. sAgaropamakoTI koTyastAvanti varSazatAnyAbAdhA / karmasthitiH krmnissek.| yeSA tu anta - koTI koTya. sthitisteSAmantarmuhUrta AbAdhA / AyuSaH pUrvakoTinibhAga utkRSTAbAdhA, AvAdhAnAM (jJA0 sa0 1. yaha pATha azuddha dikhatA hai usake sthAna me kadAcit aisA pATha raha sakatA hai vAdhA, karmasthitiH karmaniSekaH / ' - isakA abhiprAya yaha hogA ki Ayu karma ke niSeka AdhAdhAkAla ke bhItara utkarSaNa-paNa Adi kI bAghA se rahita hote hai, arthAt abAdhAkAla ke bhItara usakI niSeka sthiti meM utkarSaNa Adi ke dvArA bAdhA pR0 378 'AvAdhonA') karmasthitiH karmaniSeka iti / isa prasaMga kA milAna yathAkrama se SaTkhaNDAgama ke ina sUtro se kara lIjiye tiNi vAsasahasANi AbAdhA sUtra 1, 6-6, 5 ( pUrva sUtra 4 se sambaddha) prAbAghUrNiyA kammadvivI kammaNisezro / sUtra 1, 6 6, 6 va 6, 12, 15, 18, 21, 3235, 38 aura 41 / AhArasarIra zrAhArasarIragovaMga - tityayararaNAmAmukkagodvividho aMtokoDAphoDIe tomuttmaavaadhaa| sUtra 1, 6-6, 33-34 / riyA- devAubassa unakassao diudibaMdhote tIsaM prAvAdhA, sAgaromANi puvyakoDitibhAgI dhAvAdhA kammadvivI kmmrigse| sUtra 1, 6-6, 22-25 / yahAM uparyukta vRti me dhAvu se sambaddha 'AbAdhonA ( mA0 pra0 sa0 'AbAghAnA' ) karmasthitiH 'karma sthitikarmaniSeka" kA anuvAda nahIM kiyA gayA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki Ayu karma ke AbAdhAkAla ke bhItara apakarSaNa utkarSaNa aura paraprakRtisaMkramaNa ke dvArA usakI niSeka sthiti meM kucha bAdhA nahIM hotI, jisa prakAra ki jJAnAvaraNAdi anya karmoM ke AbAdhA kAla ke bhItara apakarSaNa, utkarSaNa aura paraprakRtisaMkramaNa ke dvArA niSeka sthiti meM bAdhA hotI hai| dekhiye SaTkhaNDAgama sUtra 1, 6-6, 24 aura 28 (06, pR0 166 aura 171) / isake Age isI vRtti meM yaha prasaMga prApta hai jo zabdaza dhavalA se samAna hai ekendriyasya punamidhyAtvasyotkRSTaH sthitibandha eka sAgaropamam / kaSAyANA sapta catvAro bhAgAH / jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAya sAtAvedanIyAmutkRSTa sthitibandhaH sAgaropamasyatrayaH saptabhAgAH / nAma gotra- nokaSAyANAM sAgaropamasya dvau saptabhAgau / ' (kramazaH ) nahI hotI, jisa prakAra kI bAdhA jJAnavaraNAdi anya karmoM kI niSeka sthiti me sambhava hai| 2. dekhiye ghavalA pu0, pR0 164-65, bhAge jo vRtti meM ekendriya dvIndriyAdi kI utkRSTa sthiti se sambandhita aMkadRSTi dI gaI hai vaha bhI yahAM dhavalA meM tadavastha hai /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sirasA se prApta jaina matiyA~ 0 vidyAsAgara zukla risarca skolara hariyANA ke pazcimI bhAga meM sthita sirasA purAtatva 'yakSI' tathA gomukha 'yA' tIrthaMkara RSabhadeva prathavA kI dRSTi se mahatvapUrNa sthAna rakhatA hai| isakA prAcIna AdinAtha ke pArzva devatA haiN| isa prakAra yaha mUrtinAma zorISaka thA jisakA ullekha aSTAdhyAyI, mahAbhArata AdhAra AdinAtha kI mUrti ke lie abhipreta thaa| tIrthaMkara evaM divyAvadAna meM AyA hai| yaha eka mahatvapUrNa nagara rahA AdinAtha mUrti ke isa AdhAra para aMkita tathA alakRta thA jisake avazeSa sirasA nagara ke samIpa vistRta kSetra meM bastrAsana bar3I kuzalatA se pradarzita kiye gaye haiM / isa mUrti phaile hue haiN| yahAM se miTTI, zilpa tathA dhAtu se banI aneka AdhAra ko zailI AdhAra para navIM-dasavIM zatI meM rakhA jA prakAra kI mUrtiyAM upalabdha huI hai jiname se kucha mUrtiyAM sakatA hai| sirasA se tIrthakara mUrti kA eka anya AdhAra jaina dharma se sambandhita hai| sirasA prAcIna kAla me jaina kAle patthara kA milA hai jo isa samaya purAtatva saMgrahAlaya, dharma kA kendra rahA thA jisakI puSTi hame vahAM se prApta kurukSetra vizvavidyAlaya me hai| isa para tIrthakara kI mUrti kalAvazeSoM se hotI hai| ye kanAvazeSa kAnakrama kI dRSTi baiThI huI rahI thii| yaha AdhAra triratha AkRti sadRza hai se 8vI zatI se 12vI zatI ke haiN| iname digambara tathA jisake sammukha bhAga para dharmacakra, hiraNa aura siMha aMkita zvetAmbara donoM jaina sampradAyoM kI sthiti para bhI prakAza haiN| bIca meM zaMkha kA citraNa hai tathA usake nIce eka par3atA hai| AkRti madhya meM banI rahI thI jo paryApta ghisa gaI hai| sirasA ke samIpa hI sikandarapura gAva me eka laghu isakI pahicAna kara sakanA kaThina hai| isake sAtha hI eka sIdha meM kucha baiThI huI ati laghukAya AkRtiyAM bhI banI kAya tIrthakara mUrti kA sira prApta huA hai jo isa samaya hai / isa mUrti me tIrthaMkara kA lAMbada (zakha) dikhalAye jAne kurukSetra saMgrahAlaya, kurukSetra vizvavidyAlaya, kurukSetra ke saMgraha se isa mati kI pahicAna bAisaveM tIrthakara neminAtha se me hai| isame sira sakucita alakAvalI se Avata hai| yaha karanA ucita hogaa|' ukta mUti vAstava meM vizAla AkAra AThavI zatI kI mUrti kA bhAga hai| hariyANA purAtatva kI rahI thii| aisA pratIta hotA hai ki ise mandira ke garne vibhAga, caNDogar3ha ke saMgrahAlaya meM eka jaina mUrti kA gRha me sthApita kiyA gayA thaa| zailI ke anusAra yaha AdhAra saMgrahIta hai / ' mUrti kA yaha AdhAra aura usa para navI-dasavI zatI IsavI meM rakhA jA sakatA hai| khar3I (athavA baTho) mUrti dono alaga-alaga nirmita hue the| isa AdhAra ke madhya meM sAmane alakRta Asana laTakatA dikhalAyA gayA hai| usake nIce bIca me (dharmacakra) tathA do sirasA kI anya tIrthakara matiyAM choTe AkAra kI hiraNa tathA siMha akita hai| pArzva meM bAyI ora caturbhaja hai| zailI ko dRSTi se ye 10vI-11vI zatI ko haiM / iname cakrezvarI baiThI huI dikhalAI gayI hai| unake atirikta tIrthakara ko dhyAna-mudrA meM kamalAsana para baiThe dikhalAyA dAhine hAtha me cakra tayA unakA sAmAnya hAtha abhaya-mudrA gayA hai| dUsarI murti jo saMgamaramara kI hai, meM dhyAna-mudrA meM hai|' isa AdhAra ke dAhinI ora bRSabha-sira yukta eka me baiThe tIrthakara ke sAtha do AkRtiyAM khaDgAsana me khar3I hAtha meM papa lie lalitAsana-mudrA meM eka puruSa AkRti adhovastra pahane dikhalAI gaI hai| inako vastra pahane AsIna hai| yaha gomukha yakSa kA akana hai| cakrezvarI dikhalAye jAne se spaSTa hai ki ye manya devo se hI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16, ki040 anekAnta saMbaMdhita rahI thii| sirasA ke atirikta saMgamaramara kI jana rAjasthAna meM banI thI jahAM se lekara sirasA tayA anya mUrtiyAM piMjaura se bhI prApta huI haiN| ye mUtiyAM mUlataH prAcIna sthaloM para nirmita jaina maMdiro meM rakhA gayA thaa| sandarbha-sUcI 1. zukla, esa. pI, sklapcarsa eNDa TerAkoTAja ina di 5. bhaTTAcArya, bI0 sI0, uparokta pR0 35 AyilAjila myUjima, kurukSetra, 1983, pR053, 6. saMkhyA 72, 123, 72-140 dRSTavya zukla, esa0 pleTa 47.3 pI0, uparokta, pR0 55, ple0 50 / 2. yaha mUrti abhImaprakAzita hai| 7. neminAa ke lAchana (zala) aura zAsana devatA gomeda 3. cakrezvarI ko bhAdinAtha kI yakSiNI ke rUpa me yakSa tathA yakSiNI ambikA kA ullekha jaina atho me garur3AsIna dikhalAyA jAtA hai| jaina graMtho ke anusAra milatA hai| jaina paramparA ke anusAra vaha kRSNa tathA unakI mUrtiyAM caturbhujI, (aSTabhuja) tathA dvAdazamukhI balarAma ke cacere bhAI mAne jAte hai| mahAcArya, bananI caahie| caturbhujI mUrti ke do hAthoM me cakra bI0 sI0, uparokta, pR0 57-58 / / honA caahie| bhaTTAcArya, bI. sI. di di jaina 8. zukla, esa0 pI0 uparokta pR0 54, pleTa 46 / AikonogrAphI, 1974 (punarmudraNa), pR0 86.87 6.siMha, yU0 vI0, pijora sklapcarsa kurukSotra, '672, 4. jaina graMtho ke anusAra (gomukha) (yakSa ba abhayamudrA akSamAlA aura pAza ke sAtha vRSabha sahita dikhalAyA prAcIna bhAratIya itihAsa saskRti bahupAThaka jAtA hai| (bhaTTAcArya, bI0 sI0, uparokta, pR0 67. kurukSetra vizvavidyAlaya 681 vRSabha-sira dikhalAyA jAnA pratIkAtmaka hai| hariyANA-132116 vRSabha ko dharma kA pratIka mAnA jAtA hai| 'anekAnta' ke svAmitva sambandhI vivaraNa prakAzana sthAna-vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra sevA mandira ke nimitta zrI bAbUlAla jaina, 2, ansArI roDa, dariyAgaja naI dillI-2 rASTrIyatA--bhAratIya prakAzana avadhi-traimAsika sampAdaka-zrI papracandra zAstrI, vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya mudraka-gItA priTiMga ejesI myU sIlamapura, dillI-53 svAmitva-dhIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 meM bAbUlAla jaina, etad dvArA ghoSita karatA hUM ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra uparyukta vivaraNa satya hai| bAbUlAla jaina prakAzaka
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintana ke lie: siddhA Na jIvA-dhavalA le0 papacandra zAstrI, naI dillI vimarza : vidhAmato bhavati tattasyeti vadanti tadviva iti nyAyAt / jJAta hotA hai ki dhavalAkAra kI dRSTi me 'jIva' aura tatto jIvabhAvo audaiotti sidN| taccatye jaM jIvabhAvassa 'cetana' donoM me bheda hai| ve jIvatva bhAva ko audayika hone pariNAmiyattaM paravidaM taM pANadhAraNataM paDucca Na paruvivaM, se saMsArAvasthA taka sImita mAnate hai aura audayika hone kiMtu cedaNaguNamabalaviya tattha parUvaNA kavA / teNa taM piNa se hI karma-rahita avasthA mokSa me usakA praveza nahI mAnate virui|'-dhv. pu. 14/5/6/16/13 isIlie unhoMne jIvatva kA parihAra kara 'siddhA Na jIvA' kahA hai aura tatvArtha sUtra kI prarUpaNA ko cetana ke guNa 'Ayu Adi prANoM kA dhAraNa karanA jIvana hai| vaha ke avalambana se svIkAra kiyA gayA mAnA hai-'cevaraNa- ayogI ke antima samaya se Age nahI pAyA jAtA, kyoMki gurgmvlmbiypruvivN|' isase yaha bhI saSTa hotA hai ki sikhoM ke prANo ke kAraNabhUta AThoM karmoM kA abhAva hai| jIva va siddha dono cetana kI do paryAya hai--- azuddha-paryAya isalie siddha jIva nahIM hai, adhika se adhika ve jIvita. 'jIva' hai aura zuddha paryAya 'siddha hai| hamane isI bAta ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai| pAThako ke avalokanArtha pUrva kaha jA sakate hai| 'dhavalA' kA aMza bhI de rahe hai| zakA-siddhoM ke bhI jIvatva kyoM nahIM svIkAra kiyA hamane apane lekha meM 'dhavalA ke kathana kI puSTi kA jAtA hai? dRSTikoNa rakhA hai aura anya mAnyatAo kA virodha na karane kA bhI dhyAna rakhA hai| hama viSaya samajhane aura anya aura samAdhAna-nahIM, upacAra meM satyatA kA abhAva mAnyatAoM se sAmaMjasya biThAne ke lie anya mAnyatAoM ke hone se| viSaya meM bhI likhane kA vicAra rakhate haiN| tAki viSaya siddhoM me prANoM kA abhAva anyathA bana nahIM sakatA, spaSTa ho| hama AzA kareM ki hamAre lekha ko kisI isase mAlUma hotA hai ki jIvatva pAriNAmika nahIM hai| mAnyatA-virodha meM na liyA jaaegaa| kintu vaha karma ke vipAka se utpanna hotA hai, kyoMki, 'jo uddharaNa: jisake sadbhAva aura asadbhAva kA avinAbhAvI hotA hai vaha 'Au AdipANANa dhANaM jIvaNa / taM ca ajogi- usakA hai, aisA kArya-kAraNa bhAva ke jJAtA kahate haiM aisA carimasamayAdo uvari tthi, siddhesu pANaNibadhaNaTukammA- nyAya hai| isalie jIvatvabhAva audayika hai, yaha siddha hotA bhaavaado| tamhA siddhA Na jIvA jIvidapuvvA idi| hai| tattvArtha sUtra meM jIvatva ko jo pAriNAmika kahA hai siddhANaM pi jIvattaM kiNNa icchijjate ? Na uvayArassa vaha prANoM ko dhAraNa karane kI apekSA se nahIM kahA hai, smcttaabhaavaado| siddhesu pANAbhAvaNNahANuvavattIdo jIvatta kintu cetana ke guNa kI apekSA se vahAM vaisA kathana kiyA za pAriNAmiyaM, kiMtu kammavivAgaja, yadyasya bhAvAbhAvAnu. hai, isalie vaha kathana bhI virodha ko prApta nahIM
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20, barSa 40, ki.. anekAnta hotaa| haiM, jo agni aura jala kI bhinnatA kI pahicAna karAte gatAMkoM meM hamane dhavalA jI ke ukta kathana 'siddhA Na- haiN| isI mAMti jaba hameM jIvatva aura siddhatva donoM ke jIvA: kI puSTi meM jo kucha likhA hai, vaha mAnya pratiSThita, lakSaNa alaga-alaga mAluma par3a jAeMge taba hama sahaja meM prAmANika AcArya ke kathana kI apekSA ko hRdaya meM zraddhA jAna jAeMge ki siddha kyo aura kisa apekSA se jIva nahI karake hI likhA hai aura Aja bhI usI viSaya ko uThA rahe haiM? phalata:-pahile hama jIva ke lakSaNa ko lete haiM aura hai-'siyA Na jiivaa|' isa lakSaNa meM kinhI AcAryoM ko mata-bheda bhI nahI hai sabhI ne tatvArthasUtra ke 'upayogo lakSaNam' ko svIkAra ukta kathana kA tAtparya yaha nahIM ki siddha bhagavAna kiyA hai| isakA artha hai ki-jIva kA lakSaNa upayoga hai| ajIba, jar3a yA acetana haiN| siddha to sikha haiM, vikasita jisameM upayoga ho vaha jIva hai aura anya saba jIva se vetana saMbaMdhI anaMtaguNoM ke kAlika dhanI haiM, zuddha cetana vAhya haiN| aba hameM yaha dekhanA hai ki vaha upayoga kyA hai ? svabhAvI haiM, avinAzI-avikAra paramarasadhAma haiN| ataH jo jIva meM hotA hai yA honA cAhie? isa viSaya ko bhI prAcArya-mata meM hamane unheM (kalpita, parAzrita aura hama AcArya ke vAkyo se hI nirNaya meM lAeM ki u hoMne binAzIka prANAdhAra para Azrita, laukika aura vyavahArika) upayoga kA kyA lakSaNa kiyA hai ? vaimAvika 'jIva' sajhA se achatA samajhA hai| hamArA prayojana cetana ke nAstisva karane se nahIM hai| yataH hama yaha bhI upayoga (jIva kA lakSaNa): jAnate haiM ki yadi hama jIva kA mUlataH nAza mAneMge to hama 1. 'sva-para praharaNa pariNAmaH upayoga' ho kaise jIvita raheMge? yadi rahanA bhI cAheM to hameM yahAM -dhavalA 2/1/1, jI0 kAM0 672 ke loga rahane kyoM deMge? jabaki 'siddhA Na jIvA' jaisI -sva aura para ko grahaNa karane vAlA pariNAma bAcArya kI eka bAta mAtra kahate hI unhoMne, vastusthiti upayoga hai| ko samajhe binA hI hameM baMTanA zurU kara diyA ho ! astu; 2. 'mArgaraNopAya jJAna-darzana sAmAnyopayogaH' saMskAra jo haiN| -go0 jI0 jI0 pra02/11/11 sabhI jAnate haiM ki lakSaNa eka aisA nirNAyaka mApa hai -mArgaNa (khoja) kA upAya jJAna-darzana sAmAnya jo dUdha aura pAnI ke bheda ko dikhAne meM samartha hai| AcAryoM upayoga hai| ne lakSaNa kA lakSaNa karate huA likhA hai-'paraspara vyati- 3 umayanimitta vazAtpadyamAnazcatanyAnuvidhAyikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam' arthAt jisa hetu pariNAmaH upayoga'-sarvArtha 2/8 ke dvArA bahuta se mile hue padArthoM meM se kisI bhinna --aMtaraga vahiraga nimittoM ke vaza se utpanna hone jAtIya padArtha ko pRthaka rUpa meM pahicAnA jAtA hai, vaha hetu vAnA caitanyAnukUla pariNAma upaNega hai| usa padArtha kA lakSaNa hotA hai| jaise agni kA lakSaNa varapariNamitto jAdo bhAvo jIvassa hovi upayogoM' ugatva aura jala kA lakSaNa shiitsv| donoM ke lakSaNa aise -go0 jI0 672 paM0 saM0 prA0 1/175 *noTa-ukta sabaMdha me 'SaTakhaDAgama' ke bhASAkAra vidvAna-traya (DA. hIrAlAla jI, pa nacaMda jI zAstrI tathA pa0 thAlacaMda jI zAstrI) dvArA saMpAdita prani meM likhA hai-'yadyapi anyatra jIvatva; bhavyatva aura abhavyatva ye tIna pAriNAmika mAnakara inheM avipAkaja jIvabhAvavandha kahA hai para ye tIna bhAva bhI karma ke nimitta se hote haiM isalie yahA~ inheM avipAkaja jIvabhAvavandha meM nahIM ginA hai" SaTakha. pustaka 15, viSayaparicaya / yadi ve isakA khulAsA kara dete to samasyA hala ho jAtI ki aisA bheda kyo? para, yaha samasyA hala hovidvAnoM kA idhara dhyAna jAya isalie prayAsa prArambha kiyA hai| -lekhaka
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhA manISA-dhavalA 21 -vastu nimitta utpanna jIva kA bhAva upayoga pAe jAte haiM, unameM se siboM meM eka bhI ghaTita nahIM hotaa| hotA hai| phalata -jIva aura sira ko eka zreNI kA mAnanA yukti5. 'labdhi nimittaM pratItya utpadyamAna prAtmanaH pariNAmaH saMgata nahIM ThaharatA / upayoga ityupavizyate'-ta. rA. vA0 2/18/1-2 Agamo meM upayoga ke lakSaNa isa bhAti aura bhI (AvaraNa karma ke kSayopazama rUpa) labdhi ke avalambana milate haiMse utpanna hone vAle AtmA ke pariNAma ko upayoga 1. yatsanidhAnAdAtmA dravyendriyanivRtti prati vyApriyate kahate haiN| tamnimita AtmanaH pariNAmaH (pra. mI. pariNAma. ukta sarva kathana upayoga sabaMdhI haiM aura ukta sabhI vizeSaH) upayogaH (sarvA0 si. 2/18, lakSaNa jisameM hoM vaha jIva hai aisA mAnanA cAhie / aba pramANamI01/1/24) prazna yaha hai ki kyA ukta lakSaNa siddho bhI pAe jAte 2. bAhyAbhyantarahetudvayasanidhAne yathAsabhavamupalabdhupaye. haiM? jinake AdhAra para unheM jIva kahA jA sake ? jaba hama tanyAnuvidhAyI pariNAma upayoga:(ta0 vA0 2/8/21) vicArate haiM to siddho me (na01)-sva aura para kA 3. upayogo jJAnAdi vyApAra. sparzAdiviSayaH (ta. bhA0 vikalpa hI nahI dikhatA aura jaba vikalA nahI taba unake hariH 30 2.10) sva-para ke grahaNa kA prazna hI nahI uThatA, jo unake upayoga 4. upayojanamupayogo vivakSite karmaNimanaso'bhiniveza mAnA jA ske| (nando0 hari0 pR0 62) (naM0 2)-jaba siddho meM mArgaNA se prayojana nahI- 5. arthagrahaNavyApAra upayoga: (pramANa 10 va0 61, unameM mArgaNAeM bhI nahI taba uname mArgaNa (khoja) ke upAya lavIya0 abhayava0 1/5) kI bAta kahAM? 6. tannimittaH Atmana. pariNAma upayogaH, kAraNadharmasya (na0 3)-svabhAva aura svAbhAvika dazA me nimitta kArye darzanAt (mUlA. vR0 1/16) kA prazna hI nahI, taba upayoga kaise sabhava hogA ? phira 7. upayogastu rUmAdiviSayagrahaNa vyApAraH ( praka0 nimitta to sadA vaibhAvika meM pAyA jAtA hai| mA0 2/5 (naM04)-siddha kRta-kRtya haiM unameM vastu ke grahaNa kA 8. janto vo hi vastvartha upayoga: (bhA0 sa0 vAma 40) 6. upayujyate vastuparicchedaM prati jIvo'nena ityupayoga bhAva hI saMbhava nahI, taba upayoga kahA~ ? SaDazIti-malaya0 vR0 1..) (maM0 5)-siddho meM karma hI nahI taba kSayopazama janya upayoga ke jakta lakSaNo meM eka bhI aisA nahIM dikhata labdhi ko nimitta banAkara pariNAma hone kI bAta hI paidA jo cetana kI azuddha avasthA (jIva) ke sivAya, cetana kI mahI hotii| aise meM upayoga hone kA prazna ho nahIM / zuddha avasthA 'siddha' paryAya me pAyA jAtA ho| kyoMki ye apitu isase to yahI siddha hotA hai ki kSopazama ko sabhI lakSaNa cetana ke parAzritapane ko iMgita karane vAle haiN| nimitta banAkara utpanna pariNAma (upayoga) saMsArI aise lakSaNo ke sivAya yadi kahIM kinhI AcAryoM ne upayoga mAtmAoM (jIvoM) meM hI hotA hai / kahA bhI hai ke lakSaNa kA jJAna-darzana ke rUpa meM ullekha kara bhI diyA ___ kSayopazama nimittsyopyogsyendriytvaat| na / ho to use kAraNa meM kArya kA upacAra hI mAnanA cAhie / kSINAzeSakarmasu siddheSu bhayopazamo'sti' aura vyAkhyAoM se use samajha lenA caahie| jaise -dhavalA 1/2/33 pR0 248 'uvayogo raNAgavaMsa mariNavo' --kSayopazamajanita upayoga indriyoM pUrvaka honese / vaha -prava0 mA0 2 / 63-64 upayoga kSINa sampUrNa karmoM vAle siddho meM nahIM hai| 'mAtmano hi para-dravya-saMyogakAraNamupayoga vizeSaH isa prakAra jo lakSaNa jIva ke batAe aura jIva meM upayogo jIvasya para-dravyasaMyogakAraNamazuddhiH / sA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22, ba 40, ki.1 anekAnta tu vizuddhisaMklezarUpoparAgavazAt zubhAzubhatvenopAtta loyaggaThidA NiccA siddhA te erisA hoti // ' viSyaH'-TIkA (zrI amRtacanda) 63-64 -niya0 sA0 72 vAstava meM jJAna-darzana ye lakSaNa cetanA ke haiM, upayoga ke 4. 'Navi idiyakaraNajudA avagahAdIhiM gAhiyA bhatthe / nahIM haiN| upayoga to vikArIbhAva hai aura vikArI (saMsArI) va ya iMdiyasokkhA aNidiyANaMdaNANasuhA // cetanA meM jJAna-darzana ke avalambana se utpanna hone se (kAraNa 5. 'zuddhAtmopalambhalakSaNaH sivpryaay:|' meM kArya kA upacAra karake) upayoga ko do prakAra kA kaha pra0 sA0/tA0 10 10/12/6 diyA hai (dekheM-upayoga kyA) 1. siddhaAtmA ATha prakAra ke karmoM se rahita, zAnta' upayoga ke ukta lakSaNo ke sivAya ye lakSaNa bhI dekhie pae karmakAlimA rahita, nitya, aSTaguNayukta, kRtakRtya zraya kIjie ki kyA siddho meM upayoga hai jo unha aura lokApavAsI haiN| 'jIva' zreNI me biThAyA jA sake ? 2. jo aSTa karmakSaya hone se zuddha hai, agarIra haiM, anaMta1. 'sva sthalabdhyanusAreNa viSayeSu yaH prAtmanaH / sukha aura jJAna meM sthita hai, parama prabhutva ko prApta hai ve vyApAra upayogAlyaM bhavedamAvendriya ca tat // ' siddha hai aura nizcaya se ve hI siddha haiN| -lokaprakAze0 3 3. jinhoMne aSTakarmabaMdhoM ko naSTa kara diyA hai, jo 2. 'upajogo raNAma kohAdikasAhi saha jIvassa parama ATha guNo se samanvita haiM, nitya hai aura lokAgra me sNpyogo|' jayadhavalA, (dekhe karAyapAhaDa, kalakattA sthita haiM, ve middha aise hote haiN| pRSTha 576) 4. ve siddha indriyo ke vyApAra se yukta nahIM hai apanI (kSayopaza) labdhi ke anusAra viSayo me AtmA aura avagrahAdika kSayopazama jJAna ke dvArA padArtho ko kA vyApAra upayoga hai aura vaha bhAvendriya hai| grahaNa nahI karate haiN| unake indriya sukha bhI nahIM hai, kyoki krodhAdi kaSAyoM ke sAtha jIva ke samprayoga hone ko unakA ananta jJAna aura anatasukha anIndriya hai| upayoga kahate hai| moha kI sattA meM hI upayoga hotA hai 5. siddha-paryAya zuddhaAtmopalabdhi lakSaNavAlI hai| aura vaha siddhoM me nahI hai| Upara die gae sabhI lakSaNa, jo siddhoM ke haiM, unameM isI bhAMti aba hama siddhoM ke lakSaNa dekheM aura unase dekhA jAya ki kauname aise lakSaNa haiM jo saMsArI (jIva nAmajIva kI tulanA kareM ki kahIM aisA to nahI ki jo lakSaNa dhArI) azuddha AtmAoM meM prakTa hai jinase unakI siddho se siddho ke hai, ve jIvo meM khare utarate ho, jisase jIvoM aura ekarUpatA siddha ho sake ? hamArI dRSTi se to ukta lakSaNoM siddho ko eka zreNI kA mAna liyA jAya ? phalata:- yahA~ ke prakAza me ekarUpatA ke sthAna para jIvoM aura siddhoM sidoM ke svarUpa para vicAra karate hai| donoM meM sarvathA-sarvathA vaiSamya hI hai| jIvoM meM ATho karma siddha svarUpa : vidyamAna haiM, uname AThoM guNo kI prakaTatA nahI hai, ve zAnta AcAryoM ne siddho ke sabaMdha meM kahA hai nahIM haiM, karmakAlimA rahita nahIM haiM, unakI jIvatva paryAya 1. 'aviha kamma viyatA sIdIbhUdA NirajaNA nniccaa|| nitya nahI hai, kRtakRtya nahIM haiM aura lokAna meM azarIra aTTaguNA kidakiccA loyaggaNivAsiNo siddhAH / / ' rUpa meM virAjamAna bhI nahI haiN| isake viparIta-jIva me -jI0 kAM0 68/50 saM0 1/3 14 guNasthAna, cAra gati, pAMca indriya, kAya, yoga, veda, 2. gaTThaTThakammasuddhA asriiraannNtsokkhnnaagtttthaa| kaSAya, lezyA, bhavyatva, saMjitva, aura AhAra hai-ve siddho paramapahuttaMpattA je te siddhA hu khalu mukkA / / ' meM nahIM hai| chaha paryAptiyoM meM se siddhoM meM eka bhI paryApti -nayaca0 vR0 107 nahI hai, prANa nahI hai, cAra saMjJAeM nahIM haiN| aise meM jaba siddhoM 1. 'NaThThaThThakammabaMdhA aTTamahAguNasamapiNayA prmaa| ke lakSaNa jIva meM nahI aura jIvoM ke lakSaNa ho meM hI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhA raNa jIvA - dhavalA taba aisA hI mAnanA cAhie ki mAnya dhavalAkAra kA mata sarvathA ThIka aura grAhya hai- 'siddhA Na jIvAH / ' aupazamikAdi bhAva: ( jIva ke bhAva ) : jIvoM ke aupazamikAdi pAMca bhAva kahe hai| unameM se dhavalAkAra ke mantabyAnusAra 'jIvatva' AyurmAcita hone se audhika bhAva hai, yaha siddhoM me nahI aura opazamika, kSAyopazamika, pAriNAmika bhAva bhI uname nahI hai / zeSa bace nava- kevala-labdhi rUpa kSAyikabhAva / so nava labdhiyo meM se kSAyikadAna (divyadhvani rUpa meM) kSAyika lAbha (AhAra lie binA hI divya anata pudgaloM ke AdAna rUpa me) kSAyika bhoga (puSpAdivRSTi rUpa meM) aura kSAyika upabhoga (aSTa prAtihArya rUpa meM arahaMto me hai aura kevala jJAna, kevaladarzana va samyaktva tathA vIrya bhI karmoM kI kSaya apekSA meM sazarIrI arahanto ke valiyo taka hI sImita hai / siddho ke to samyayasya anantadarzana, anantajJAna, agurulaghutva, avagAhanatva, sUkSmatva avyAvAghatva aura anatavIryAdi sabhI guNa sarvayA hI para-nirapekSa, svAbhAvika aura anaMta hai, unameM kisI bhI para-bhAva kI apekSA nahI hai / AcArya zrI umAsvAmI aura anya TIkAkAroM ne bhI isa bAta ko svIkAra kiyA hai ki anyatra kevala samyaktva jJAnadarzana siddhatvebhyaH' sUtra ' meM 'kevala' zabda anya bhAvo ke parihAra ke lie hai (kisI guNa ke vizeSaNa banane ke lie nahI) 1 sUtra kA artha hai ki apavarga me samyavazva, jJAna, darzana aura siddhatva ka sivAya ( inake sahacArI bhAvo ko chor3akara) anya bhAva nahIM hote| tathAhi - 'anyatrazabdo varjanArthaH ' tannimittaH siddhatvebhya itivibhakti nirdezaH -- 210 vA0 10/4/9 / phalata :-- - jIva baura siddho me ekatva sthApita karanA sabhava nahI / ata: - ' siddhA Na jIvA' kathana ThIka hai / cetana AtmA kA guNa (cetanatva) : Agamo me upayoga lakSaNa ke sivAya eka lakSaNa aura 4 23 1 milatA hai aura dhavalAkAra ne usakA bhI saketa kiyA hai aura vaha hai cetana kA guNa --cetanA / ( mAluma hotA hai AjAda ne cetanA ko cetana kA guNa mAnA hai aura jIva kA guNa guNa jIvatva hI mAnA hai jise ve audayika mAna rahe hai) yahA~ cetanA se jJAnadarzana apekSita hai pratIta hotA hai ki ukta lakSaNa AtmA ke AtmabhUta lakSaNa ko dRSTi me rakhakara kiyA gayA hai aura dhavalA ke 'cedaNaguNamavalamdhravidamidi' kI puSTi karanA hai / tathA pUrvokta 'ubhayanimittavazAdutpadyamAnazca tamyAnuvidhAyI pariNAmaH upayoga lakSaNa AtmA ke anAtmabhUta lakSaNa ko dRSTi me rakhakara kiyA gayA hai| iname anAtmabhUtalakSaNa kA lakSya karmajanya jIvatvaparyAya hai, jo karmajanya hone se chUTa bhI jAtI hai jabaki cetanA ra vikAsI AramabhUta lakSaNa AtmA kI zuddha azuddha dono paryAyo meM rahatA hai / mAlUma hotA hai upayoga ke anAtmabhUta lakSaNa ko lakSya kara hI AcArya ne kahA hai - 'saMsAriNaH prAdhAnyenopayogino mukteSu tadabhAvAt ' sasArI pradhAnatA se upayoga vAle hai, muktoM meM usakA abhAva hone se / 1 upayoga-dArtho'pi saMsAriSu munayaH pariNAmAtarasakramAt / mukteSu tavabhAvAt gaurarA kalpyate |'raajvaa0 2/10/4-5- upayoga padArtha bhI saMsAriyo me mukhya hai, pariNAmo se anya pariNAmo me saMkramaNa karane se mukta huo me anya pariNAma sakramaNa kA abhAva hone se upayoga gauNa kalpita kiyA jAtA hai| smaraNa rahe ki anAtmabhUtalakSaNa meM pariNAmAntaratva hai aura vaha sasAriyo ( jIvo) taka sImita hai jaba ki siddho me anantadarzana- jJAna yugapat hone se pariNAmApane kA abhAva hai| vahA~ anAramabhUta upayoga kA koI prazna hI nhiiN| anyathA yadi upayoga ke ukta anAtmabhUta lakSaNa aura Atma pha 'anaMta prANigaNAnugrahakara sakaladAnAntarAyasakSayAdabhayadAnam / ' kRtsnasya bhogAntarAyasya tirobhAdAvirbhUto paMcavarNasurabhi kusumavRSTi-vividhadivyagandha-caraNa nikSepasthAnasaptapadmapakti-sugandhita dhUpa sukhazItamArutAdayaH ......" niravazeSayopabhogata rAyakarmaNaH prayAt.. siMhAsanavAlavyajanAzoka pAdapazya prabhAmaMDala gambhIrasnigdhasvarapariNAma devaduMdubhiprabhRtayaH / zrAdi- rAjavA0 | 2/4/25,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24, varSa 40 ki0 1 bhUta rUpa caitanya lakSaNa meM abheda hotA dono ko eka mAnA gayA hotA (jaisA ki pracalita hai- jJAnadarzana hI upayoga hai to AcArya bhAvendriya ke lakSaNa meM labdhi (jJAna) aura upayoga ina do zabdoM ko pRthak-pRthak nahIM dete aura nA hI upayoga ke lakSaNa me labdhi ko upayoga (pariNAma) kA nimitta kAraNa hI batAte / smaraNa rahe ki nimitta sadA sva se bhinna hotA hai / dUsarI bAta cetanA kA anAtmabhUta lakSaNa -- upayoga kSayopazamAdijanya hone se mAtra saMsAriyo (jIvoM) meM hI hotA hai| nitya aura zuddha cetana AtmA meM nahIM hotA / banekAla aisA bhI pratibhAsita hotA hai ki AtmA ke ukta azuddha aura zuddha jaise do prakAroke paricaya karAne hetu zloka vAtikakAra ne bhI vidhAna kiyA hai| ve likhate hai - nizcaya hI caitanyamAtra upayoga nahI hotA, jise jIva kA lakSaNa mAnA jAya apitu usake sAtha karma ke ayo: zamAdijanya caitanyAnuvidhAyI pariNAma upayoga hote hai| yAnI jIva me caitanya (AtmA kA vyApakaguNa) aura vyApya jaise caitanyAnuvidhAyI pariNAma dono hote hai tathA pradhAna ( zuddha AtmA jise hama siddha nAma se kaha rahe hai) meM kevala caitanya hotA hai; caitanyAnuvidhAyI pariNAma nahIM hote| isa prakAra jIva aura siddha dono meM tramaza:- hetudvaya hone aura na hone jaise bhinna-bhinna do vikalpa hai| ukta sadame me mAlUma hotA hai ki mokSamArga prasaga meM 'jIva' nAma kA jo saketa hai, vaha mAtra cetana ( AtmA ) kI azuddha dazA ko lakSyakara jIvaarthAt sasArI ko kramabaddha tatvoM ke parijJAnArtha hai aura kramavaddha mokSamArga digdarzana mAtra meM hai, kyoMki azuddha ko hI zuddhi kI ora jAnA hotA hai-zuddha to svaya vartamAna meM zuddha hai hI, use sabodhana kI kyA AvazyakatA ? -- 'atra hina caitanyamAtramupayogo yatastadeva jIvasya lakSaNa svAt ki hi ? caitanyAnuvidhAyI pariNAmaH sa copalabdhurAtmano na punaH pradhAnAdeH caitanyAnuvidhAvityA 'bhAvaprasaMgAt / - na cAsAvahetuko vAhyAbhyantarasya ca noyopAsanupAttavikalpasya sannidhAne sati bhAvAt / ' - zloka vA0 2 / 8 upayoga ke bAraha bheda : zAstroM meM upayoga ke jo bAraha bheda kahe gae haiM ve karmoM kI apekSA meM, vatana ke anAtmabhUta lakSaNa ko dRSTi meM rakhakara kie gae haiN| kyoMki upayoga kSayopazama janya avasthA meM hI saMbhava hai aura siddhoM meM usakI saMbhAvanA nahIM siddhoM meM jo kevaladarzana aura kevalajJAna kA vyapadeza hai, vaha asahAya darzana jJAna ke bhAva meM hai- upayoga ke bhAva meM nahIM / anta bhagavantoM meM bhI jIvatva ke kAraNa, upayogarUpa meM vyapadeza upacAra mAtra hai / vAstava meM to zuddha caitanya abheda hai, usameM jo matijJAna Adi jaise bheda darzAe gae hai ve kamapekSita dazA ke sandarbha meM hI hai aura unake nimittAntarotpanna vibhinna nAmakaraNa bhI paraspara meM eka dUsare meM bheda darzAne kI dRSTi se hI kie gae haiM pRthava batAne ko kie gae haiM---ve saba bheda parApekSita hI hai| siddhoM ke svAzrita hone se ve asahAya ana zuddha jJAna darzana ke dhanI hai unameM jJAna darzana to hai para, kSayopazama janya jaMsA upayoga nahI hai / aura upayoga na hone se ve jIva zreNI me bhI nahI hai / phalata:'siddhA Na jIvA' kathana ucita hai| - itanA hI nhiiN| rAjapAtikakAra ne to jIva ke lakSaNa upayoga ko indriya kA phala taka kaha diyA hai indriyala mupayogaH / - 2 / 18/3 aura kAraNa dharma meM kArya kI anuvRtti mAna lI hai| aise me jaba upayoga indriyajanya phala hai taba vaha phala atIndriya azarIrI siddhoM meM kahA~ se kaise pahuca gayA? jo unheM upayoga lakSaNavAle jIvoM meM biThAyA jAne lagA / yadi 'indra' zabda ke AtmavAcI rUpa se yathAkathacit indriya zabda bhI mAnA jAya, to jahAM cetana kA svarUpa svAbhAvika aura kalpanAtIta hai vahAM phala mAnane kI kalpanA korI kalpanA khara-viSANavat hI hogI / dhavalAkAra to pahile hI kaha cuke haiM ki kSayopazamajanya upayoga indriyajanya hai, vaha siddhoM meM nahIM hai|' dekheM pahalA0 101.33, phalataH siddhA Na jIvA' yaha AcArya kA vAkya sarvathA yukti-sagata hai aura ThIka hai| ---
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhA Na jIvA-dhavalA eka samAdhAna : Adi karmoM se sabadhita hai -mAtrapudgala se sabadhita nahI / yadyapi Ayu ke sabadha se jIvatva' mAnane kA pudgala aura karmapudgalo meM kyA bheda hai ise sabhI jAnate haiN| rAjavAtikakAra ne Apatti uThAkara khaNDana / kayA hai aura ata: saSTa hai ki dhavalAkAra apanI dRSTi meM ThIka hai'jIva-ja' ko pariNAmika mAnane kI puSTi kI hai jIvatva ko dayajanya* hai aura isIlie 'siddhA Na jIvA' 'prAyurva vyApekSAM jIvatva na pAriNAmikamiticet, na jamA kathana yukti-sagata hai| pudagaladravya baMdhe satyanyadavyasAmarthyAbhAvAta / ' // 3 // ---- syAdetat - prAyu vyodayAjjIvatIti jIvo nAnAdi pAri. __ saMsArI aura mukta : / na uThatA hai ki yadi dhavalAkAra AcArya ka na me gAmikatvAditi; tAna, ki kAraNa? pudgaladravyasaMbadhesatya 'siddha bhagavAn jIva-sajJaka nahI to AcArya ne jIvo ke nyadravyasAmarthyAbhAvAt / prAyahi paudagalika dravyam / yadi saMmAriNomuktAzca' jaise do bhedo se samanvaya kase biThAyA? tatsabadhAjjIvasya jIvatva syAt; navevama yadravyasyApidharmAderAyuH saMbadhAjjIvatva syAt / " - T0 bA0 2.713 isa viSaya me hama aisA samajha pA hai ki --jahAM taka jIva sajJA yA jIvatva kA prazna hai, AcArya ime audayikabhAva unakA kahanA hai ki Ayu podgalika dravya hai janya mAnate hai aura vaha audayika hone me hI siddho me sabhava yadi podgalikadra ke sabadha me jIvatva mAnA jAyagA nhii| hAM, jahA~ AcArya ne ukta prasaga se jIva aura jIvatva to anya dharma-adharma Adi dravyo me bhI jIvatva mAnanA ka.A niSedha kiyA va yaha bhI kaha diyA hai ki cetana ke guNa par3egA (kyoki una vyoM se pRdgalo kA sadAkAla sabaMdha ko avalambana kara prarUpaNA kI gaI hai| isase vidita hotA rahatA hai) hai ki AcArya kI dRSTi zuddhatvAzrita rahI hai aura isa yadyapi ukta taka grora gamAdhAna prAmANika prAcArya kA prarUpaNa me unhone cetana ke gaNa ko mUla sthAI mAnakara use hai aura ThIka honA cAhie, jo hamArI samajha meM bAhara jIvatvaparyAya aura middhatvaparyAya jaise do bhAgo me bAMTA hai-ise vidvAna vicAre / tathApi hama to aimA samajha pAe hai hai| catana kI garva karmarahita avasthA siddhaparyAya hai aura ki ukta taka jIvatva' ke auyika bhAva, hone ko nirasta karma sahina cetana kI avasthA (karmajanya hone se) jIvakarane me kame bhI mamartha nahI hogA ? yata ---ukta pramaga ke paryAya hai aura jIva-saMjJA samArAvasthA taka hI sImita anasAra dharma Adi dravyoM meM jIvatva A jAne jaisI Apatti hai...-anya AcAryoM kI mAnyatA joga? isalie nahIM bananI ki jisa pudgaladravya mAtra ke sabadha se akala kasvAmo dharma Adi dravyoM meM jIvatva lAne jaimo yadi kathacit hama jIvo ma bhI saMsArI aura mukta Apatti uThA rahe haiM, vaha padgaladravyamAtra ke sabadha kI __ pojane lage aura vaha isali * ki ye jIvo ke hI bheda kaha bAta ghacalA . IF ke mata meM mela nahIM paatii| apitu gae hai| to hama isa para vicAra kara sakate hai ki chAsthadhavalAkAra ve mata me vaha mAtra pRdgala dravya hI nahI balki jIva mamArI aura kevalajJAnI jIva mukta kahe jA sakate hai / pudgalakArmANa vargaNApro me - pAyapUrvaka (phaladAna kI zakti kyoki agahanta jIva hai aura ve cetanaguNaghAtI cAra ghaatiy| ko lie hue) sthiti rUpa meM AtmA se bandha ko prApta Aya karmoM se mukta ho cuke hai - unhe AtmaguNo ko pUrNa prApti nAma kA eka karmavizeSa hai, jo ki cetana meM hI sabhava hai, ho cukI hai, unheM makala-paramAtmA aura jIvanamukta dharma Adi acetana dravyo me usakI (ina dravyo ka acetana kahA hI gayA hai| yahA~ jIva-mukta kA artha jii| hone se) sabhAvanA hI nhii| phalataH uname jIvatva A jAne hote bhI mukta hai -sA lenA caahie| zeSa cAra kI zakA karanA azakya hai| phira, udaya kSaya, kSayopazama, aghAtiyA karma to jalI rassI kI bhA~ti akicitkara - 'aauudaannjiiv| eva bhAta savaNhU / ' kunakunda, gamayasAra- 25-252 'jIvita hi tAvajjIvAnA svAyukodayanaiva' - amRtacandrazcAyaMvahI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 barSa 40, ki01 banekAnta haiM una karmoM kI sthiti zarIrAzrita hone mAtra hai, aura hai| ina donoM paryAyo meM lakSaNabheda (jaisA Upara dikhAyA) ve agni meM tapa kara zuddha hae svarNa ke Upara ubharI se bheda hai : yataH hara jIva me dama prANo me nyUnAdhika prANa huI usa viTakAlimA kI bhAMti hai jisakA svAbhAvika rUpa hai| yahA~ taka ki vigraha gati meM bhI yaha jIva kAya prANa se se jhaDanA zeSa ho--jo svaya jhaTake meM jhaDa jAtI ho-- achUtA nahIM-vahA~ bhI taMjasa aura kArmANarUpa kAya-prANa suvarNa meM puna: vikAra na kara sakatI ho| mokSa me jinhe vidyamAna hai| AcArya ke mantavya ke prakAza meM yaha siddha 'muktajIva' nAma se kahA jA rahA hai, ve mukta cetana hai| hotA hai ki-karmodayAzrayI-aupapAdhika jIva-jIvatvasajJaka jIva-paryAya kI to usa avasthA taka pahuMca hI nahI hai| jaise donoM nAma aura bhAva sthAyI nahIM-karma-sattA paryanta ukta sabhI kathana se aisA na samajhanA cAhie ki mUla- hai aura sarva-karmoM ke viccheda ko prApta catanya-prAtmA siddhatatva me bheda ho jAyagA yA kamI-vezI ho jaaygii| yaha to siddhatva saMzaka hai| AcAryoM kI kathanazailI aura vyApaka-cintana kA pariNAma nayoM kI sImA : hai, nAma badalAva hai| 'jIva yA jIvatva' na kahA 'cetana yA smaraNa rahe-naya vastu ke eka deza ko grahaNa karatA cetanatva' kaha diyA zuddha paryApa ko 'muktajIva' na kahA hai| jisa samaya eka naya ubharatA hai taba dUsarA naya mona 'siddha' kaha diyaa| mUla to rahA hii| saba apekSA dRSTi hai| sthiti me banA rahatA hai-ubhara kara samakSa Ae aura goNa dravya kA lopa nahIM: kie gae kisI tattvAzakA astitva samApta nahIM ho jaataa| hama yaha puna: spaSTa kara de ki hama apanA kucha nahI bhAva aisA hai ki naya dvArA kie vivecana me dravya ke guNo likha rahe, AcArya kI dRSTi samajhane kA yatna hI kara rahe aura paryAyo ko pUga grahaNa na kiyA jAne se usa vivecana hai| mAluma hotA hai ki AcArya kI dRSTi me 'sadadravya- ko pUrNa nahI mAnA jA sakatA-jaisA ki loka-vyavahAra lakSaNam', guNa-paryayavadravyam' aura 'nityAvasthitAnya- bana gayA hai-'amuka naya se ThIka hai aura amukanaya se ThIka rUpANi' tInoM sUpa rahe hai aura unhoMne tInoM kI rakSA kI nahIM hai|' yadi eka naya se hI sarvathA artha kA grahaNa yA hai| ve cetana ke caitanya guNa kI pikAlI sattA ko svIkAra jJAna ho jA sakatA hotA to pramANa kI AvazyakatA hI na kara use sat aura nitya banAe rahe hai aura karma-janya raha jAtI? phalata. jahA~ bhI vastu kA vivecana nayAdhIna ho, jIvatva paryAya ko 'siddhatva' rUpa meM svIkAra kara parivartana vahAM donoM nayo ke dRSTibhUta pUrNa tattva ko eka sAtha lekara bhI mAnate rahe haiN| aura pahile lekha meM hamane bhI bAra-bAra calanA cAhie / udAharaNata:saMjJA ke badala va kI hI bAta likhI hai-kisI mUla ke dhvasa 'tikkAle cadupANA iMdiyavalamAu praannpaannoy| kI nhiiN| yata.-hamArA lakSya AcArya ko samajhanA hai, vyavahArAso jIvo NiccayarAyadoducedaNA jassa // ' janatA me vitaNDA karanA nahI / yadi kisI pitA ne kisI arthAta jisame prANa ho use vyavahAranaya se aura jisame kAraNavaza apane beTe kA nAma vijaya se badalakara saMjaya kara cetanA ho use nizcayanaya se jIva kahA hai| isame na kevala liyA, to kyA usa badalAva se mUla beTe kA lopa ho gayA? pavahAra se kahA gayA pUrNa jIva hai aura na kevala nizcaya jo nA samajhI me usakI mA~ rone caMTha jAya aura sthiti ko se kahA gayA pUrNa jIva hai apitu dono ko milAkara kahA na samajha, nAma badalane vAle ko kosane lage ? gayA jIva hai| yAnI jIva me eka kAla me prANa bhI hai aura ramaraNa rahe AcArya jIvatva ko zuddhatattva mAnakara nahI cetanA bhI hai| yadi akele prANa hI jIva kA lakSaNa ho yA cale apitu unhone cetana kI azuddha paryAya-jIvatva ko akelI cetanA hI jIva kA lakSaNa ho to nayAdhIna hone se audayika paryAya aura zuddha catanya ko 'siddhatva' rUpa meM dekhA yaha padArtha ko ekapakSIya (adhUrI) hI pakaDa hogI*-jaba 'pramANaparigRhItAyaikadeze vastvadhyavasAyo na jJAnam, tatra vastvadhyavasAyasyApitavastvaze prazitAnapita vastvazasya pramANatvavirodhAt / kiM ca na nayaH pramAraNam, pramANavyapAzrayasya vastva5vatAyasya tadvirodhAt / bhinnakAryadRSTervA na nayaH pramAraNam / '- 166 -jayadhavalAsahidekaSAyapADe pejjadosavihattI 1 gAthA 13-14 pR0 200
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 sitA najIbA-bavalA ki donoM hI naya svataMtra rUpa se eka deza ko hI grahaNa karate AtmA zabda kA prayoga : haiM aura padArtha apane me pUrNa hotA hai aura pUrNa pakar3a naya ke mokSa aura mukta me kyA antara hai yaha to hama bAda meM vaza kI bAta nhiiN| phalataH pUrNavastu-jJAna ke pariprakSya meM kabhI likheMge / ho hamane mokSa prasaMga meM AcAryoM ke kaI aise donoM nayo-prAhya lakSaNo ko samakAla me mAnanA hI yUkti mantavya dekhe hai, jinameM caitanya AtmA kI zuddha avasthA hone saMgata hai aura AcArya ne bhI eka sAtha hI donoM nayo dvArA kA ullekha hai, (kahI jii| kI abasthA kA nirdeza ho to jIva kA lakSaNa kiyA hai-jo pramANabhUta hai aura isa bhAMti hameM mAluma nahI) tathAhijIba meM prANa aura cetanA dono hI eka sAtha meM mAnanA nirava zeSanirAkRtakarmamalakala kasyAzarIrasyAtmano'ci. yukti sagatahai-jIva meM dono lakSaNa eka sAtha hone hI tyasvAbhAvavika jJAnAdiguNamavyAvAdhasukhamAtyantikamacAhie aura hai tathA ukta bhAva lene se gAthA meM gRhIta / vasthAntaraM mokSa iti |'--srvaa0 : prArambhika 'tikkAle' kI magati bhI baiTha jaaygii| anyathA 'tikkAle cadupANA' me 'tikkAle' kA kyA bhAva hai ? yaha bhI socanA 'jIvaha mo paramukkhu muNi, jo paramappaya laahu| pdd'egaa| sidvo me to kevala eka cetanA mAtra hai| isa bhAMti kammakalaka vimukkAha, pANiya bollahiM sAhu // dhavalA kA 'siddhA Na jIvA' yukti sagata aura ThIka hai| paramAtmalAmo mokSobhavatIti . . . . . . . . . . . . ... / -paramAtma0136 upayoga kyA? 'kRtsnakarmaviyogesati svAdhInAtyantika jJAnadarzanAcalate-calate isa prasaga me hama eka bAta aura spaSTa nupamasukha prAtmA bhavati |-t. rA0 vA. 1 20 kara deM ki upayoga ke ukta lakSaNo ke prakAza se upayoga 'mavvamma kAmaNo jo khayahed appaNo hu prinnaamo|' kA artha mAtra zuddha jJAna yA zuddha darzana mAtra jaisA nahI -dravya0 37 ThaharatA apitu upayoga 'AvaraNakarma ke kSayopazama 'AtmabandhayodvidhAkaraNaM mokSaH / / nimitta ko pAkara hone vAle cainanyAnuvidhAyi pariNAma' -samaya AtmakhyAti 288 kA nAma hotA hai| isa upayoga me azuddha cetanA (jJAna- 'nirmalA niSkala. zAnto niSpanno utyantanivRttaH / darzana) kAraNa hai aura una kAraNoM se hone vAlA pariNAma kRtArtha. sAdhu vodhAtmA patrAtmA tatpadaM zivam // ' upayoga hai aura vaha upayoga do prakAra ke avalavano se -jJAnA0 za hone ke kAraNa do prakAra kA kahA gayA hai-jJAnopayoga isake mivAya dravya-saMgraha ke mokSAdhikAra meM 'AtmA' aura darzanopayoga / jo upayoga jJAnapUrvaka hotA hai vaha zabda kI bharamAra hai, jIva zabda kI nahI / zAyada jIva kA jJAnopayoga aura jo darzanapUrvaka hotA hai vaha darzanopayoga parihAra karane yA AtmA aura jIva me bheda darzAne ke lie kahalAtA hai aura isa prakAra matijJAnAdi ke nimitta se hone hI aisA kiyA gayA ho anyathA prArambhase jIva ko pramukha vAle upayoga usa uma jJAna ke nAma se matijJAnopayoga karake vyAkhyAna karane ke bAda, mokSAdhikAra me usakI Adi kahalAte hai aura cakSa Adi pUrvaka hone vAle upayoga upekSA kyo? dekhe - atmA ke nirdeza-dravya-sagraha gAthA, cakSudarzanopayoga Adi nAma me kahe jAte hai| imI prakAra 36, 40, 41 42, 50, 51, 52, 53 aura 56 aadi| ke upayoga jIva ke lakSaNa hai aura isa prakAra ke upayoga jIva meM hI hote hai, siddho meM nhii| isIlie jIva ke mUlatattva kyA? lakSaNa me dahA gayA hai-'upayogo lakSaNam / ' bhAva aisA vicAranA yaha bhI hogA ki jisa jIva tattva ko mokSa hai ki jahA~ cetanA upayoga rUpa ho vahA~ jIva saMjJA hai aura krama me mUla mAnakara calA jA rahA hai vaha 'jIva' mUla tatva hai yA mokSamArga darzana ke prasaga me cetana kI aza jahA~ cetanA zaddha-jJAna-darzana rUpa ho vahA~ 'siddha' saMjJA hai aura isI dhavanAkAra ne kahA hai-siddhA Na jiivaaH|' sasArI avasthA ? yA unake mUla me kucha aura baiThA hai?
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28, varSa 40, ki0 1 anekAnta yadi usake mUla meM kucha aura baiThA hai to mUla tattva 'jIva' cena-cetanatva zabda vyApaka haiM aura jIva-jIvatva zabda kaise hogA? vahA~ to jo baiThA hai vaha hI mUlatattva hogA--- vyApya (saMsAra taka mImita) hai| AcArya kI dRSTi meMmUla tattva vaha hogA jisake kAraNa jIva 'jIva-saMjJaka hai / isa audayika hone me 'jIvatva' nazvara hai aura cetana kAlika prasaMga meM isa prazna kA samAdhAna apane meM kIjie ki vaha sattAvAna hai| isIlie AcArya ne cetana ke guNa ko jIvatva ke kAraNa jIva hai yA jIva hone ke kAraNa se usameM pramukhatA dekara jIvatva kA parihAra kiyA hai aura isI jIvatva hai ? hamArI dRSTi se to jIvatva hone ke kAraNa pariprekSya meM kahA hai---'siddhA Na jovA |se usakI jIva saMjJA hai na ki jIva saMjJA pahile aura jIvatva bAda meM hai| yadi jIvatva ke kAraNa se jIva to kyA azuddha ko zraddhA samyagdarzana hai ? jIvatva ke audayika hone se jIva-sajJA bhI nazvara ThaharatI hai| yadi hamAga kathana ThIka ho to mUlatattva cetana, acetana / ukta prasaga ko lekara kisI ne hamArA dhyAna isa ora (jaigA ki prAcArya kI abhISTa hai) hI Thaharege aura jIva. bhI khIcA ki yadi 'jIvako cetana kI azuddha paryAya jaisA nAma karma-janya aura vyavahAra me AyA huA rUpa hI mAneMge to sA gdarzana ke lakSaNa meM sAta tattvo ke zraddhAna meM tthhregaa| phalata:- jIva ke sabadha me, Agama ke pariprekSya jIva (azuddha paryAya) kA zraddhAna kyo kahA? kyA azuddha me jise 'guNaparyayavadravyam' lakSaNa se kahA gayA hai, vaha kA zraddhAna samyagdarzana hai ? prazna to nita hai; ma mala-dravya cetana- -AtmA hai aura 'jIva' va 'siddha'do usakI isa viSaya me aimA mamajhe hai kiparyAyeM hai aura 'jIvatva va siddhatva' unake gaNa haiN| isIlie mokSamArga ke prasaga me bheda-vijJAna ko pramukhatA dI gaI 'cedaNaguNamavalambiya paruvida' aisA kahA hai aura isI cetana hai aura samyagdarzana, samyagjJAna bhI binA bheda-vijJAna ke kA zuddharUpa 'siddha' hai, phalata:-'siddhA Na jIvA / ' kathana nahI hote / sva me sva-ma / aura para meM para-rUpa se zraddhA va ThIka hai| jJAna karane se samyagdarzana di hote hai| jahA~ ne vala eka (zuddha yA azuddha) hI hai| vahA~ bheda-vijJAna kaisA? kisakA phira yaha bhI socie ki jaba jIva se jIvatva aura aura kisame ? mokSamArga kI khoja bhI kyA hogI? aE: cetana se cetanatva zabdo kI magati upayukta ho, taba jIva me jIvAdi ke zraddhAna va jJAna no ho mokSamArga kahA hai| jIva karmodayajanya jIvatva jaisI ucita sagati ko tyAga kara, me cetana 'sva' hai aura vikArI bhAva 'para' hai. --inase hI jIva meM viSama-zabda cetanatva kI sagati biThAnA aura bheda-vijJAna madha makegA aura mokSamArga bana skegaa| isake kahanA ki-- jIva kA guNa catanatva hai, kahA~ taka unita atirikta jo mokSa hA cuke hai jinhe mArga kI khAja nahIM, hai-jaba ki jIva kA lakSaNa upayoga hai aura upayoga unama samyaktva 'aAtmAnamati' ke lakSaNarUpa me vidyamAna hI kSayopazamajanya hotA hai| phira-taba, jaba ki jIva-jIvatva, hai-bheda-vijJAna kI apekSA nahI / aisI AtmAoM ko cetana-cetanatva jaise do pRthak-pRthaka nAma ora guNa kI lakSyakara hI kahA gayA hai.---'middhA Na jovA / '--- pRthaka-pRthaka rUpa meM prasiddha ho| hamArA kahanA to aisA hai ki jIva kA guNa jIvatva hai aura cetana kA guNa cetanatva kara nAgamadira di.2 hai-donoM pRthaka-pRthak nAma aura pRthak-pRthaka gaNa hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA socie 1. aparigraha ko jIvita mUrtiyoM kI rakSA : hamane pahile izArA kiyA thA vaha jIvita dharma-mUrtiyoM kI akSuNNatA ke mArga meM thaa| hamane likhA thA-'muni zrI hamane kaba kahA ki-jo vicAra hama deM unheM log| ke bahAne hama aisI kisI bhI sasthA ke khar3e karane ke pakSa mAne ? tathya ko na mAnane kA to logo kA svabhAva jaisA me nahI, jimame artha saMgraha karane yA usake hisAba ke rakhabana baiThA hai| bhalA; jaba logoM ne tIthaMkaro ke batAe rakhAva kA prasaMga ho| hama to muni zrI ko pracAra ke aparigraha mArga kI avahelana kara usa mArga para anugamana / sAdhanoM-TegarakArDara, mAika, bIDiyo aura maca Adi se na kiyA, parigraha jugane mAtra meM lage rahe, naba hama si bhI dUra denA cAhate haiN| hama cAhate hai ki -muni zrI kA kheta kI mUlI hai, jo unheM apanI bAta manavA sake ? khaira, gherAva na kiyA jaae| yadi uname kucha dharmopadeza sunanA ho loga mAneM na mAne. phira bhI hame to apanI bAta kahanA ho to unake Thaharane ke sthAna para jAkara hI sunA jAya / hai, astu / hama aparigraha ke viSaya ko hI Age bar3hA rahe hai muni zrI kA jayakArA karanA karAnA unheM samUha kI ora aura punaH likha rahe haiM ki yadi loga parigraha-parimANa na khIMcanA unhe mArga se cyUna karane jame mArga hai| inase mAdhu kara sakeM to na kare; para, aparigraha ko jIvita mUrtiyo ko kA aha bar3hatA hai, yalipsA hotI hai, rAga-rajanA hotI hai, to tIrthakara mArga para calane de, unako mArga se vyuta karane aura vaha jisake lie dIkSita haA hai usa sva-sAdhanA se ke sAdhana to na juTAe~ / smaraNa kare ki-vaha kauna-mI vacita raha jAtA hai, para-sudhAra ke cakkara meM par3a jAtA hai : zubha ghaDI rahI hogI jaba unhone parigraha se muMha moDa, isa aadi| dizA me paga baDhAyA hogA -nagna hokara parISaha sahane aura abhI-abhI hame eka patra milA hai jo eka pratiSThita mamatva-tyAga ke bhAva meM kaca-loMca kiyA hogaa| yadi hama sabhrAta jAtA kA hai aura jo munibhakta bhI haiN| pAThaka unheM Adarza-mani, yAgI bane rahaneme sAdhana bana sakeM, unheM Aja tI godhanI bana gaI hai? zithila na karane jaise sAdhana juTAte rahe, to jina-dharma kA likhaneaparigrahI--vItarAgI muni-mArga sadA-sadA akSuNNa raha "aba to tyAgIvanda (kSullaka brahmacArI Adi) naIsakegA tathA usake sahAre loga bhI jainI bana yA bane raha naI masthAeM banAte jA raI tathA kisI muni ke sAtha skege| rahakara unake nAma aura prabhAva se khaba ca dA baTorate haiM : mAnava baDA svArthI bana gayA hai| apane svArthapUrti ke loga to kahate hai ki ghara ko bhI bhejate hai. saMgha meM jo bhArga me kucha loga anyo kI garimA yA unake pado taka kA macAlikA nAma ke jIva hai, ve cauke lagAtI haiM, pAhAra khyAla nahI krte| jaise bhI ho ve uname mAsArika bhogo dAna vasUla karatI hai aura unake cauke meM jo AhAra denA kI kAmanA rakhate haiM di0 tyAgiyo ko bhI ghere rahate hai aura cAhe ve 21/= yA 31/--- apita kara sakate haiN|" unhoMne vahA~ bhI apanI yaza-pratiSThA kAyama rakhanA cAhate hai, yaha bhI likhA hai ki unhoMne "jo bAteM likhI aura kahI haiM Akhira kyo na ho? ve bhI to unhI svArthI mAnavo meM se ve sunI haI nahI, Akho dekhI haiM ata: sUrya kI dhUpa kI taraha haiM, jinheM mAnava saMvodhana dete bhI lajjA AtI hai| bhalA, satya hai" ve likhate haiM hamAre kucha mAnya vidvAn ina saba kahA~ kA nyAya hai ki loga amAnavIya kRtya karate rahe, bAtoM ko anadekhI karane ke pakSa meM haiM, ve upagahana para to mAnyoM aura pUjyoM ko girAne ke sAdhana juTAte rahe aura jora dete hai kintu na jAne kyo, sthitikaraNa ke lie mAnava kahalAeM ? prayatnazIla nahIM hote|'
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30, varSa 40, ki.. anekAnta hama ukta patra kA nambA-caur3A kA uttara nite? Age kI pIr3hiyA~ avazya hI apanA muMha chipA apane ko hamane to unase sAdhAraNa nivedana kara diyA ki-Azcarya jaina likhanA taka banda kara deMgI, aisI sambhAvanA hai / paDitoM hai ki Apa aba abhI bhI aise logoM ko mAnya-vidvAnoM jaise aura tyAgiyoM ko hI yaha zreya prApta hai, jisake kAraNa Aja saMbodhita kara rahe haiM, jaba ki ve aise kRtya karake na mAnya dharmakSetra me sAdhAraNa se sAdhAraNa vyakti bhI sareAma sira rahe aura nA hI vidvAn / yadi ve mAnya-vidvAn hote to uThAkara 'jaina dharma kI jaya' bolatA najara AtA hai| sthitikaraNa ke lie prayatnazIla hote| para, hote kaise? varanAzAyada sthitikaraNa me unakI dakSiNA aura candA-cidA ke hameM vaha mamaya bhI yAda hai aura dekhA hai-jaba janiyoM mArga kI prati ho jAtI hogI,-avazya hI ve arthI hoNge| ko sare-Ama nAstika kahA jAtA thA aura bAta-bAta me muni ke mUni pada me sthitikaraNa hone para mani unako lalakArA jAtA thA ki ve grAne dharma ke siddhAntoM kI dakSiNA aura unake candA-ciTThA me kaise sahAyI ho skte| pramANikatA siddha kreN| aura jainI the, ki apane ko paga-paga astu ! ukta bAteM dharma-rakSA meM kahA~ taka samartha ho sakatI hai? para sahamA-sahamA jaisA mahasUsa karate the -nirAza hote the| jarA socie ! aisa meM paMDito ke eka saMgaThana kI hI sUjha-bUma aura himmata thI, jisane apane svArthoM ko tAka meM rakha jagaha-jagaha 2. vidvAnoM ko rakSA aura vRddhi : zAstrArtha karake dharma kA udyota kiyA aura jainiyo ko caina paMDita aura masAlacI, ye samAna jagamAMhiM / kI sA~sa lene ke yogya banAyA / yadi sabUta lenA hai to aurata ko deM cA~danA, Apa aMdhere mA~hi / / ' pUchie-paraloka pe jAkara sva0 pa0 maMgalasena jI vedaukta dohA hame kisI ne likhA hai| hame satoSa hai ki vidyA-vizArada se, pa0 rAjendrakumAra jaina se, pa0 kisI ne to vAstavikatA ko smjhaa| varanA, idhara to anitakumAra zAstrI se, pa0 tulasIrAma jI kAvyatIrtha se nimna dohe kA anusaraNa karane vAle hI adhika saMkhyA meM pa. cainasukhadAsa nyAyatIrtha se aura vIdhUpurA-iTAvA ke dikhate haiM bra kuMvara digvijaya siMha jI Adi se aura madhyaloka meM 'kari phunela ko Acamana, moTho kahata sarAhi / ' jAkara pUchie -di. jaina sagha mathurA kI phAyaloM se (yadi aura taba hama socate hai-- ho to) ki kaise samaya para paDito ne dharma-rakSA aura prabhAvanA 're gandhI mati-adha tU atara dikhAvata kAhi / ' ke lie kyA kiyA? sva. guruvarya pa0 gopAla dAma varayA hAM, yaha bilkula ThIka hI to hai ki masAlacI aura va sva0pa0 makkhanalAla jI murainA se bhI jAkara pUchie / saccA pati dono ko udAratA kI samatA nahI - dono hI jaba vizvanAtha nagarI kAzI me jaina-grantho kA sare Ama sva-lAma na lekara dUsaroM ko lAbhAnvita karane meM apanA apamAna hotA thA, taba paDita-tyAgiyo ne kyA kiyA, aura Athito kA pUrA jIvana taka bevasI aura bhaTakana me unhone kame jaina Agama kI rakSA aura mahattA-prakAza kA gujAra dete haiM aura phira bhI unhe bhatsnA ke sivAya kucha mArga kholA ? yaha pUchanA ho to svarga me jAkara pUchie nahI miltaa| saca bhI hai, jaba ve mati-adha gaMdhI kI bhAMti pU0 kSa0 pa. gaNezaprasAda jI varNI, bAbA bhAgIratha jo apano jJAna-rUpI gandha anADiyo meM bAMTate phireM, taba natIjA varNI se aura pUchie vahA~ ke bAda ke kAryakartA bra0sItala prasAda to yahI honA thaa| jI se| ki kaise ina sabane vahA~ vidyA ke adhyayana ke lie hamane kisI se kahA thA ki jisa dina samAja ke bIca 'syAdvAda mahAvidyAlaya kholA? sa paMDita aura tyAgI uTha jAeMga (paDita to prAyaH uTha rahe hama phira likha rahe haiM ki-apane zrAvaka pada kI haiM aura tyAgiyo ko kucha zrAvaka uThAne ke javaradasta garimA rakhie, tyAgiyo ko parigraha ke cakkara me na pha~sAie prayatna me haiM) usa dina samAja ko koI nahI pUchegA / Aja aura unake nAma para nAjAyaja lAbha bhI na utthaai|| phira, jo loga gavaM se apane ko jaina ghoSita kara rahe haiM, unakI vaha lAbha yaza sabadhI ho yA artha-sabadhI hI kyoM na ho?
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA socie donoM hI lAbhoM ke lobha kA tyAga krie| vidvAno kI likhane kI AvazyakatA nahI aura ise loga jAnate bhI vRddhi aura rakSA karie, tyAgiyo kA sthitikaraNa karie hoM, zAyada unameM ci.tA bhI vyApta ho ki kaise aura kisa aura jo zuddha hai unheM zuddha rahane dIjie aura nimna dohe ke prakAra torthakSetra Aja dharma kSetra ke rUpa meM surakSita raha viSaya me gaharAI se socie, jarA ThaNDe dila se sakege? kucha tIrthoM para to pikanika naise ve saba sAdhana taka 'paMDita aura masAlacI ye samAna jaga-mAhi / milane lage hai jo dharma se sarvathA vara aura rAga-raMga kI ora aurana ko deM cA~danA Apa aMdhere mA~hi / / ' AkarSita karane vAle hai| jaise rAga-raMga ke bIDiyo kaisiTa, philma, TI. vI0 Adi / jahA~ usa kAla meM muniyoM ne 3. tIrtha-kSetra rakSA : tapasyA karake-parIpaha sahakara aura zrAvakoM ne ghara se alpatIrtha dharma ko kahate hai ora dharma hai vItarAgatA va kAla kI virati lekara vrata upavAsa, pUjA-pATha, dharma dhyAna aparigraharUpa / aura kSetra sthAna ko kahate hai jo hai parigraha kara tIrtha aura kSetra kI rakSA kI vahAM Aja loga kSetra para kA eka bhed| kaisA bejoDa jor3a da tIrtha aura kSetra kA? jAkara kUlara, hITara, phri| eyara kaNDIzanDa kamare aura aise bejoDa jor3a kA jor3a biThAnA bar3I himmata kA kAma gRhasthI ke na jAne kauna-kauna se sAsArika sukha sajone me hai aura tIrthakaro ne ise biThAyA--kSetra ko bhI tIrtha rUpa lage hai ? aise me kaise hogI tIrtha-rakSA yA kaise hogI tIrthakara diyA bhUmi bhI dharmarUpa meM pUjA ko prApta huI / kSatra kSetra rakSA ? yaha TeDhA prazna hai| hA~, aise meM yaha to ho deva bhI logo ko tIrtharUpa me anubhUta hue-vahA~ jAkara unake sakatA hai ki hama parigrahI loga -parigrahI nAma sArthaka bhAva bhI badalane lge| ThIka hI hai-vaha candana hI kyA karane ke lie yena-kena prakAreNa kSetra (bhUmi) kI svajo apanI bAsa se anyo ko suvAsita na kare ? varanA, svAmitva hetu-rakSA kara sake, para dharma rakSA to ukta tattva-dRSTi se to yaha kArya azakya aura asabhava hI thA- sabhI parigraha me mamatva chor3e binA, parigraha parimANa kie dharma aura parigraha (kSetra) ko eka sAtha biThAnA, jo binA sarvathA asabhava hI hai| jabaki loga parigraha tIrthakaro ne kiyaa| chor3anA to dUra-parigraha-parimANa (vaha bhI thor3e dina kA jaba arse se logo ne tIrthakSetro ko rakSA kI bAMga dI bhI) karane ko bhI taiyAra nhii| aise meM hamArI dRSTi me to hai aura Aja yaha kArya joro para hai, taba ukta sthiti meM mamatva chor3e binA dharmarakSita nahI aura dharma kI arakSA hame AcArya samantabhadra kA 'na dharmo dhArmikavinA' yAda A / me dharmakSetra kI saccI rakSA nahI-kSetra rUpI,(parigraha) kI hai| bhalA dharmAtmAo ke binA dharma kahA~ surakSita rahA rakSA bhane hI ho jAya--artha sacaya bhale hI ho jaay| hai? dharmarUpa tIrthakara, kSetro ko dharmarUpa banA sake, sabhI jAnate haiM ki kSetro ko tIrtharUpa pradAna karane kA paraparita muni-zrAvaka tIrtha aura kSetroM kI rakSA meM samartha mUla zreya vItarAgatA kI mUrti pUjya tIrthaMkaroM va muniyoM ko hae, para, Aja to ina dono zreNiyo me hA AcAra-vicAra rahA hai--unhoMne tyAga-tapa se bhUmi ko pavitra kiyA; use dono bhA~ti hAsa hai, taba dharma aura kSetro kI rakSA kaise tIrtha kSetra bnaayaa| Aja jaba vItarAga deva kA abhAva hai hogI? yaha gambhIra prazna bana gayA hai| hamArA khyAla to taba hamArI A~khe munigaNa kI ora hI nihAra rahI haiM ki aisA hai ki hama sasAriyo ke svabhAvata parigrahI hona se jisa kArya ko Aja kevala lakSmI ke bala para saMpanna karAne hamArI dRSTi bhI mAtra parigraha (bhUmi) para hI kedrita raha gaI kI ceSTAeM kI jA rahI haiM, usa kArya kI saMpannatA munigaraNa hai aura usI ke lie hama prabhUta dhana-sagraha meM lage haiN| dvArA uhaja-sAdhya hai / ina kSetro para munigaNa ko (jaisA ki phalataH- hama dharma se mukhamor3a mAtra kSetra (bhUmi-bhavana) kI unheM cAhanA bhI cAhie) zaharI dUSita kolAhala se dUrarakSA hetu udyamazIla hai aura yena-kena prakAreNa use hI sva- ApAdhApI se dUra --nirjana ekAnta me svayaM kI Atmakabje meM rakhanA cAhate hai aura usa tIrtha--dharma ko bhala sAdhanA milegI aura kSetra bhI tIrtha bane raha skeNge| yataHrahe haiM jisake kAraNa kSetra, tIrtha kSetra kahalAe / hamArI dRSTi meM tIrtha rakSA meM prabhUna dravya kI apekSA vahA~
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32, barSa 40, ki01 aise ni:spRhI Atma-sAdhako kI sadAkAla upasthiti apekSita mila skegaa| hamane dekhA-logoM meM Aja AviSkAroM se hai, jinake parama-pUta cAritra se cAro ora dharma tIrtha surakSita lAbha lene kA moha itanA bar3ha gayA hai ki ve sva-lAbha ke ho sakeM aura yAtrIgaNa bhI unakI vairAgyamayI mUrti va divya lie sAdhu ko bhI AviSkAroM kI ora khIMcane meM lage vANI se lAmAnvita ho skeN| isa upAya meM tIrtha aura kSetra haiM-kahIM mAika kahI kaisiTa aura kahI vIDiyo, Tepa ko cAritrarUpI Thosa srota hoge jabaki lakSmI kI prAmA- Adi : soce, inase sAdhu ko sva-lAbha hai yA parAyoM kA NikatA kI gAraNTI nhiiN| kauna jAne, kaba, kahAM, aura cakkara ? / kisake dvArA, kisa prakAra se upAjita lakSmI kA upayoga usa dina kI ghaTanA hai, jaba sthAnIya madira me eka tIrtha ko utanA na ubAra sake ? hamAre sabhI dhArmika bhAvanA dopahara meM eka vRddha AcAryazrI pravacana kara rahe the| eka vAle choTe-bar3e sabhI lakSmIpati bhI isa tathya ko svIkAra sajjana bole - paDita jI, mahArAja jaise vRddha hai vaise hI karate hoge aura yadA-kadA zAstro me paDhate-sunate bhI hoge jJAnaprabuddha hai-- pUrA AdhyAtmika bolate hai, hRdaya gadgad ho ki vItarAga mArga meM lakSmI bhalI nhiiN| jAtA hai| para, inake dAta na hone se vANI spaSTa nahI hamArI bhAvanA hai ki hamAre jIvita tIrtha --muni- nikalatI (jaisA mahArAja bhI bAra-bAra kaha rahe the) jisase tyAgIgaNa ghane-janasakula nagaro, koThiyo ke dikha-dikhAve se logo ke palle adhika kucha nahI pdd'taa| yadi zrotAo ke mukha mor3a, ina kSetroM kI ora bddh'e| zrAvaka unakI tapasyA kalyANa ke lie inake dAMta banavA die jAyeM to bANI ke sAdhana juTAeM ora tyAgiyo ko apanI ora na khIca, spaSTa nikalegI aura logo ko danta-AviSkAra-upayoga una kSetro para jAkara unakI vAdanA-pUjA-arcA kreN| isa ke phala-svarUpa adhika lAbha bhI ho skegaa| unhone yaha bhI prakAra tIrtha aura kSetra dono sahaja surakSita raha sakege aura kahA--- mahArAja, pravacana ke samaya mAika kI bhAMti, dAto yaha bhI caritArtha hogA ki jaina dharma meM bhagavAna nahI Ate kA upayoga kare aura bAda meM nikAla de| inameM mamatva na apitu bhakta hI unake caraNo me nata hone-dUra-dUra taka karane se mahArAja me parigraha-doSa kI to bAta hI nahIM jAte hai| uThatI, aisA to ve upakAra ke lie hI karege? ___ aba jarA Aie, kevala kSetra-rakSA kI bAta pr| hamane sira dhunA ki logo ko kyA ho rahA hai ? ve bhalA, jaba kSetra (sthAna) hI na rahegA to dharma kahA rahegA? apane svArtha meM sAdhu me bhI kaisI-kaisI apekSAe~ rakhane meM Akhira, sthAna to cAhie ho| so hame kSetra-rakSA karane lage hai| kadAcita AviSkAro se adhika aura tvarita lAbha me inkAra nahI-kisane kahA ise na kare ? hama to kSetra lene ke lie se loga sAdhU ko T.V. aura citrapaTo ke kI rakSA kA lopa nahI kara rahe haiN| loga jo rakSA kara rahe sTezanoM taka bhI khIca le jAe~ taba bhI Azcarya nahI / haiM sUjha-bUjha se kara rahe hai, acchA kara rahe haiM, dharma ke lie kyoMki Aja ke AviSkAro meM ye dono sarvAdhika AkarSaka sthAna surakSita kara rahe hai| aura tvarita pracAra ke sAdhana hai| hamane socA-svArtha kI para, yaha surakSA tabhI saphala hai jaba ve sthAna tIrtha raha pati me svArthI kyA kucha nahI kara sakatA? jo na kare skeN| ukta viSaya meM Apa kyA socate hai ? jarA socie ! vahI thor3A hai| ThIka hI hai ki4. prAviSkAroM kA upayoga kahA~ ? 'svArthI doSa na pazyati / hama sadhu ko sAdhu pAnakara cala rahe hai, kucha logoM kI hamArA aba taka kA anubhava to yaha hai ki AviSkAro bhauti unheM pracAraka yA sAMsArika pralobhano meM aDiga rahane ke prayogo ke kAraNa se hI adhikAMza sAdhu aparigraharUpa vAle tIrthakara mAna kara nahI cala rhe| hamArA lakSya sAdhu- sAdhutva kI lIka se kaTakara pracAraka mAtra banakara raha gae maryAdA kI rakSA hai- apanI svArtha-sAdhanA me unheM Adhunika hai-kucha janatA ke lie aura kucha khyAti-lAbha aura yazaAviSkAra kI ora khIcanA nhii| yadi sAdhu me sAdhutva pratiSThA ke lie| aura yaha saba doSa hai una zrAvakoM kA, jo surakSita hogA to unase 'avAgvapuSA' bhI dharma kA pATha sAdhu-caryA kI upekSA kara apane lAbhamAtra meM sAdhuoM ko
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika sAdhana juTAte rahe haiM / anyathA sAdhu apane kalyANa paryAya-siddha avasthA meM biThA diyA gayA hai, ise hama likha ke lie banA jAtA hai, yA mAtra dUsaroM ke uddhAra meM apanA cuke hai| hamArI dRSTi me mUlata:-zuddha jJAna-darzana upayoga sarvasva khone ke lie ? jarA socie ! nahIM haiM, apitu ye donoM kSayopazamAvasthA meM, nimittAntaroM kI upalabdhi meM, caitanyAnavidhAyI pariNAmarUpa upayoga kI 5. siddhoM meM upayoga : eka bhrAnti ? utpatti me kAraNa hai---'ubhayanimittavazAtpadyamAnazcaMtanyAjaba jIva kA lakSaNa upayoga hai, taba upayoga kyA hai ? navidhAyipariNAma upayogaH' (dekhie : imI aMka meM ise socie aura usase nirNaya kIjie ki loka paramparA meM prasiddhi ko prApta 'jIvatattva' kahane kA vyavahAra sasAra taka hI sImita hai yA audayika bhAvajanya usa 'jIvatva' kI hameM upayoga kA eka lakSaNa aura bhI milA haipahuMca mokSa me bho hai ? hamArI daSTi se to upayoga ke 'uvajogoNAma kohAdi-kasAehi saha jIvassa saMpajogo, lakSaNa ke mokSa meM upalabdha na hone se bhI AcArya ne siddho krodhAdi kaSAyo ke sAtha jIva ke samprayoga hone ko ko jIva-saMjJA se bAhara rakhA ho aura 'siddhA Na jIvA' upayoga kahate hai|-jydhvlaa0 (dekheM : kasAyapAhuDa sutta, kahA ho taba bhI Azcarya nhii| kalakattA, peja 576) isa ukta lakSaNa ke prakAza meM siddho loka me zuddha-jJAna-darzana-mAtra ko upayoga mAnane kI ko upayogasvabhAvI jIva sajJA me rakhane ke lie unameM zAyada eka bhrAnti rahI hai-sAdhAraNata. kisI se pUcho, kaSAyo kA prAdurbhAva mAne yA mAnya AcArya vIrasena upayoga kyA hai ? vaha turanta javAba degA-jJAna-darzana svAmI ke tathyapUrNa kathana 'siddhA Na jIvA' ko tathya mAne ? upayoga hai| isI bhrAnti ke kAraNa sasAra-prasiddha jIva- jarA socie ! tattva (cetana kI vaibhAvika paryAya) ko cetana kI zuddha -sampAdaka uttharai jANa jaro royaggI jA raNa DahaI deha uDi / iMdiya balaM na viyalai tAva tuma kuNa hi appahiyaM // -jaba taka terA bur3hApA nahIM AtA hai aura jaba taka roga rUpI agni deharUpI jhopar3o ko nahIM jalAtI hai tathA indriyoM kA bala nahIM ghaTatA hai taba taka tuma AtmA kA hita-sAdhana kro| jo pAvamohidamado liga ghettUraNa jiraNavariMdANaM / uvahasai ligimAvaM ligiSu ca nAradaH liMgI / -jo pApamohita buddhi vAlA tIrthakaro kA digambara rUpa dhAraNa karake bho liMgipane kI hasI karatA hai arthAt khoTo kriyAe~ karatA hai vaha ligiyoM meM nArada ke samAna liga dhAraNa karane vAlA hai| sammUhadi rakvedi ya aTTa jhAedi bahupayatteNa / so pAvamohidamadI tirikkhajoraNI raga so samaNo / --jo zramaNa veSa dhAraNa karake bahuta prayatna se parigraha kA saMcaya karatA hai, usakI rakSA karatA hai, usake lie ArtadhyAna karatA hai, vaha mUchita-(moha) buddhi tiyaM ca yoni hai arthAt pazu ke samAna ajJAnI hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra svAmI samantabhadra kA gRhasyAcAra viSayaka matyuttama prAcIna grantha, mustAra zrI jugalakizora : jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya dhora gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda prazasti saMgraha, bhAga 1 saMskRta aura prAkRta ke 171 prakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita pUrva saMgraha upayogI 11 pariziSTo dhora paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa viSayaka sAhityaparicayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / gamya-prazasti saMgraha bhAga 2 apabhraMza ke 122 prakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda zAstrI / sajilda / I samAtintra aura iSTopadeza madhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha zrI rAjakRSNa jana : ... 15-00 5-50 2-00 pAya- bIpikA : mA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA0 darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa0 anu0 / 10.00 jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza pRSTha saMkhyA 74, sajilya 9.00 kasAyapAhuDasula : mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhAnta-zAstrI | upayogI pariziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda jaMna nibandha-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAnazataka (dhyAnastava sahita ) saMpAdaka paM0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAvasiMha sobiyA Per set Jaina Bibliography Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942 ) 'siddhA ga jovA' : (citana ke AyAma) zrI padmacandra zAstrI vArSika saM0 pa0 bAlacanda siddhAnta zAstra pratyeka bhAga 400 : nalakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga zrI padmavandra zAstrI, bahucacita sAta viSayo para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita mUla jaina saMskRti aparigraha zrI padmacandra zAstrI ... 6-00 AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 30 mUlya : 6) ru0, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / 2500 7.00 12-00 5000 2-00 2-00 600-00 manana mAtra sampAdaka parAmarza maNDala DA0 jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaMna, sampAdaka zrI padmacandra zAstra prakAzaka - bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie, gItA priMTiMga ejensI, DI0 105, nyUsIlamapura, dillI- 53 se musi
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 40 : ki0 2 vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta ( patra-pravartaka : zrAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') isa aMka meM krama viSaya 1. cira- lagna - DA0 ku0 savitA jaina 2. jaina bibiliyorophI : --DA0 jyoti prasAda jaina 3. uddiSTa AhAra- zrI bAbUlAla jaina 4. do zAstrIya prasaMga : - pU0 muni zrI zrutasAgara mahArAja 5. zubhopayoga kA svarUpa - zrI narendrakumAra jaina 6. rela kI jaina pratimA - DA0 pradIpa zAligrAma 7. mUlAcAra aura usakI AcAra-vRti zrI paM0 bAlacandra siddhAntazAstrI 8. AcArya hamAre kundakunda - zrI sureza sarala 2. adyAvadhi aprakAzita durlabha grantha - sammaijiNacariu pro0 DA0 rAjArAma jaina 10. samantabhadra svAmI kA zrAyurvedagraMtha kartRtva - zrI rAjakumAra jaina vaidha AyurvedAcArya 11. jarA socie : 12. bhAvanAMjali pR0 1 2 4 5 7 8 8 18 14 25 31 sampAdakIya AvaraNa pR0 2 apraila-jUna 1987 prakAzaka : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana samIcIna dharmazAstra : svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, sajilda / namra-prazasti saMgraha, bhAga 1: saskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA magalAcaraNa sahita prapUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura pa.paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... nAmya-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraza ke 122 praprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana pranthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sajilda / 15.00 samASitantra pora iSTopadeza : adhyAtmakRti, paM. paramAnanda zAstrI ko hindI TokA sahita bavaNabelagola aura dakSiNa ke ghagya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... nyAya-bIpikA : pA0 abhinava dharmabhUSaNa kI kRti kA pro0 DA. darabArIlAlajI nyAyAcArya dvArA sa. anu0| 1.... jaina sAhitya pora itihAsa para vizava prakAza : pRSTha sakhyA 74, sajilda / kasAyapAhassusa : mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI sidaant-shaastrii| upayogI pariziSTo mora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| pUSTa kAgaja maura kapar3e ko pakkI jilda / 25.. jaMga nibamba-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA : zrI varayAvasiMha soSiyA maina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM): sa050 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI panacandra zAstrI, bahucacita sAta viSayo para zAstrIya pramANayukta tarkapUrNa vivecana / prAkkathana : siddhAntAcArya zrI kailAzacandra zAstrI dvArA likhita mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI pacandra zAstrI 2.. Jaina Bibliography . Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 'sikhA e jIvA' : (citana ke AyAma) zrI papacandra zAstrI ... manana mAtra AjIvana sarasyatA zulka : 101.00 10 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAvaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / sampAdaka parAmarza maNDala jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka thI papacandra zAstra prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie, gItA priTiMga ejensI, DI0.105, nyUsIlamapura, dillI-53 se mudrita )
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ baura sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') apraila-jUna 1987 varSa 40 ki02 krama isa aMka meM viSaya 1. cira-lagna-DA0 ku. savitA jaina 2. jaina bibiliyogrephI: __--DA. jyoti prasAda jaina 3. uddiSTa AhAra-zrI bAbUlAla jaina 4. do zAstrIya prasaMga : -pU. muni zrI zrutasAgara mahArAja 5. zubhopayoga kA svarUpa -zrI narendrakumAra jaina 6. rela kI jaina pratimA-DA0 pradIpa zAligrAma 7. mUlAcAra aura usakI AcAra-vRtti -zrI paM0 bAlacandra siddhAntazAstrI 8. AcArya hamAre kundakunda-zrI sureza sarala 1. adyAvadhi aprakAzita durlabha grantha-sammai. jiNacariu-pro0 DA. rAjArAma jaina 10. samantabhadra svAmI kA AyurvedagraMtha kartRtva --zrI rAjakumAra jaina vaidya AyurvedAcArya 11. jarA socie : -sampAdakIya 12. bhAvanAMjali AvaraNa pR0 25 prakAzaka : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvanAMjali samyak zraddhApUrvaka dI gaI aMjali zraddhAMjali hotI hai aura vaha hotI hai guNoM meM mAnyoM - pUjyoM ko, kucha viziSTa AtmAoM ko| hama nahIM jAnate ki Aja ke zraddhAMjali-samarpaNa samAroha kisa mApa meM hote haiM aura kinako aura kaise hote haiM ? kyA Aja zraddhAMjali samarpaNa eka sarala, sarvasAdhAraNa tarIkA nahIM bana cukA hai ? jo hara kSetra meM hara sAdhAraNa vyakti dvArA hara sAdhAraNa se sAdhAraNa ke lie bhI apanAyA jA rahA hai-khAnApUrti ke sivAya isakA anya mahattva nahIM / hama socate haiM - parama digambara zramaNa gurujana sAdhAraNa hastiyoM se bahuta U~ce aura utkRSTa haiMmokSamArga ke pathika haiN| unakI gati - jinake lie unhoMne dIkSA lI hotI hai, ratnatraya kI pUrNatA ke binA nahIM, unheM mokSa prApta karanA hI cAhie aura mokSa kA sIdhA sA upAya hai ratnatraya kI pUrNatA yAnI 'samyagdarzana jJAnacAritrANi mokSamArgaH / ' samyak zraddhA mokSamArga kI prathama sIr3hI hai aura hamArI samajha se zramaNa usa para zramaNatva dhAraNa kAla se hI ArUr3ha ho baiThe hote haiM / yataH - binA zraddhA ke lI gaI dIkSA ko dIkSA hI kaise kahA jAtA hai ? aise meM zramaNa ko korI zraddhAMjali bheMTa kara unake prati zraddhA mAtra kI bhAvanA prakaTa kara, hama zramaNa ko prathama sIr3hI para hI rahane kI bhAvanA bhAe~ yA zramaNa ke jJAna cAritra kI pUrNatA kI bhAvanA bhI bhAe~ ? hamArI samajha se to zramaNa ke prati ratnatraya bhAvanAMjali samarpaNa kI bhAvanA hI adhika upayukta aura kAryakArI hai, vahI mokSamArga meM prazasta hai / 1 gata dinoM do pUjya zramaNAcAryoM kI samAdhi huI / eka the- AcArya zrI zAntisAgara paTTa ke paramparita paTTAcArya pUjya zrIdharmasAgarajI mahArAja - sarala, zAnta, nirbhIka siMhavRtti AcArya / aura dUsare - Aja ke netRtva pramukha, vizvadharma pracAraka, elAcArya ( aba AcArya ratna) zrI vidyAnanda mahArAja ke parama guru aura aneka granthoM ke vyAkhyAtA, dharmaprabhAvaka AcArya zrI dezabhUSaNa mahArAja kothalI / donoM hI vartamAna yugIna pracalita zramaNa paramparA ke bejor3a ratna the- donoM ne sva zaktyanusAra di0 paramparAoM ko jIvita rakhA / phalataH '' samasta sampAdaka maMDala 'anekAnta' aura vIra sevA maMdira ke adhikArI, sadasyagaNa AcArya-dvaya ko ratnatraya bhAvanAMjali samarpaNa karate hue divaMgata AtmAoM meM natamastaka haiN| AcAryadvaya ratnatraya kI pUrNatA ko prApta kareM aisI hamArI bhAvanA hai / AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 60 vArSika mUlya : 6) ru0, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise - sampAdaka vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho / patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 40 kiraNa 2 grom m anekA paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra - nirvANa savat 2513, vi0 saM0 2044 { "cira- lagna" Aja kyoM mama prANa bAje, sudhiyoM meM samyaktva sAje / vItarAgI bana ke sAjUM, Aja maiM zRMgAra apanA // nirveda kI meMhadI racAU~, saMvega kI biMdiyA sajAU~ / namana meM paramAtma se cira lagna kA lekara ke sapanA || jJAna kA kAjala lagAU~, nirmoha kA TIkA sajAU~ / samadarzitA kI cUnarI se ghUMghaTA nikAlUM Aja apanA // nava tattva ke sindUra se maiM, Aja apanI mA~ga bhara lUM / svayaM ko karane kA kara lU~ Aja meM sAkAra sapanA // saMvara kA maMDapa tAna kara lU~ nirjarA ke sAtha phere / brahmacarya ke sAtha kheleM sakhi Aja ke dina mai kaMganA // uttama kSamA tapa Adi ke AbhUSaNoM ko dhAra ke / AkiMcanya kI DolI meM car3hakara kara calUM prasthAna apanA // bhakti rasa meM DUba kara para se vidA ke gIta gAU~ / nija bhAva ke sAhacarya kA dekhUM sakhi dina rAta sapanA // aSTa sakhiyoM se vidA lUM, cAra bahanoM ko bhulA dU~ / zubha karma kA saMsAra taja kara zuddhatva ko jAnU maiM apanA // rAga ke upahAra taja dUM, midhyAtva ko muDakara na dekhUM / siddhatva ko pAne kA hI dina rAta dekhUM eka sapanA // virati kA Asana bichA kara dhyAna kI maiM lo jalAU~ / ratnatraya ke dIpakoM se jagamagA laM mana maiM apanA // apraila-jUna 1687 -DA0 ku0 savitA jaina, 7/35 dariyAgaMja, dillI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina bibaliyographI DA. jyoti prasAda jaina Adhunika yuga meM vizeSajJatA para bala diyA jAne lagA hai prakAzanoM meM jaina-dharma-saMskRti-sAhitya-kalA-purAtattvaevaM zodha khoja ko vizvavidyAlayI stara para pI0eca0DI0, itihAsa tathA jina dharma ke anuyAyiyo ke viSaya meM DI. liTa0 Adi upAdhiyoM ke lie suvyavasthita rUpa se eva anaginata ullekha prApta hai| vartamAna zatI ke Arambha se suyogya nirdezana meM taiyAra kie jAne vAle zodha prabandhoM ne to aise prakAzanoM evaM sadoM meM drutavega se pragati huI hai| prabhUta vistAra evaM vyApakatA pradAna kara dI hai / isa kArya ke pariNAmasvarUpa prAcyavidyA ke antargata bhAratIya vidyA ke lie purAtana prakAzita va aprakAzita sAhitya, AlekhoM, eka ati mahattvapUrNa aMga evaM vibhAga ke rUpa meM janavidyA zilAlekhoM Adi kA nirIkSaNa, parIkSaNa, adhyayana to (janAlAjI) kA svatantra astitva sunizcita huA, aura Avazyaka hai hI, kintu aisI apekSita sAmagrI sarvatra athavA jaina saMdarbha granthoM yA koSoM kI AvazyakatA bhI adhikAdhika sahaja sulabha nahI hotii| zodhArthI ko usakI jAnakArI sAdhAthA kA usakI jAnakArI anubhava kI jAne lagI, jisakI pUrti ke lie aneka vidvAna bhI bahadhA nahIM ho paatii| aisI sthiti meM vibhinna prakAra evaM sasthAe salagna huii| ke saMdarbha grantha bar3e sahAyaka hote hai| zAstra bhaDAro kI jahAM taka pAzcAtya bhASAo ke jaina sadarbha koza kA grantha-sUciyA~, prakAzita sAhitya kI sadarbha sUciyA~ prazna hai, sarvaprathama phrAnsIsI prAcyavida DA0 e0 giranATa (vibaliyo prephI), vizvakoza, vyaktikoza, bhaugolika yA ne 1906-6 I0 me apane tIna nibandha jaina bibaliyo grephI sthalakoza, zilAlekha saMgraha, viSaya vizeSa sambandhI koza, evaM epIgrephI para prakAzita kraae| tadanantara dillI pAribhASika zabdAtha koza, vizeSArthaka koza, vividha / nivAsI rAyabahAdura pArasadAsa ne 'jaina bibaliyographI na0 anukramaNikAeM Adi aise sadarbha granthoM kA gata lagabhaga eka 1 prakAzita kI, aura 1945 I0 me sva0 bA0 choTelAla sau varSoM meM paryApta saMkhyA meM nirmANahaA hai, aura ho rahA ho bhI niliyographI' kA prathama saskaraNa prakAzita kiyA, jisameM giranATa Adi dvArA pradatta pUrvavartI gata lagabhaga 200 varSoM meM dezI-videzI prAcyavido saMdarbha-mucanoM kA samAveza karate hae, 1925 I0 paryanta ke eva bhAratIya vidyA vizAradoM kA dhyAna jaina sAhitya evaM prakAzanoM meM prApta sadoM ko sammilita kiyA gayA thaa| saMskRti kI ora uttarottara adhikAdhika AkRSTa hotA tadttarakAlIna sandarbho ke sakalana bhI vaha karate-karAte rahe, AyA hai| jaina zAstra bhaDAroM me saMrakSita hastalikhita aura 1966 I0 me unhone 1960 I0 paryanta ke prAyaH grantho kA bahubhAga bhI mudrita prakAzita ho gayA hai| aneka sAsta sandoM kA sakalana kArya pUrA kara liyA thaa| mahattvapUrNa granthoM ke to samIkSAtmaka vistRta prastAvanAo darbhAgya se usI varSa unakA svargavAsa ho jAne se grantha kA sahita susaMpAdita starIya saMskaraNa bhI prakAzita ho cuke prakAzana sthagita mA ho gyaa| antataH unake paramasnehI haiN| bhAratIya bhASAoM meM una para alaga se samIkSAtmaka sva0 sAha zAnti prasAda jI ke Arthika sahayoga eva preraNA eSa tulanAtmaka adhyayana, gaveSaNAe, vivecanAe bhI huI hai| se vIra sevA maMdira dillI ne 1982 I0 me ise do jildoM inake atirikta agrejI, jarmana, phrAMsIsI, itAvalI, rUsI meM vibhAjita, lagabhaga do hajAra pRSTho ke vizAla jaina Adi vibhinna pAzcAtya bhASAoM meM bhI prakAzita zodha sadarbha koza kA samucita prakAzana kara diyaa| bar3A AkAra, nibandho, lekhoM, sarvekSaNoM, ripoTo, pustakoM Adi vividha uttama kAgaja, svaccha mudraNa evaM puSTa jilda vAlI bA0
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaMgalI choTelAla jI jaina kI bibaliyo grephI kA yaha saMzodhita parivaddhita saskaraNa jainAdhyayana ke asmutsAhI preraka evaM protsAhaka sva0 bAbUjI kA sajIva smaraNa hai| bhAratIya vidyA ke kisI bhI aga para vizeSAdhyayana yA zodha khoja karane vAloM ke lie jaina sadarbhoM kA upayoga Aja anivArya sA bana gayA hai| jaina vidyA ke anusadhitsuoM ke lie to isakI AvazyakatA mahattva evaM upayogitA asadigdha hai| grantha kA mUlya tIna sau rupaye hai, jo usakI lAgata eva upAdeyatA ko dekhate hue kucha adhika nahIM hai / yo prastuta prakAzana meM mudraNa kI bhI katipaya azuddhiyA~ raha gaI hai| vibhinna prakAra kI anya kaI truTiyA~, doSa eva kamiyA~ bhI raha gaI pratIta ho sanatI hai kintu sabase bar3I AvazyakatA hai upayukta iDeksa yA anukramaNikA kI jisake kAraNa granthagata adhikAMza sadarbhoM vyakti, prakAzana Adi ke viSaya me apekSita sadarbha yA sadarbhoM ko pA lenA sahaja sugama ho ske| abhI isa miliyoko ke pUre do hajAra pRSThoM ko palaTane para hI abhISTa sUcana pAya yA ekatra kie jA sakate hai / isa sandarbha koza kA azArtha banAne ke lie kama se kama tIna anukramaNikAoM kA prakAzana Avazyaka hai (1) pranyAnukramaNikA, jisame granthagata samasta pustako, patrikAo, mAleko Adi kA iMDeksa ho (2) lekhAnukramaNikA, jisame prathamata sandarbhoM ; ke lekhako, sapAdakoM Adi kA iDeksa ho; aura (3) sAmAnya nAmAnukramaNikA, jisame granthagata vibhinna sadarbhoM me prApta samasta vyaktinAmo, sthalAdi nAmo anya vyaktivAcaka saMjJAoM kA iDeksa ho / vaise grantha kI tIsarI jilda ke rUpa me aisA eka iDeksa prakAzita karane kI yojanA prAraMbha se hI thI, kintu katipaya aparihArya kAraNo se vaha abhI saMbhava nahI ho sakA / eka jaina vidyArasika jaina manISI kI sAdhika tIna dazakoM kI svAntaH sukhAya sAdhanA evaM prayAsa dvArA nirmita aura aura unhI se saMrakSita sampoSita vIra sevA maMdira dillI jaisI pratiSThita sAhityika jaina saMsthA dvArA prakAzita isa saMdarbha grantha kA yaha adhUrApana khaTakane vAlA hai| hame AzA hai ki ukta saMsthA ke padAdhikArI gaNa isa abhAva kI pUrti karane meM yathAsaMbhava zIghra tatpara hoNge| isake atirikta, isa bibaliyo grephI meM 1660 I0 paryanta ke hI sadarbha samAviSTa hai--kucha eka 1960 se * 965 taka ke bhI sammilita kara lie gae hai, aura kaI eka 1660 se pUrva ke bhI chUTa gae lagate hai / ataeva, grantha kI tIsarI jilda me uparokta anukramaNikAoM ke atirikta eka zuddhipatra bhI diyA jA sakatA hai, aura saMbhava ho to 1960 se pUrva ke jo saMdarbha chUTa gae hai unheM bhI eka pariziSTa ke rUpa meM sammilita kiyA jA sakatA hai| 1960 cA bhI agrejI Adi pAzvAtya bhASAoM me jaina sambandhI vipula sAhitya prakAzita ho cukA hai| kyA hI acchA ho ki prastuta bibaliyo kI ke dasavarSIya ( 1961-70, 1971-80, 1989-90) pUrakoM ke rUpa me iMDeksa yukta prakAzanoM kI yojanA bhI yathA saMbhava zIghra kAryAnvita kI jA sake / / jaina vidyA ke vibhinna aMgoM se sambandhita sAhitya pAzcAtya bhASAo me jitanA adyAvadhi prakAzita ho cukA hai, usakA kaI gunA bhAratIya bhASAoM meM, vizeSakara hindI prakAzita ho cukA hai usame bhI zodha-khoja paraka vipula starIya sAmagrI prApta hotI hai ataeva tatsabadhI sadarbhakozoM ke nirmANa evaM prakAzanako bhI mahatI AvazyakatA hai| vIra sevA maMdira jaisI kisI bhI pratiSThita evaM sAdhana sampanna sAhityika sasthA isa atIva upayogI kArya ko suyogya nirdezana meM sampanna karA sakatI hai / / aisI yojanAoM meM vyAvasAyika hAni-lAbha kI apekSA nahIM kI jAtI, yadyapi yadi deza-videza ke vizva vidyAlayoM, mahAvidyAlayo zodha saMsthAnoM, pustakAlayoM Adi ke saMcAlaka aise upayogI sadarbha kozoM ko kama karake saMgraha kare to unake nirmANakartAo evaM prakAzako ko to protsAhana milegA hI, jijAgu madhyetAoM ko bhI atIva lAbha hogA, tathA jainavidyA viSayaka zodha-khoja eva sAhitya nirmANa meM bhI drutavega se abhUtapUrva gati hogI / 00
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddiSTa AhAra samayasAra tAtparyavRtiH gAthA 304- 305 kI TIkA karate hue AcArya jayasena svAmi likhate haiM ki :ayamabhiprAya pazcAtpUrva saMpratikAle vA yogyAhAraviSaye manovacana kAyakRta kAritAnumata rUpairnavabhirvikalpazuddhAsteSAM parakRtAhArAdi viSaya badho nAsti yadi puna parakIya pariNAmena baMdho bhavati tahi kvApi kAle nirvANa nAsti / tathA cokta -- Nava koDi kammasuddho pacchApurado ya saMpaDiyakAle para suha duNimitaM vajjhadi jadi Natthi nivvANa yahAM yaha abhiprAya hai ki bhojana ke pIche pahale yA bhojana karate samaya muni ke yogya AhAra ke viSaya me mana vacana kAya se kRta kArita anumodana rUpa nau vikalpa se rahita zuddha AhAra hotA hai| arthAta muni kisI AhAra ke viSaya meM mana vacana kAya kRta kArita anumodana rUpa koI bhI vikalpa nahI karate, isI se una guniyo ke dUsare gRhasthI ke dvArA kiye hue AhAra Adi ke sambandha me karmoM kA bandha nahIM hotA kyoMki vadha pariNAmoM ke prAdhIna hai| gRhastha usake banAne Adi ke vikalpa karatA hai isase vadhatA hai| muni mahArAja aise vikalpa nahI karate isase nahI baghate) yadi aise mAne ki dUsare ke dvArA kie gae pariNAma se dUsare ke badha ho jAya to kahI bhI kisI ko bhI nirvANa kA lAbha na hove / aisA hI anya grantha me kahA hai / tIna kAla meM nava koTi zuddha bhojana ko jo muni letA hai so pIche pahale va vartamAna me nava koTi zuddha hai aura yadi vaha dUsaroM ke sukha dukha kA nimitta ho aura badha ko prApta kareM to usako nirvANa kA lAbha nahI ho sakatA / osika cAhAra ko lekara apane samAja me bahuta prakAra kI UhApoha hai / zrAvaka to garma pAnI pItA nahIM, binA namaka kA binA cInI kA, binA ghI kA bhojana karatA nhiiN| vaha to jo kucha bhI taiyArI karatA hai pAtra zrI 'bAbUlAla jaina ke AhAra dAna ke liye hI karatA hai cAhe eka caukA lage cAhe 10 caukA lage / zrAvaka rogI muni ko auSadha detA hai vaha apane lie nahIM bnaataa| vratI dhAvaka bhI pAtra dAna ke liye hI AhAra banAtA hai| Aja kala to vratI zrAvaka nahI ke barAbara hai avratI zrAvaka zuddha bhojana karatA nahI vaha jo AhAra banAtA hai vaha pAtra dAna ke liye ho banAtA hai| agara uddezika AhAra kI yahI paribhASA kI jAve ki pAtra ke uddezya se banAyA hai vaha uddezika AhAra hai saba to sabhI muni Aja bhI aura prAcIna kAla me bhI uddezika AhAra ke doSa ke bhAgI rahate aura karma badha nahIM ruka sktaa| muni ko yaha mAlUma bhI kaise ho sakatA hai ki yaha mere uddezya se banAyA yA binA uddezya ke banAyA AhAra hai / yaha to zrAvaka ke pariNAmo para nirbhara karatA hai aura dhAvaka ke pariNAmoM kA phala muni ko lagane lage to usake karma badha ruka nahIM sakatA aura mokSa kI prApti ho nahIM sktii| yaha to tathya hai ki jIva apane hI pariNAmoM kA phala pAtA hai dUsare ke pariNAmoM kA phala dUsarA nahIM pAtA para jitane bhI caraNAnuyoga ke grantha hai unameM ye hI paribhASA milatI hai ki muni ke uddezya se banAyA AhAra uddezika hai / parantu kAra me jo pramANa diyA gayA hai usase yaha paribhASA nikalI hai ki muni nava koTi zuddha hai to muni ke AhAra kRta AraMbha kA doSa nahIM lagegA | yahI paribhASA jyAdA yuktiyukta lagatI hai| zrAvaka ne apane liye AhAra banAyA agara muni ne mana, vacana, kAya se kRta, kArita yA anumodana karo to vaha uddeza AhAra ho gayA aura muni ko karma badha ho gyaa| yadi zrAvaka ne pAtra dAna ke liye hI AhAra banAyA aura muni nava koTi zuddha hai to karma vadha nahIM huA karmabaMdha meM mukhpatA muni ke apane pariNAmoM kI hai| yadi yaha paribhASA mAnI jAve tabhI uddezIka AhAra kA tyAga bana sakatA hai (zeSa pR0 6 para)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zAstrIya prasaMga o AcAryakalpa 108 zrI zrutasAgara jI mahArAja 1. "daMsaNa bhaTTA bhaTTA..." Upara kI zreNI vAloM ke lie viSambha hai yAnI jo daMsaNa bhaTTA bhaTTA saNabhaTTassa Natyi NivvANa / pratikramaNa rUpa cAritra se bhraSTa haiM, "ve buddhipUrvaka bAharI sijjhati cariyabhaTTA dasaNabhaTTA Na sijjhati // 3 // paMca mahAvrata ke pAlana se bhraSTa haiM, ve to dhyAnamagna haiM, -darzanapADa : kundakundAcArya AtmalIna haiN| nIce kI avasthA meM yAnI jo buddhipUrvaka gAthArtha-samyagdarzana se jo bhraSTa haiM yAnI Aja taka paca mahAvratAdi kA pAlana karate haiM unake lie pratikramaNa jinheM samyaktva kI prApti nahI haI, usako nirvANa kI amRtakumbha hai- isa sandarbha meM samAdhitatra kI gAthAyeM prApti nahI ho sktii| (kAraNa jise eka bAra bhI samyaktva (83-84) dhyAna dene yogya haiho gayA to vaha bhraSTa hokara bhI adhika se adhika arddha apuNyamavrataH puNyaM vratarmokSastayorvyayaH / pudagala parAvartana ke bAda nirvANa ko avazya prApta hogaa|) akhatAnIva mokSArthI vratAnyapi tatastyajet // 3 // jo cAritra se bhraSTa hai, vaha nirvANa ko prApta hotA hai avratAni parityajya vrateSa pariniSThitaH / (sijjhati) parantu darzana se bhraSTa jIva nirvANa ko prApta tyajettAnyapi saMprApya paramaM padamAtmanaH // 24 // nahI hotaa| artha-hiMsAdi pA~ca avato ke anuSThAna se pApa kA uparyukta gAthA kA TIkAkAro ne aisA artha kiyA hai bandha hotA hai aura ahiMsAdika pAMca vrato ke pAlana se ki jo samyagdarzana se bhraSTa hai yAnI jinakA samyagdarzana puNya kA bandha hotA hai / puNya aura pApa donoM karmoM kA jo (hokara) naSTa ho gayA hai unhe kabhI mokSa kI prApti nahI vinAza hai, vahI mokSa hai ataH mokSa ke icchuka bhavya puruSa ho sakatI tathA jo cAritra se bhraSTa hai aura jinakA ko abrato kI taraha vrato ko bhI chor3anA cAhie // 3 // samyagdarzana banA huA hai, ve to cAritra dhAraNa kara mokSa hiMsAdika pAMca avratoM ko chor3a karake ahiMsAdika kI prApti kara sakate hai| voM me niSThAvAna rahe arthAt unakA dRr3hatA se pAlana kare, yahA~ vicAraNIya bAta yaha hai ki jaise cAritra se bhraSTa phira AtmA ke rAgadveSAdi rahita parama vItarAga padako hA prANI phira cAritra dhAraNa kara nirvANa prApta kara prApta karake una vratoM ko bhI choDa deve| sakatA hai vaise hI eka dravyaliMgI muni bhI samyaktva ko sapaka zreNI ArUDha sAdhu apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meM prApta karake nirvANa ko prApta kara sakatA hai| para gAthA vratoM kA pAlana buddhipUrvaka na karate hue bhI (unake abhAva kA abhiprAya aisA nahIM lagatA / gAthA to 'cAritradhAraNa' meM bhI) nirvANa ko prApta kara sakatA hai| yAnI bheda kA saketa hI nahIM karatI apitu ghoSita karatI hai ki ratnatraya rUpa cAritra kA pAlana na karate hue cAritraghraSTa 'sijjhati criybhttttaa'| yahI bAta gambhIratapUrvaka vicAra sAdhu "sijmNti'| karane yogya hai| (kyoMki yadi cAritrabhraSTa cAritra dhAraNa paMcAstikAya gAthA 37 meM mokSa jIvoM kA astitva kare to darzana praSTa bhI to samyaktva dhAraNa kara sakatA hai siddha karane ke lie amanacanda svAmI kI TIkA meM pATha aura mokSa jA sakatA hai|) to phira isa "sijhati bhAva die gaye haiM-zAzvata-nAzvAsata ; bhAvya-abhAvya, pariyabhaTTA' pada ke prayoga meM kyA rahasya hai ? zUnya-prazUnya, mAna-ajJAna / arthAt mukta jIva bhabya bhI hai zrI samayasAra jI meM kathana AtA hai ki pratikraNama aura abhavya bhI, mAdi /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 varSa 4002 isI prakAra buddhipUrvaka cAripAlana ke abhAva kI bhraSTa saMjJA hai na ki bheda ratnatraya rUpa pAripAlana ke abhAva kI / kyoki nirvANa to tabhI hogA jaba samyagdarzana sahita samyakcAritra bhI hogA para gAthA kahatI hai ki 'pariyaTTA simAMti' arthAt paribhraSTa mokSa prApta karate haiM to vahA~ cariyabhaTTA kA artha uparyukta hI lagAnA hogA / anekAnta pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti aura samasta kaSAyoM ke ( pravRtti ke abhAva kA nAma apramAda hai, isI kI carinabhaTTA saMjJA hai / -dhavala pu0 14 pRSTha 86 uparyukta abhiprAya para viza puruSoM se vicAra karane kA anurodha hai| 2. yoge paryADa pabesA, Thidi anubhAgAkasAyado hodi uparyukta pakti kA artha hama saba aisA karate Ae haiM ki yogoM se prakRti aura pradeza bandha hote haiM aura kaSAyo se sthiti aura anubhAga bandha / so ThIka bhI hai kyoki gAyA kA sthUla artha to yahI nikalatA hai parantu vicAra kareM ki jaba AcAryoM ne bandha ke pratyaya mithyAtva avirati (asaMyama), kathA aura yaga batAye hai to iname se yoga aura kaSAya ko hI bandha kA kAraNa mAneMge to midhyAtva avirati ke hisse me kauna-sI bandha kA kArya AegA, jabaki bandha meM midhyAtva pradhAna hai aura yoga sabhI avasthAoM meM sabake sAtha bandha karAne me Age rahatA hai| yadi kaSAya kI antaradIpaka mAna kara vicAra kare to yoga jaba midhyAtva ke netRtva me rahatA hai to vahA~ avirati aura ( pR0 4 kA anyathA to nirdoSI AhAra bana hI nahIM sakatA / zrAvaka to apane liye AhAra banAtA hI nahIM yaha to pAtra dAna ke liye hI AhAra banAtA hai isaliye pApa baMdha na karake puNya baMdha karatA hai| yadi vahI AhAra vaha apane lie banAtA to pApa baMdha hotA pAtra ko AhAra dAna dekara / vaha jo bhI bacA so Apa bhI khA letA hai| dubArA Arabha nahIM krtaa| aura muni naba koTi zuddha hai isalie karma kaSAya bhI hai parantu bandha karAne meM pradhAnatA midhyAtva kI rahI aura jaba yoga avirati ke sAtha udaya meM jAtA hai, vaha kaSAya hai para bandha karAne kA zreya avirati ko hai ; isa taraha jaba yoga midhyAtva avirati ke udayAbhAva meM sirpha kaSAya ke sAtha udaya ko prApta hotA hai, vahIM baMdha karAne kI pradhAnatA kaSAya kI hai aura jaba yoga ekAkI udaya meM AtA hai yAnI usake sAtha kisI aura kA bala nahI hotA taba sirpha prakRti pradeza bandha hotA hai| isa viSaya meM pavalA pu0 13 pR0 47 sUtra 23 me kahA hai ki IrSyA kA artha yoga hai| vaha jisa kArmaNa zarIra kA patha, mArga hetu hai, vaha IryApatha karma kahalAtA hai| mAtra yoga ke kAraNa jo karma ba~dhatA hai, vaha IryApatha karma hai / " kaSAyasahita jIvo ke IryApatha karma nahIM hotA / (g0 13 pR0 12) jo kArmaNa vargaNA skandha karma rUpa me sthita hai, me mithyAtva Adi kAraNoM kA nimitta pAkara anya pariNAmoM ko prApta na hokara anantara samaya me ATha karma rUpa, sAta karma rUpa aura chaha karmarUpa pariNata hokara gRhIta hote haiN| isa taraha sabhI AcAryoM ne midhyAtva asaMyama, kaSAya aura yogo ko bandha ke prathama (kAraNa) sthira kiye haiM phira midhyAtva aura asayama ko bandha ke kAraNo se nikAla denA kyA AcAyoM ke vacanoM kI avahelanA karanA nahIM hai ? ataH AcAryo ke vacano kI garimA aura siddhAnta kI rakSA kaSAya ko anta dIpaka mAnakara artha karane meM hai / vidvAnoM se isa abhiprAya para vicAra karane kA anurodha hai| zeSAMza) baMdha nahIM hotA / bhojana to banAve pAtra dAna ke liye aura yaha kahaye ki Apake liye nahIM banAyA taba to mAyAcArI AvegI pApa kA baMdha hogaa| yaha lekha vidvAnoM aura sthAgiyoM ke vicAra karane ke liye likhA hai: 2/10 aMsArI roDa naI dillI 11.02 sammati vihAra
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhopayoga kA svarUpa * zrI narendrakumAra jaina, bijanaura jo AtmA deva, zAstra, guru kI pUjA meM, dAna meM, guNa- kAraNa hai| ata: zubhopayoga ke phalasvarUpa prApta hone vAle vrata, mahAvrata rUpa uttama zIlo meM aura upavAsa Adi zubha viSaya sukha heya hai-chor3ane yogya hai| jo sukha pAMca kAryoM meM lIna rahatA hai, vaha zubhopayogI kahalAyA hai / jo indriyo se prApta hotA hai, vaha parAdhIna hai, bAdhA sahita AtmA zubhopayoga se sahita hai vaha tiyaMca, manuSya athavA deva hai| bIca me naSTa ho jAne vAlA hai, ban7 kA kAraNa hai hokara utane kAla taka indriya janya vividha sukhoM ko pAtA aura viSama hai,-hAni vRddhi rUpa hai, isalie duHkha hI hai| anya kI bAta jAne do, devoM ke bhI svabhAva janya sukha hai| zubhopayoga se puNya hotA hai aura puNya se indriyajanya nahIM haiM, aisA vijendra bhagavAna ke upadeza me yuktiyoM se sukha milatA hai parantu yathArtha meM vicAra karane para vaha siddha hai, vAstava me zarIra kI vedanA se utpIr3ita hAkara indriyajanya sukha-duHkha rUpa hI mAlUma hotA hai / puNya aura ramaNIya viSayoM me ramaNa karate haiN| jabaki manuSya, nArakI, papa me (bandhana kI apekSA) vizeSatA nahIM hai, aisA jo tithaMca aura deva cAro hI gatiyoM ke jIva zarIra se utpanna nahI mAnatA hai, vaha moha se AcchAdita hotA huA bhayAhone vAlA duHkha bhogate hai / taba jIvo kA vaha upayoga naka aura antarahita sasAra me bhaTakatA hai| zubha athavA azubha kaise ho sakatA hai ? indriya janya duHkhoM pravacanasAra me anyatra kahA gayA hai ki jo jIva kA kAraNa hone se zubhopayoga aura azubhogyoga samAna jinendro ko jAnatA hai, siddho tathA anagAroM (AcArya, hI haiM, nizcaya se inama kucha antara nahIM hai / indra tathA upAdhyAya, aura sarva sAdhuo) kI zraddhA karatA hai, jIvoM cakravartI sukhiyoM ke samAna lIna hae zubhopayogAtmaka ke prati anukampAyukta hai usake vaha zubha upayoga hai| yadi bhogo se zarIra Adi kI hI vRddhi karate hai| zubhopayoga muni avasthA me arahanta Adi meM bhakti tathA paramAgama kA uttama phala dono me indra ko aura manuSyoM me cakravartI se yukta mahAmuniyoM meM vatsa natA-govatsa kI taraha snehako hI prApta hotA hai parantu usa phala se ve apane zarIra vRtti hai to vaha zubhopayoga se yukta caryA hai| sarAga-caritra ko hI pRSTa karate hai na ki AtmA ko bhii| ve vAstava me kI dazA meM apane se pUjya munirAjoM kI vandanA karanA, dukhI rahate hai, parantu bAhya me sukhiyoM ke samAna mAlUma namaskAra karanA, Ate hue dekha uThakara khar3A honA, jAte hote haiM / yaha ThIka hai ki zubhopayoga rUpa pariNAmo se samaya pIche-pIche calanA ityAdi pravRtti tathA unake zrama, utpanna hone vAle aneka prakAra ke puNya vidyamAna rahate hai, thakAvaTa ko dUra karanA nindita nahIM hai, prazasta hai| parantu ve devo taka samasta jIvo ko viSayatRSNA hI zubhopayogI muni kI pravRttiyAM--darzana aura jJAna utpanna karate hai / zubhopayoga ke phalasvarUpa aneka bhogopa- kA upadeza denA, ziSyoM kA saMgraha karanA, unakA poSaNa bhogoM kI sAmagrI upalabdha hotI hai, usase samasta jIvoM kI karanA tathA jinendra deva kI pUjA kA upadeza denA yaha saba viSayatRSNA hI baDhatI hai, isalie zubhopayoga kA acchA sarAgI muniyo kI pravRtti hai / jo RSi, muni yati, manakaise kahA jA sakatA hai ? phira jinheM tRSNA utpanna huI gAra ke bheda se caturvidha muni samUha kA SaTakAyika jIvoM hai, aise samasta sasArI jIva tRSNAo se dukhI aura dukhoM kI virAdhanA se rahita upakAra karatA hai-vaiyAvRtya ke se saMtapta hote hue viSayajanya sukhoM kI icchA karate haiM dvArA unheM sukha pahuMcAtA hai vaha bhI sarAga pradhAna arthAta aura maraNa paryaMta unhIM kA anubhava karate rahate haiM / viSaya zubhopayogI hai / yadyapi alpa karmabandhana hotA hai, tathApi janya sukhoM se tRSNA bar3hatI hai, aura tRSNA hI dukhoM kA (zeSa pR0 8 para)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ rela kI jaina pratimA D DA0 pradIpa zAligrAma mezrAma mahArASTra rAjya ke akolA jile meM akolA se lagabhaga sAta sarpaphaNoM kA chatra bhI sammilita hai| pAdapITha kA 20 mi. mI. dUra cauhATA ke pAsa "rena" nAmaka eka choTA-sA kasbA hai| yahA~ ugaliyo para ginane lAyaka pArzvanAtha ke sira para bhagavAna baTa ke jaNISa kI digaMbara jaina parivAra base hai| adhikAMza paribAro me bhAMti tIna dhuMgharAle kezoM kI laTeM mAtra hai| zeSa bhAga keza pItala kI banI adhunika mUrtiyAM pUjA me hai| lekina rahina yA muNDita hai jisa para sarpakaNa avaziSTa hai| kAna zrI zaMkararAva phalaMbarakAra ke ghara eka sapheda saMgamaramara kI kadhaM para laTaka rahe haiM AMkheM adhakhalI haiM tathA bhauheM laMbI panI pArzvanAtha kI mati barabasa hI dhyAna khIva letI haiN| haiM oTha kiMcita moTe haiM tathA nAsAgra sIdhA hai grIvA tathA yaha mati unake madira prakoSTa me hai tathA roja pUjI jAtI peTa kA hissA samatala hai kintu sInA thor3A bAhara nikalA hai| zodhakartA kisI vyaktigata kArya se rela gayA thA taba pratIta hotA hai jisake madhya me zrIvatsa cihna akita hai| yaha mati dekhane kA avasara milaa| lekhaka phulabarakArajI stanoM ke dhuMDiyoM kI jagaha bArIka chidra mAtra dRSTigocara kA jinhone kucha minaTa mUrti kA adhyayana karane hote hai / nAbhI ko ardhacaMdrakAra rUpa me pradarzita kiyA gayA kA avasara diyaa| hai| isake nIce tIna caukora padmakoM kA aMkana hai| sabhavata: sapheda saMgamaramara kI banI 23ve tIrthakara adhovastra ko bAMdhane ke lie mekhalA ke rUpa me ise upayukta pArzvanAtha kI papAsana mudrA meM baiThI yaha atyata AkarSaka kiyA gayA ho| lekina pratimA meM vastra ke kahI bhI lakSaNa pratimA hai| yaha" labe tathA eka ica moTe pAdapITha para nahI hai| isake sAmane hI bAyeM hAtha para dAhinA hAtha rakhA banI hai| pAdapITha sahita mUrti kI UcAI bAraha ica yAne hai jinakI cAroM uMgaliyAM spaSTa dikhAI detI hai jo aguSTha eka phITa hai| isame pAzvanAtha ke sira para do ica U~ce meM jur3I huI hai| (pR0 7 kA zASa) mUrti ko dhote samaya jala sagrahana kI suvidhA ho zubhopayoga zramaNa gRhastha athavA munidharma kI caryA se yukta isalie kamara ke cAroM ora khAMca numA parighA banAI gaI zrAvaka aura muniyo kA nirapekSa ho dayAbhAva se upakAra hai| jisase pAnI mUrti ke pIche na bahe itanA hI nahI kare / zubhopayogI muni kisI anya muni ko roga se, bhUkha nAbhI ke nIce jo sthAna banA hai usameM pAnI bAhara nikalane se, pyAsa se athavA zrama-thakAvaTa Adi se pAkAta, dekha ke lie eka chidra banAyA gayA hai jo sahajatA se dRSTigocara apanI zakti ke anusAra svIkRta kareM arthAt vayAvRtya nahI hotaa| dvArA usakA kheda dUra kare / glAna (bImAra) guru bAla pAzvanAtha ke sira para sAta sapaMphaNa kA chatra pradazita athavA vRddha sAdhuo kI vaiyAvRtya ke nimitta zubha bhAvoM kiyA gayA hai jisameM vaha dhyAnamudrA meM virAjamAna hai| sahita laukika janoM ke sAtha vArtAlApa bhI nindita pratyeka phana para donoM ora do-do vartulAkAra A~kheM utkIrNa nahI hai| kI gaI hai| sira para dhare sAto sarpa phana pIche meM bhI sira muniyoM aura dhAvakoM kA zumopayoga-zubharAga rUpa para sAta khAMcAoM se akita hai jo gardana taka pahuMca kara pravRtti muniyo ke alpa rUpa me aura gRhastho ka utkaTa rUpa eka me vilIna ho jAte haiN| itanA hI nahI rIr3ha kI har3I me hotI hai| gRhastha isI zuma pravRtti se utkRSTa sukha ke sAtha ise ekAkAra kara kamara ke nIce taka pahuMcAyA prApta karate haiN| (zeSa pR0 16 para)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatAMka se Age : mUlAcAra va usakI AcAra vRtti Age lAcAra gAya 202 me nirdiSTa jJAnAvaraNAdi ATha mUla prakRtiyoM kI jayamya sthiti ko vizada karate hue vRtti meM jo unake sAtha uttara prakRtiyoM ko bhI jaghanya sthiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha pakhaNDAgama ke ina sUtroM kA chAyAnuvAda hai pacaNDa NANAvaraNIyANa caduNha dasaNAvaraNIyANa lobhasajalaNasma patramatarAiyANa jahaNNao dvidibaMdho atomuhutta / Sa0 kha0 sUtra 1, 6-7, 3 (50 6, pR0 152 ) yathA pacajJAnAvaraNacaturdarzanAvaraNa- lobhayajvalana yacAtarAmANA jaghanyA sthitirantarmuhUrtA (mUlA vRtti gA0 12-202 ) / zrAge ke isa prasaga kA milAna krama ke binA ina 60 kha0 ke sUtroM se kara lIjie -6, 41, 10, 21,6, 12, 15, 24, 27, 31, 35, 38 va punaH 24 / vizeSatA : dono granthagata isa prasaga me abhiprAyabheva ke binA zabdabheda kucha huA hai jo isa prakAra hai (1) sUtra 15 me jahA~ pa0 kha0 pe 'bAraha kaSAya' aisA sAmAnya se kahA gayA hai vahA isa vRtti me vizeSa rUpa me una vAra kAya kA nAma anantAnubandhI Adi ke rUpa meM kiyA gayA hai / (jJA0 pI0 saM0 2, pR0 280 ) / (2) sUtra 24 me Sa0 kha0 meM jahA~ strIveda Adi ke rUpa me pRthaka pRthaka ATha nokavAyo kA nAmanirdeza kiyA gayA hai vahAM isa vRtti me 'ATha nokaSAya' ke rUpa me sAmAnya se kara diyA gayA hai / (3) sUtra 35 ke samAna isa vRtti me vaikiyika aMgo [ paM0 bAlacandra siddhAnta zAstrI pAMga ke sAtha 'vaiRiyika zarIra' kA bhI ullekha kiyA jAnA cAhie thA jo nahIM huA hai| yaha azuddhi lipikAra yA prUpha saMzodhana ke prabhAvavaza huI hai| bambaI saMskaraNa meM yahAM narakagati ke Age 'devagati chUTA hai, use zA0 pI0 saMskaraNa me le liyA gayA hai / (4) AhAra zarIra, AhAra zarIrAMgogaMga aura tIrthakara prakRtiyoM ko jaghanya sthiti kA nirdeza karate hue vRtti meM 'koTI koTyo'ntaHkoTIkoTI' ke sthAna me mAtra 'antaH koTIkoTI' hI honA cAhie thA 'koTIkoyoM kA grahaNa azuddha he pahA bambaI] saMskaraNa meM 'AhArazarIra chUTA thA, use jJA0 pI0 saMskaraNa meM 'AhAra' itane mAtra se grahaNa kara liyA gayA hai / (5) 0 0 sUtra meM jahAM strIveda Adi mATha lokavAyoM ke pRthaka pRthaka nAmanirdezapUrvaka unake sAtha tiryaMcagati va manuSyagati Adi anya kucha prakRtiyoM ko bhI grahaNa kiyA gayA hai vahA isa vRtti meM vRttikAra dvArA Age 'zeSAraNAM sAgaropamasya dvau saptabhAgau' ityAdi kahakara una anya prakRtiyoM kI sUcanA hI kI gaI hai, spaSTa ullekha unakA nahIM kiyA gayA hai / (6) eka ullekhanIya azuddhi yahAM vRtti meM yaha huI hai ki 'mithyAtvasya sAgaropamasya saptadaza bhAgAH kahA gayA hai jo nizcita hI azuddha hai / 'saptadazabhAgA' ke sthAna me sapta saptabhAgAH' hI honA cAhie yA (jJA0 pI0 sa02, pR0 379-80 ) jisakA abhiprAya eka / sAgaropama 7/7) hotA hai / vaha Sa0 khaM0 ke 'micchatassa jahaNNagoTThidibaMdho sAgarovamassa satta sattabhAgA panidovamassa asavejjadibhAgeNa UniyA isa sUtra (10, 12, 506, pR0 109) se suspaSTa hai|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ d w r varSa 40, ki0 2 anekAnta 2 sarvArthasiddhi - (1) mUlAcAra gA0 1 16 kI vRtti me jo vibhinna indriyo ke svarUpa Adi ko spaSTa kiyA gayA hai usameM adhikAMza sandarbha thor3e se parivartana ke sAtha prAyaH sarvArthasiddhi (sUtra 2, 17-20 ) se jasA kA taisA le liyA gayA hai / yathA karmaNA nirvartyate iti nivRttiH / sA ca dvividhA bAhyAbhyantarA ceti / utsedhAGgulya saMkhyeyabhAgapra mitAnAM zuddhAnAmAtmapradezAnAM pratiniyatacakSuH zrotra- prANa- rasana- sparza nendriya saMsyAnenAvasthitAnAM vRttirAbhyantarA nivRttiH / teSvAtmapradezeSu indriyavyapadezabhAg yaH pratiniyata saMsthAna nAmakarmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgala - pracayaH bAhya nirvRtti | ...evaM zrotrendriya ghrANendriya- rasanendriyasparzanendriyANAM vaktavyaM bAhyAbhyantaramevena dvaividhyam / mUlA0 vRtti 1-16. sA nirvartyate niSpadyate iti nirvRttiH / kena nirvatyaMte ? karmaNA / sA dvividhA bAhyAbhyantarabhedAt / utsedhAMgulAsakhyeyabhAga pramitAnAM zuddhAnAmAtmapradezAnAM pratiniyatacakSurAdIndriya saMsthAnenAvasthitAnAM vRttirAbhyantarA nirvRtiH / teSvAtmapradezeSvindriyavyapadezabhAkSu yaH pratiniyata saMsthAno nAmakarmodayApAditAvasthAvizeSaH pudgalapracayaH sA bAhyA nivRttiH / evaM zeSeSvindriyeSu jJeyam / sa0 si0 2-17. mUlAcAra vRtti meM yahA jo buddhipuraHsaraparivartana kiyA gayA hai va jisase kucha abhiprAya kA bheda nahI huA hai use dono me rekhAMkita kara diyA gayA hai| isI prakAra labdhi aura upayoga bhAvendriyoM ke svarUpa Adi ko sarvArthasiddha 2 18 aura sparzanAdi indriyoM ke svarUpa ko sa0 si0 2 16 se milAyA jA sakatA hai / (2) mUlAcAra gA0 8-14 kI vRtti me jo pAca parivartanoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha saba sandarbha zabdazaH sarvArthasiddhi 2- 10 se liyA gayA hai| yahAM eka yaha vizeSatA rahI hai ki sarvArthasiddhi me pAca parivartanoM kA nAmanirdeza kiyA gayA hai, para yahAM (mUla gAthA meM ) cA parivartanoM kA nAmanirdeza kiyA gayA hai tathA vRtti me 'bhavaparivartana' ke viSaya meM yaha kaha diyA hai-bhavapari vartanaM cAtreva dRSTavyamanyatra paMcavidhasyopadezAt / 'anyatra ' ke kahane se kadAcit dvAdazAnuprekSA ( kundakunda) aura sarvAsiddhi kA abhiprAya sakatA hai, kintu unake nAma kA ullekha spaSTatayA nahIM kiyA jA sakA hai| dUsarI eka vizeSatA yaha mI rahI hai ki sa0 si0 meM jo uparyukta prasaMga meM 'uktaM ca' kaha kara krama se "sabve vi puggalA khalu" Adi pAca gAthAo ko uddhRta kiyA hai unheM yahAM uddhRta nahI kiyA gayA hai / ve gAthAyeM yathA krama se A0 kundakunda viracita dvAdazAnuprekSA me 25 - 26 gAthAMkoM me upalabdha hotI hai / anyatra kahI se uddharaNa denA yaha vRttikAra vasunandI ko abhipreta nahIM rahA / (3) mUlAcAra meM jo "suhume jogaviseseNa" ityAdi gAthA (12-204) upalabdha hotI hai usakI vRtti me gAthAgata padoM kI sArthakatA spaSTa kI gaI hai| udhara tattvArthasUtra meM jo "nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt" ityAdi sUtra ( 8-24) upalabdha hotA hai vaha sambhavata: mUlAcAra kI isI gAthA para AdhArita hai| isa sUtra kI vyAkhyA karate hue sarvArthasiddhi me sabhI sUtragata padoM kI saphalatA ko spaSTa kiyA gayA / ina dono me upayukta sandarbha zabda va artha se bahuta kucha abhinna hai / yathA sUkSmAdigrahaNaM karmayogyapudgalasvabhAvAnuvartanArtha grahaNayogyAH pudgalAH sUkSmA na sthUlA iti / eka kSetrAvagAhavacanaM kSetrAntaranivRttyartham / sthitA iti vacana kriyAntaranivRttyarthaM sthitA na gacchanta iti / sarvAtmadezeviti vacanamAdhAranirdezArthaM naikapradezAdiSu karmapradezA vartante / kva tarhi ? Urdhvamadhastiryak sarveSvAtmapradezeSu vyApya sthitA iti / ityAdi / sa0 si0 8-24. sUkSmagrahaNa grahaNayogya pudgalasvabhAvAnuvarNanArthaM [vartanAthaM] varNa (?) grahaNayogyA pudgalA sUkSmA na sthUlA: / ekakSetrAgA havacanaM kSetrAntara nivRtyartham / X X x kizantaranivRttyarthaM sthitA na gacchantaH / ( ekaika pradeze ityatra vIpsAnirdezena sarvAtmapradeza saMgraha. kRtastena ekapradezAdiSu na ) karmapradezAH pravartante / kva tarhi ? UdhvaMmadhaH sthitAstiryak ca sarvesvAtmapradezeSu vyApya sthitA iti / ityAdi / mUlA0 vRtti 12-204. prastuta kiye jA sakate haiM-jaise mUlAcAra vRtti
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAcAra va usakI prAcAra vRtti 12-183 va sarvArthasiddhi 82 me karmayogyAniti laghuni zAt siddheH karmaNo yogyAniti pRthagavibhaktyuccAraNavAkyA tarajJApanArtham / ityAdi (mUlA vRttigata prasaMya kucha azuddha bhI huA hai kintu lekha ko adhika vistRta karanA samaya ke anurUpa nahIM hai, ataH unako abhI sthagita karanA hI ucita hogA / 3 janendra vyAkaraNa-vRttikartA lakSaNazAstra ke bhI adhikArI vidvAna rahe hai / unakI vizeSa ruci jainendra vyAkaraNa kI ora rahI hai, yaha unakI isa vRti ke parizIlana se spaSTa hai / mUla granthakAra ne 'sAmAcAra adhikAra ko prArambha karate jo magala kiyA hai usame 'sAmAcAraM hue samAsavo voccha isa prakAra se maMgalapUrvaka sAmAcAra adhikAra ke kahane kI pratijJA kI hai / isame jo :samAsadAM (samAsataH ) ' pada prayukta huA hai usake viSaya me vRtti kAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki yahAM 'samAsataH' me jo pacamI vibhakti kA bodhaka 'tas' pratyaya huA hai vaha jainendra vyAkaraNa ke isa sUtra ke anusAra huA hai kAyAstas (jainendra sUtra 4 / 1 / 113) / yahA yaha smaraNIya hai ki jaina vyAkaraNa me 'kA' vaha paMcamI vibhakti kI sahA hai| yahI para Age gAthA 4-2 meM prayukta 'sammAna samAna ) ' ke spaSTIkaraNa meM unhoMne yaha kahA hai ki 'saha mAnena vartate iti samAna' isa vigraha ke anusAra yahA 'saha' ke sthAna meM isa sUtra se 'sa' Adeza ho gayA hai sahasya sa . kho (jainendra sUtra 4 / 3 / 216.) / 4 dhavalA - prastuta mUlAcAra vRtti meM SaTkhaNDAgama kI TIkA dhavalA ke antargata aneka sandarbhoM ko kahI zabdaza usI rUpa me aura kahIM para saMskRta chAyAnuvAda ke rUpa me yathA prasaga antarhita kara liyA gayA hai| yathA paTkhaNDAgama meM sarvaprathama sUtra 1,1-22 (101, pR0 161-70 ) me midhyAtvAdi caudaha guNasthAno ke nAmoM kA nirdeza mAtra kiyA gayA hai| udhara mUlAcAra me gAyA 12154-55 dvArA bhI ukta guNasthAnoM kA nAmanirdeza mAtra 11 kiyA gayA hai| unakA vizeSa vivaraNa ina dono granthoM kI TokA me upalabdha hotA hai| vizeSatA yaha rahI hai ki ghavalA meM jahAM unakA spaSTIkaraNa mUla grantha ke anusAra pUrvouna sUtroM me pRthak pRthak kiyA gayA hai vahA prastuta mUlAcAra vRtti meM unakA spaSTIkaraNa ukta donoM gAthAo ( 12, 154-55 ) kI vRtti meM eka sAtha kara diyA gayA hai| jaise prathama mithyAdRSTi guNasthAna kA svarUpa dhavalA meM isa prakAra kahA gayA hai- mithyA vitathA vyAlIkA prasatyA dRSTidarzanaM viparItaikAnta-vinaya sAyAjJAnarUpamidhyAtva karmodayajanitA yeSA te mithyAdRSTayaH / XX X athavA mithyA vitatham, tatra dRSTi ruciH zraddhApratyayo yeSAM te midhyAdRSTayaH gharA pu0 1, 162. ise mUlAcAra vRtti meM zabdaza: isa prakAra AtmasAt kara liyA gayA hai mithyA vitathA[vyalIkA ] 'satyA dRSTidarzana viparItakAnta-vinaya saMzayAjJAnarUpamidhyAtvakarmodayajanitA yeSA te mithyAdRSTayo'thavA mithyA vitathA tatra dRSTI ruci baDhA pratyayo yeSAM te midhyAdRSTayo] [unekAntatattvaparAGmukhAH] / mUlAcAra vRtti bambaI saMskaraNa 2, pR0 273 va zA0 pI0 saMskaraNa 2, pR0 313. isI prakAra sAsAdana Adi anya guNasthAno se samba ndhita sandarbha ko bhI dono grantho me samAna rUpa se dekhA jA sakatA hai ( dhavalA pu0 1 - sAsAdana pR0 163, samyagmi0 pR0 166, a0 pR0 171, satA0 pR0 103. 74, pramatta 176-77, apramatta0 178 76, apUrva0 15082. anivRtti 10386 sUkSma0 107.68 upazA 186002 kSINaka0 189-90 sa0] 191 ayoga ke 0 162 aura guNasthAnAtIta siddha 200. isa prasaMga meM dhavalA me prasaga ke anurUpa zakA-samA dhAna pUrvaka bIca bIca me kucha anya carcA bhI kI gaI hai, isase kramaza sandarbhoM kA milAna karanA zakya nahIM hai, isalie yahA dhavalA se lekara kucha sambaddha vAkyo ko 1. yahAM dhavalA meM prasaMga se sambaddha do prAcIna gAthAoM ko uddhRta kara unake Azraya se apane abhiprAya kI puSTi kI gaI hai, jinheM A0 basunandI ne uddhRta karanA bhAvazyaka nahI samajhA /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12, varSa 40, ki02 anekAnta uddhRta kara dete hai, jinheM prastuta mUlAcAra vRtti me milAyA meM sA ca...." jAyate, Atmano'krameNa tathAvidhapariNAmAjA sakatA hai / jaise bhAvAt / zarIropAdAnAta prthm'......| 2 sAsAdana-AsAdana samyaka vAvarAdhanam, saha upazamanavidhi-dhavalA pR0 1, pR0 210-14 aura AsAdanenavartate iti sAsAdano vinAzitasamma gdarzano'prApta mUlA vR0 gA0 15-205 (mA0 saskaraNa 2 pR. 320-22 mithyAtvakarmodayajanitapariNAmo mithyAtvAbhimukha: sAsAdana va jJA0 pI0 saMskaraNa, pu0 385.87) / dono me zabdaza: iti bhaNyate / pR0 163. milAna kIjiye3 samyamithyAdaSTi-dRSTi: zraddhA ruci: iti yAvat, dhavalA pu0 1, pR0 211---a vvakaraNe Na ekka pi samIcInA ca mithyA ca dRSTiryasyAsI raamygmidhyaadRssttiH| kammamuvasamadi kiMtu apuvakara / "pR0 211-14 xxx samyaktva-mithyAtvayosdayaprAptaspardhakAnAM kSayAt tk| satAmudayAbhAvalakSaNopazamAnmithyAtvakarmaNa. sarvaghAtispa mUlA0 vRtti 12-205-apUrvaka raNe nakamapi karmo. ghNkodyaacc..."| pR0 166 va Age pR0 170. pazAmyati / kitvapUrvaka raNa...... pR0 320.22 (mA0 gra0 4 asaMyatasamyagdRSTi -samIcInA dRSTi: zraddhA yasyA tathA jJA0 pI0 2, pR0 385-87) taka ! so samyagdRSTiH, asayatazcAsau samyagdRSTizca asayata yahA~ kucha vAkya Age-pIche bhI vyavahRta hue hai| samyagdRSTiH / so vi sammAiTThI tiviho khaiyasammA iTThI yathAvedayasammAiTThI uvasamasammAiTThI cedi / "pR0 171. 5 saMyatAsaMyata-sayatAzca te asayatAzca saMyatA aNatANabadhikodha - mANa-mAyA-lobha-sammatta - sammA micchatta-micchattamidi edAo satta pathaDIo asajadasasaMyatAH / xxx na cAtra virodha: sapamAsayamayoreka mma! iTrippaDi jAva appanattasajadotti tAva edesu jo vA drvyvtinostrssthaavrnibndhntvaat| Xxx apratyAkhyAnAvaraNIyasya sarvaghAtisparddhakAnA mudayakSapAt satA copa so vA usaamedi|xxx damaNatiyasma udayAbhAvo upasamo, tesi muvasatANa pi okaDDukA DDaNa-parapayaDisazamAt pratyAkhyAnAvaraNIyodayAdapratyAkhyAnotsatte. / pR0 kmaannmtthittaado| dhavalA pR0 210.11 173-75. isI paddhati se Age ke pramattasayatAdi guNasyAno se anantAnubadhi - krodha-mAna-mAyA-lobha-samyaktvamithyAsambaddha sandarbho ko bhI ina dono granthoM me milAyA jA rava samya mithyAtvAnItyetA: saptaprakRtI: asayatasamyagamakatA hai| dRSTi - sa yatAsayata-pramattApramattAdInA (?) madhye ko'pyeka dhavalA aura mUlAcAra vRtti me kucha anya prasaga bhI upazamayati / Xxx darzanamohatrikasyodayAbhAva upazabdazaH milAna ke yogya hai zamasteSAmupazAntAnAmapyutkarSApakarSa - paraprakRtisakramaNAparyApti ke chaha bheda-dhavalA pu0 1, pR0 254-56 nAmastitva yataH iti / mUlA0 vRtti pR0 320-21, mA0 va mUlA0 vRtti 12-165, mA0 gra0 saMskaraNa 2, pR0 gra0 mA0 sa0 2 pR. 385 va 386 / 309-10 va bhA0 jJA0 pI0 saskaraNa 2, pR0 367-68. kSapaNavidhi-isa prasaga kA bhI donoM grantho me (yahA ina donoM maskaraNo me AhAraparyApti se sambaddha zabdazaH milana kiyA jA sakatA hai--dhavalA0 pu. 1, prasaMga kucha truTita bhI huA hai / jaise pR0 215-23 'sajogijigo hodi' taka aura mUlA0 vRtti .... . . 'skhala rasaparyAyaH prinnmnshktiraahaarpryaapti.|' 2 pR0 312-13 jJa'0 pI0 sa0 2, pR0 388.6. 'sayoisake sthAna me aisA pATha sambhava hai- .."khala-rasaparyA- gijino bhavati' taka / yaH pariNamanazaktenimittAnAmAptirAhAra paryApti: / ' Age ina dono prasaMgoM kI prarUpaNA karate hue mUlAcAra'sA ca ...."jAyate zarIropAdAnAta prathama' isake sthAna vRtti me aneka azuddhiyAM huI haiN|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlAcAra va usakI prAcAra vRtti upazamavidhi ke anta meM 'udayodoraNAtkarSaNopakarSaNa" samuheNa paramaheNa ya mohAuvivajjiyA sesA // 4-446 sthAnamapi samannAmneSa mohanIyopazamana vidhiH iti' yaha paccai No maNuyAU NirayAumuheNa samayaNi TThi / adhika jur3a gayA hai jo azuddha yA vicAraNIya hai (anuvAda taha cariyamohaNIya daMsaNamoheNa sajutta // 4-450 bhI vicAraNIya hai)| yahA yaha smaraNIya hai ki 'pacasagraha' yaha eka gAthAvata yahAM dhavalA me kSapaNavidhi ke prasaga me matabheda se sambaddha grantha hai, para prastuta vRtti gadya rUpa saskRta meM racI gaI hai, eka laMbA zakA-samAdhAna huA hai (pR0 217-22) / yaha isaliye vRtti me uparyukta gAthAo ko usI rUpa meM AtmazakA-samAdhAna mUlAcAra vRtti (pR0 323) me bhI upalabdha sAt karanA sambhava nahIM thaa| hA, 'ukta ca Adi ke rUpa hotA hai, jise dhavalAgata niSkarSa ko lekara prAyaH unhI meM vRttikAra unake dvArA apane ukta abhiprAya kI puSTi kara zabdoM ke dvArA 2-3 paktiyoM meM samApta kara diyA gayA hai| sakata the, para vaisI unakI paddhati nahI rhii| isa prasaMga meM malAgAra me 'SoDaza karmANi dvAdaza yA (?) (7) isau vRtti me Age unhone karmaprakRtiyo me sarvaaisA jo kahA gayA hai vicAraNIya hai| ghaatiruup:| aura dezaghAtirUpatA ko bhI spaSTa kiyA hai| uparyukta prasaMgoM ke atirikta dhavalAgata aneka prasagoM isa prasaga meM sarvaprathama yaha vAkya upalabdha hotA haiko isa vRtti ke antargata kiyA gayA hai, jinheM prastuta kevala jJAnAvaraNa- kevaladarzanAvaraNa'-nidranidrA-pracalA. karanA isa lekha me sambhava nahI hai| vaha eka svatatra nibandha pracalA-styAna-gaddhi-pracalA-nidrAH catuH sajvalanavA kA viSaya hai| yadi svAsthya ne sAtha diyA to use phira dvAdazakaSAyAH / mithyAtvAdInAM (2) viMzati prakRtInAmanukabhI prastuta kiyA jaaygaa| bhAga srvghaatii| 5paMcasaMgraha-(1) mUlAcAra gAthA 12-203 me yahA mithyAtva' ke Age jo SaSThI bahuvacana ke sAtha anubhAgabandha ke svarUpa kA nirdeza kiyA gayA hai| isakI 'Adi zabda prayukta huA hai, usase vRttikAra kA kyA abhivyAkhyA karate hue vRttikAra ne usa anubhAga ko svamukha prAya rahA hai, yaha jJAta nahIM hotaa| pATha bhI kadAcit azuddha aura pramukha ke bheda se do prakAra kA kahA hai| usa pramaga ho sakatA hai| sarUyA unakI bIsa(20) nirdiSTa kI gaI hai| me unhone yaha spaSTa kiyA hai ki saba mula prakRtiyoM ke ho sakatA hai ve 'Adi' se kadAcit 'sampagmidhyAtva' kI rasavizeSa kA anubhava (vipAka) bamukha se hI hotA hai --- sUcanA kara rahe hai, para vaisA hone para bIsa ke sthAna me unamaiM paraspara sakramaNa nahIM hotaa| kintu unako uttara ikkIma sakhyA ho jAtI hai| prakRtiyo kA vipAka svamukha se bhI hotA hai va paramukha me pacasagraha meM isa prasaga meM yaha eka gAthA upalabdha se bhI hotA hai| vizeSa itanA hai ki vAra Ayu prakRtiyo hotI haimeM paraspara sakramaNa nahIM hotA, arthAt eka koI Ayu dUsarI kevalaNANAvaraNaM damaNachakkaM ca mohabArasayaM / Ayu ke rUpa meM pariNata hokara vipAka ko prApta nahI tA sabbaghA isaNNA missa micchattameyavIsadiyaM // 4.483 hotii| isI prakAra darzana moha aura cAriyamoha meM bhI yahA spaSTa tayA 'missa' ke sAtha 'eyavIsadiya' kA paraspara sakramaNa nahI hotA / nirdeza kiyA gayA hai| yaha saMkhyAviSayaka bheda bandha va isa spaSTokaraNa kA AdhAra kadAcit pacasagraha (di0) udIraNA kI apekSA ho sakatA hai| kAraNa yaha ki 'samyakI ye gAthAyeM ho sakatI hai gmidhyAtva' abandhanIya prakRti hai, ata: usakA bandha to nahIM paccaMti mUlapayaDI NUNa samuheNa savya jIvANaM / hotA, kintu udaya-udIraNA usakI sambhava hai|' 1. yahAM mA0 gra0 saskaraNa meM 'kevala jJAnAvaraNa kevala 2. mithyAtvaM viMzati-dhe smygmidhyaatvsNyutaa| darzanAvaraNa'-nahI rahe hai, para jJA0 pI0 saMskaraNa udaye tA punardakSarekavizatirIritA / (pR0 381) meM unheM grahaNa kara liyA gayA hai| pacamaMgraha kI saMskRta TIkA meM uddhRta / pR0 275
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14, varSa 40, ki0 2 menekAnta (3) Age vatti meM sarvaghAtI aura dezaghAtI kA prasaMga hAla meM mUlAcAra kA jo saMskaraNa bhA0 jJAnapITha se isa prakAra prApta hotA hai prakAzita huA hai usame ve sabhI azuddhiyA aura vicAraNIya matijJAna-zrutajJAnAvadhijJAna-mana.paryayajJAnAvaraNa-paMcA- sthala prAyaH usI rUpa me tadvastha haiM, jisa prakAra ki mA0 ntarAya-saMjvala nakrodha-mAnAmAyA - lobha- navanokaSANAmutka- granthamAlA se prakAzita pUrva saskaraNa me rahe haiN| isakA STAnubhAgabandha: sarvaghAtI va jaghanyo dezaghAtI / hindI anuvAda suyogya viduSI prAyikA jJAnamatI jI ne usakA jo ima prakAra se anuvAda kiyA gayA hai vaha apane kRta nirNaya (Adya upodghAta pR0 26) ke anusAra mUla kA anusaraNa nahI karatA zabdaza: TIkAnuvAda ke sAtha kiyA hai| isa mahattvapUrNa matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, anuvAdAdi kArya meM AryikA mAtA jI kI yogyatA eva manaHparyayajJAnAvaraNa, pAca antarAya, sajvalana krodha-mAna- paridhama sarAhanIya hai| isakA AdhAra kadAcit 'A. mAyA-lobha aura no nokaSAya, cakSadarzanAvaraNa, pracakSa- zA0 jinavANI jINoddhAra sasthA, phalaTaNa' se prakAzita varzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura samyaktva prakRti ; ina usakA pUrva saskaraNa ho sakatA hai| isa saba paristhiti ka chanvIsa kA utkRSTa anubhAga sarvaghAtI hai aura jaghanya rahate hue bhI isa anuvAda meM pATho kI azuddhiyo aura anubhAga dezaghAtI hai| prAcIna pratiyo se milAna ke yogya aneka durUha sthalo ke mUla meM cakSudarzanAbaraNa Adi cAra prakRtiyoM kA aura kAraNa kucha visagati bhI huI hai| isake liye mai yahA lakhachanvIsa sakhyA kA ullekha nahI kiyA gayA hai| vistAra ke bhaya se yu.cha thor3I hI visagatiyo ko udAharaNo upayukta anuvAda sambhavataH karmakANDa gAthA 40 ke dvArA spaSTa kara denA cAhatA hai / yathAanusAra kiyA gayA hai| para vahA ukta chavvIsa prakRtiyo 1 gAthA 34 me 'sthitibhojana mUlaguNa ke prasaga me ko dezaghAtI hI kahA gayA hai, unake utkRSTa anubhAga ko 'mithastasya...' ityAdi pATha vRtti (pR0 44) meM mudrita hai| sarvaghAtI aura jaghanya anubhAga ko dezaghAtI nahI kahA gayA vaha nizcita hI azuddha hai| usake sthAna meM sthitasya...' pATha zuddha honA cAhiye / anuvAda meM 'muni khar3e hokara paMcasaMgraha kI bhI yaha gAthA dRSTavya hai pAhAra grahaNa karate hai' yaha usakA abhiprAya sagata hI rahA NANAvaraNa caukka dasatigamatarAige pc| hai, para mUla me 'mithastasya' yahI azuddha pATha tadvastha rahA tA hoMti desaghAI samma sajalaNa NokasAyA y||4.484 hai, jisakI sagati anuvAda ke sAtha nahI rhii| prakRta meM battikArane sambhavataH uparyukta prasaga ke spaSTIkaraNa me mithaH tasya' usa pATha kI kisI bhI prakAra se sagati nahI dhavalAkA anumaraNa kiyA hai| baiTha sktii| (4) isase Age jo yahAM vRtti me sAtA-asAtA Adi 2 Age gAthA 35 kI vRtti me (pR0 45) 'anyaaghAti prakRtiyoM, puNya-pApa sajJAo aura catu sthAnika thArthatvAt bhiSakriyAvaditi' aisA pATha mudrita hai| yahAM Adi anubhAgavizeSa kA vicAra kiyA gayA hai vaha paca 'anyathArthatvAt' ke sthAna me 'anyArthatvAt' aisA zuddha pATha sagraha kI 4,485-87 gAthAoM se bahuta kucha samAna hai : sambhava hai| tadanusAra anuvAda meM " vaidya kI zalya kriyA anuvAda ke samAna ye duHkha se viparIta anyathA arthavAlehI hai| isake jaisA ki uparyukta vivecana se spaSTa ho cukA hai, abhI sthAna me 'uparyukta mahAvratAdi ke anuSThAna viSayaka upadeza 1. yaha dhavalAkA anusaraNa hai-vahAM pu0 15 pR0 170. 71 meM anubhAga udIraNA ke prasaga me ina prakRtiyoM ke utkRSTa va anutkRSTa anubhAga se sambandhita sarvaghAtitva aura dezaghAtitva kA pRthaka-pRthak vicAra kiyA gayA hai| vahAM acakSa darzanAvaraNa ke utkRSTa va anubhAga ko dezaghAtI tathA cakSa darzanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa ke utkRSTa ko sarvaghAtI aura anutkRSTa ko sarvaghAtI va dezaghAtI kahA gayA hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlAcAra va usakI prAcAra vRtti kA bhinna hI prayojana yA abhiprAya rahA hai' aimA spaSTI- nahI hai| usakA artha 'vyAkhyAna karanA cAhie' yaha hotA karaNa honA caahiye| Age anuvAda meM jaise vaidya rogI ke caahie| usa prasaMga meM jo apavAda ke rUpa me vizeSa phor3e ko cIratA hai...' ityAdi spaSTIkaraNa prasaMga ke vaktavya rahA hai use mUla granyakAra ne usake Age svaya anurUpa hI rahA hai| 188.65 gAthAoM meM abhivyakta kara diyA hai| 3 yahIM para Age vRtti meM (pR0 46) 'tadubhayobhanamu imI bhUla se yahAM bhAvArtha meM jo usakA spaSTIkaraNa bhayam pATha mudrita hai, jo nizcita hI azuddha hai| para kiyA gayA hai vaha Agama paramparA ke viruddha siddha hone usakA 'mAlocanA aura pratikramaNa donoM karanA tavubhaya vAlA hai| usame yaha abhiprAya pragaTa kiyA gayA haitapa hai' yaha anuvAda sagara hI hai / 'tapa' ke sthAna meM 'prAya- "isa gAthA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki AyikAoM ghicata' zabda kA prayoga adhika nikaTavartI thaa| mudrita usa ke lie ve hI aTThAIsa mUlaguNa aura ve hI pratyAkhyAna, azuddha pATha ke anusAra 'una donoM ko chor3a denA' yaha saMstaragrahaNa Adi tathA ve hI audhika padavibhAgika samA. usakA artha hotA hai, jo prasaga ke sarvathA viruddha hai| cAra mAne gaye hai jo ki yahA taka cAra adhyAyoM meM muniyoM 4 isake Age yahI para vRtti meM (pR0 47) 'viparItaM kA gatasya manasa: nivartana zraddhAnam' yaha 'zraddhAna' prAyazcitta ke isa prasaga me yaha prazna upasthita hotA hai ki malaprasaMga meM kahA gayA hai| guNoM meM to prAcelakya aura sthitibhojana bhI haiM (yahI para pIche gA0 2-3 va pravacanasAra gA0 3, 8-6), aisI pariyahAM 'viparItaM' ke sthAna me sammavataH "viparItatA' sthiti meM kyA ye dono mUla guNa bhI AyikAoM ke dvArA pATha rahA hai| viparIta' pATha ko dekhakara hI sambhavataH anaSTheya haiN| yaha yahAM vizeSa smaraNIya hai ki dhavalAkAra usake anuvAda me 'viparIta mithyAtva' artha kiyA gayA hai A0 bIrasena ne striyoM kI acelakatA (nirvastratA) kA jo saMgata nahI dikhtaa| 'viparItatA' pATha ke ke anusAra prabalatA se virodha kiyA hai (pu0 1, pR0 332-33) / usakA artha viparItatA-mithyAbhAva (ayathArtha zraddhAna) ko A0 kundakunda ne bhI striyo ke lie pravajyA kA prApta mana ko usase lauTAnA, yaha artha hogA jise asagata pratiSedha karate hue unheM eka vastra kI dhAraka kahA hai| nahIM kahA jA sakatA kAraNa yaha hai ki 'zraddhAna' ke prasaga yathA - meM mana ko kevala viparIta mithyAtva kI ora se hI nahI liMga itthINa havadi bhuMjai giDaM sueyakAlammi / haTAnA hai, pratyuta saba hI prakAra ke mithyAtva se haTAnA ajjiya vi ekavatthA vatthAvaraNe Na bhujei / bodhaprAbhata abhipreta hai| 22 (Age kI gAthA 23-26 bhI draSTavya hai| 5 gAthA 112kI vRtti (pR0 66) me gAthA me upa- yaha bhI smaraNIya hai A0 jJAnamatI mAtA jI prastuta yukta 'upakrama' kA artha upalabdha pATha ke anusAra 'pravartana' mUlAcAra kA racayitA A0 kundakunda ko hI mAnatI haiN| hotA hai jo prasaga ke anurUpa nahI hai / 'upakrama pravartana' nika: ke sthAna me 'upakramaH apavartana' pATha sambhava hai / tadanusAra jahAM taka maiM samajha sakA hUM prastuta gAthA me upayukta anuvAda meM 'yadi merA isa deza yA kAla meM jIvana rahegA' 'eso prajjANa pi sAmAcAroM' meM malagranthakarma kA abhike sthAna meM 'yadi isa deza yA kAla meM mere jIvana kA prAya 'eso' se kevala prakRta cauthe sAmAcAra adhikAra kA upakrama-apaghAta hotA hai' aisA abhiprAya rahanA hI rahA hai, na ki pUrva cAra adhikAroM kaa| yadi aisA na caahie| samajhA jAya to eka yaha Apatti bhI upasthita hotI hai 6 gAthA 187 (pR0 153) meM vibhAsidabbo-vi- ki Age ke anya paMcAcAra, piNDazuddhi aura Avazyaka bhASayitavyaH' pada prayukta huA hai| anuvAda meM usakA artha Adi adhikAroM meM prarUpita anuSThAna AyikAoM ke lie 'karanA cAhie' aisA kiyA gayA hai, jo prasaga ke anurUpa niSiddha Thahara sakate haiN|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16, varSa 40, ki0 2 bhanekAnta 7 Age gAthA 203 ko vatti pR0 166) meM prasaMga- prakAra honA cAhie-dharma Adi dravyoM ke bhI skandha va prApta eka zakA-samAdhAna meM 'yAvataMSAmadhigatAnA yat skandhadeza Adi bheda hote haiM, isake nirUpaNArtha bhI yahAM pradhAnaM tat samyaktvamityuktam' aimA pATha mudrita hai / isameM 'skandha' Adi ko punaH grahaNa kiyA gayA hai| isake lie nizcita hI prAcIna hastalikhita pratiyo me 'pradhAna' ke SaT khaNDAgama-bandhana anuyogadvAra ke antargata ye sUtra dekhe sthAna me 'zraddhAnaM' pATha upalabdha honA caahie| tadanusAra jA sakate haiusakA yaha abhiprAya honA cAhie ki samIcInanayA jAne jo so aNAdiyavissasAbaMdho so tiviho-dhammagaye ina gAthokta jIvAjIvAdi padArthoM kA jo zraddhAna hai tthiyA adhammatthiyA AgAsatthiyA cedi // 30 // dhammatthi. vaha samyaktva hai, aisA kahA gayA hai| isakI magati Aga yA dhammatthiyadesA dhammatthiyapadesA adhammatyiyA adhamma. usa zakA ke mamAdhAna meM jo 'nepa doSa , zraddhAna rUpeya- tthiyadesA adhammatthiyapadesA AgAsatthiyA AgAsatthiyamadhigatiranyathA paramArthAdhigaterabhAvAt' yaha jo kahA gayA desA AgAsanthiyapadesA edAsiM tiNNa pi asthi ANamaNNo. hai. usase bhI baiTha jAtI hai| isa paristhiti meM anuvAda meM gaNapadenabadho hodi // 31 / / (pu014 pR0 26) / jo " . . . . 'satyArtharUpa se jAne gaye iname me jo pradhAna 10 gAthA 244 kI vRtti meM (pR. 204) yaha pATha hai vaha sampaktva hai aisA samyaktva hai aimA kahanA to yukta upalabdha hotA hai-athavA'yamabhisambandhaH kartavyo mithyAho bhI sakatA hai ?" yaha spaSTa kiyA gayA hai vaha kisI dRSTyAdyupazAntAnAmetad vyAkhyAna veditavyam / bhI prakAra (se saMgata nahI ho makanA pR0 170) / isakA anuvAda isa prakAra hai-athavA aisA sambandha 8 gAthA 2:2 ko vatti pR0 166) meM jo 'te karanA ki mithyAdRSTi se lekara sUkSmasAmparAya nAmaka punararUpiNo'jIvAH' aimA pATha mudrata hai vaha sagata nahI dezaveM guNasthAna paryanta yaha (bandha kA) vyAkhyAna samajhanA haiM, use avagraha cihna (5) se rahita 'te punararUpiNo jIvA.' cAhie / isa prakAra mUla me jahAM 'mithyAdRSTyAdhupazAntAaisA honA cAhie / tadanumAra usakA yaha abhiprAya hoNa nAmetat aisA kahA gayA hai vahA anuvAda me 'mithyAdRSTi ki pUrva meM jina jIvoM kI prarUpaNA kI jA cukI hai (gA. se lekara sUkSmasAmparAya nAmaka dazaveM guNasthAna paryanta' 204-26) una arUpI jIvo ke sAtha prastuta gAthA aisA artha kiyA gayA hai| isa prakAra mUla meM aura anu(332) meM nirdiSTa dharma, adharma aura AkAza tathA kAla bAda me ekarUpatA nahIM rahI hai| bhI ye arUpI dravya hai| 11 isI prakAra yahI para Age vRtti me 'apariNata' isa prakAra se gAthA kA artha aura utane aza kA vRtti kA artha 'ayogI aura siddha athavA sayogI aura ayogI' kA bhI artha (be puna. arUpI ajIva dravya haiM) asagata aimA tathA 'ucchinna' kA artha 'kSINakaSAya' aisA kiyA gayA hai / kintu anavAda meM usake spaSTIkaraNa meM 'apariyaha yahAM vizeSa dhyAtavya hai ki vRtti kAra 'tacchanda, Nata' arthAta upazAntamoha aura 'ucchinna' arthAta kSINapUrva prakAnta-(prakaraNagata-)parAmarzI' hai, yaha kaha kara gAthA moha prAdi' itanA mAtra kahA gayA hai| yaha spaSTIkaraNa me prayakta 'te' pada ke hI abhiprAya ko spaSTa kara rahe hai| bhI mala se sambaddha nahIM rhaa| hai yahI para Age isI vRtti me jo 'dharmAdInA ca vaise to yaha mudrita vRttigata pATha hI kucha asta-vyasta skandhAdibhedapratipAdanAthaM ca punargrahaNam' yaha kahA gayA hai huA sA dikhatA hai| usakA anuvAda jo 'dharma Adi kA pratipAdana karake pudagala ke skandha Adi ke bheda batalAne ke lie yahA unakA anuvAda kA abhAva : puna: grahaNa kara liyA gayA hai' yaha spaSTIkaraNa kiyA gayA sambhavataH vyAkaraNa Adi kI ora vizeSa lakSya na hai vaha saMgata nahIM hai / isake sthAna meM usakA anuvAda isa rahane se kahIM-kahI anuvAda ko chor3a bhI diyA gayA hai yA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlAdhAra va UsakI prAcAra vRtti aspaSTa baha rahA hai| jaise vyAkaraNa ke nimitta se dIrgha ho gayA hai| isameM vizeSa (1) gAthA 122 kI vRtti meM (pR0 106) "samA spaSTIkaraNa kI apekSA rahI hai| sado-saMkSepeNa 'kAyA' tara 'kaayaasns']|" itanA ee chacca samANA doNiya saMjhanA atttth| mAtra saMketa kiyA gayA hai| unakA anuvAda nahI hai| aNNoNNassa paroparamuveti savve samAdesaM / / 'kAyAstas' yaha jainendra vyAkaraNa kA sUtra (4 / 1 / dhavalA pu0 12, 286 (uddhRta) 113) hai| jaina vyAkaraNa ke anusAra 'kA' yaha paMcamI yaha eka sAmAnya mUtra hai| isakA abhiprAya yaha hai vibhakti kI saMjJA hai| sadanasAra usakA abhiprAya yaha hai ki a, A, i, I, u, U ye chaha samAna svara tathA e aura ki paMcamI-vibhaktyanta 'kim' Adi zabda ko 'tasa' pratyaya pro ke ye do sandhyakSara ye AThoM svara paraspara meM Adeza ho jAtA hai| jaise 'kasmAt kuta' / prakRta me 'samAsAt' ko prApta hote hai-vinA virodha ke eka dUsare ke sthAna yahAM paMcamI vibhakti se 'tas' pratyaya ho kara 'samAsata: me ho jAte haiN| tadanusAra yahA~ 'samAcAra' meM sakAravartI (samAsado)' niSpanna huA hai| akAra ke sthAna me AkAra hokara 'sAmAcAra' niSpanna (2) yahI para Age gA0 123 kI vRtti meM (pR0 / huA hai| 108) "sammANaM-saha mAnena pariNAmena vartate iti samAna (4) gA0 166 kI vRtti me (pR0 163) meM yaha sahasya saH"....."yaha kahA gayA hai| usakA anuvAda isa sUcanA kI gaI hai-mAtra vimaktyantaraM prAkRta lakSaNenAprakAra huA hai---yahAM saha ko sa Adeza vyAkaraNa ke kArasyakAraH kRtoyataH / isakA anuvAda nahIM kiyA gayA niyama se saha mAna mamAna banA hai| yaha aspaSTa hai, kucha hai| uddharaNaka Adi cihna viNeSa bhI nahIM hai, jisase usakA mUla gAthA meM 'daMsaNa-NAra-caritte' yaha jo kahA gayA kucha abhiprAya samajhA jA ske| hai usame 'caritaM' pada ko spaSTa karate hue vRttikAra kahate 'sahasya saH kho' yaha bhI ukta jainendra vyAkaraNa kA hI hai ki gAthA meM jo 'caritte' hai, ise vibhaktyantara nahI sUtra (4 / 3 / 246) hai| usakA abhiprAya hai ki sajJA-zabda samajhanA cAhie, kyoMki prAkRta vyAkaraNa ke anasAra ke hone para 'saha' ke sthAna meM 'sa' Adeza ho jAtA hai| yahAM takAravatI ekAra ke sthAna meM akAra ho gayA hai| jaise-saha azvatthena sAzvatthaM / prakRta me 'saha mAnena' yahAM yahA~ upayukta (ee chacca samANA) sUtra hI lAgU hotA hai| 'saha' ke sthAna meM 'sa' hokara 'samAna' bana gayA hai| isa prakAra yahA prastuta granthagata kucha hI adhikAroM (3) gA0 124 kI vRtti me (pR0 106) 'samyak me jo sthala dRSTi se azuddhiyA dikhI haiM unhIM ke viSaya AcAra eva sAmAcAra: prAkRta balAdvA dIrghatvamAdeH' aisA meM vicAra kiyA gayA hai| kahA gayA hai| isakA anuvAda isa prakAra hai-yahAM prAkRta sampAdakIya :--'prAgama kI prAmANikatA' viSaya para hamArA kucha likhane kA vicAra hai / abhI to paramAgama SaTakhaMDAgama Ani ke anuvAdaka va jaina lakSaNAvalI Adi ke sarjaka, uccakoTi ke vidvAna paMDita jI kA ukta lekha mUlAca ra' ke prAmANika saMskaraNa ke prakAza meM lAne ke sadarbha me hai / pAThaka unakI antarvedanA ko samajha, anya sabhI nAgamo ko prAmANika rakhane kI dizA me prayatnazIla ho-yaha hamArA bhAva hai| ta aMko se hama jinavANI ke akSuNNa nirmala rakhane aura ukta lekha ke lekhaka-vicAraka, jJAnasamaddha jaise vidvAnoM ke utpAdana aura saMrakSaNa karane kI aura samAja kA dhyAna AkarSita karate rahe haiN| ukta lekha ke paramopayogI hone para bhI vivaza-hama use eka aka me pUrA na da sake isake lie kSamAprArthI hai| -sampAdaka
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ do hajAravIM jayaMtI hetu vizeSa preraNA AcArya hamAre kundakunda sureza sarala, jabalapura jainoM ke vaha AcArya jo nIti, nyAya aura buddhi ke saMvata 44 athavA vIra ni0 sa0 513 meM janmane vAle dharAtala para AdhyAtmika ke grantha, grantha nahI granthAvalI, kundakunda vicAra krAnti aura caritra-upAsanA ke udAharaNa. aba se saikar3oM sAla pUrva racakara hame vizva ke vidvAno ke mahAkavi banakara jaga kI aguvAI karane tatkAlIna samAja samakSa barAbarI se khar3e ho jAne lAyaka sthAna de gae, ke sAmane Ae the aura taba se aba taka ve Age haiM apane jinake kAraNa vizva ke kisI bhI mahAn grantha aura usake dara parAvartI se| racayitA kI carcA sunakara hameM hInatA kA AbhAma nahIM vizva-vidvattA ke bhaDAro athavA pratIko-zreSTha hotaa| jaba jisa kisI bhI viziSTa dharmadhArA, nIti zakarAcAryoM aura mahAmahopAdhyAyoM-kI hara pIr3hI para dhArA, kI khulI carcA kI jAtI hai vaha pUrva se hI una apane darzana kA himAlayI-prabhAva banAye rakhane vAle yadi granthoM meM, granthakAra ke darzana meM, bharI par3I hai| mAne ki koI jaina AcArya hue haiM to ve kundakunda hI haiN| prAcInaakele grantharAja 'samayasAra' meM vaha saba hai jisake kAraNa vedo se lekara gItA, rAmAyaNa, bAibila, kurAna aura saMsAra meM koI grantha 'prAdarza' kahalAtA hai| kisakI dena hai 'zabada' taka ke darzana ke samakSa kundakunda jI apanI yaha ? mahApaDita mahAmuni, mahAcArya prAtaH smaraNIya maulikatA aura manovaijJAnikatA alaga hI camakAte milate kundakunda jI kii| unane eka grantha nahI caurAsI pAhar3eM dI haiN| unake sAta granthoM me samUce vizva kA marma- jaina haiN| unake dharma-sUtra akhila-vizva evaM samagra prANI jana ke dharma AdhyAtma, saMskRti nIti aura nyAya ke Adarza mUtra hai lie haiN| pudgala se U ra AtmA kA saundarya-zAstra hai jinake bala para hama vizva kA pAMDitya karane lAyaka ho unakA-sulekhana / aise mahAn paropakArI, dharma-sudhAraka, dharma pravartaka saMta kI jayantI prativarSa, unake janma dina para gae hai| samayasAra ke bAda pravacanasAra, panAsti hAya aSTapAhuDa, niyamasAra, dvAdazAnuprekSA aura rayagAmAra jaise ASADha zukla pUrNimA ko rASTra stara para manAe to hama grantha jahAM unakI bauddhika tapasyA ke pratIka hai vahI ve apane pUrvajo ke prati eka ImAnadAra paramparA ko prArabha kara unake vaicArika kSitija kI uccatara ke mAnaka stambha bhI . ___ svayaM hI upakRta ho sakeMge aura ho sakege kRtajJa / jayatI kyoM manAe? kaise manAe ? do prazna sAmane kundakundAcArya kA janma, jo kisI 'avatAra' se kama uchAle jA sakate haiN| pahale prazna kA samIcIna uttara ukta nahI hai, sata IsA se teraha varSa pUrva hA thaa| kahe hamAre paktiyo me Apa pA cuke hai| samAdhAna cAhie aba dvitIya deza ke mahArAjA, zrI vikrama ke 44 varSa bAda ve jnme| kA kaise manAe? unake kAryakAja ke viSaya para manISiyoM bhagavAna mahAvIra ke 513 varSa bAda kundakunda ne janma se likhAkara / unake likhe hae para zodha kArya kara unake lekara mahAvIra darzana eka mAyane me punarsthApita kiyA thaa| upalabdha grantho ko sarala hindI va anya bhASAoM me mahAvIra kI vANI aura vaicArikatA ke jIvana citra hai prakAzita-sampAdina karA kr| samayasAra ke 'saralaunake grantha / brAhmaNa rAja gautama gaNadhara ko jo karanA thA saMskaraNa' ko lAkho kI saMkhyA me taiyAra kara Ama-jana ke unase kahI jyAdA kundakunda ne kiyA mahAvIra kA kArya hAthoM meM pahuMcAkara unake granthoM para zikSaNa-prazikSaNa kI lekhanI calA kara / aba se karIba do hajAra varSa pUrva vikrama suvidhAeM nava-vidvAnoM ko pradAna kr| pAkSika mAsika
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya hamAre kundakunda 16 ziviro kA sayojana-sacAlana kara unake vicAro para TIkA sakatA hai para kundakunda kA kundana Apake Atmatatva ko, par3hAkara / adhikArI-vidvAno aura vijJa muni AcAryagaNo phira samUce parivAra aura samAja ko suzobhita kara degaa| ko vicAra goSThi / Ayojita kr| vidvAna aura muni ApakA jJAna pIr3hI dara pIr3hI kundana kI nAI razmiyo sabhA meM sAmAnya-jaina ko batala ege ki AcArya zreSTha bikheratA rhegaa| apane kundakunda ke kundana kI bhavyAbhA kundakunda ke vicAro kA sAmAjika yogadAna kyA rahA hai, se Akhe, mana-prANa, karNa pavitra kareM aura AtmA ko apane kyA ho sakatA hai| svabhAva meM ramane kA avasara deN| paramapUjya AcArya vidyAsAgara jI ne samayasAra grantha pahale Apa pA le to phira Apake beTe-beTI kundakunda ko 'kundakunda kA kundana' kahA hai| vaha kundana aba ghara-ghara ke isa prasAda ko jatana se prApta karate rahege aura apane pahuca skegaa| sunarahAI yA sarAphA se liyA jAne vAlA magalamaya-vizAla-prAsAdo ke kakSa sadA kundakunda se svarNa Apake deha tatva ko kucha samaya taka hI sajA-savAra paripUrNa rkhege| - - pR0 8 kA zeSAza) gayA hai mUrtI kA pichalA hissA nAga zarIra ke sibA lagI Aga kI vajaha se aisA hai| isake sivAya koI samatala hai / isa pratimA me zAsana devI tathA yakSa Adi kI kSati nahI pahucI zeSa pratimA kA pAliza aba bhI jaise kA anupasthiti mahatvapUrNa hai| vaisA hai| pAdapITha kI vizeSatA yaha hai ki isa para dopaktiyo prastuta mUrti sabhavataH gujarAta yA rAjasthAnI kalA kA me lekha vidyamAna hai jo adhikAza ghisa gayA hai| lekhaka pratinidhitva karatI hai kyoki isI kSetra meM sAta sarpaphaNoM ko adhika samaya taka mUrti kA adhyayana karane kA avamara kacha ke chatra ke sAtha hI lekhoM me pAzrvanAtha nAmollekha kI nahI diyA jisase use AsAnI se par3hA jA sktaa| phira paramparA lokapriya thii| saMbhava hai yaha zabda bhI ukta mUrti bhI lipI nArI mizrita akSaro kI hai aura 15vIM zabdI lekha meM AyA ho| vaise hI yahAM ke jana parivAroM kI kI to nizcita hI hai aura yahI isa pratimA kA samaya bhI pichalA pA pichalI pIDhI kahI bAhara se Akara basI hai| AsapAsa ke hai| prathama pakti meM kucha zabdo ke bAda "malamaghe" zabda ilAke meM virale hI jaina loga milate hai| spaSTa rUpa se par3hA jA sakatA hai| nicalI pakti meM eka vartamAna yuga me 24 tIrthakaro me se aMtima do tIrthaMkaroM trikoNa AkAra kA cihna banA he jima ke bAda lekhanI pArzvanAtha eva mahAvIra kI hI aitihAsikatA sarvamAnya hai| dvitIya pakti Ara hotI hai| pArzvanAtha kI yaha mati vidarbha ke jaina dharma ke lie eka prastuta mUti kA pichalA hissA kucha lAla-pIlA paDa mahatvapUrNa srota hai imame sadeha nhii| gayA hai| pata calA ki lagabhaga 50 varSoM pahale ghara me bejhanabAga, nAgapura-440004 svacchando yo gaNaM tyaktvA caratyekAkyasaMvRtaH / mRgacArItyasau jainadharmA'kIrtikaraH nrH|| AcA0 6/52 ---jo stracchanda hokara mRga ke samAna ekAkI bhramaNa karatA hai aura indriya dAsa hotA hai vaha jainadharma ko nindA karAne vAlA hotA hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ adyAvadhi aprakAzita durlabha grantha-sammaijiNacariu 0 pro0 (DA0) rAjArAma jaina apabhraza ke mahAvIra-caritoM kI paramparA raidhakRta sammaijiNacariu : grantha-vistAra evaM kArya viSaya-saMkSepa "sammaijiNacariu"' apabhraMza kA eka paurANika kAvya hai, jisameM sanmati athavA vardhamAna athavA tIrthakara prastutasamma ijiNacariu me 10 sandhiyAM aura kula mahAvIra kA jIvana carita variNata hai| prAcya-zAstra milAkara 245 kaDavaka / bhaNDAroM se abhI taka apabhraza ke svatantra rUpa se likhita pahalI sandhi ke 16 kaDavako me magalAcaraNa ke bAda etadviSayaka cAra racanAo kI jAnakArI mila sakI hai kavi dvArA apane preraka guru yaza kIti bhaTTAraka tathA unakI vibudha zrIdhara (13vI sadI) kRta vaDDhamANacariu', kavi pUrva-paramparA ke guruoM kA smaraNa, apane AzrayadAtA kA narasena (14vI madI) kRta vddddhmaannkhaa|' kavi jayamitra paricaya, apabhraza ke caumuha, doNu Adi pUrvavartI kaviyo halla (aparanAma haricada, 15vI sadI) kRta vaDDhamANa kA smaraNa tathA sajjana-durjana varNana ke bAda mUlakathA kA kavva eva mahAkavi raidhU kRta smmijinncriu| inameM prArambha magadha deza eva rAjagahI nagara-varNana tathA usake se prathama do grantho kA prakAzana ho cukA hai| caturtha racanA samrATa zreNika ke paricaya aura vipulAcala para mahAvIra kI abhI taka 6 pratiyo kA jAnakArI mila cukI hai, kintu ke samavazaraNa ke Agamana se prArambha hotA hai| durbhAgya se una sabhI meM prathama pAMca sandhiyA~ anapalabdha hai| dUsarI mandhi ke 16 kaDako me tInoM loko kA ina pAMco sandhiyo me magadha samrATa zreNika kA carita sakSipta varNana kiyA gayA hai / varNita hai aura chaThavI sandhi se mahAvIra-carita kA varNana tIsI sandhi ke 38 kaDavako tathA sandhi ke 13ve prArambha hotA hai| yadi zreNika carita ko jayamitra kI eka kaDavaka taka mahAvIra ke pUrvabhavo kA varNana aura cauthI pRthak svatantra-racanA bhI mAna le, jo ki kabhI bhramavaza sandhi ke hI 14ve kaDavaka se ani.ma 21ve kaDavaka taka mahAvIra carita ke sAtha kisI pratilipika kI bhala se eka mahAvIra ke janma sthala kuNDalapura Adi kA varNana kiyA hI lekhaka kI racanA hone ke kAraNa sayukta kara dI gaI gayA hai| isameM, tathA pAMcavI 38 kaDavaka), sAtavI hogI, to bhI, vaha (zreNika carita) bhI vartamAna meM (14 kDava tathA AThavI sandhi (27 kaDavaka) meM anupalabdha hI hai / tRtIya ukta racanA-samma i-jiNa cariu mahAvIra ke prathama 4 kalyANakoM kA sAhityika zailI me sampAdita hokara presa meM jA cukI hai| bahuta sambhava hai varNana kiyA gayA hai| ina sandhiyo meM kavi ne kucha viziSTa ki isa varSa ke anta taka vaha prakAzita hokara pAThako ke prasaga upasthita kara una meM samyaktva, jIvAdi saptatva. hAtha meM pahuMca jaay| SaDdravya dvAdazAnuprekSA, dvAdazatA, dvAdazavata, dhyAna eva yoga Adi ke bhI sakSipta varNana kie haiM, jinakA AdhAra ukta sabhI racanAoM meM mUla kathAnaka digambara- umAsvatikRta tattvArthasUtra hai| paramparAnumodita hI hai, kintu bhASA eva varNana-zailI navamI sandhi ke 21 kaDavako me se prathama 15 kaDavakoM kaviyo kI apanI-panI hai| ghaTanAo me bhI kaviyoM ne me tIrthakara mahAvIra ke pradhAna ziSya-gaNadhara-indrabhUti honAdhika mAtrA me apanI-apanI ruci ke anusAra sakoca gautama kA jIvana caritra tathA usake bAda mahAvIra-nirvANa athavA vistAra kiyA hai| tathA usake smRti cihna ke rUpa me dIpAvalI-parva ke prArambha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathAvaSi aprakAzita durlabha pranya- sammahamiNacarita kie jAne kI sUcanA dekara, kavi ne antima eka kar3avaka cintAe~ chor3a, he bhavya tU nirantara kAvya-racanA kiyA meM mahAvIra ke bAda ke hone vAle zratadhArAcAryoM kI kAla- kr| durjanoM se mata Dara, kyoMki, bhaya samasta buddhi kA gaNanA kA vivaraNa diyA hai| apaharaNa kara letA hai|" antima dasavI sandhi ke 64 kaDavakoM meM se prathama raighU ne apanA samasta jIvana-vRta eka sthAna para nahI 24 kar3avako meM kavi ne antima zrutakevalI AcArya likhA, yaha durbhAgya kA viSaya hai| hA~, usane apanI aneka bhadrabAhu kA jIvana-caritra prastuta kiyA hai aura isI prasaga grantha-prazastiyo me apane viSaya me kucha na kucha sUcanAeM meM kavi ne AcArya govardhana, pATaliputra nareza rAjAnanda, avazya dI haiM aura unakA sagraha karane se kavi ke jIvanamahAmantrI zakaTAla pratyantavAsI rAjA puru, brAhmaNa-cANakya, vata kI eka rUparekhA taiyAra ho jAtI hai, phira bhI usakI candragupta maurya (prathama) vindusAra, azoka, makula (kuNAla), janmatithi eva janma sthAna kI jAnakArI ke saMketa nahI samprati candragupta ke sakSipta paricayoM ke sAtha pATaliputra mila sake haiM / isa viSaya para hamane anyatra carcA kI hai|' ke dvAdazavarSIya bhISaNa duSkAla kA varNana kiyA hai| isa antarbAhya sAkSyoM ke AdhAra para raighU kA samaya vi0 saM0 prasaga me kavi ne rAjA candragupta dvArA jaina dIkSA-grahaNa 1440 se 1530 ke madhya sthira hotA hai| tathA AcArya bhadrabAhu ke sAtha unake 12000 sAdhuo ke sAtha dakSiNa bhArata kI ora prasthAna tathA vahA~ candragupta raighU-sAhitya meM sammaijiNacariu kA krama-nirdhAraNa mUni kI kAntAra-caryA Adi kA bar3A hI mArmika varNana kavi raipa kI adyAvadhi 26 ra vanAeM jJAta ho sakI kiyA hai| isI krama meM AcArya vizAkhanandI ko cola deza hai, jo saskRta, prAkRta, apabhraza evaM prAcIna hindI me yAtrA, tathA vahA~ se pATaliputra meM unakI vApisI, pATaliputra likhita haina meracana, likhita hai| iname se 22 racanAe~ upalabdha ho cukI haiM,bAkI se sthalibhadra dhammilla tathA sthUlAcArya se bheTa Adi kA kI 7 racanAeM anupalabdha hai,' kavi kI yaha vizeSatA hai ki varNana aura vizAkhanandI ka ziSyoM dvArA zrutAGga-lekhana evaM usane apanI adhikAza kRtiyoM meM svaracita apanI pUrvavartI zrutapaJcamI parva ke Arambha kie jAne kA varNana hai| isake racanAo ke ullekha kara die hai| "sammaijiNacariu" meM bAda pATaliputra ke kalki rAjApo kI duSTatA kA varNana bhI usane likhA hai ki isa racanA ke pUrva vaha pAsaNAhacariu, mehemara seNAvaicariu, tisaTTimahApurANapurisa guNAlakAru, isa varNana ke bAda ke kar3avako me gopAcala eva hisAra sirivAlacariu, paumacariu sudasagacariu evaM dhaNNakumAra nagara varNana tomaravazI rAjA DUMgarasiMha kA varNana bhaTTAraka cariu kA praNayana kara cukA hai| isa dRSTi se kavi kI parampaga evaM AzrayadAtA kA vistRta paricaya diyA racanAoM meM prastuta racanA kA krama AThavAM siddha hotA haiN| gayA hai| pranthakAra-paricaya guru smaraNa evaM bhaTTArakAya paramparA jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai, "sammaijiNacariu" prastuta racanA meM kavi ne kASThAsagha, mAthuragaccha mahAkavi raghu dvArA praNIta hai| kavi ne grantha-prazasti me puSkaragaNa zAkhA ke bhaTTAraka yaza kIni ko apane preraka apanA paricaya dete hue apane pitAmaha kA nAma saghapati guru ke rUpa me smaraNa kiyA hai|" yaza:kAnina use kisI devarAya tathA pitA kA nAma harisiMha batalAyA hai|' agra- kAvya kI racanA ke lie prerita kiyA thaa| sayoga se puruSa kI saMghapati upAdhi se vidita hotA hai ki kavi ke yaza.koti kA paramabhakta brahma khelhA apanI mAtA pUrvaja labdhapratiSTha sArthavAha evaM lakSmIpati rahe hoge, kintu (AjAhI) kIsmRti ko sthAyI banAnA cAhatA thA ataH rahagha ne kavi banakara apanI kula paramparA badala dI / kavi yaza.kIti se eka koI navIna prantha likhane kI prArthanA ne svayaM likhA hai ki use zrutadevI ne svapna dekara kahA - karatA hai| isa kArya ke lie yazaHkoti use kavi raidhU "maiM tuma para bhatyanta prasanna huuN| apane mana kI samasta kA nAma sujhAte haiM / khelhA ke bArambAra nivedana karane para
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22, varSa 40, ki0 2 anekAnta rAdha khelDA ke hisAra nivAsI tosaDa sAhU kA Azraya udAratA eva sahiSNutA kA acchA varNana kiyA hai|" pAkara sammai jiNacariu kI racanA prArambha kara dete hai|" isameM sandeha nahI ki raMgarasiMha kA samaya rAjanaitika dRSTi kavi ne isa parivAra kI 5 pIr3hiyoM ke kAryakalApo kA se bar3A hI sagharSapUrNa thaa| gopAcala ke uttara meM saiyadavaza, vivaraNa diyA hai, jisame tatkAlIna sAmAjika, Arthika dakSiNa meM mAMDo ke sultAna tathA pUrva meM jaunapura ke zakiyoM evaM sAMskatika sthiti kI jhAMkI milatI hai| ne Dugara siMha ko ghora yAtanAe~ dI vintu DUMgarasiMha ne apanI __apane guru-smaraNa ke prasaga meM kavi ne yaza.kIti ke caturAI tathA puruSAya-parAkrama se sabake chakke chur3A die parvavartI evaM samakAlIna nimna bhaTTArako ke ullekha kiai aura sabhI dRSTiyoM se gopAcAla ko sukhI-samRddha bnaayaa|" haiM"-devasena gaNi, vimalasena, dharmasena, bhAvasena, sahasrakoti guNakIti yazaH kIti (guru) eva malayakIti / kaThora abhriza ke pUrvavartI kaviyoM ke ullekha saMyama evaM tapazcaraNa ke sAdhaka hone ke sAtha-sAtha ye kavi ne pUrvavatIM kaviyo ke smaraNa-prasaga me apabhraza bhaTrAraka pAraMgata vidvAn eva lekhaka to the hI, utsAhI ke 5 kaviyo kA zraddhApUrvaka smaraNa kiyA hai jinake nAma yavakoM ko kavi eva lekhaka banane kI preraNA evaM prazikSaNa haiM-caumUha doNa sayabha, pupphayaMtu eva viik| inameM se bhI pradAna karate the| madhyakAlIna vividha viSayaka sAhitya- sayama, pupphayatu" evaM vIru kaviyo kI racanAeM prakAzita lekhana eva kalA-kRtiyo ke nirmANa meM inake abhUtapUrva ho cukI hai bAkI ke ca umuha eva doNa kI racanAe~ ajJAta aitihAsika kAryoM ko vismata nahI kiyA jA sktaa| eva anupalabdha hai| bahuta sambhava hai ki raghu ko unakI samAja ko sAhitya-sarakSaNa, sAhitya rasika tathA sAhitya- racanA dekhane kA racanAe~ dekhane kA avasara milA ho| iradhU ne ina kaviyo 7 mi. svAdhyAya kI preraNA pradAna karate the| inakA samaya vibhinna kI prazasA meM likhA hai ki ve kavi sUrya ke prakAza ke pramANoM ke AdhAra para vi0 sa0 1400 se 1468 ke madhya samAna hI jJAna ke prakAzaka hai| maiM to unake Age Timasthira hotA hai| isa viSaya para maiMne anyatra carcAmA TimAte hue dIpaka ke samAna hInaguNa vAlA huuN|" 54 racanA sthala AzrayadAtA paricaya kavi ne likhA hai ki usane tomaravazI rAjA DUgarasiha jaisA ki pUrva meM vahA jA cakA hai samma ijiNacariu rAjya meM prastuta grantha kI racanA kI hai| usane yaha kI racanA hisAra-nivAsI sAha tosaDa ke Azraya me kI bhI likhA hai ki usane gopAcala durga meM apane bhaTTAraka guru gaI thii|" sAha tIsaDa kI dharmapatnI AjAhI ne gopAcalayazakIti ke mAnnidhya meM janavidyA kA adhyayana kiyA durga meM eka vizAla candraprabha kI mUrti bhI sthApita karAI hai ina ullekho se vidita hotA hai ki adhikAza mUtiyo thii|" kavi ne isa vaza kI bhUri-bhUri prazamA kI hai| kI prANa-pratiSThA kA kArya raighU ne sampanna kiyA thaa| usane likhA hai ki tosaDa ke baDe bhAI sahadeva ne aneka suprasiddha itihAsakAra DA. hemacandra rAya caudhurI mahodaya matiyo kI pratiSThA karAI thii|" isa vaza ke vIlhA sAha ke anusAra rAjA DUgarasiMha eva unake putra rAjA kItisiMha kA samrATa phiroja zAha dvArA sammAna kiyA gayA thaa| ke rAjyakAla meM lagabhaga 33 varSoM taka ina jaina mUtiyo dharmA nAma putra saghapati thA kyoki usane giranAra-parvata kI kA nirmANa evaM pratiSThA kArya hotA rahA / " ina ullekhoM yAtrA ke lie eka vizAla saMgha nikAlA thaa|" isI vaza se ukta rAjAo kA jaina dharma ke prati prema spaSTa vidita kA chItama apane samaya ke sabhI vyApAriyoM ke sagha kA hotA hai| adhyakSa thA, jisakI dekharekha me 66 prakAra ke vyApAra samakAlIna rAjA calate the|" jAlapu bhI vyApArika nItiyo ke jAnakAra gopAcala ke rAjA aMgara siMha kA ullekha Upara kiyA ke rUpa meM prasiddha thA / satyatA pavitratA evaM vizvasanIyatA jA cukA hai| kavi ne usake vyaktitva, parAkrama eva hI isa parivAra ke vyApAra kI nIti thii|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradyAvadhi aprakAzita durlabha pranya-sammaijiNacariu prantha kI vizeSatAe~ ThIka, svastha, dekhaNa (10159) dekhanA, sattU (1015 / 14) sammaijiNacariu kA kathAnaka paramparAnumodita hai, sattU, phADiu (10 / 17 / 20) phAunA, kivADa isameM sandeha nahI, kintu kavi ne usa meM kucha aitihAsika (10 / 16 / 1) kivADa, gayA (10-2005) = gayA, ekka tathya joDakara use mahatvapUrNa banAne kA prayatna kiyA hai| bAra / 10 / 21 / 9) = eka bAra, 8 / 3 / 3 (10 / 33 / 16) = gautamacarita evaM bhadrabAhucarita tathA cANakya-candragupta, cothA, ghara (1028) = ghara, haTTa (1.5.1) haTanA, Dara nanda-zakaTAla Adi ke varNana imI koTi me Ate haiN| (1 / 4 / 3) DaranA aadi| mahAvIra-nirmANa ke bAda 683 varSoM kI AcArya-kAla- ukta zabda-prayogo kA mUla kAraNa yaha hai ki raighugaNanA jaina itihAsa kI dRSTi se vizeSa mahatva rakhanI hai| kAla apabhra za evaM hindI kA sandhikAla thaa| avadhI, kavi ke anusAra vIra nirvANa (I0 pU0 527) ke bAda vaja, rAjasthAnI, mAlavI eva hariyANivI me sAhitya 62 varSoM meM gautama sudharmA eva jambU svAmI ye tIna ke vana- likhA jAne lagA thaa| candavaradAI ke pRthivIrAja rAso jJAnI hae / unake bAda agale 100 varSoM me 5 zruti kevalI kA paThana-pAThana bhI pracura mAtrA meM hone lagA thaa| apabhraMza hae, jo 14 pUrvo ke jJAtA the| usake bAda agale 183 ke rUpoM meM paryApta vikAsa hone lagA thaa| ata: raighu ke varSoM meM 10 pUrvo ke dhArI hue| tatpazcAt agale 220 sAhitya bhI umakA prabhAva svAbhAvika thaa| DA0hIrAlAla varSoM meM 11 zrunAMgoM ke dhArI hue aura unake bAda 116 jaina, DA0 e0 ena0 upAdhye eva pa0 hajArIprasAda dvivedI varSoM meM 4 muni 1 aga ke dhArI hue| isa prakAra ne raidhU-sAhitya me sandhikAlIna ukta pravRttiyoM ko dekhakara (62+100+13+220+118) 653 varSoM taka hI use Neo-Indo-Aryan Lauguages ke bhASAzratajJAna kI paramparA calatI rahI aura usake bAda vaha vaijJAnika adhyayana kI dRSTi meM vizeSa mahatvaparNa batAkara usake tatkAla prakAzana para jora diyA thaa|" lupta hotI gii|" paurANika tathya ___samma ijiNacariu kI prazasti kA adhyayana karane se jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai, sammaijiNacariu vidita hotA hai ki usakA lekhaka sAhityakAra to hai hI eka paurANika kAvya hai usame vividha sthaloM para aneka kintu samakAlIna bhUgola eva itihAma kA bhI jAnakAra hai| vaha likhatA hai ki hisAra nagara yoginIpura (arthAt paurANika tathya upalabdha hai| aise rAthyo me mahAvIra ke dartamAna dillI kI pazcima dizA meM sthita hai|" vaha nagara samavazaraNa meM unake prabhAva se sarvadA vasanta Rtu kA hisAra-pirojA ke nAma se bhI prasiddha hai|5 kyoMki use rahanA, zItala manda sugandha samIra kA bahanA catunikAya perosAhi arthAt phIrojazAha ne bamAyA thaa| vartamAna devo dvArA atizayo ko prakaTa karanA Adi bAtoM kA itihAsa se bhI isa tathya kA samarthana hotA hai| kavi ne sambandha purANa ke sAtha hai| kavi raidhU ne unheM isa prakAra prastuta kiyA hai :isa nagara ko citrAMga nadI ke kinAre para sthita batAyA so viulai ritu sapattau-samavasaraNa bhUihi sjuttu| hai|" bahuta sambhava hai ki cinAva nadI kA yaha tatkAlIna taha Ayami ayAli vaNarAI-jAyasa akura phala-dala raaii| nAma ho aura usa samaya vaha hisAra ke samIpa hI bahatI sukka-talAya-kUba jalapuNNA-kaila kalarava lavAi pasaNNA / piu-piu bamvIhA ulnAva i-Na jiNajata bhavya bollvaai| bhASA kI dRSTi se bhI "sammaijiNa vari" vizeSa bahai suyadhu pavaNu sukkhAparu-madu madu dAhiNa malayAyaru / mahatvapUrNa racanA hai| raigha ne yadyapi vyAkaraNa-sammata haya u avAli vasatu Naremara-aNu vihuu acchariu susakara / apabhraza ke prayoga kie haiM kintu samakAlIna sthAnIya hariha sayAsi gaidu vaiTTha-ahisihiDa kalitau diu / athavA lokapracalita janabhASA ke aneka prayoga sahaja rUpa majjArahu talu sANu lihata u-hariNahu vaggu jiNehu cahatau / me hI upalabdha ho jAte haiN| yathA-DAla (1 / 2 / 6)= evamAi Ajamma viruddhA-sayalajIva jAyA jehtaa| vRkSazAkhA, caDAva (1|8|15):-cddh'aanaa, caMga (3 / 28 / 8) sammai0 1 / 16 / 1-6
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24, varSa 40, ki0 2 anekAnta kavi ko bahujJatA akhaMDasIlamaMDiyA-pahAvaNaga paMDiyA / mahAkavi raidhU kAvya, darzana, siddhAnta AcAra, tayAsamANu rANau-guNANabhUri rANau / / adhyAtma itihAsa AdivAmiyoM ke sAtha-sAtha sa mudrika karei rAju suMdare-akapuNAi maMdire / zAstra se bhI suparicitapratIta hote haiN| unhoMne sanma ijiNa- suheNa kAla gacchai-jaresu jAma acchai / cariu me rAjA kumAra nanda ke 32 lakSaNoM kA vivecana sahA harammi saMThiu-piyA juttu ukkaThiu / karate hue batAyA hai ki kumAra ke nakha, hastakala, caraNAgra, smmi01|15|1-10 netra ke prAntabhAga, tAlu, jihvA evaM adharoSTha ye raktavarNa mahAvIra zaizavAvasthA meM hai| mAtA-pitA ne atyanta ke the nAbhi svara eva satva ye tInoM gambhIra eva prazasta the| snehavaza unheM vividha AbhUSaNa pahinA die, jisase unakA vakSasthala, nitamba eva mukha cauDe the| unakI deha uttama, saundarya aura adhika nikhara utthaa| kavi ne usakA varNana snigdha eva kAJcanavarNa kI thI, liMga, gardana, pITha aura nimna prakAra kiyA hai :jaMghA hasva the| aguSTho ke parva, dA~ta, keza nakha aura tvak siri seharu Niruvamu jaDiu-kuDalajuu savaNi mureNa ghaDiu / sUkSma the| kakSa, kukSi, vakSa, nAsikA, skandha aura la nATa bhAlayali tila ugali kusumamAlA-kakaNahi hatthu agiNakhAla unnata the| isa prakAra kavi ne sAmudri-zAstra me nirUpita kikiNihi mohiya kuraMga-kaDimehalaDikaDidesahi abhaMga / niyamo ke anusAra kumAra ke lakSaNo kA varNana kiyA hai| taha kaTTAruvi maNi churiyavatu-uruhAra addhahArihiM sahaMtu / sammai0 3 / 3 / 6-15 Nevara sajjiya pAhiM pahaTTha-aguliya samuddA daya guNaTTha / varNana camatkAra smmi0|5|23|5-6 varNano ke camatkAra kaI sthaloM para sundara chanda me ukta tathyoM ke Aloka me koI bhI niSpakSa Alocaka bhAvita hue hai : mahArAnI celanA kA zArIrika, mAnasika mahAkavi ra igha kA sahaja me hI mUlyAkana kara sakatA hai| aura AdhyAtmika saundarya eka hI sAtha kavi ne dikhalAyA kavi ne carita, AkhyAna, kAvya, siddhAnta, darzana, AcAra hai| yathA : adhyAtma evaM itihAsa Adi viSayoM para apabhra za-sAhitya suriMdupIla gAmiNI-raDima loynnii| ke kSetra meM 26 bahumUlya cinAe~ pradAna kI hai ata: bhASA pahullakajavattiyA-samAmiNeharattiyA / aura sAhitya dono hI dRSTiyo se raidha eka mahAkavi siddha jiNesu suttaNicchayA-sadUrimukkamikakayA / hote hai| yunivarsiTI prophesara (prAkRta) sudaMsaNeNa sohiyA-sudugga Ni rohiyA / evaM adhyakSa-saskRta-prAkRta vibhAga, suvArise Na mAyarI-paNAhasikkha daayrii| ha0 dA0 jaina kAleja, ArA, bihAra-802301 sandarbha-sUcI 1. Amera zAstra bhaNDAra, jayapura ke prati ke AdhAra pr| 8. raidhU ganthAvalI, prathama bhAga (bhUmikA) 2. DA0 rAjArAma jaina dvArA sampAdita evaM bhAratIya 6. mehesaracariu, harivaMzapurANa pAsaNAhacariu, samijiNa jJAnapITha dillI dvArA 1674 I0 meM prakAzita / cariu, tisaTThi, pauma0, sikhAla, vittasAru, 3. DA. devendrakumAra jaina dvArA sampAdita eva bhAratIya siddhatatthasAru, jIvadharacariu, dahalakkhaNajayamAla, jJAnapITha dvArA 1674 me prakAzita ! appasaMvohakavva puNNAsavakahA, sammattaguNaNihANakavva, 4. Akara zAstra bhaNDAra jayapura meM surakSita / bAraha bhAvanA, saMboha pacAsikA, dhaNNakumAracariu, 5. DA0 rAjArAma jaina dvArA raidhu granthAvalI bhAga 2 ke sukosalacariu, jasaharacariu, agathamiukahA, antargata sampAdita evaM jIvarAjagranthamAlA zolApura satiNAhacariu, tathA pajjuNa, ratnatrayI, chapakammovassa, dvArA prakAzya maan| mavissadatta0 karakaDa, uvaesa rayaNamAla, eva 6. smmi01012813-15| sudsnncriu| 7. sammai0 11412-4 / 10. sammai0 1916 / (Sa pR0 26 para)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra svAmI kA Ayurveda graMtha kartRtva - zrI rAjakumAra jaina AyurvedAcArya jaina vAGamaya ke racayitAo tathA jana saskRti ke pratipAdita mUlAcAra ke antargata zramaNacaryA ke paripAlana prabhAvaka AcAryoM meM zrI mamantabhadra svAmI kA nAma atyanta meM hI nirantara tatpara rahate the| municaryA kA nirdoSa pAlana zraddhA eva Adara ke sAtha liyA jAtA hai| Apa eka aise karanA unake jIvana kI pramukha vizeSatA thI / ve asAdhAraNa sarvanAmukhI pratibhAzAlI AcArya rahe haiM jinhoMne vIrazAsana pratibhA ke dhanI, adhyAtma vidyA ke pAragata aura jina dharma ke rahasya ko hRdayagama kara diga-diganta meM use vyApta ghAraka nigraMthavAdI mahAna vyaktitva ke dhanI the| unake kiyA / Apake vaiduSya kA eka vaiziSTya yaha thA ki Apane jIvana krama, jIvana kI asAdhAraNa anyAnya ghaTanAoM tathA samasta darzana zAstro kA gahana adhyayana kiyA thA aura unake dvArA racita grayoM ko dekhane se jJAta hotA hai ki unake gUDhatama rahasyo kA talasparzI jJAna prApta kiyA thaa| unake dvArA jainadharma kA prabhata pracAra evaM apUrva prabhAvanA apane dharmazAstra ke marma ko hRdayagama kara usake AcaraNa huI / isakA eka mukhya kAraNa yaha hai ki Apa zraddhA, bhakti vyabahAra me vizeSa rUpa se tatparatA prakaTa kI ApakI aura guNajJatA ke sAtha eka bahuta bar3e adbhakta aura ahaMda pUjanIyatA eva mahanIyatA ke kAraNa hI paravartI aneka guNa pratipAdaka the jimako puSTi Apake dvArA racita svayambhU AcAryoM evaM manISiyo ne atyanta zraddhA eva bahumAna pUrvaka stotra, devAgama, yuktyanuzAsana aura sTUtividyA (jinazataka) Apako smaraNa kiyA hai| AcArya vidyAnanda svAmI ne nAmaka stati graMyo se hotI hai| ina granthoM se ApakI yuktAnuzAsana TIkA ke anta me prApako 'parIkSekSaNa'- advitIya arhadbhakti prakaTa hoto hai| parIkSA netra se sabako dekhane vAle likhA hai| isI prakAra svAmI samantabhadra eka kSatriyavazodbhava rAjaputra the / aSTa mahasrI me Apake vacana mahAtmya kA gaurava khyApita unake pitA phaNimaNDalAntargata 'uragapura' ke rAjA the| karate hae Apako bahumAna diyA gayA hai| zrI akalaka deva jaisA ki unakI 'AptamImAsA' nAmaka kRti kI eka ne apane gratha 'aSTazatI' me Apako' bhavyakalokanayana' kahate prAcIna prati ullikhita puSpikA-vAkya se jJAta hotA hai hue ApakI mahanIyatA prakaTa kI hai| AcArya jinasena ne jo zravaNabelagola ke zrI daurbalijinadAsa zAstrI ke zAstra AdipurANa me kaviyo, gamako, vAdiyoM aura vAgmiyoM meM bhaNDAra meM surakSita haimamantabhadra kA yaza cuDAmaNi kI bhAMti sarvopari nirUpita "iti phaNimaNDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH kiyA hai| isI bhAMti jina mena sUri ne harivaMza purANa meM, svAmisamantabhadramuneH kRto AptamImAMsAyAm / " vAdigaja sUri ne nyAya vinizcaya-vivaraNa tathA pArzvanAtha eka aora Apa jahA~ kSatriyocita teja se dedIpyamAna carita me, vIrananda ne candraprabha caritra meM, hastimalla ne apUrva vyaktitvazAlI puruSa the vahAM Atmahita cintana meM vikrAnta kaurava nATaka me tathA anya aneka graMthakAro ne bhI tatpara rahate hue lokahita kI utkRSTa bhAvanA se paripUrita apane-apane graMtha ke prArambha me inakA bahata hI AdarapUrvaka the| yahI kAraNa hai ki rAjya-vaibhava ke AdhArabhUta bhautika smaraNa kiyA hai| isame samantabhadra svAmI kA vaidaSya. jJAna sukha aura gRhastha jIvana ke bhoga vilAsa ke moha meM na garimA, pUjanIyatA aura paravartI AcAryoM para prabhAva bhalI phasakara Apane tyAgamaya jIvana ko aMgIkAra kiyA aura bhAMti jJAta hotA hai| sAdhuveza dhAraNa kara dezATana karate hue sampUrNa deza meM jainAcArge kI paramparA meM svAmI samantabhadra kI khyAti jainadharma kI dundubhibjaaii| lagatA hai ki Apane atyanta eka tAkika vidvAna ke rUpa meM thI aura ve AcAroga meM alpa samaya meM hI jaina dharma-darzana-nyAya aura samasta
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 varSa40, ki02 banekAnta sadAntika viSayoM meM agASa pANDitya ajita kara liyA tathA vidyA kI utkRSTa sthalI karahATaka meM AyA hai| bAda thaa| kyoMki dezATana karate hue ve prAyaH vahIM pahuMca jAte kA abhilASI maiM siMha vicaraNa kI bhAMti vicaraNa karatA the jahAM unheM kisI mahAvAdI yA kisI vAdazAlA ke hone huuN| kA patA calatA thaa| vahAM pahuMcakara ve apane vAda kA AyurvedajJatADaMkA bajAkara svataH hI vAda ke lie vidvAnoM kA prAhvAna upayukta vivaraNa se yaha spaSTa hai ki zrI samantabhadra karate the| yaha tathya nimna padya se udghaTita hotA hai jo svAmI jaina siddhAnta, dharma, darzana aura nyAya zAstra ke unhoMne kisI rAjA ke sammukha Atma paricaya dete hue agAdha pANDitya se paripUrNa mahAn tArkika eva udbhaTa prastuta kiyA thA vidvAn the| unake jJAna ravi ne cAroM ora aisA prakAza kAMcyAM nagnATako'haM malamalinatanurbAmbuze pANDupiNDaH puMja phailA rakhA thA jisameM jainadharma kA mAhAtmya nirantara puNDoDu zAkyabhikSuH dazapuranagare miSTabhojI parivATa / udbhAsita thaa| isa sandarbha meM yaha eka mahatvapUrNa tathya hai vArANasyAmabhUbaM zazadharadhavalaH pANDurAMgastapasvI ki isake sAtha hI ve Ayurveda zAstra meM niSNAt kuzala rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jnnirgrnthvHdii|| vaidya bhI the| kyoMki eka padya meM jahAM unhoMne apane yaha AtmaparicayAtmaka padya unake dvArA kisI rAja- AcArya, kavivara vAdirATa, paNDita (gamaka), devajJa sabhA meM apanA paricaya prastuta karate hue kahA gayA hai (jyotirvida), mAntrika (maMtra vizeSajJa) tAMtrika (tantra jisameM svayaM ko kAMcI kA 'nagnATaka' batalAte hue 'jaina vizeSajJa), AjJAsiddha, siddha sArasvata Adi vizeSaNa nigraMthabAdI' nirUpita kiyA hai| saMbhava hai kucha batalAe haiM vahAM Ayurveda zAstra meM pAraMgata kuzala vaidya hone paristhitiyoM kisI sthAna para unheM koI aveSa ke kAraNa unhoMne svayaM ke lie "bhiSaga' vizeSaNa bhI dhAraNa karanA par3A ho, kintu vaha saba asthAyI thaa| ullikhita kiyA hai jo unakI AyurvedajJatA kI dRSTi se prastuta padya meM vAda ke lie vidvAnoM ko lalakArA gayA hai mahatvapUrNa hai / yathAaura kahA gayA hai ki he rAjan ! maiM to vastutaH jaina AcAryo'ha kavirahamaha vAdirAT paNDito'haM nirgranthabAdI haiM, jisa kisI meM vAda karane kI zakti ho devajJo'haM bhiSagahamaha mAntrikastAntriko'ham / vaha mere sAmane Akara mujhase vAda kare / rAjannasyAM jaladhibalayAmekhalAyAmilAyA____ eka bAra prApa vibhinna sthAnoM kA bhramaNa karate hue mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddhasArasvato'ham // 'karahATaka' nagara meM pahuMce the jo usa samaya vidyA kA isa zloka me AcArya samantabhadra svAmI ne apane jo utkaTa sthAna thA aura aneka bhaToM se yukta thaa| vahAM ke vizeSaNa batalAe haiM unase unake asAdhAraNa vyaktitva, rAjA ke sammukha Apane apanA jo paricaya prastuta kiyA bahuzAstrajJatA eva prakANDa pANDitya kA AbhAsa sahaja hI thA vaha zravaNabelagola ke zilAlekha naM. 54 meM nimna mila jAtA hai| isameM anta ke do vizeSaNa vizeSa mahatvapUrNa prakAra se utkIrNa hai hai jo unakI vilakSaNatA ke dyotaka haiN| ve rAjA ko pUrva pATaliputramadhyanagare bherI mayA tADitA sambodhita karate hue kahate haiM - he rAjan samudra valaya vAlI pazcanmAlava-siMdhu-Thakka-viSaye kAMcIpure vaidize / isa pRthvI para maiM 'AzAsiddha' arthAt jo AjJA detA hUM prApto'haM karahATakaM bahabhaTaM vidyotkaTaM saMkaTaM vaha avazya pUrA hotA hai| aura adhika kyA kahUM? maiM bAdArthI vicarAmyahaM narapate zArdUlavikrIDitam / / 'siddha sArasvata' hUM arthAt sarasvatI mujhe siddha hai| inhIM arthAt he rAjan ! pahale mere dvArA pATaliputra nagara inhIM vizeSaNoM ke sAtha unhone svayaM ko rAjA ke sammukha ke madhya aura tatpazcAt mAlava (mAlavA), siMdhu deza, Thakka bhiSag' bhI nirUpita kiyA hai| sAmAnyata: bhiSag vahI (paMjAba) deza, kAMcIpura (kAMjIvaram) aura vaidiza (vidizA) hotA hai jisane Ayurveda zAstra kA adhyayana kara usameM deza meM bherI bajAI gaI thii| aba maiM aneka bhaTo se yukta nipuNatA prApta kI ho| asAdhAraNa vyaktitva ke dhanI
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhA svAmI kA prApura paMtha katRtva aura vilakSaNa pratibhA sampanna AcArya samantabhadra ke lie vyadidhyapastvaM viSa-dAhamohitaM yathA mAyurveda zAstra meM niSNAta honA koI kaThina bAta nahI thii| bhiSagmantraguNaH svavigraham // ataH unhoMne lokahita kI bhAvanA se prerita hokara apane -svayambhU stotra, zloka 47 AyurvedIya jJAna ke AdhAra para jaina siddhAntAnusArI arthAt jisa prakAra vaMdya viSa-dAha se mUcchita lokopayogI kisI Ayurveda graMtha kA praNayana kiyA ho- svazarIra ko viSApahAra maMtra ke guNoM se (usakI amoSa yaha asambhava pratIta nahI hotaa| zakti ke prabhAva se) niviSa evaM mULa rahita kara detA hai isa padya kA adhyapana karane se spaSTa hI pratIta hotA usI prakAra (he zItala jina !) apane sAMsArika sukhoM kI hai ki isa padya meM zrI samantabhadra svAmI ne apane jina abhilASA rUpa agni ke dAha se (caturgati sambandhI duHkha vizeSaNoM kA ullekha kiyA hai vaha Atma palAdhAvaza nahI santApa se) mUcchita hue (heyopAdeya viveka se zUnya hue) kiyA, apitu kisI rAja darabAra meM rAjA ke sammukha apane mana (AtmA) ko jJAnarUpI amRtajala ke siMcana se mAtma paricaya prastuta karate hae kiyA hai| usa kAla meM muchArahita zAnta kiyA hai| kisI rAjA ke sammukha Atma paricaya me apane mukha se isa ye dono hI uddharaNa isa bAta kA saketa karate haiM ki prakAra ke vizeSaNa prayukta karanA sAdhAraNa bAta nahI thii| zrI samantabhadra svAmI vaidyocita guNoM aura vaidya dvArA kyoMki unheM usakI sArthakatA bhI siddha karanI hotI thii| vihita kI jAne vAlI kriyA-cikitsA vidhi ke pUrNa zrI svAmI samatabhadrAcArya ke asAdhAraNa vyaktitva jJAtA the| isIlie unhone zrI zambhava jina aura zrI zItala sadarbha meM yaha padya nizcaya hI mahatvapUrNa hai| kyoki isase jina ko vaidya-bhiSaga kI upamA dekara vaidya kA mahatva bar3hAyA unakI anyAnya vizeSatAoM ke sAtha-sAtha unakA bhiSagatva hai| vaidyaka vidyA kA jJAna hone ke kAraNa hI sambhavataH (AyurvedajJatA) bhI pramANita hotA hai| isake atirikta unheM vaidya aura jinendra deva ke katipaya kAryoM meM samAnatA kucha aise pramANa aura milate hai jinase pratIta hotA hai ki kI pratIti huI hai| isa kathana kA merA Azaya mAtra itanA ve vaidyaka vidyA ke pUrNa jJAtA the| unhone apane stotra grathoM hI hai ki zrI samantabhadra svAmI anya viSayoM kI bhAMti hI meM bhagavAna kA jo stutigAna kiyA hai usame unhone Ayurveda ke jJAna se bhI anvita the| sAtha hI yaha to bhagavAna ko vaMdya kI bhAMti sAMsArika tRSNA-rogo kA suvidita hai ki jaba ve bhasmaka mahAvyAdhi se pIr3ita hue nAzaka batalAyA hai| zrI sabhava jina kA stavana karate hue to svaya hI usake upacAra me tatpara hue aura kucha kAla ve kahate haiM pazcAt usa para pUrNa vijaya prApta kara lii| ata: unakA tvaM zammavaH sambhavattarSa roga. santapyamAnasya janasya loke / bhiSaga honA sArthaka hai jo unakI AyurvedazatA kI puSTi AsIrihAkasmika eva vedyo vaMdyo yathA nAtha rujAM prazAntyai // karatA hai| -svayaMbhU stotra, zloka 11 Ayarveda pratha kartatvaarthAt he zambhava jina ! sAMsArika tRSNA rogo se svAmI samantabhadra kI vartamAna meM koI bhI Ayurveda pIr3ita jana ke lie Apa isa loka meM usI bhAMti kRti upalabdha nahIM hai| ata: kucha vidvAna unakA Ayurveda Akasmika vaidyadae haiM jisa prakAra anAtha (dhana Adi se kartRtva saMdigdha mAnate haiN| vartamAna meM svAmI samantabhadra vihIna asahAya jana) ke rogopazamana ke lie koI catura kI pAMca kRtiyAM upalabdha hai-devAgama (Apta mImAMsA), vaidya hotA hai| svayambhU stotra, yuktyanuzAsana, jina zataka (stuti vicA) isI prakAra bhagavAna zItalanAtha kI stuti karate aura ratnakaraNDa shraavkaacaar| inake atirikta 'jIvasiddhi' hue unheM bhiSagopama nirUpita kiyA hai| yathA nAmaka unakI eka kRti kA ullekha to milatA hai kintu sukhAbhilASA nalavAhamUcchitaM mano vaha abhI taka kahI se upalabdha nahIM huI hai| Upara unakI nijaM jnyaanmyaa'mRtaambubhiH| jinakRtiyoM kA ullekha kiyA gayA hai uname se kisI bhI kRti
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2840 ki02 anekAntaM kA sambandha Ayurveda se nahIM hai sabhI kRtiyAM jaina darzana, jainAcAra, stutividyA Adi se sambandhita hai / ataH vartamAna me upalabdha unake pratho ke AdhAra para yaha kaha sakanA kaThina hai ki unhone Ayurveda ke kisI graMtha kI racanA kI hogI / isa saMdarbha me eka mahatvapUrNa tathya yaha hai ki navama 5 tAbdI ke vidvAna zrI ugrAdityAcArya ne apane gratha kalyANakAraka meM spaSTatA pUrvaka isa tathya ko udghATita kiyA hai ki Arya samantabhadra ne Ayurveda viSaya ko adhikRta kara kisI gratha kI racanA kI thI jisame vistArapUrvaka aSTAga kA pratipAdana kiyA gayA hai| unhone Age yaha bhI spaSTa kiyA ki samantabhadra ke usa 'aSTAMga saMgraha' gratha kA anusaraNa karate hue maine sakSepa me isa kalyANakAraka' gratha kI racanA kI hai / ' zrI ugrAdityAcArya ke isa ullekha se se yaha asadigdha rUpa se pramANita hotA hai ki una kAla me zrI samantabhadra svAmI kA aSTAga vaidyaka viSayaka koI mahatvapUrNa gratha avazya hI vidyamAna eva upalabdha rahA hogA / siddhAnta rasAyana kalpa isI sadarbha meM eka yaha tathya bhI mahatvapUrNa hai ki 'kalyANakAraka graMtha kI prastAvanA me zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ne AcArya samantabhadra svAmI kI advitIya vidvattA kA nirUpaNa karate hue unake dvArA 'siddhAntarasAyana kalpa' nAmaka vaidyaka pratha kI racanA kie jAne kA ullekha kiyA hai / ve likhate hai ki pUjyapAda ke pahale maharSi samantabhadra hara eka viSaya meM advitIya vidvatA ko dhAraNa karane vAle hue| Apane nyAya siddhAnta ke viSaya me jisa prakAra pror3ha prabhutva prApta kiyA thA usI prakAra Ayurveda ke viSaya me bhI advitIya vidvattA prApta kI thii| Apake dvArA siddhAnta rasAyana kalpa nAmaka eka vaidyaka pratha kI racanA kI gaI thI jo aThAraha hajAra zloka parimita thI parantu Aja vaha upalabdha nahI hai aura hamArI udAsInatA ke kAraNa sambhavataH aba vaha kIToM kA bhakSya bana gaI hai aura kahI1. aSTAmadhyakhilamaMtra sama prokta, savistaramatho vibhavaM vizeSAt / kahIM usake kucha zloka milate hai jinako yadi saMgraha kiyA jAya to 2-3 hajAra zloka sahaja ho sakate haiN| isa graMtha kI mukhya vizeSatA yaha hai ki asA dharma premI AcArya ne apane graMtha me auSadha yogo meM pUrNa ahiMsa dharma kA hI samarthana kiyA hai| isake alAvA isa graMtha meM jaina pAribhASika zabdoM kA prayoga mI danukUla die gae hai| isalie artha karate samaya jaimana kI kapAse ko dhyAna me rakhakara artha karanA hI abhISTa / udAharaNArtha 'ratnatrayoSadha" kA ullekha graMtha pe AyA hai, sarva sAmAnya dRSTi se isakA artha hogA- 'vajrAdi ratnatrayoM ke dvArA nirmita auSadhi - parantu vA nahI hai| jaina siddhAnta meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAriva ko ratnatraya ke nAma se jAnA jAtA hai / yaha ratnatraya jisa prakAra mithyAdarzana, mithyA jJAna aura miSyA caritra rUpI dozraya ke nirAkaraNa meM samartha hai usI prakAra AyurvedIya rasazAstrokta pArada, gandhaka aura dhAtupadhAtu Adi tIna isyoM ke sammizraNa se nirmita tathA amRtIkaraNa pUrvaka taiyAra kiyA gayA rasAyana vAta-pitta kapha doSatraya kA nAza karatA hai / ataeva isa rasAyana kA nAma 'ratnatrayoSaSa' rakhA gayA hai / " AcArya samantabhadra ne apane 'siddhAnta ramAyana kalpa' nAmaka ukta graMtha me vibhinna auSadha yogo ke nirmANa meM ghaTaka dravyoM kA jo pramANa (mAtrA) nirdiSTa kiyA hai usame bhI jaina dharma sammata sakhyA prakriyA kA anusaraNa kiyA hai jo anyatra nahI milatA hai| isa gratha meM kathita saMkhyAsaketa ko kevala vaha samajha sakatA hai jise jainamata kI jAnakArI hai| jaise - 'rasasindUra nAmaka rama auSadhi kI nirmANa prakriyA meM kathita nimna yA saMketa dRSTavya hai" sUta kesari gaMdhakaM mRganavAsAradumAna" / yahA~ para dravya ke pramANa ke lie jisa sakhyA kA saMketa kiya gayA hai vaha sahaja aura sarva jJAta nahIM hai jaise 'sUta kesari yahA sUta zabda se pArada aura kesari zabda se siMha abhipreta hai jisase pArada siMha pramANa meM liyA jAya - yaha artha dhvani saMkSepato nidita tadihAtmazaktyA kalyANakArakamazeSapadArthayuktam // kalyANakAraka 20/86 2. kalyANakAraka kI prastAvanA, pRSTha 36
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 samantabhadra svAmI kA Ayurveda grantha kartRtva hotA hai / 'kesari' zabda yahAM saMkhyA vizeSa kI ora iMgita kiyA thaa| kyoMki jaina dharma me vyavahAra meM atyanta sUkSmatA karatA hai| jaina dharma me 24 tIrthakara hote hai| pratyeka parvaka ahiMsA ko pradhAnalA dI gaI hai| ghamAcaraNarata tIrthakara kA eka cihna hotA hai jise lAchana kahate hai / jaise vratadhArI muniyo ne Ayurveda ke sandarbha me isa bAta para RSabha deva kA lAMchana baila hai 'ajitanAtha kA lAMchana ...hai vizeSa dhyAna diyA ki auSadha nirmANa ke kArya meM bhI kisI ityAdi / caubIsabe tIrthaMkara kA cihna siMha (kasari) prANi ko kaSTa yA usakA ghAta nahIM honA caahiye| isa hai| ata: yahA phalitArtha yaha huA ki sUta (pArada) kesari para itanI sUkSmatA se dhyAna diyA gayA ki ekendriya jIvo arthAt 24 bhAga pramANa liyA jaay| isI prakAra 'gadhaka kA bhI sahAra nahI honA caahiye| isa ahiMsA dRSTikoNa ma.' arthAt gandhaka 'maga' pramANa meM liyA jaay| maga cihna ko dhyaa| me rakhate hue puSpAyarveda kA nirmANa kiyA gayA solahaveM tIrthaka ra zAntinAtha bhagavAna kA hai| prata. gandhaka thaa| usa puSpAyurveda meM prathakAra ne aThAraha hajAra jAti ke kA pramANa 16 bhAga lene kA nirdeza hai| samantabhadra svAmI kusuma (parAga) rahita puSpo se hI rasAyana auSadhiyo kI ke sampUrNa atha me sarvatra isI prakAra ke sAketika va nimaNi vidhi aura prayoga ko ullikhita kiyA hai| isa pAribhASika zabdo kA prayoga huA hai jo pratha kI maulika puSpArveda praya me IsA pUrva tRtIya zatAbdI kI karnATaka vizeSatA hai|' lipi upalabdha hotI hai jo atyanta kaThinatA pUrvaka par3hI ___ svAmI samantabhadra ke ukta graMtha kA adhyayana karane se / jAtI hai| yaha eka cintanIya viSaya hai ki jisa pratha me jJAta hotA hai ki use pahale bhI jainendra mata sammata vaidyaka auSadha nirmANa evaM prayoga ke lie aThAraha hajAra jAti ASadha nimANa evaM prayAga grantho kA nirmANa unake pUrvavartI muniyo ne kiyA thaa| ke kevala puSo kA upayoga ullikhita ho, vaha bhI I0-san kyoki unhoMne paripakva zailI me racita apane prathama dvitIya-tathIya zatAbdI me ; tA usa pratha kA kitanA mahatva pUrvAcAryoM kI paramparAgatatA ko 'rasendra jainAgamasatrabaddha nahIM hogA ? ata: aise mahatvapUrNa, upayogI aura aitihAsika ityAdi zabdo dvArA ullikhita kiyA hai| isake atirikta graMtha kI chAnabIna, pArisaskAra eva prakAzana ke lie 'siddhAnta rasAyanakalpa' ma zrI samantabhadrAcArya ne svaya samAja ke vidvajjano, zodha saMsthAno tathA zreSTha varga ko ullekha kiyA hai-zrImadbhavallAtakAdrau basati jinamuni, samucina dhyAna denA caahiye| sUtavAde rasAbja" ityAdi / yaha kathana isa tathya kI puSTi yaha eka mahatvapUrNa tathya hai ki na kevala Ayurveda jagat me apitu vanaspati vijJAna ke kSetra meM bhI puSpo kI itanI karatA hai ki AcArya samantabhadra se parva bhI vaidyaka gratho kI jAtiyoM para prakAza DAlane vAlA koI bhI graya kisI anya racanA karane vAla janamuni hue hai jo sabhavataH IsA pUrva graMthakAra dvArA abhI taka nahI racA gayA hai| ataH puSpAyurveda dvitIya-tRtIya zatAbdI ma rahe hoge aura ve kAravAla jilA jaise viSaya para graya racanA kA zreya mAtra jainAcAryoM ko hI honnA para tAlukA ke gerasaNa ke pAsa hADalli me rahate the| hADilla meM indrAgAra aura candragiri nAma ke do parvata hai| yadyapi vaidika dRSTi se racata Ayurveda ke gratho me hai| vahA para ve tapazcaryA karate the| zrI vardhamAna pArzvanAtha caraka-muthuna Adi mahanIya pathakAro ne auSadha yogo me vAnampanika dravyo ko pradhAnatA dI hai, jisakA anusaraNa zAstrI ke anusAra abhI bhI ina dono parvatopara purAtatvIya paravartI AcAryoM ne bhI kiyA hai| kintu sAtha me mAsAdi avazeSa vidyamAna hai| bhakSya dravyoM kA auSadhi ke rUpa me ullakha kiyA jAne se puSpAyurveda usame ahiMsA tatva kI pratiSThA nahI ho skii| isake zrI vardhamAna pAzrvanAtha zAstrI ke anusAra zrI samantabhadra viparIta nAcAyo ne ahiMsA dharma ke pAlana kA lakSya svAmI ne kisI puSpAyurveda nAmaka gratha kA bhI nirmANa rakhate hue puSpAyurveda jaise grayo kI racanA kara jo 1. uparyukta mahADa zabda kA artha sagIta hai aura halli zabda kA 2. bhaTTArakIya prazasti me isa haDalli kA ullekha artha grAma hai| ata: yaha nizcita hai ki hADalli kA sagItapura ke nAma se milatA hai| kyoki kannar3a bhASA hI saMskRta nAma saMgIta pura hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 varSa 40 ki0 2 lokapayogI preyaskarI kArya kiyA hai vaha advitIya aura bemisAla hai| anekAnta upalabdha pramANoM ke anusAra zrI samantabhadrAcArya kA poTha gerasappA (karnATaka) me vidyamAna thaa| zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ke anusAra jisa araNya pradeza meM svAmI samantabhadra nivAsa karate the vahA~ abhI taka vizAla zilAmaya caturmukha mandira, jvAlAmAlinI mandira aura pArzvanAtha jina caityAlaya vidyamAna hai jo darzanIya to haiM hI purAtatvIya aura aitihAsika dRSTi se Aja unakA vizeSa mahatva hai| jagala me yatra tatra aneka mUrtiyAM bikharI par3I hai jisase usa sthAna kA dhArmika mahatva parizAta hotA hai / isa kSetra meM vyApta paraMparAgata kivadantI se jJAta hotA hai ki isa jaMgala meM eka siddharasakUpa hai| kaliyuga meM jaba dharma saMkaTa utpanna hogA usa samaya isarasakUpa kA upayoga karane kA nirdeza diyA gayA hai| isa rasakUpa ko sarvAjana nAmaka aMjana netra me lagAkara dekhA jA sakatA hai| sarvojana ke nirmANa evaM prayoga vidhi kA ullekha 'puSpAyurveda' meM varNita hai| sAtha meM yaha bhI ullikhita hai ki 'sajana' ke nirmANa meM prayoga kie jAne vAle puSpa usI pradeza me milate hai isalie usa pradeza kI bhUmi ko 'ratnagarbhA vasundharA' 1. kalyANakAraka, sampAdakIya, pRSTha 26 11. samma 60 113-8 / 12 . vahI / 14. ( zeSAMza pR0 24 ) 13. vahI 10 / 29 30 / sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana (DA0 rAjArAma jaina) 1774 / 15. samma0 prazasti 16. samma0 1 / 3 / 11-12 / 17. de0 raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana, pR0 130-142 / 18. Romance of the Fort of Gwalior (1931). Pages 19-20. ke nAma se ullikhita kiyA gayA hai|' uparyukta vivaraNa se yaha tathya bhI udghATita hotA hai ki svAmI samantamadra kA nivAsa jisa kSetra yA araNya pradeza meM thA usa kSetra meM katipaya viziSTa prakAra kI puSpa jAtiyAM upalabdha rahI hoMgI jo sambhavataH aba na hoM / zrI santabhadra svAmI ko usa kSetra kI samasta prakAra kI vanaspatiyoM evaM puSpoM kA sarvAMgINa parijJAna thA aura ve unake auSadhIya guNa dharmo ta upayoga se hastAmalakavat paricita the / unakA agAdha jJAna hI unakI vRttiyoM evaM graMthoM meM avatarita huA hai jo lokopayogI hone ke sAthasAtha dhArmika evaM AdhyAtmika mahatva kA bhI hai / isa prakAra yaha spaSTa hai ki samantabhadra svAmI dvArA Ayurveda ke graMthoM kI bhI racanA kI gaI thI jinameM AyurvedIya jJAna aura cikitsA vidhi ke atirikta anya aneka maulika vizeSatAeM vidyamAna thii| isa dizA me paryApta prayAsa evaM anusaMdhAna apekSita hai / AzA hai samAja ke manISI vidvajjana evaM zodha saMsthAeM isa dizA meM apekSita dhyAna deNgii| bhAratIya cikitsA kendrIya pariSad 16 / 6, svAmI rAmatIrtha nagara naI dillI-15 16. sammai0 10 / 26 / 20. de0 ra sAhitya kA AlocanAtyaka parizIlana 10 15-104 / 21. sammai0 1 / 10 / 23-24 / 22-24. bhAratIya jJAnapITha dillI se inake pratyoM ka prakAzana ho cukA hai / 25. vizeSa ke lie de0 rahadhU sAhitya kA AlocanAtmakaparizIlana- 0 11-15 / 26. samma60 116 dhattA / 27. samma0 kI sandhike anta meM likhita puSpikAe~ dekheN| 28. sammai0 114 / 15 / 30. vahI - 10 3306-10 / 32. bahI - 10133 / 4-5 / 34. vahI - 10133 / 11 / 36. vahI - 121 / 26. vahI- 1003201-5 / 39. vhii-10133|1-10 / 32. bahI - 127116-20 / 35. vahI - 11616 / 37. sammai0 - 1 / 6 / 4 / 38. sammai0 - 1 / 6 / 5 / 36. sammai0 - 116 / 6 | 40. raghU sAhityakA AlocanAtmaka parizIlana pR0819 /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA socie ! 1. kitanI dUra kitanI pAsa ? ye pada grahaNa nahIM kie| phira ye pada sva-hetu maMgalottama zaraNabhUta bhI nahI hai / kahA bhI haicaubIsoM tIrthaMkaroM ke caritra par3hane vAle svAdhyAyI ina prazno ke sahaja uttara khojeM ki kauna-kauna se tIrthakara "cattAri maMgala / arahaMtA maMgalaM, siddhA maMgala, sAha aise haiM jinhoMne sAdhu-pada aMgIkAra kara kevalajJAnI hAne kI maMgalaM, kevalipaNNatto dhammo magala / cattAriloguttamA, avasthA ke pUrvakSaNaparyanta sAdhu-pada mAtra kA nirvAha kiyA arahaMtA loguttamA siddhAloguttamA, sAhU-loguttamA, aura AcArya-upAdhyAya pada nahI liyA? aura kauna se aise ke valipaNNatto dhmmologunmaa| cattAri saraNaM pavajjAmi / arahate saraNa pavajjAmi, siddhe saraNa pavajjAmi, sAhasaraNaM haiM jinhoMne bIca ke kAla meM AcArya aura upAdhyAya pada svIkAra kie ? yaha bhI dekhe ki kina tIrthaMkaroM ne kinheM- parva pavajjAmi, kevalipaNNatta dhamma saraNaM pvjjaami|"kinheN svayaM dIkSita kara unheM sva-ziSya ghoSita kiyA? ukta prasaga meM AcArya aura upAdhyAya padoM ko hamArI dRSTi se to sabhI tIrthakara na to AcArya upAdhyAya chor3a diyA gayA hai| kyoki paramArtha dRSTi se AcArya aura jaise padoM se juDe aura nA hI unhone svayaM ke lie celA- upAdhyAya donoM hI pada-sva ke lie na to maMgalarUpa haiM, ghelI banAe / jisane bhI dIkSA lI unake caraNoM kI sAmI- nA hI uttama haiM aura nA hI ye paramArtha meM zaraNabhUta haiN| pUrvaka svayaM hI lii| aisA kyoM? AcArya pada to majabUrI meM guruAjJApAlanArtha aura saMgha hama samajhate haiM-paMca parameSThiyoM me siddha parameSThI sacAlanArtha lenA par3atA hai, koI khuzI kA tyauhAra nahIM hai, jo loga imame lAkho-lAkhoM kA dravya vyaya kara loka sarvotkRSTa, aAtmA ke zuddha rUpa haiM aura ahaMnta dUsare nambara para hai| tathA AcArya-upAdhyAya aura sAdhu ina tIno padoM dikhAvA kareM aura jaya-jayakAra kreN| ye pada to sAdhu kI svasAdhanA meM zithilatA lAne aura para kI dekhabhAla karane meM-mokSamArga kI dRSTi se-sAdhu sarvocca aura uttama jaisI ulajhanoM meM phaMsAne vAlA hai| isa pada para baiThane haiN| prazna hotA hai yadi uparyukta krama sahI hai to NamokAra vAlA kAMToM kA tAja jaisA pahinatA hai-uttaradAyitva maMtra meM jo krama hai vaha kyoM ? vahA~ arhantoM ko prathama aura nirvAha ke prati usakI jimmedArI baDha jAtI hai| vAstava sAdhuoM ko anta meM kyoM rakhA gayA ? meM to 'zeSAH-vahivAbhAvAH, sarve saMyogalakSaNAH' aura tattva-dRSTi se dekhA jAya to hama vyavahArI haiM aura 'ahameva mayopAsyaH' hI tathya hai| ukta sthiti meM kauna sA vyavahAra meM hamArA upakAra ahaMntoM se hotA hai tathA pada mokSamArga se dara aura kauna-sA pada mokSamArga ke nikaTa AcArya va upAdhyAya sAdhu-pada me dRr3hatA ke lie mArga darzaka hai tathA kauna-sA pada chor3anA aura kisakI ora daur3anA hote haiM, isa dRSTi se aisA krama rakha diyA gayA hai| iSTa hai aura Aja kyA ho rahA hai ? jarA socie ! anyathA yadi AcArya pada-mokSamArga meM, zreSTha hotA to kisI AcArya ko sallekhanA karane ke lie bhI apane malekhanA karane ke lie bhI apane 2. kauna-sI paramparA sahI? prAcArya pada kA tyAga karanA na par3atA / yaha nizcaya hai ki Aja paramparA zabda bhI paramparita (galata yA sahI) 'para' ke uttaradAyitva ke nirvAha kA tyAga kie binA sva rUpa dhAraNa karatA jA rahA hai aura isa zaba kA saMbaMdha kI mAdhanA nahIM ho sktii| phalata: sva. sAdhanA me AcArya vAstavikatA se na rahakara korI paramparA (Direct yA pada tyAganA anivArya hai-nizcaya hI AcArya pada mukti- Indirect) se rahane lagA hai| jaise tIrthakara mahAvIra kI bAdhaka hai| yahI kAraNa hai ki tIrthaMkaroM ne mukti se dUrastha paramparA kA vAstavika rUpa hamArI dRSTi se mojhala ho
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12,400 2 gayA hai aura bAja digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI, va terApaMthI sabhI apane ko bhagavAna mahAvIra kI paramparA kA ghoSita kara baiThe haiM / vaMse hI AcAryoM kI paramparA bhI vividha rUpoM ko dhAraNa kie jA rahI hai| AcArya zAntisAgara jI ne apanA AcAryatva apane dvArA anurUpatapasvI, nirbhaya, nirdoSa AcArapAlaka muni zrI vIrasAgara jI ko saupA aura usakA samarthana sagha ke samasta sAdhugaNa ne kiyA zrI vIrasAgara ke bAda unake AcAryapaTTa para kramazaH zrI zivasAgara jI aura zrI ghAgara jI virAjamAna hue loga kahate hai dharmamAgara hue -- loga kahate hai ki zrI AcArya zAntisAgara jI na apanA paTTAcAryatva zrI pAyasAgara jI ko nahIM diyA apitu unhoMne kumyagiri me apanI sallekhanA ke avasara para apanA AcArya pada vahA~ upasthita vizAla jana samudAya ke bIca zrI bIra sAgara mahArAja ko pradAna karane kI ghoSaNA kI aura AcArya zrI dvArA pradatta pIchI kamaNDalu zrI vIrasAgara ko jayapura meM eka vizAla Ayojana me vizAla cAtuvidha saMgha ke samakSa vidhipUrvaka arpita kie ge| yaha eka pakSa hai / dUsarA pakSa hai zAntisAgara se munirUpa me dIkSita muni zrI pAyasAgara jI the aura unase dIkSita muni zrI jayakIrti the aura unake ziSya AcArya zrI dezabhUSaNa jI the-- jo zrI pAyamAgara jI kI paramparA ke paTTAcArya the / ukta donoM paramparAo meM AcArya zAnti sAgara jI kI paTTAcArya paramparA kauna-sI mAnI jAya ? prA0 dharmasAgara jI vAlI yA AcArya dezabhUSaNa jI vAlI? hAlAki dhAvakoM ke lie dono hI pUjya hai para pUjya hote hue bhI bhrama-nivAraNArtha vastusthiti to samajhanI hI hogI aura yaha bhI samajhanA - socanA hogA ki kyA anya pUrvAcAryoM kI paramparAe~ bhI kabhI aisI vivAdAspada sthitiyoM meM ho nizcita huI hogii| jarA socie / 3. dekhate-dekhate dhAMdhalA ? eka kathA hai-eka dina vajradantacakravartI apanI sabhA me virAjamAna the| eka mAlI ne unheM eka sundara mukalita bagekAnsa kamala lAkara bheMTa kiyA / usameM eka mare hue bhore ko dekhakara mahArAja vicArane lage dekho, eka nAsikA indriya ke vazIbhUta hone se isa bhramara kI jAna calI gaI to phira maiM to rAtri divasa pacendriya ke bhogopabhoga meM lIna ho rahA hUM, kabhI tRpti ho nahIM hotii| yadi maiM inako straya nahI chor3a dUMgA, to eka dina merA bhI yahI hAla hogA / aisA vicAra kara sasAra se udAsa ho ve apane putra amitateja ko rAjya dene lage, parantu usane kahA-pitA jI, jisa kAraNa zrApa isa rAjya ko chor3ate haiM, maiM bhI ise chor3akara Apake sAtha kyoM na calUM ? vajradanta ke bahuta samajhAne para bhI rAjya ko jUThana samAna jAnakara usane svIkAra nahIM kiyA / anya putro ko kahA taba ve bhI amitateja ke hI anuyAyI nikle| jo uttara amitateja se milA yA yahI saba se milA nidAna amitateja ke putra puNDarIka ko rAjya dekara yazodhara tathaMkara ke caraNo ke nikaTa mahArAja vajradanta ne dIkSA dhAraNa kii|' hamane pU0 AcArya dezabhUSaNa jI ke AcArya paTTa grAhakatva ke lie pracArita ( do muniyoM ke prati ) vibhinna do prakAra kI sUcanAe~ prakAzita dekhI aura dono sakala (samasta ) di0 jaina samAja ke nAma se prasArita dekhii| samajha meM nahI AyA ki sakala (eka) ne do-rUpa kaise dhAraNa kara lie? sakala zabda ekatva kA sUcaka haidvitva kA nahIM / aise sakala ke netApana kA dAvedAra kauna ? jo bhedavAda para aMkuza na lagA sakA ho ? spaSTa to yaho hotA hai ki samAja para kisI kA akuza nahI sakala ke bhI kaI bheda aura kaI nAyaka jaise mAluma dete hai nazyanti bahunAyakAH / ' - hamArI dRSTi se to sacca divambara muni aise vivAdoM me sadA taTasya aura udAsIna hI rahate hai ve amitateja Adi dhAtAo kI bhAti aura usase bhI kahIM adhika virakti kA bhAva darzAte hai| yadi kahIM koI visaMgati hotI hai to bhramotpAdaka netAo kI preraNA se hI hotI hai - sacce sAdhu kI ora se nahIM smaraNa rahe sAdhupada, / - jJAtA sAdhu kI maryAdAe~, sAdhukI kriyAe~ bahuta ucca hai ve sAdhu ke adhyakSasva kI hI apekSA rakhatI hai| phalata unake -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ parA socie pairAgyamayI mudrA saMbaMdhI vidhAna, adhikAroM aura pada-Adi ... 'praupazamikAvibhavyatvAnAMca': saMbaMdhI kriyAoM meM agumA-mukhiyA banane yA para-preraNAvaza unameM vighna yA bheda-paraka sUcanAeM prasArita karane kA mokSa meM jina bhAvoM kA abhAva hotA hai, tatsaMbaMdhI yaha adhikAra zrAvakoM ko nahIM-jaisA ki kiyA gayA hai| hAM, sUtra hai| isakA artha aisA kiyA jA rahA hai ki vahA~ dhAvakoM kA kartavya hai ki ve aise avasaroM para sAdhu ko aupazamika, kSAyopazamika, audayika bhAvoM kA aura dikha-dikhAve, jayakAroM yA virudAvalI-gAnoM Adi me pAriNAmika bhAvoM meM se bhavyatva bhAva kA abhAva ho jAtA na bharamAeM balki unheM unake kartavya-nirvAha hetu-Atma- hai| hama yahA~ mAyika bhAvoM ko isalie chor3a rahe haiM balavardhaka dazabhaktyAdi jaise dharmAnuSThAnoM ke vizadarIti se ki-loga vahA~ kSAyika bhAvoM kA rahanA kahate haiM aura karane kA avasara hI pradAna kareM-unheM jaya-jayakAra meM pAriNAmika meM se jIvatva ko bhI svIkAra karate haiM ghereM nahIM jaisA ki vartamAna meM cala par3A hai| jarA nimna bhavyatva to vahA~ hai hI nhiiN| paMktiyAM bhI dekhie, ki inameM kaise sAmaMjasya baiThegA? vicAraNIya yaha hai ki ukta sUtra meM 'Adi' zabda kA 1. 'AcArya zrI (zAntisAgara ne san 1952 meM bhAva kisa maryAdA meM hai ? nyAyasaMgata to yahI hai ki 'Adi' 26 agasta zukravAra ko vIrasAgara mahArAja ko paTTAcArya zabda sadA hI prasaMgagata zeSa sabhI ke lakSya meM hotA haipada pradAna kiyA, unhoMne kahA-hama svayaM ke saMtoSa se vaha kisI ko chor3atA nhiiN| yahAM bhAvoM kA prasaMga hai| apane prathama nimrantha ziSya vIrasAgara ko prAcAryapada dete yora sUtra meM prathamabhAva ke bAda Adi zabda hone se pAMcoM hai...|' di0 'jaina sAdhu paricaya' pR0 58 hI bhAvoM kA grahaNa honA cAhie aura tadanusAra mokSa meM 2. 'cAritra cakravartI AcArya zAntisAgara jI, pAMcoM hI bhAvoM kA abhAva svIkAra karanA caahie| pAThaka tacchiSya bhAcArya zrI jayakIti jI unake paTTaziSya soceM ki-kSAyikabhAva aura pAriNAmika bhAvoM meM jIvatva bhAcArya dezabhUSaNa jI mahArAja'' -eka posTara ke raha jAne jaisA artha sUtra ke kisa bhAga se phalita kiyA 3. jaina paramrA meM AcArya zAntisAgara se Arambha gayA hai ? huI bAcArya zrRMkhalA meM muni zrI vidyAnaMda pAMcaveM AcArya - navabhArata 26 jUna 87 hamArI dRSTi meM ukta sUtra se aisA phalita karanA sabhI bhauti nyAya-sagata honA cAhie ki-mokSa meM sabhI bhAMti, 4. digamaraba A0 108 ajItasAgara jI mahArAja ko bhI zAntisAgara jI mahArAja ke caturtha paTTAdhIza ke sabhI prakAra ke mabhI bhAva-jo jIva-(saMsArI) avasthA rUpa meM pratiSThita kiyA gyaa|' ke haiM-nahIM rahate / mokSa hone para zuddhacetanA mAtra hI zeSa -jaina gajaTa 30 jUna 87 rahatA haiM jisakA ukta bhAvoM se svAbhAvika koI saMbaMdha nhiiN| bikArI (karma-sApekSa) avasthA kA nAma jIva hai, 5. 'lA0 ranadezabhUSaNa munimahArAja ke karakamaloM jo karmAdhAra para jItA-maratA hai|-krm-saapeksstaa ke dvArA hI. 'apane parasthAna para AcAryarala pada niyojita kAraNa usI ke pAMca bhAva haiM aura zuddha-cetanA ina sabhI .."kiye haiN| paramapUjya 108 bAhubalI jI bAlAcArya hI bhAvoM se achUtA-'cidekarasa-nirbhara hai| isI bhAva meM zrI maacaaryrtn|' -eka posTara' vIrasena svAmI ne kahA hai sivA Na jIvAH' aura tathya bhI salavAra bhaviSya meM digambara guruoM ko lekara punaH kabhI koI yahI hai| jarA socie / sUtra meM 'bhavyatvAnAM ' kyoM dUSita va bhrAmaka vAtAvaraNa na bane, isake lie Apa kaisA, kahA ? ise hama phira likheNge| kyA upAya socate haiM ? jraa-socie|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rogd. with the Registrar of Nowspaper af R. No. 10591/62 . . . vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana nasamba-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita prapUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM pora paM.paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya. paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... nagrantha-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha / pacapana granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15.. samAdhitantra praura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita bhavaNabelagola aura dakSiNa ke pramya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizara prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAhagsutta: mUla grantha kI racanA pAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa NisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI sidaant-shaastrii| upayogI pariziSToM pora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja mora kapar3e kI pakkI jilva / 25.00 jaina nivagya-ratnAvalI: zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA pAnazataka (dhyAnastava sahita): saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA : zrI barayAvasiMha soSiyA baina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : sa. paM0 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kacha vicAraNIya prasaMga : zrI papacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2.00 mUla jaina saMskRti aparigraha: zrI papacandra zAstrI 2... Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 sampAdaka parAmarza maNDala DA. jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI pacandra zAtra prakAdhaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie mudrita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-3 BOOK-POST
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 40 ki0 3 vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta ( patra-pravartaka : zrAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') isa aMka meM-- krama viSaya 1. "maiM" aura "tU" DA0 ku0 savitA jaina 2. divaMgata hindI sevI DA0 jyoti prasAda jaina 3. 10vIM zatAbdI ke jaina kAvyoM meM bauddhadarzana kI samIkSA - zrI jinendrakumAra jaina 4. RSabha, bharata aura bAhubali kA cAritrika vizleSaNa - zrImatI DA0 jyoti jaina pR0 1 2 4 2 5. samyaktva prApti yatna sAdhya hai yA sahaja sAdhya hai - zrI bAbUlAla jaina 14 6. eka aprakAzita kRti amarasena cariu - DA0 kastUracandra 'sumana' 7. kyA mUlAcAra yApanIya grantha hai - DA0 kusuma paToriyA 8. jaina samAja kidhara jA rahA hai| - zrI bhaMvaralAla jaina nyAyatIthaM 15 16 22 2. zvetAmbara terApaMtha dvArA digambara samAja para bulA prahAra - zrI padmacandra zAstrI 23 10. 'siddhA Na jIvA' - dhavalA - zrI padmacandra zAstrI 25 11. jarA socie : -sampAdakIya 30 julAI-sitambara 1987 prakAzaka : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI- 2
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zata-zata bAra sAdara namana hama netAoM ko rAjA mAnate haiM-sanmAna ke saath| kisI ko choTA, kisI ko bar3A / sabhI kA apanA zAsana hai-kaI bhAgoM meM vibhakta-bhAratIya, prAdezika, nAgarika aura sthAnIya saMsthAoM Adi ke rUpa meN| sabhI morce saMbhAlane aura vivAda-vijayI-sva-dRSTi manavAne meM nipuNa / purAne rAjA lar3ate the zAsana ke lie| aura gaNataMtra meM inakI lar3AI hai sevA ke nAma para, sevaka banakara sevA meM Ane ke lie| ve dravya aura bhUmi ko AtmasAt karate the aura inako milate haiM upahArayaza, pratiSThA, mAna aura sanmAna, burAI-bhalAI bhii| Aja kama rAjA hoMge aise--jo ina sampadAoM meM se kisI eka se maharUma rahe hoN| kaiyoM ko to inameM se bahuta kucha mila cukA hogA-kaI kaI bAragrAmoM, nagaroM, jaMgaloM taka meN| inako bahuta kucha mila cukA hogA-tyAgiyoM, vidvAnoM, seThoM aura sAdhAraNa janatA ke biic| phira bhI inheM saMkoca nahIM hotA bAra-bAra inake grahaNa karane se / Akhira, saMkoca ho bhI to kyoM ? inakI to Adata anAdi se para ko grahaNa karane kI rahI hai / jainI nAma dharA kara bhI ye jaina ke siddhAnta 'aparigraha' ko nahIM jAna pAe haiN| phalataH-- svayaM parigaha meM DUbe haiM, tyAgiyoM ko parigraha ke cakkara meM phaMsAte haiM -saMsthAoM ke utsavoM meM gherakara, unakI jaya bolakara aura apane mantavyoM para unakI mohareM lgvaakr| ye saba jaina haiM - jainatva kI abhyAsa dazA meN| kabhI inakA ye parigraha chUTa jAyagA aura kalyANa hogA inakA aura samAja kaa| virale hI saMkocI aura sacce tyAgI Adi hoMge jo inake cakkara se baca pAe hoN| dhanya haiM cakkaroM se bacane vAle-nagna digambara muni, vratI-zrAvaka aura niHspRha netAoM ko| sabako hamArA sAdara nmn| vAra-bAra namana, sau bAra nmn| KXXXXX**** KKK**********kkkkkkkkxxxxx karma paravaze sAnte duHkhairntritodye| pApabIje sukhe'nAsthA zraddhAnAkAMkSaNA smRtA // __karmoM ke AdhIna, nazvara, dukhoM se mizrita aura pApa ke kAraNabhUta sAMsArika sukha kI cAhanA nahIM karanA, ni:kAMkSita aMga hai| Xxxxxxxx*********Xxxxxxxxxx
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 40 kiraNa 3 } momm anekAna paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2513, vi0 saM0 2044 { julAI-sitambara "maiM" aura "tU" maiM zuddha buddha caitanya rUpa, tU jar3a pudgala kA rAgI / zubhra sphaTikasama ujjavala, tU kaluSita bhAvoM kA dhArI // maiM zItala amRta jaladhAra sadRza, tU taptAyamAna lauha-sA dagdha / maiM Ananda mahodadhi kA vAsI, tU rAga-dveSa bhAvoM se tapta // maiM moha-ari kA hantA tU moha-ripu kA dIna dAsa / maiM dhruva acala aura anupama, tU hara kSaNa kAla kA grAsa // maiM jJAna jyoti kI dIpazikhA, tU ajJAna timira kA vAsI / maiM vItarAga bana kara DolUM, tU zalabha sadRza anurAgI // maiM nija svabhAva meM lIna huA, tU para bhAvoM ke sAtha bahA / maiM eka akelA AkiMcana, tU priya janoM se rahA ghirA // maiM hara kSaNa jJAtA-dRSTA, tU hara kSaNa kartA-bhoktA / maiM hara kSaNa karma kATatA tU hara kSaNa karma jor3atA || maiM zuddhopayoga meM ramaNa karU~, tU puNya-baMdha kA abhilASI / maiM mukti ramA kA sahacara, tU caMcalA lakSmI kA sAthI | maiM 'savitA' sama Aloka puMja, tU nizA sadRza digbhramita rahA / maiM mokSa mArga kA pathika banA, tU svarNa mahala meM ramA rahA // maiM jarA-maraNa se mukta huA, tU roga-zoka se vyathita sadA / "maiM" ne pAyA siddhoM kA svarUpa, "tU" ne pAyA saMsAra sadA // -DaoN0 savitA jaina 2/ 35 dariyAgaMja, naI dillI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ divaMgata hindI-sevI DA0 jyoti prasAda jaina, lakhanaU cAra varSa pUrva daza khaMDoM meM pUrI kI jAne vAlI mahat eka bAta avazya khaTakatI hai ki grantha ke prathama khaMDa yojanA ke antargata 'divaMgata hindI-sevI' zIrSaka bRhadakAya meM divaMgata jaina hindI-seviyoM kI mAtra 27 praviSTiyAM haiM, koSa ke prathama evaM dvitIya khaMDa prakAzita hue the| san aura dvitIya khaMDa meM mAtra 34-isa prakAra dono khaDo ko 1800 I0 se lekara vartamAna paryanta ke divaMgata hindI. lagabhaga 1800 praviSTiyoM meM kevala 61 jaina sammilita ho seviyoM ke akArAdikrama se nirmita isa paricayAtmaka koSa pAe haiN| itanA hI nahI, prathama khaDa ke anta meM sahAyaka jaisI zrama evaM samaya sAdhya yojanA ke kAryAnvayana kA bhAra sAmagrI kI jo sUcI dI hai, usameM lagabhaga 300 pustakoM samarpita hindIsevI zrI kSemacandra 'sumana' vahana kara rahe haiN| aura lagabhaga 150 patra-patrikAo ke aMkoM Adi kA ullekha aura unake suSTha mudraNa-prakAzana kA zreya zakuna prakAzana hai-ukta sUcI meM bhI mAtra tIna-cAra jaina prakAzanoM kA dillI ke saMcAlaka zrI subhASa jaina ko hai| adyAvadhi samAveza kiyA gayA hai| hindI jaina sAhitya ke itihAsa, prakAzita prathama khaMDa kI pRSTha saMkhyA 780 hai aura usame lekhakoM eva kRtiyoM kA paricaya pradAna karane vAle darjanoM kula 886 praviSTiyA~ haiN| dvitIya khaMDa me 850 pRSTha aura prakAzana upalabdha hai, jinake atirikta anekAnta, jaina 893 praviSTiyAM haiN| adhikAMza paricaya sacitra hai| siddhAnta bhAskara, zodhAka, zodhAdarza, vIravANI jaisI ullikhita hindI-seviyo me aneka aise bhI haiM jo hindI pratiSThita zodha-patrikAoM kI phAilo meM prabhata sAmagrI jagata ke lie prAyaH ajJAta yA aparicita the, aura jinheM bikharI par3I hai| aneka abhinandana grantha, smRti grantha, saMkalaka sampAdaka zrI sumana jI ne hindI bhASI kSetroM kA smArikAoM, vizeSAko Adi meM bhI acchI sAmagrI mila prAmAnugrAma bhramaNa karake khoja nikAlA hai| jisakA jo jAtI haiN| Aja sAmagrI kA prabhAva nahIM hai, ataeva aise nyUnAdhika paricaya prApta huA, saMkSepa me de diyA hai| pratyeka kozo ke sampAdaka yadi anabhijJatA, aparicaya yA sAdhanA. khaMDa pra-ha taka svaya meM pUrNa hai-jaise-jaise sAmagrI ekatrita hotI bhAva ko isa kamI kA kAraNa batAyeM to vaha gale utarane gaI yA hotI jA rahI hai, prakAzana kI suvidhAnusAra AgAmI vAlI bAta nahI hai| prathama khaNDa ke anta meM AgAmI khaDo khaMDa nikAlate rahane kI yojanA hai| zAyada yaha vivazatA meM prakAzanArtha prastAvita sAdhika aDhAI hajAra paricayo meM rahI, kintu isase kAlakramika, suvyavasthita athavA vargIkRta bhI jaino kI sakhyA mAtra 75 hI hai, jiname se bhI 34 to citra ubhara kara nahIM aataa| bahudhA ati prasiddha, athavA dvitIra khaMDa meM A gae hai, avaziSTa ATha khaNDo ke lie 16vIM zatI ke pUrvArdha ke, aura nitAnta aparicita athavA lagabhaga 40 bacate hai| jabaki 1800 se vartamAna paryanta ke 20vIM zatI ke uttarArdha ke sAhityasevI, sAtha-sAtha mila hI divaMgata jaina hindI-meviyo kI saMkhyA lagabhaga 500 gae hai / vyaktizaH paricaya bhI kahIM-kahI aparyApta, asantoSa- anumAnita hai isake atirikta, adyAvadhi prakAzita dono janaka, sadoSa yA bhrAnta pratIta hote haiN| AkAra-prakAra, khaMDo me samAviSTa divagata jaina hindI-seviyo ke kaI kAgaja, mudraza, sAja-sajjA, jaikeTa Adi se samandhita pratyeka paricaya sadoSa athavA bhrAnta hai--vIra sevA mandira eva khaMDa kA mUlya 300 ru0 hai / grantha ke nirmAtA evaM prakAzaka 'anekAnta' zodha patrikA ke sasthApaka, sAhityakAra, badhAI evaM dhanyavAda ke pAtra haiN| prakAzana paThanIya, preraka samIkSaka, kavi, sampAdaka, patrakAra sva0 AcArya jugalaeva saMgrahaNIya hai| kizora mukhtAra 'yugavIra' kI svargavAsa tithi 1954 I.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vigata hindI-sevI dI hai, jabaki sahI tithi 1666 I0 hai / unake vyaktitva evaM kRtitva kA bhI aparyApta va Azika hI paricaya hai, unakA phoTo citra bhI bahuta purAnA lagA 1920-25 kA hai, jabaki unake aneko citra 1650-60 ke bIca ke vIra sevA maMdira meM hI upalabdha hoge paM0 nAthUrAma jI premI ke paricaya ke sAtha jo citra diyA hai, vaha unakA pratIta nahI hotA hamane kaI bAra unake darzana kie hai, unake abhinandana grantha meM tathA taduparAnta bhI unake phoTo citra prakAzita hue haiN| kavi phUlabanda jaina 'puSpendu' ko praviSTi meM do tannAma bhinna-bhinna vyaktiyo ko -- eka lakhanaU nivAsI aura dUsare khuraI nivAsI ko vyaktitva aura kRtitva donoM hI apekSAoM se abhinna banA diyA - khuraI nivAsI 'puSpendu' kA to abhI do-tIna varSa pUrva nidhana huA hai| DA0 gulAbacanda caudharI ke zodha prabandha kA zIrSaka vA viSaya galata diyA hai-vaha zodha prabandha aMgrejI meM likhA gayA evaM prakAzita huA hai-pAliTikala hisTarI Apha nardana iMDiyA phAma jainA sorseja pa0 gaNezaprasAda jo varNI, yA kSullaka gaNezaprasAda jI varNI jo bar3e varNI jI nAma se bhI prasiddha rahe, nyAyAcArya the tathA aneka pustako ke lekakha bhI the, unakA paricaya 'AcArya gaNeza rIti mahArAja' ke rUpa meM diyA hai jo ThIka nahIM hai unhoMne na kabhI muni dIkSA tI aura na macArya pada para pratiSThita hue kucha ati bhaktoM ne unake anta samaya me inakA samAdhikaraNa karAte hue unhe muni saMjJA de dI thI aura zAyada 'gaNezakIrti' nAma bhI / isa prakAra kaI paricaya sadoSa haiN| koI paricaya kucha adhika saMkSipta yA aparyApta sA rahe to utanI hAni nahIM jitanA ki yathArtha yA bhrAnta paricaya se hai| acchA to yaha hotA ki eka svatantra khaMDa meM hI samasta divaMgata jaMna hindI seviyo kA paricaya de diyA jaataa| avazya hI isa paricaya-koSa ke vidvAna sakalana- sampAdaka jaina nahIM hai, kisI jaina saMsthA, saMsthAna yA jaina dAtAra kA isake nirmANa yA prakAzana meM Arthika yA anya yogadAna bhI nahIM hai-isake utsAhI prakAzaka sayoga se jaina avasya haiM, kintu jaina ke nAte isa grantha kA prakAzana unhoMne nahIM kiyA, varan eka vyavasAyI ke nAte kiyA hai| ataeva aise prakAzana se ve apekSAeM to nahI kI jAnI cAhie jo eka jaina sAhiya premI ko ho sakatI hai| tathApi jaisI gorAtA yA upekSA hindI sAhitya, yA samagra bhAratIya sAhitya ke Adhunika itihAsa granthoM meM jaina sAhitya evaM sAhityakAroM ke sAtha prAya: baratI jAtI rahI hai, isa sandarbha meM koSa se usakI apekSA kucha adhika nyAya hone kI Azo thii| hameM vizvAsa hai ki isa koSa ke AgAmI khaMDoM meM usake yazasvI sampAdaka evaM prakAzaka ukta kabhI kI pUrti karane kA prayAsa karane kI kRpA kareMge / cAra bAga, lakhanaU sampAdakIya - prantha ke saMpAdaka zrI kSamacandra 'sumana' se hamane bAta kI to unhoMne kahA - "yadyapi hindI sAhityasevI me aMkita jainoM ke parivAdi meM jainiyoM kA sahayoga rahA hai ? jaisI sUcanAeM milI, saMkalita kI gaI haiM / tathApi yadi tathyoM meM kucha khAmiyAM raha gaI hoM to sapAdaka ke nAte hameM kheda hai hame saMzodhana ka jaise-jaise sujhAva milate jAe~ge unako vidhivat agale saMskaraNa yA pariziSTa me dene kA dhyAna rakheMge / jaina vidvAnoM aura jAnakAroM se nivedana hai ki ve hamArA adhika-se-adhika sahI rUpa meM sahayoga kre| hameM khuzI hai ki DA jyotiprasAda jI kA idhara dhyAna gayA / dhanyavAda / " jAnakAro se AzA kI jAtI hai ki jina jana divaMgata hindI seviyoM kA paricaya ina do khaNDoM meM nahIM gayA hai, unakA prAmANika paricaya sumana jI ko yathA zIghra bhejeM tAki AgAmI khaNDoM meM una vidvAnoM ke paricaya kA samAveza kiyA jA sake /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ "10vIM zatAbdI ke jaina kAvyoM meM bauddha darzana ko samIkSA" 0 jinendra kumAra jaina sAhitya samAja kA darpaNa hai| isalie samAja kI 10vIM zatAbdI ke jaina kAvya granthoM meM pratipAdita sabhyatA evaM saMskRti ke lie tatkAlIna sAhitya kA bauddha darzana kI samIkSA ko nibandha meM prastuta karane kA adhyayana apekSita hai| kavi apane vicAroM ko vyakta karane prayatna kiyA gayA hai / jisameM bauddha darzana ke nimna biduoM ke lie kisI kathA ke mAdhyama se usa samaya kI sAmAjika, para carcA kI gaI hai .Arthika, rAjanItika, dhArmika, dArzanika Adi paristhitiyoM 1. anAtmavAda (nairAtmavAda): athavA mAnyatAoM kI jhAMkI prastuta karatA hai| 2. kSaNikavAda : jaina saMskRti evaM sAhitya ke vikAsa me madhyayugIna 3. pratItya samutpAdavAda (kAraNa-kAryavAda): janAcAryoM kA mahatvapUrNa yogadAna rahA hai / yadyapi isa yuga 4. zUnyavAda : ke sAhitya se sAmpradAyika virodha eva vaimanasya kI paramparA 5. nirvANa (mokSa): parilakSita hotI hai, phira bhI jainAcAryoM ne mahiSNutA, anAtmavAda :--jagata ko nazvara, kSaNavidhvaMzI eva samabhAva, udAratA ahiMsA eva anekAnta prAdi siddhAnto anitya mAnane vAlA bauddha darzana AtmA (jIva) kI bhI ke mAdhyama se ucca Adarza prastuta kiyA hai| nityasatA ko svIkAra nahIM krtaa| pratyeka vastu kSaNika madhyayuga, janasAhitya meM vaNita dhArmika evaM dArzanika hai, ataH yadi pacaskandha' ko AmA mAna bhI liyA jAya, vicAroM ke manthana kI dRSTi se 10vI zatAbdI me likhA to use kSaNika (anitya) mAnA jAyegA, nitya nahI / gayA jaina sAhitya vizeSa mahatva kA hai| isa zatAbdI ke isalie AtmavAdI mato dvArA AtmA ko nitya mAnanA jaina sAhitya meM prAkRta bhASA me nibaddha vijaya siMha sUri kRta ucita nahIM hai| bauddha darzana zarIraparyanta hI jIva kI sattA 'bhuvanasundarIkahA' dhArmika evaM dArzanika mAmagrI kI dRSTi svIkAra karatA hai arthAta zarIra ke nATa hote hI jIva paca se mahatvapUrNa kRti hai| apabhraza sAhitya me puSpadanta kRta skandha-samuccaya (rUpa, vijJAna vedanA, sajJA aura samkAra) mahApurANa, NAyakumAra carita, jasahara cariu, vIra kavi kRta kA samUha hone ke kAraNa anya rUpa dhAraNa kara letA hai| jambU sAmicariu, hariSeNa kRta dhammaparikkhA, muni rAma A. vIranandi ne AtmA ko nitya aura jJAnadhArA siMha kRta karakaDa cariu tathA saMskRta sAhitya meM somadeva sUri kRta 'yazastilaka campU' nIti vAkyAmata, vAdIbha siMha rUpa hI mAnA hai|' samasta kriyAoM kA mUla AtmA ko mAnate hue bhI jagata ko kSaNika mAnane ke kAraNa bauddha sUri kRta gacitAmaNivIranandi kRta candraprabhacaritaM,siddharSi kRta upamitibhavaprapaca kathA hariseNakuta vRhatkathA, koza / darzana meM AtmA kI pRthaka evaM nityasattA svIkAra nahI kI eva amitagati kRta dharma parIkSA Adi pramukha kRtiyAM haiM, gii|' momadeba sUri ne bauddha darzana kI jIva sambandhI jinameM tatkAlIna dharma eva darzana kI paryApta sAmagrI mAnyatA ko spaSTa karate hue kahA hai, ki-jo bauddha mare upalabdha hai| hae prANI kA janma svIkAra karate haiM aura jo aise dharma ko una granthoM me jaina dharma eva darzana ke sAtha-sAtha vaidaka, dekhate haiM jisakA phala pratyakSa pratIta nahIM hai| aisI unakI cArvAka, bAMda, sAMkhya nyAya, vaizeSika, zaiva, vedAnta Adi mAnyatA yuktiyukta nahI hai, mAtra prAmaka hai|' bhAratIya darzano kA tulanAtmaka varNana kiyA gayA hai / bauddha darzana ke uparyukta AtmA sambandhI mAnyatAoM kI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10vI zatAbdI ke jaina kAmoM meM baudarzana kI samIkSA kaviyoM ne samIkSA karate hue kahA hai ki-"kevalacitta- maNamAtra taka usa vastu kAraNa kA astitva rahatA hai| saMtAnajJAnadhArA hI AtmA hai" aisA mAnanA ucita nahI aura agale kSaNa usakA astitva samApta ho jAtA hai| hai| kyoki santAnI (santAnavAna) dravya ke binA koI bhI jaise :-eka bIja kinhI do kAryoM kA kAraNa nahIM bana santAna-guNa pAMya-sambhava nahIM hai| guNa dravya ko Azraya sakatA ataH eka bIja (kAraNa) se eka paudhA (kArya) hI banAkara usI meM rahate haiM / ataH jJAna kI dhArA to guNa hai, utpanna hotA hai| cUki paudhA parivartanazIla (kramika isalie guNI AtmA ke binA guNa-jJAnadhArA kI sattA kaise vikAsazIla) hotA hai, isalie paudhe ke vikAsa kA kAraNa raha sakatI hai| isI prakAra yadi kSaNikavAda ke siddhAnta ke (bIja) bhI parivartanazIla hotA hai| ataH yaha kahA jA kAraNa AtmA kI nitya sattA svIkAra na karate hue, use sakatA hai ki prathama kSaNa jisa bIja kA astitva thA, dUsare, kSaNa-kSaNa meM parivartanazIla mAnA jAye to cha: mAsa taka kI hI kSaNa usa bIja kI sattA samApta ho gii| isalie eka vyAdhi (roga) kI vedanA (duHkha) kauna sahana karatA hai? bIja se (kAraNa hai) eka hI paudhA (kArya) utpanna vauddha dharma meM AtmA ko paca-skandha (rUpa vedanA, sajA, hotA hai| saMskAra aura vijJAna) kA samuccaya mAtra (saghAta samUha) mAnA gayA hai| kintu ye skadha bhI kSaNamAtra hI sthAyI rahate maha purANa" me pUrva pakSa uThAte hue kahA gayA hai ki haiM, taba unheM ukta siddhAntAnusAra kaise bAMdhA jA yadi jisa kSaNa me jIva utpanna hotA hai, vaha kSaNa vinazvara sakatA hai| hai| aura jIva ke jo saMskAra dikhAI dete haiM, ve kSaraNavartI ___skandha haiN| isalie na to AtmA kI hI nitya sattA hai "zarIra paryanta hI AtmA kI sattA hai" bauddha darzana ke isa mata kI samIkSA kaviyo ne kasturI eva campaka papa aura na pUrvakRta kamo kI hii| kI gaMdha ke uddharaNa dekara kI hai| kahA hai ki-jisa ukta aMza ke nirAkaraNa me mahAkavi puSpadanta ne mahAprakAra kastUrI ke samApta ho jAne para bhI usakI gadha banI purANa me maMtrI svayabuddha dvArA ukta kathana kI samIkSA rahatI hai, usI prakAra zarIra ke naSTa ho jAne para bhI karate hue likhA hai ki yadi jagata ko kSaNabhagura mAnA AtmA kA astitva rahatA hai| athavA jisa prakAra campaka jAye to kisI vyakti dvArA rakhI vastu usI vyakti ko puSpa ko tela meM DAlane se mAtra gadha naSTa nahI hotI, usI prApta na hokara anya vyakti ko prApta honI cAhie / prakAra AtmA kA aura zarIra kA pRthaka astitva hai|" athavA dravya ko kSaNasthAyI mAnane se vAsanA kA (jisake dvArA pUrva me rakhI huI vastu kA smaraNa hotA hai) bhI maNikavAda :-kSaNikavAda ke niyamAnusAra jagata kI astitva nahI raha jAtA hai|" yadi kSaNa-kSaNa meM naye anya samasta vastuoM kA astitva kSaNamAtra hI rahatA hai : kisI jIva utpanna hote rahate hai, to prazna uThatA hai ki jIva ghara bhI vastu kI zAzvata va nitya sattA nahIM hotii| se bAhara jAtA hai, vahI ghara kaise lauTatA hai ? ataH jo pratyeka vastu kA kSaNamAtra hI astitva rahatA hai aura agale vastu eka rakhI use dUsarA nahI jAna sktaa|" jIva kI hI (dUsare hI) kSaNa vaha bahuta naSTa ho jAtI hai / jo nitya kSaNika sattA mAnane vAle bauddha darzana ke isa siddhAnta kI athavA sthAyI pratIta hotA hai, vaha bhI anitya hai| vastu kI (kSaNikavAda kI) samIkSA karate hue vIranandi kahate haiM nitya-pratIti mAtra bhrama hai| ki yadi jIva kI kSaNika sattA mAnI gaI hai to jo jIva kSaNikavAda ke samarthana meM bauddha dArzanika artha kiyA- eka kSaNa meM acche-bure karma karegA vaha dUsare hI kSaNa naSTa kAritva kA tarka prastuta karate haiN| jisakA artha hai-kisI ho jaayegaa| phalata: jo jIva dUsare kSaNa me utpanna hogA kArya ko utpanna karane kI zakti / isa siddhAMtAnusAra jisa vahI pUrvakRta karmoM kA phala bhogegaa| isa dRSTi se kSaNika bharaNa bastu (kAraNa) se kArya utpanna hotA hai, usI kSaNamAtra jIva ko kRta va AkRtAbhyAgam doSa lgegaa| jisase bauddha taka usa vastu (kAraNa) se kArya utpanna hotA hai, usI darzana kA kSaNika vAda khaNDita ho jAtA hai|" eka ora
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ barSa 40, ki03 mamekanta baltako kSaNika mAnanA, aura dUsarI ora-"jo maiM ke mAdhyama se mAdhyamika sampradAya kI sthApanA kii| inhoMne bAlyAvasthA meM thA, vahI meM yuvAvasthA meM hU~" isa prakAra apanI mAdhyamikakArikA me zanyavAda kI vistRta vyAkhyA zakatva mAnane se bhI kSaNikavAda khaNDita hA jAtA hai|" kI hai| Arya deva (dUsarI zatAbdI) buddharAlita ( vI zatA.), candrakIti (6vIM zatA0) zAntideva (7vIM zatA0) bauddha darzana kI mAnyatA hai ki bAsanA ke naSTa hone tathA zAnti rakSita (8vI zatA0) Adi pramukha zUnyavAdI para jJAna prakaTa hotA hai| isalie unakI yaha ukti AcArya haiM, jinhoMne mAdhyamikakArikA kI vyAkhyAoM ke kSaNikavAda ke siddhAnta ko bhaMga kara detI hai| sAtha-sAtha anya kaI mahatvapUrNa granthoM kA praNayana pratItya samutpAda kI samIkSA :-(kAraNa-kArya kiyA hai| bAda): mAdhvAcArya ne apane sarvadarzanasaMgraha meM zUnyavAda kI baukhadarzana meM cAra Aryasatyo ke vivecana ke sAtha vyAkhyA karate hue kahA hai ki-"tatva (darzana kA mUla sAtha dvAdazanidAna kI bhI carcA kI gaI / arthAt duHkhA ka padArtha) zUnya hI hai, jo ina cAra koTiyoM se nitAMta mukta 12 kAraNoM ko spaSTa kiyA gayA hai| jise pratItya- hai-(1) sat (2) asat (3) ubhayAtmaka (4) anubha kAraNa-kAryavAda) kahA jAtA hai / isa siddhAntA- yAtmaka / " arthAta zUnya use kahate haiM, jo sata bhI na ho, nusAra buddha yaha pradazita karanA cAhate the ki dukha ke na asat ho, na sadasat ho aura na sadasat se bhinna hI ho| kAraNa ko jAnakara hI usakA vinAza liyA jA sakatA hai| ata. zUnya eka anirvacanIya tatva hai, jisakA kevala jJAna kyoMki kArya (duHsa) kI utpatti evaM vinAza, kAraNa ho (avadhi-ajJAna) para hI nirbhara hai| hInayAna AcArya tathA brAhmaNa aura vidvAnoM ne bhI saMsAra meM pratyeka vastu kI utpatti kA koI na koI bauddha darzana ke isa zUnya kA artha sakala sattA kA niSedha yA kAraNa avazya hai| "asmina sati ida bhavati" arthAta abhAva hI kiyA hai|" arthAta zUnyavAda ko jJAtA, jJeya "isake hone se yaha hogA" isa prakAra kA bhAva hI pratItya- aura jJAna ina tInoM kA hI abhAva mAnane vAle mata ke rUpa samutpAda hai| zcekhatskI" ke mata me hInayAna zAkhAe~ meM prastuta kiyA hai| pratItyasamutpAda kA artha isa prakAra mAnatI hai- 'prati prati 10vI zatAbdI ke AcAryoM ne bhI bauddhadarzana siddhAta ityanAma vinAzinAM samutpAdaH" arthAt pratyeka dharma yA kI AlocanAtmaka vyAkhyA prastuta kI hai| AcArya amita sta kA utpAda usake vinAza se badhA hai / ata. kSa Naka gati" ne kahA hai ki "sarvazUnyatA kI kalpanA karane para vAda ke siddhAnta ke anusAra pratyeka vastu kSaNika hai / ataH jagata meM kucha bhI vAstavika nahI pratIta hotaa| yaha jo aANika vastaoM kA avicchinna pravAha hI pratItya- dRSTigocara hotA hai, vaha avidyA ke kAraNa sat pratIta hotA samutpAda hai| hai|" kavi ne isa siddhAnta kI AlocanA isa prakAra kI prastata siddhAnta kI samIkSA karate hue mahAkavi ki-"jo vastuta: svapna meM dekhI gaI vastuoM ke samAna paER ne kahA hai ki---yadi kSaNa vinAzI padArthoM me bhrAnti se paripUrNa hai|" aisA svIkAra karane para jahA~ kAraNa-kAryarUpa dhArApravAha mAnA jAye, jaise-gAya usake upadeSTA buddha kA hI astitva nahIM raha sakatA, vahA~ (kAraNa) se dUdha (kArya) evaM dIpaka (kAraNa) se ajana bandha aura mokSa Adi tatvoM kI sattA/vyavasthA kaise ho (kArya) kI prApti mAnA jAye, to pranikSaNa go aura dIpaka sakatI hai ? arthAta nahI ho sktii| puSpadanta kahate haiM(kAraNa) ke vinaSTa ho jAne para dUdha evaM aMjana (kArya) yadi zUnyavAdI jagata meM zUnya kA hI vidhAna karate haiM to kI prApti kaise ho sakatI hai| bauddhoM ke isa indriyoM ke damana, vastroM ko dhAraNa karanA, zUnyabAda :-- zUnyavAda kI bhAvanA ko janma dene kA zreya vrata pAlana, rAtri se pUrva bhojana karanA aura sira muMDana se dUsarI zatAbdI ke AcArya nAgArjuna ko hai / jinhoMne zUnyavAda kyA prayojana / "
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10vI zatAbdI kenakAyoM meM bIvadarzana kI samIkSA mahAna nItikAraka evaM dArzanika prAcArya somadeva ne vAsanA kI agni kA bUma jAnA hai| jisameM lobha, krodha, yazastilaka campU meM samasta bhAratIya darzanoM para prakAza ghRNA va prama rUpI agni bujhakara kAmAsava, bhAvAsaka evaM DAlate hue unakI samIkSAtmaka vyakhyA prastuta kI hai| boddha avidyAsava Adi mana kI vizuddha pravRttiyA~ samApta ho darzana ke zUnyavAda ke sambandha meM ve kahate haiM-isa loka meM jAtI hai|" nirvANa ko 'sitibhAva' yA zItalatA kI nizcaya se na to koI antaraMga tatva (AtmA Adi padArtha) avasthA kahA gayA hai| isameM kamo kA nahIM balki rAgahai, aura na hI bAhyatatva (ghaTa-paTa Adi) hai| kyoki dveSa rUpI malo kA kSaya ho jAtA hai| zarIra ke rahane para prastuta donoM tatva vicAra rahita haiN| ata: zUnyatA hI bhI jisameM tRSNA kA abhAva ho nirvANa kahalAtA hai| kalyANa karane vAlI hai|" "vahI maiM hU, vahI (pUrvadRSTa) rajatasUtta me kahA gayA hai ki nirvANa ke bAda punarjanma nahIM pAtra hai, ve hI dAtAo ke gRha hai" isa mAnyatA ke samarthaka honA / yaha (nirvANa) mAnava-zarIra kA dIpaka ke buta bauddhoM ko AtmA kI zU-yatA ko nahIM mAnanA mhie|" jAne ke samAna hai| jisameM jIva lobha, krodha, bhrama Adi somadeva sUri Age kahate hai ki jaba bauddha darzana samasta vikAge se mukA paramAnanda yA pUrNa zAnti kI avasthA samAra meM zUnya kA vidhAna mAnatA hai to usaka tapazcaraNa ko prApta hotA hai|" karane evaM mUrti ko namaskAra karane kA kyA prayojana ? somadeva sari ne bhI baudoM kI isa mAnyatA ko spaSTa vAstava meM isase unakI mUrkhatA hI prakaTa hotI hai / 5 karate hue kahA hai ki jisa prakAra bujhatA huA dIpaka kisI bhI dizA ko nahI jAtA, balka tela ke samApta hote "sasAra meM kucha bhI nitya nahIM hai, saba kucha zUnya hai, hI naSTa (zAMta) ho jAtA, hai, vaise hI samasta duHkhoM kA ise maiM pramANa se siddha kara sakatA hU~ aisI pratijJA yadi kSaya karake mokSa ko prApta ho kevala zAnti kA lAbha pAtA Apake dvArA (mAdhyamika bauddha) kI jAtI hai to ApakA hai| bauddha darzana Atma zunyatA Adi tatvo kI bhAvanA se sarvazUnyatAvAda kA siddhAnta sva: hI samApta ho jAtA ___ mukti mAnatA hai / " arthAta samamta . gata kSaNika, duHrUrUpa, hai| kyoMki pramANa tatva ke siddha ho jAne para zUnyavAda kA svarakSaNAtmaka eva zUnya rUpa hai, isa taraha se cAra prakAra vidhAna nahI kiyA jA sktaa|" cUki 'maiM' zUnya tatva ko kI bhAvanA se mukti hotI hai|" siddha karatA hai, isalie 'maiM' kI sattA svayasiddha hai| ata: bauddhoM kI ukta mAnyatA kA khaNDana karate hue kavi bauddho kA zU yavAda unake dvArA hI khaNDita ho jAtA hai| kahatA hai ki-bhAvanA mAtra se mukti prApta nahIM ho nirvANa mokSa :-bhagavAna buddha ne apanI zikSA cAra sktii| kyoMki bhAvanA se sabhI zubha-zubha vastu citta meM pAryasatyoM meM samAhita karate hue sasAra ko duHkhamaya kahA spaSTa rUpa se jhalakane lagatI hai| arthAta vastu kA mAtra hai| du.kha, du.kha kA kAraNa, du kha-nirodha, eva du kha nirodha ke cintana hotA hai| prApti nhii| yadi bhAvanA mAtra se mukti upaay| ina cAra AryasatyoM ko mAnava, jIvana meM mUrta rUpa kI prApti mAnA jAye to bacako athavA viyogiryo kI bhI dekara janma-maraNa ke bhavacakra se chuTakArA pA sakatA hai| mukti honI caahie|" tRtIya Aryasatya (duHkha-nirodha) ke antargata buddha ne nivvANa bauddha darzana me vastu ko pratikSaNa vinAzazIla mAnA (nirvANa) kA ullekha kiyA hai / gayA hai| isa siddhAta ko mAnane se bandha va mokSa kA nirvANa zabda bhagavatagItA eva upaniSado meM bhI milatA abhAva ho jaayegaa| kyoMki yadi vastu ko sarvathA kSaNika hai| jahAM para usakA artha, 'AtmasAkSAtkAra' arthAta, 'brahma hI mAnA jAye, to pratyeka vastu agale kSaNa meM samUla naSTa se milana' liyA gayA hai| jabaki bauddha darzana meM isakA ho jAyegI esI avasthA meM jo AtmA baMdhA hai (karma se zAbdika artha hai, "bujhA huaa|" kucha loga use jIva kA baddha hai), vaha dUsare kSaNa naSTa ho jAyegA, taba mukti kise anta samajhate haiM, jo ucita nahI hai| bauTa granthoM me jamane hogii| isalie rAga-dveSa rUpa Amyantara mala ke jaya ho aura bumane kA jikra bahuta AyA hai| ata: nirvANa kA artha jAne se jIva ke Atma svarUpa kI prApti ko mokSa kahate hai
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 anekAnta ata: boddha jo dIpaka ke bujhane sarIbI AtmazutA se darzana kI mAtAoM evaM khaNDana kI paramparA ko spaSTa mukti mAnate haiM, vaha ambhava hai / " kiyA gayA hai| kintu isa yuga ke kaviyoM ne apanI racanAo meM tatkAlIna anya darzano para bhI lekhanI batAyI hai| - sukhADiyAvivi0 udayapura isa prakAra 10vIM zatAbdI kA samUcA jaina sAhitya isa taraha kI dArzanika mAnyatAoM evaM usake khaNDana-maNDana kI sAmagrI me bharA paDA hai| prastuta nibandha me mAtra bauddha 1. mini prazna 2 IzvarabhijJAminI 126 3. carita (cInadi - solApura saskaraNa, 2284153 sandarbha-sUcI 4 gAyakumAracarita (padanta ) - 6 / 5 / 2 5. mastika mpU mahAkAvya (somadevasUri), dIpikApaM0 sundaralAla zAstrI 511190964 6. candraprabhavanti (vIranandi ) - 2284153 7. jaharariGa (puSpadanta ) - 21265 8 zarmA rAmanAtha - bhAratIyadarzana ke mUla tatvapR0 151 6 yazastilaka campa mahAkAvya ( somadeva ) - 5 / 1101162 10. jasarapara (puSpadanta) 3 / 21 / 116 11. mahApurANa ( puSpadanta), sampAdaka - DA0 vaidya bhA0 jJA0 pITha prakAzana 2016 / 35 12. mahApurANa - 20/2010-5 13. khani khani aNNa jIu jai jAu, to vahiraMga pika Ava aNNe thaviyau aNNaNa yAgai, suvi vAikAi vakkhANai || - nAyakumAracariu, 6 / 5 / 10-11 4. kSaNika psaaniyjnynikssiptduussnnm| kRtanAzadikaM tasya sarvameva prasajyate || candraprabhavati / 06 / 5411 15 vayastilakacampUmahAkAvyadIpaka pa0 sundaratAta zAstrI- 6 / 126 / 408 16. jasahara cariu - 3 / 2605 17. Stcherbatsky - Conception of Buddhist Nirvan - Page 9 5. magcafe-LIXIE - 16 ( ka ) " atastatvaM sadsadubhayAnubhayatmika catuSkoTi vinirmukta zUnyameva" - sarvadarzana saMgraha (mAdhvAcArya) hindI bhASyakAra - pro0 umAzakara zarmA 'RSi', caukhambhA vidyAbhavana vArANasI, pR0 63-64 (kha) mAdhyamika kArikA (nAgArjuna), 1.7 : 20. upAya, baladeva bauddha darzana mImAMsA 10 298 21. dharma parIkSA (atigani) solApura saskaraNa 1. 1741266 - 22. suSNu asesu vi jai kahiu to ki to paMcidiyadaNDaNu / cIvaravaNivasaNu vayadharaNa satahaDI moyaNu sira muNDaNu // - ( NAyakumAracaritra 6 / 1-13) mahAkAvyaM ( somadeva ) dIpikA 6411016 23. yazastilaka campU pa0 sundaralAla zAstrI 25. vahI - 51112 / 163 24. vahI - 51106 162 26. tilaka pappU mahAkAvyaM (somadeva ) 634191 2 sayukta nikAya III 251, 261, 201 " 28. sameta vikAya, Encyclopedia of Religion & Ethics I. 26. rajata suta - 7, 13 30. dhammapada - 202, 203 31 yazastilakacampU mahAkAvya (somadeva ) 613, 1418687 32. vahI - azvAsa 6, pR0 154 22. madhvAcArya) 1035, 36 34. yazastilakacampUmahAkAvyaM ( somadeva ) - 6 / 26 / 189 35. vahI - 6 / 106 205 36. tilaka mahAkAvya (somadeva ) - 60216207 sukhADiyA vi0vi0 udayapura
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSabha, bharata aura bAhubali kA cAritrika vizleSaNa apabhraMza mahApurANa ke AdhAra para 0 (zrImatI) DA0 jyoti jaina Adi tIrthaMkara RSabhadeva prathama cakravartI bharata aura ke janmAdi ke) me kiyA hai| hama kama se tInoM kA Adya kAmadeva bAhubali kA caritra samagra bhAratIya sAhitya cAritrika vizleSaNa prastuta kara rahe hai| ke AkarSaNa kA kendra rahA hai| jaina sAhitya to inakI amara gAthAoM se bharA par3A hai| inake prajApatitva bIratva aSama aura apratima vyaktitva kI chApa itanI gaharI hai ki sabhI tI0 RSabhadeva ko jaina paramparA meM Adya tIrthakara, saMskRtiyoM ne inheM apanAyA aura apane-apane anurUpa kamabhUmi ke Adi pravartanakartA tathA prajApati ke rUpa meM Akalana kiyaa| pUjita kiyA gayA hai svAmI samantabhadrAcArya ne likhA hai "prajApatiryaH prathama jijIviSa, sAhityakArI aura zilpiyo ke lie inake caritra zasASa kRSyAdiSu karmasu prajAH / " Adarzamaya hai / Agama aura laukika donoM prakAra ke sAhitya jaina sAhitya ke Agama granthoM, purANoM, kathAoM evaM meM ullikhita haiN| purANa, kAvya, kathAcarita, mAdi inake kAvya granthoM meM unakA smaraNa kiyA gayA hai| bhAgavat meM guNAnuvAda se bhare par3e hai| saMskRta-prAkRta-apabhraMza Adi unheM AThavAM avatAra kahA gayA hai Rgveda ke eka matra meM bhASAo ke atirikta dakSiNa mAratIya bhASAo meM bhI ina kahA gayA hai ki miSTa bhASI, jJAnI, stuti yogya RSabha mahApuruSoM kA caritra upalabba hai / apabhra za bhASA me mahA ko mAdhaka mantra dvArA vadhita karo' eka anya mantra meM kavi puSpadanta viracita 'mahA purANa' yA triSaSThi mahApuruSa upadeza aura vANI kI pUjanIyatA tathA zaktisampannatA ke guNAlaMkAra' purANa etadviSayaka mahatvapUrNa grantha hai| isameM sAtha unheM manuSyo aura devoM me pUrvayAyA kahA gayA hai|' 63 zalAkApuruSo kA caritra nibaddha hai| yajurveda tathA atharvaveda meM buddhi eva bala ke lie unakA mahApurANa ke AdipurANa aura uttarapurANa ye do bhAga AhvAna kiyA gayA hai| hai| Adi purANa ke pUrvArdha me ukta tInoM mahApuruSoM kA liGga, mArkaNDeya, karma, nArada, brahmANDa Adi purANoM caritra viratAra se citrita hai| isame kula 37 sandhiyAM yA , ke anusAra svayabhuva manu se priyavrata unake AgnIdhra nAbhi pariccheda hai| aura nAbhi ke RSabha hue| bhAgavat ke anusAra ve yogI isameM pUrva --9vI zatI ke AcArya jinasena kA saMskRta the| bauddha sAhitya meM RSabha mahAvIra ke sAtha ullikhita bhASA meM nibaddha 'mahApurANa' upalabdha hai| jisame bhI haiN| ziva aura RSabha ke aikya-sandarbha meM anekoM lekha patra63 zalAkA puruSoM kA caritra citrita hai / ata: isa anumAna patrikAo me samaya-samaya para prakAzita hote rahate haiN| ko paryApta avakAza milatA hai ki puSpadanta ne jinasena kA muni zrI vidyAnanda mahArAja ne bAbA Adama ko bhI anukaraNa kiyA hai, para nahI, puSpadanta ne caritro kA citraNa RSabhadeva mAnA hai| muni zrI kI dRSTi me Adama AdinAtha to jinasena yA jaina paramparAnusAra hI kiyA hai para unakI kA apabhraza hai / zailI apanA hai, yathA jinasena ne tIrthaGkaroM ke pUrvabhavo vA paha saba likhane kA prayojana yahI hai ki pAThaka yaha citraNa pahale kiyA hai|' para puSpadanta ne bAda (RSabhadeva samajha sakeM ki tI RSabhadeva jaina paramparA meM hI nahIM,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, barSa 40, ki03 anekAnta vaidika yA anya paramparAoM meM bhI ullikhita haiN| puSpadanta rAjya vyavasthA kA sUtrapAta tIrthaMkara RSamadeva ne hI kRta mahApurANa aura jaina paramparA ke anusAra RSabhadeva kiyA unhoMne vibhinna janapadoM, kheTa-kharbaTa tathA grAmoM kI isa avasarpiNI kAla ke prathama tIrthaMkara the| ve antima sthApanA kI aura sAma-dAma-daNDa-bheda Adi kI kalakara nAbhirAya aura marudevI ke putra the| garbha meM Ane se vyavasthA kii| 6 mAha pUrva hI nAbhirAya ke AMgana meM ratnoM kI vRSTi varNa vyavasthA kI sarvaprathama sthApanA bhI tIrthaGkara hii| marudevo ne 16 svapna dekhe| ASAr3ha zukla dvitIyA RSabhadeva ne kI unhoMne kSatriya, vaizya aura zUdra ye tIna ko uttarASAr3ha nakSatra meM ve garbha me avatarita hue| varNa banAye yadyapi manuSya jAti eka hai, ata: U~ca-nIca kA caitra kRSNa navamI ko uttarASAr3ha nakSatra meM marudevI ne prazna nhii| mAtra vRtti aura AjIvikA ko vyavasthita rUpa dene ke lie hI unhoMne yaha varNa bheda kiyaa| vaidika eka ojasvI putra ko janma diyaa|" vibhinna devaputroM ke sAtha krIDAeM karate hue unakA bacapana bItA / yuvA hone saskRti jahA~ yaha vibhAjana janma se svIkAratI hai vahA~ para yazasvI aura sunandA ke sAtha unakA vivAha huaa|" jaina saMskRti karma se / kahA gayA hai 'kammuNA baMbhaNoM hoI kammuNA hoI khattiyo / RSabhadeva kA sambhavata: pahalA caritra hai jisane vaiso kammuNA hoI suddo havaI kmmunnaa|" vaivAhika jIvana kA Arambha kiyaa| isase pUrva bhoga bhUmi mahApurANa kI chaThI aura sAtavI sandhiyoM meM RSabhadeva meM yugala santAna hotI thI aura vahI yuvA hone para pati- kI pravrajyA kA sundara varNana hai| sarvavidita hai ki RSabhadeva kI pravrajyA patnI ho jAte the| nAbhirAya ne unakA bar3I dhUmadhAma se / ne dIrghakAla taka rAjya kA sundara sacAna kiyA aura paTTabandha kiyA aura RSabhadeva rAjakAja calAne lge|" nIlAMjanA kA vinAza dekhakara pravajyA grahaNa kI thii| yaha unakI mahArAnI yazasvatI se bharata, 66 anya putra tathA pratIka isa bAta kA hai ki manaSya ko rAjya aura sattA se brAjhI nAma kI putrI aura sunandA se bAhubali putra tathA sadA cipake nahI rahanA cAhie, jIvana ko kSaNika mAnate sundarI nAma kI putrI isa prakAra 103 santAneM huii|" hue Atmacintana meM bhI rata honA caahie| RSabhadeva jI kA jIvana loka kalyANa ke lie thA RSabhadeva ne zarIra se mamatva chor3akara kaThora tapazcaraNa unase pahale kalpa vRkSoM se sabhI kI AvazyakatAeM pUrI kiyaa| AhArArtha nikalane para kahI AhAra nahIM milA, hotI rahatI thIM ataH AjIvikArtha bhramaNa kA prazna hI nahIM loga upahAra meM bahumUlya vastueM lAte para sanyAsI ko inase thA, para unake kAla meM kalpavakSo kI zakti kSINa hone kyA moha ? yaha unakI isa vRtti kA paricAyaka hai ki lagI, ata: unhoMne asimasi, kRSi, vANiH Adi kA kaThina se kaThina Apada Ane para bhI dharma aura dherya na upadeza sarvaprathama diyaa| unhoMne putrI brAhmI aura sundarI chodd'o| anta meM hastinApUra ke somaprabha ke laghu bhrAtA ko varNamAlA aura aMkoM kA upadeza diyA / brAhmI goda meM zreyAMsa ne unheM ikSu rasa kA AhAra diyaa| tabhI se yaha dAhinI ora baiThI thI, aura sundarI bAyIM or| isI dina ikSu tRtIyA (akSaya tRtIyA) ke nAma se pracalita kAraNa varNamAlA dAyI ora aMka bAyI ora ko likhe jAte humA / unheM phAlguna kRSNa ekAdazI ko kevala jJAna kI haiN| pUtra ko bhI yathAyogya zAstro kA jJAna unhoMne prApti huii| kraayaa| isa prakAra unhoMne santAnoM ko suzikSita banAkara indra jJA se kubera ne samazaraNa kA nirmANa kiyA, 6.0ne karma se yaha upadeza diyA ki mAtA-pitA kA kartavya jisameM deva, manuSya, pazuoM Adi ke baiThane ke lie alagave vala janma de denA hI nahIM hai kintu unheM suzikSita banAnA alaga sthAna thaa| tIrthakara kI divyadhvani ko sabhI jIva ii hai, tathA putroM se bhI pahale putriyoM ko suzikSita karanA apanI-apanI bhASA me sunate the| kisI samaya paha vivAda Avazyaka hai| kA viSaya thA kintu vijJAna ne Aja aise yantroM kA nirmANa
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSabha, marata aura bAhubali kA pAritrika vizleSaNa kara DAlA hai, jo svayaM eka bhASA se dUsarI bhASA meM anu- abhI hAla hI tIrthaMkara RSabhadeva ne saMskRti kA nirmANa vAda karate calate haiN| tIrthakara RSabhadeva ne sAta tattvoM, karate hae janatA ko rahanA sikhAyA thA, dUsarI ora unhIM chaha dravyo, navapadArthoM kA sundara upadeza diyaa| anta me ke putra use naSTa karane para tule hue the kaisI viDambanA hai| digambara paramparAnusAra mAgha kRSNa caturdazI aura zvetAmbara jyotiSiyoM se cakra ke nagara meM praviSTa na hone kA paramparAnusAra trayodazI ko sUryodaya ke samaya aneka muniyoM sUyAdaya ka samaya aneka muniyo kAraNa jAnakara unhone catura dUta bAhubali ke pAsa bhejA, ke sAtha kailAza parvata para nirvANa ko prApta hue| para bAhubali ne bharata kI adhInatA svIkAra na kara yuddha tIrthaMkara RSabhadeva kA varNa kAJcana, cihna vaSama, yakSa karanA ucita smjhaa| bharata aura bAhubali ke yuddha kA gomukha, yakSiNI cakrezvarI," garbhAvakrAnti: zveta vaSama sundara citraNa mahApurANa" me huA hai| rUpa" deha 500 zarAsana, Ayu 84 lakSya pUrva thii|" unake isa prakAra bharata ke caritra ko hama kisI sattA lolupa 84 gaNagharoM me vRSabhasena pramukha the| pUrvadharoM kI saMkhyA puruSa kA caritra kaha sakate haiM, jo rAjya ke lie apane 4750, avadhijJAniyo kI 1000, kevaliyoM kI 20000 bhAI ko bhI kSamA na kara skaa| para vastutaH dekhA jAye manaHparyajJAniyoM kI 12650, anuttaravAdiyoM ko 12650, to yaha prazna akele bharata kA nahIM thA, yaha prazna rAjadharma AyikAoM kI 300000, zrAvako kI 350000 tathA kA thaa| yuddha karanA unakI vivazatA thii| kartavya thaa| zrAvikAoM kI saMkhyA 5 lAkha thii| isa sandarbha meM zrI viSNu prabhAkara ne 'sattA ke Ara-pAra' me likhA haicakravartI bharata "nArImUrti-maba yaha Apake cAhane na cAhane kA bhAratIya itihAsa meM bharata nAma ke do pratApazAlI prazna nahI hai, rAjadharma kA prazna hai....''Apane chaha khaNDa rAjAo kA ullekha milatA hai| prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke rAjAoM ko kyoM apane caraNoM meM jhukaayaa| ke putra bharata aura dvitIya mahArAja duSyanta ke putra bhrt| bharata (tar3apakara) saba yAda hai hameM, para bhAI kA bhAI purANoM meM donoM kA hI ullekha huA hai| bahuta pahile se yuddha....."nArImUrti-rAjadharma bahuta gahana haiN| vahA~ itihAsavido kI yaha mAnyatA thI ki duSyanta-zakuntalA sAMsArika dRSTi se ucita-anucita kA, nAte-riztA kA, ke putra bharata ke nAma para hI isa deza kA nAma bhAratavarSa koI artha nahIM hai, artha hai kevala apanA kartavya-pAlana karane pdd'aa| kintu jyoM-jyoM prAcIna sAhitya kA prakAzana hotA kA aura apanA kartavya hai, Tukar3oM meM baTI dharatI ko eka rahA, itihAsa apane avaguNThana kholatA rahA, yaha mAnyatA karanA........" TaTatI rahI aura Aja lagabhaga sabhI itihAsavid yaha isI sandarbha meM svayaM lekhaka kI eka kavitA tIrthaGkara svIkAra karate haiM ki tIrthaMkara RSabhadeva ke putra bharata ke (indaura) pharavarI 1981 meM dRSTavya hai| nAma para hI isa deza kA nAma bhAratavarSa pdd'aa| yuddha hone se pUrva hI dono pakSoM ke mantriyoM ne vicAra mahApurANa ke anusAra bharata isa avasapiNI ke prathama kara prastAva rakhA ki Apa donoM caramazarIrI haiM, Apa kA cakravartI the| RSabhadeva jaba bharata kI rAjyAbhiSikta kara kucha na bigar3egA, vyartha senA kA raktapAta kyoM ho? ata: bana cale gaye, taba bharata digvijaya ke lie nikale unhoMne Apa jala, dRSTi aura bAhayuddha karake hArajIta kA nirNaya atyanta balazAlI mAgadha deva ko parAjita kiyA / " anya kara leN| sabhI yuddhoM meM bharata parAjita aura bAhubali bhI atyanta zakti sampanna rAjAoM ko jiitaa| samasta vijayI hue| parAjaya ke dAruNa duHkha se abhibhUta bharata ne uttara bhArata para vijaya paaii|" kintu ayodhyA Akara bAhubali para cakra calA diyA, para vaha unakI pradakSiNA kara cakra nagarI meM praviSTa na huaa| yahA~ taka unake caritra kA loTa aayaa| saMkSipta vivaraNa prApta hotA hai kintu isake Age kA caritra bAhubali kI dIkSA aura usake bAda kevala jJAna na jaina purANoM kA sabase lokapriya bhAga rahe haiN| eka tarapha hone para bharata ne unakI pUjA kI aura samajhAyA taba unheM
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12, varSa 40, ki03 anekAnta kevala zAna huA / dIrghakAla taka rAjya zrI kA bhoga kara, kA pratIka hai|' bharata ko parAjita karake bhI ve unake sira ke sapheda bAla ko dekhakara unheM vairAgya huA putra ko anIti bhare AcaraNa ke prati tatkAla kSamA bhAva dhAraNa rAjya dekara unhone dIkSA le lI aura kaThina tapasyA kara kara lete hai, yaha unakI anupama kSamAzIlatA kA mokSa pada paayaa| . udAharaNa hai| bAhubali cakravartI nareza apane samaya kA sarvazaktimAna aura mahApurANa me bAhubali kA ullekha eka svAtantrya premI sarvAdhika saMprabhutA sampanna mahApuruSa hotA hai| jIvana ke aura unakA zarIra atizaya sundara thaa| unheM apanI janatA kisI bhI kSetra meM parAjaya kI pIr3A se usakA kabhI paricaya se bahuta pyAra thA, bhale hI unakA rAjya bharata kI apekSA nahI hotA kintu bAhubalI ke caritra kI yaha vizeSatA hai choTA ho| bharata dvArA dUta bhejakara adhInatA svIkAra karane ki unake hAtho unhI ke agraja ko tIna bAra parAjita ke prastAva ko ve nahIM mAnate aura yuddha karane ke lie honA par3A / vyakti me sAyaM kA bala aura adamya sAhasa ho taiyAra ho jAte hai| vaha sattA ke lie nahI apane adhikAro to usakA koI kucha nahIM bigADa sakatA yahA~ taka ki devI ke lie lar3ate hai| vaha kahate haiM ki yaha bhAI-bhAI ke prema __ zaktiyA~ bhI nhii| devoM se sarakSita samrATa bharata kA cakra kA prazna nahI adhikAro ke saMgharSakA hai| ve adbhuta dehayaSTi bAhabali kA kucha nahI bigAr3a skaa| ke svAmI the| isalie vaha tInoM-yuddhoM meM bharata ko parAjita kara dete haiN| bharata dvArA krodhita hokara cakra calAye jAne unake caritra kI eka mahanIya vizeSatA yaha hai ki para bAhubali ko vairAgya ho jAtA hai| vaha mahAbalI pUtra unhone jIta kara bhI hAra mAna lI lekina ve bhAI se nahIM ko rAjya dekara dIkSA le lete haiM aura kaThora tapa karate haiN| hAre ve hAre apane antastala se / jIta ke bAda vicAro kA dvanda calA, kaisA yaha sasAra hai, kaisI ghaNita isakI samagra jaina sAhitya me bahubali kI tapasyA kA jaisA pravattiyAM haiM.....yahI socate rahe ve kSaNa bhara aura vairAgya varNana milatA hai vesA anya kisI tapasvI kI tapasyA kA kI saMsAra-asAratA kI bhAvanA vijayI huI sattA kI nhiiN| ve pASANa pratimA kI taraha sthira, nagna, mona, bhAvanA hAra cukI thii| unhone kaThora tapa kiy| yahI ekAkI hI dhyAnastha khar3e rhe| dina aura rAta saptAha aura kAraNa hai ki Aja ve tIrthaGkara na hote hue bhI tIrthaGkarI mAsa bIta gaye para eka bAra bhI unakA dhyAna nahIM ttuuttaa| kI taraha pUje jAte haiN| anIti para nIti kI, asada para unake camaNo meM soM ne vAmiyoM ko banA liyA thaa| do sada kI, duSpravRttiyo para supravRttiyo kI vijaya ke ve mAdhavI latAe bhI unakI deha ke sahAre caDhatI calI gyii| pratIka haiN| yahI kAraNa hai ki Aja bhI bAhubali kI mUrti ke hAtha aura pairo para lipaTI huI beloM ke cihna bane hote haiN| isa prakAra ina tIno mahApuruSo ne apane-apane caritra se mAnava jAti ke samunnayana meM mahad yogadAna diyA hai| itanA hone para bhI unhe kevala jJAna kI prApti nahIM saMsAra kI kisI bhI saskRti meM aise mahApuruSa nahI haiM, hii| anta me bharata dvArA namaskAra karate hI unheM kevala jinakI vicAradhArA aura cintana kA mAnava jIvana para jJAna ho jAtA hai aura ve RSabhadeva se pahale hI muktibadhU. sthAyI prabhAva par3A hai, para ye tInoM aise hI haiN| unake pati bana jAte hai| upadeza jitanA kala upAdeya aura Adarzamaya the utane hI bAhubali ke caritra kI apanI vizeSatAye hai| 'kSamA Aja haiM, aura 'yAvaccandradivAkarI rheNge| vIrasya bhUSaNam' kI vaha sAkSAt pratimUrti haiM / pitA pradatta choTe se rAjya kI svatantratA ke lie vaha bar3e bhAI kI -130, bar3A bAjAra, cunautI ko saharSa svIkAra karate haiM, yaha unake ajeya pauruSa khatolI 251201 (u.pra.)
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ RSabha, bharata aura bAhubali kA cAritrika vizleSaNa sandarbha-sUcI 1. AdipurANa : anu0 paM0 pannAlAla, jJAnapITha 1663, 16 zvetAmbara paramparA 100 putra va putriyAM-102 santAne parva-4-15 mAnatI haiM 2. mahApurANa (AdipurANa) : sampA0 pI0 ela0 vadya, 17. uttarAdhyayana sUtra : kakattA 1967, 2031 mA0 di. jaina granthamAlA bambaI 1937. sandhi 21-27 18. mahApurANa : puSpadanta navama sandhi 3. vahatsvayaMbhU srotra : pATanI granthamAlA marAThe 2476.2 16 vahI: uttarapurANa dvitIya khaNDa, bambaI 1940, 4. zrImadbhAgavata : gItA presa gorakhapura, pacama skandha pariziSTa 1 5. RgvedaH sampA0 vizvabandhu, hoziyArapura 1 / 1601 20. vahI : pariziSTa 2 6. vahI 3 / 4 / 2 evaM any-8145|38, 10 / 187 / 1,6 // 21. vahI : pariziSTa 2 264 Adi 22. vahI pariziSTa 3 7. yajurveda : saMskRti sasthAna barelI, 31 / 18 23. bhAratIya itihAsa eka dRSTi : jJAnapITha 1966, 8. atharvaveda : saskRti saMsthAna barelI 194214 pRSTha 24 6. zrImadbhAgavata : pacama skandha / 24. mahApurANa puSpadanta, bArahavI sandhi 10. dhammapada : dharmarakSita, mA0 khelADIlAla vArANasI 25. vahI : pandrahavI sandhi 56, gAthA 423 26. vahI : sattarahavI sandhi 11. vizvadharma kI rUparekhA : muni vidyAnanda, pRSTha 16 27. 'mattA ke Ara-pAra': jJAnapITha 1981, pR0 7 12. mahApurANa : puSpadanta, tRtIya sandhi 28. zvetAmbara paramparA daSTi, vAk, bAhu muSThi aura daNDa 13. vahI tRtIya sandhi ye pAMca yuddha mAnatI hai - 14. vahI caturtha sandhi 26. mahApurANa puSpadanta, solahavI va sattarahavIM sandhi / 15. vahI pacama sandhi jama (su0 18 kA zeSAza) muni amarasena isa prakAra samyagdarzana kI utpani ke alpajJatA kA bhI ullekha kiyA hai| grantha samApti tithi kAraNo me prathama kAraNa jinendra kI pUjA kA mahatva prani- savata 1576 caMtra zuklA paJcamI zanivAra batAI gaI hai| pAdita kara apane bhAI muni vairasena ke sAtha sanyAsapUrvaka kavi ne prastuta grantha ke prati kAmanA prakaTa karate hue prastha deha tyAga kara pAMcaveM svarga meM deva hue / rAjA devadatta aura ko samApta kiyA hai ki-"taila, jala aura zithila rAnI devazrI ne jinendra kI pUjA kii| bandhana se grantha ko bcaaie| ise mUrkha ke hAtha meM na anta meM kavi ne AcArya paramparA kA ullekha karate diijie|" hue unase Ananda prApti kI kAmanA kI hai| grantha racanA prabhArI evaM zodha sahAyaka ke preraka caudharI devarAja ke pUrvaja karamacanda caudharI kA jaina zikSA sasthAna paricaya dene ke uparAnta guru ke prati kRtajJatA pora apanI jilA savAI mAdhopura (rAja.)
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktva prApti yatna sAdhya hai yA sahaja sAdhya hai ? 0 zrI bAbU lAla jaina ardha pudgala parAvartana kAla zeSa rahane para samyaka artha upasama samyaktva ke prApta hone ke prathama samaya darzana hotA hai athavA samyaka darzana hone para ardha pudgala me ananta saMsAra ko chinna kara ardha pudgala parivartana parAvartanakAla zeSa raha jAtA hai| prAya: karake hamAre samAja mAtra kiyaa| meM, vidvAnoM meM eva tyAgiyoM meM yahI mAnyatA pracalita hai ki isI prakAra kA kathana sUtra 11 evaM 15 meM bhI hai| jisakA ardha pudagala parAvartana kAla mokSa prApti me zeSa zrI jayadhavalA-kaSAyapAhuDa gAthA 2 zaMkA 260 pannA rahatA hai usI ke samyaka prApta karane kI yogyatA hotI 253 / hai| agara saMsAra jyAdA hai taba samyakdarzana prApta nahI / hogA / kitanA hI puruSArtha kare parantu kAla adhika hai taba samAdhAna-jo anAdi mithyAdRSTi jIva tInoM samyaka darzana nahIM hogaa| isase mAlUma detA hai ki samyak ya. kAraNo ko karake upazama samyaktva ko prApta huA aura kAraNA darzana puruSArtha pradhAna nahI hai parantu kAla labdhi ke AdhIna isa prakAra jisane ananta saMmAra ko chedakara saMsAra ke haiN| vaha kAla labdhi kaba AvegI yaha mAlama nhii| usake rahane ke kAla ko ardha pudgala parivartana pramANa kiyaa| pahale puraSArtha karane se koI phAyadA nahI hai| isa viSaya yaha kathana yuktiyukta mAlUma hotA hai| mithyAdRSTi para vicAra karanA jarUrI hai| koI bhI karma 70 koDA kA saMsAra ananta hai arthAta jisakA anta nahIM hai kyoki koDI sAgara se jyAdA sthiti vAlA nahIM hotA hai isase karma kA udaya AyegA nayA baMdha hotA jAyegA aura phira bhI yaha bAta nahI samajhI jA sakatI hai ki isa jIva kI usakA udaya A jAyegA isa prakAra calatA hI rhegaa| kAla labdhi abhI AyI hai yA nhiiN| isake alAvA phira anta nahIM hogaa| parantu jaba yaha samyaktva prApta karatA hai aura koI upAya rahA hI nahI ki jisase yaha samajhA jA taba samyaktva prApta karane ke prathama samaya meM isakA anta sake ki mokSa prApti meM abhI ardha pudgala parAvartana se pAne-jisakA anta nahIM thA vaha sasAra ardha pudgala parikAla jyAdA hai yA samaya ke bhItara hai| bhagavAna sarvajJa vartana mAtra raha jAtA hai| isalie hareka sajI paMcendriya mora AcArya sabhI jIvoM ko samyaka prApti kA upadeza jIva ko samyaktva prApta karane kA puruSArtha karanA caahie| dete haiN| vahA~ yaha nahIM kahate ki amuka jIva ko abhI samyaktva prApta karanA puruSArtha AdhIna hai| puruSArtha nahIM karanA cAhie kyoMki abhI ardha pudgala bhI parAvartana kAla se mokSa prApti meM kAla jyAdA hai| kucha roja pahale pU0 prAcArya vidyA sAgara jI se bhI isa viSaya meM zrI dhavalA jI aura jaya dhavalA jI meM carcA huI thI unhoMne bhI isI bAta ko puSTa kiyA hai| nimna viSaya milatA hai vidvAnoM aura tyAgiyoM se nivedana hai be isa bAta kA vicAra kreN| SaT khaNDAgama prathama khaNDa pu. 5sUtra upasama sammattaM parivaNa paDhama samae praNato saMsAro 2/10 ansArI roDa, dariyAgaMja, chimNo praDa poggala parivaTTamatto ko| naI dillI-2
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka aprakAzita kRti amarasena cariu On0 kastUracandra 'sumana' ema. e. pI-eca. DI. prastuta kRti kA sAmAnya paricaya anekAnta varSa 37 icchA se muniyoM kA smaraNa karate haiN| apane puNya yoga se kiraNa 4 meM prakAzita kiyA gayA hai| granthakAra aura graMtha cAraNa muniyoM kA Agamana dekha ve harSita hue, unhoMne ke preraka kA paricaya prastuta karane ke bAda prastuta lekha meM AhAra diyaa| muni AhAra lekara apane yatheSTa sthAna kI grantha kI biSayabastu kA aMkana karanA lekhaka kA dhyeya hai| ora gamana kara jAte haiN| racayitA paNDita mANikkarAja ne sampUrNa kRti meM dvitIya pariccheda muni amarasena kA jIvanavRtta akita kiyA hai| unhone cAraNa muniyoM ke AhAra lekara cale jAne ke pazcAt ise sAta paricchedoM meM vibhAjita karate hae prathama pariccheda seTha abhayakara donoM bhAiyoM se bhojana ke lie nivedana ke Adi me caubIsa tIrthaMkaroM kI vandanA karake unakI karatA hai kintu donoM bhAI caturvidha AhAra kA tyAga kara vANI hRdayaGgama karate hue gotama gaNadhara tathA unako dete haiM / seTha prItibhoja meM sammilita hone ke lie Agraha paramparA meM hue muniyo kI stuti pUrvaka apanI guru paramparA karatA haiM kintu donoM bhAI svIkRti nahI dete| anta meM kA ullekha kiyA hai| anantara grantha ke preraka caudharI deva. nirAhAra rahate hue namaskAra maMtra japate-japate samAdhipUrvaka rAja ke prati apanI kRtajJatA jJApina kI hai| durjana aura zarIra tyAga sanatkumAra svarga me deva hye| sajjanoM ke svabhAva kA akana karane ke bAda mUla kathA vahAM se cayakara donoM bhAI jambUdvIpa-bharatakSetra ke Arambha huyI hai| kaliMga deza meM vidyamAna dalavaTTaNa nAmaka nagara ke rAjA rAjA zreNika mahAvIra ke samavazaraNa meM jAkara gautama sUrasena aura rAnI vijayAdevI ke amarasena baharasena nAmaka gaNaghara se gvAla-bAla ch| bhavAntara pUchate hai| uttara me yugala putra hue| hastinApura kA rAjA sUrasena kA mitra amarasena vairasena yugala bhAiyo ke pUrvabhava kA akana isa thaa| amarasena vairasena hastinApura me hI janameM aura yuvA pariccheda kI viSaya-baratu hai| ye dono bhAI pUrvabhava me hue / hastinApura kA rAjA devadatta sUrasena napa ke nikaTa bharatakSetra me RSabhapura nagara ke nivAsI abhayakara seTha ke jAtA hai idhara amarasena vairasena ke saundarya ko dekhakara ghaNNaMkara puNNakara nAmaka karmacArI the| sasAra se udAsIna rAjA devadatta kI rAnI devazrI sUramena ke putro para mugdha hokara unhone brahmacarya dhAraNa kara liyA thaa| unake ho jAtI hai| vaha amarasena vairasena se apanA manoratha bhI dhArmika sneha ko dekhakara seTha abhayakara unhe snAna karA- prakaTa karatI hai kintu saphalatA na milane para apane zIla kara jina mandira le jAtA hai| pUjA ke lie vaha seTha bhaMga karane kA Aropa lagAkara rAjA devadatta se unheM mAra apanI dravya ina dono bhAiyo ko detA hai kintu ve dravya DAlane kA Adeza karA detI hai| nahIM lete| munirAja ke samajhAne para bhI ve apanI pratijJA cANDAla kumAroM ko bacA lete hai| ve kumAroM ko kA nirvAha karate haiM / unake pAsa pAMca kauDiyAM thI jinase aise sthAna meM cale jAne ke lie kahate haiM jahA~ rAjA pUjana sAmagrI lekara ve bhAva pUrvaka jinendra kI abhiSeka devadatta na pahuMca sake / kumAra cale jAte haiM / idhara cAMsala pUrvaka pUjA karate haiN| do kRtrima naramuNDa rAjA ko dekara kumAroM ke mAre jAne ghara Ane para seThAnI unheM sarasa svAdiSTa bhojana kI sUcanA da dete haiN| parosatI hai| donoM pAI AhAra AhAradAna meM dene kI amarasena vadarasena donoM bhAI jaMgala meM pakakara eka
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 40, ki.. vRkSa ke nIce vizrAma karate haiN| bama kA nivAsI yakSa AzvAsana dekara jaise hI vastue~ hAtha meM letA hai ki pAMvar3I dampatti mugdha hokara inakI sahAyatA karate haiM / yakSa lAkara paira me pahina vaha kaMcanapura pA jAtA hai, cora hAtha malate inheM do Amra phala lAkara nIce girAtA hai jiname baDA raha jAte haiN| phala sAta dina meM rAjya prApta karAne vAlA thA aura choTA vairasena kI vezyA se puna: bheTa ho jAtI hai| vezyA phana bhakSaka ko nitya pAMca sau rtndaayii| phaloM ke rahasya isakI pAvaDI lenA cAhatI hai| vaha ise ugane ke lie ko zAtakara choTA phala vairasena vidhiparvaka khAkara pAMca chalapUrvaka manmatha mandira ke darzana karAne ke lie Agraha sau ratna prApta karane lagatA hai aura bar3A phala ama sena ko karatI hai| vairasena jaise hI vezyA ko lekara vahAM jAtA dekara usake rahasya kI pratIkSA karatA hai| hai ki vezyA ise mandira meM choDa pAvaDI pahina kara kaMcana pura A jAtI hai / mandira meM usI samaya eka deva darzanArtha / tRtIya pariccheda AtA hai| vairasena kI vyathA sunakara vaha use pandraha dina bairasena bhAI amarasena se bhojana sAmagrI lAne ke lie bAda puna' Akara yathA sthAna le jAne kA vacana detA hai| 'kaMcanapura jAtA hU~" kahakara calA jAtA hai| idhara kacana jAte samaya pazcima kI ora gamana na karane ke lie kaha pura nareza kA maraNa ho jAne tathA yogya uttarAdhikArI ke kara calA jAtA hai| vairasena utsukatA vaza usa ora abhAva meM "hAthI jisakA abhiSeka kare vahI nagara kA nRpa jAtA hai| jAtA hai| eka vRkSa ke phUla ko sUghate hI vaha gadhA bana varSa ha' isa nizcaya se hAthI nagara meM ghumAyA jAtA hai| vaha jAtA hai / deva yathA samaya Akara aura ise manuSya kA rUpa jAna vana me jAkara soye hue amarasena kA abhiSeka karatA hai| dekara calane ke lie Agraha karatA hai kintu yaha deva ko amarasena kacanapura ke rAjA ghoSita hote haiN| udhara vaira. jara pA~ca dina bAda pUnaH Ane ke lie nivedana karatA hai| deva sena kaMcanapura jAkara eka vezyA ke cakkara par3a jAtA svIkRti pradAna kara jaise hI jAtA hai ki vairasena dono hai| vaha amarasena ke pAsa loTa nahIM paataa| amaramena vRkSoM ke phana pRthak-pRthaka rakha lenA hai aura pAMca dina bAda bahuta khoja karAte haiM kintu pracchanna veza meM rahane se ve ise deva ke mAne para usakI sahAyatA se kaMcanapura A jAtA khoja nahIM paate| vezyA lobhAraSTa hokara vairasena kA dhana lenA vezyA ime dekhakara kRtrima pazcAtApa prakaTa karatI hai| cAhatI hai| vaha vairasena se usakI dhana prApti kA rahasya vaharasena vezyA ko chalane kI dRSTi se apane lAye hue phUna jJAtakara aura usase Amraphala lekara ghara se hAtha pakaDakara ke sambandha me vezyA se kahatA hai ki jo inhe sUMghatA hai nikAla detI hai| bairasena bAra-bAra muMha dhotA, kurale vaha yuvA ho jAtA hai| vezyA ina phUlo ko sUghane kI karatA kintu ratna nahI girate / vaha hatAza hokara socatA hai ki striyoM ko gupta bheva prakaTa na kre| use cArudatta, icchA prakaTa karatI hai aura vairasena jaise hI use phUla yazodhara muni, gopavatI, raktAdevI Adi ke isa sambandha meM suMdhAtA hai ki vezyA gadhI bana jAtI hai| vairasena apane udAharaNa yAda Ate haiN| sAtha 'kae gae kapaTa vyavahAra kA pratiphala dene kI dRSTi se ume mAra mAra kara nagara me ghumAtA hai / vezya ke kuTambI caturtha pariccheda virodha karate haiM kintu unakI eka nahIM cltii| ve hatAza vaharasena nagara ke bAhara eka mandira me AtA hai| hokara rAjA se nivedana karate hai| rAjA apano senA devayoga se umI mandira me cAra cora kisI yogI kI bhejatA hai kintu lAThI ke prahAra se yaha senA ko bhI parAmAdhanA se prApta katharI, lAThI aura pAMvar3I tIna vastue jita kara detA hai| anta me rAjA svaya AkramaNa karatA curAkara pAte haiN| vastuo ke baTavAre ko lekara jhagaDate hai| vaha jaise hI vairasena ko dekhatA hai ki use hRdaya se hae una coroM se baharasena agaDe kA kAraNa pUchatA hai tathA lagA letA hai| vairasena bhI bar3e bhAI amarasena se lisoroM se tInoM vastuoM ke guNa hAta kara baTavAre kA kA prasanna ho jAtA hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka prakAzita kRti pramarasana riDa 17 paJcama pariccheda eka dina vaha suvrata muni se meMDhaka kI isa vRtti kA kAraNa amarasena kuzalatA pUchane ke bAda vairasena se vezyA ke pUchatI hai-"meMDhaka terA pUrvabhava kA pati hai, isIlie vaha gadhI banAe jAne kA kAraNa pUchate haiM / vairasena uttara dete tere Age Age calatA hai|" muni dvArA yaha rahasya prakaTa hue kahatA hai ki isa vezyA ne mujhe chalA hai| kapaTa pUrvaka karate hI bhayadattA kA meMDhaka ke prati sneha bar3ha jAtA hai| isane merA Amraphala tathA pAMvar3I lI hai| amarasena vaira- vaha usa meMDhaka ko vahAM se lAkara apanI bAvalI meM rakhatI sena se aimA jJAta kara vezyA se apanI vastuyeM lene aura aura jinendra bhASita daza dharma kI zikSA detI hai| eka use manuSya rUpa dene ke lie kahatA hai| vadarasena gadhI dina rAjA zreNika mahAvIra ke samavasaraNa-darzana ke lie ko vezyA banAkara apanI vastuyeM le letA hai / vaharasena ko ghoSaNA karAte haiN| nagaravAsiyoM ke sAtha sotsAha yaha yUvarAja pada diyA gyaa| amarasena vairasena donoM bhAI meMDhaka bhI muMha me kamala kI eka pAMkhur3I dabAkara jinendra eka dina cAraNa yugala muniyoM ko AhAra karAte hai| kI pUjA ke lie jAtA hai| mArga meM saMkIrNatA dekhakara vaha AhAra karAte hae unheM apane pUrva bhava kA smaraNa hotA hai| hAthI ke nIce apanI surakSA samajha kara calane lagatA hai unheM yAda AtA hai ki pUrvabhava me ve dhaNNakara puNNakara ki calate calate vaha hAthI ke paira tale Akara mara jAtA nAma ke karmacArI the, unhone muniyoM ko AhAra karAkara hai| maraNakAla meM pUjA ke zubha bhAva rahane se vaha meMDhaka unase dharmopadeza sunA thaa| isa bhava me muni se apane pUrva marakara deva huaa| bhava tathA sautelI mAM ke doSAropaNa sambandhI kAraNa jJAta ___amarasena muni kahate haiM he rAjana ! isI prakAra kusukara donoM bhAI nagara meM Ate haiN| yahA Akara unhone mAnjali vrata kA mahAtmya hai| isakI sAdhanA se svarga caturvidha dAna diyA; kuAM, bAvalI, sarovara tathA mandira aura mokSa prApta hotA hai| madanamaJjUSA svarga gayI aura cakravartI ratnazekhara tathA usakA senApati ghanavAhana donoM nimina kraaye| AcArya devasena se donoM dIkSita hae / muni vrata dhAraNa kara tapa karate hue karma-vinAzakara mokSa bAraha prakAra kA tapa karate hue ve vihAra karate hai| rAjA gye| ratna zekhara rAjA vajrasena aura rAnI jayAvatI kA devasena aura rAnI devazrI ina donoM amarasena vairasena putra thaa| vidyAdhara dhanavAhana se usakI prIti ho gayI thii| muniyoM ke darzanArtha Ate hai| dhanavAhana ke sAtha ratnazekhara aDhAI dvIpa kI yAtrA karatA amarasena rAjA devasena ko samyagdarzana aura usake prathama kAraNa pUjA kA mahAtmya samajhAte hue kahate haiM siddhakUTa jinAlaya meM pUjA karate samaya use madanakusumAvali aura kusumalatA donoM bahineM jinendra pUjA ke maJjUSA nAmaka kanyA dikhAI dii| madanamaJjUSA bhI ise lie puSpa cayana karate samaya sarpa dvArA kATe jAne se mara dekhakara kAmAkrAnta huii| vaha ise apane ghara le jAtI hai kara pUjA ke bhAva svarUpa svarga me devAGganAyeM huyii| pUjA aura apane pitA se apanI manovyathA prakaTa kara detI hai| kI anumodanA karane se prItikara yakSAdhipati huA thA tathA pitA svayaMvara racAte hai aura svayaMvara meM isakA vivAha kucha bhavoM ke uparAnta usane mokSa bhI prApta kiyaa| ratnazekhara se kara dete haiN| SaSTha pariccheda ghanavAhana ke cAraNamuni amitagati se ratnazekhara kI muni amarasena rAjA devasena ke lie pUjA ke phala se madanamaJjUSA me huI prIti kA kAraNa jAnane kI icchA meMDhaka ke deva hone kA vRttAnta sunAte hue kahate hai rAjan ! vyakta karane para muni kahate haiM ki Apa tInoM kA pUrvabhava se pUrvabhava me meDhaka rAjagRhI nagarI kA nAgadatta nAmaka seTha sambaddha hai| maMgalAvatI ke rAjA jitazatru kA zrutakIti thaa| bhayadattA nAma kI usakI seThAnI thI / nAgadatta Arta- nAmaka eka purohita thaa| prabhAvatI usakI putrI thii| dhyAna se marakara meDhaka huaa| pUrva sneha ke kAraNa vaha zrutakIrti muni ho gaye the / prabhAvatI kI mAM sarpa ke kATane kA A~cala pakar3atA hai, jahA~ vaha jAtI usake se mara gaI thii| mohavaza zrutakIti apane pada se cyUta Age Age uchalatA hai| bhayadattA pAnI lene nahIM jaatii| hue| prabhAvatI ne unheM satpatha para sthira rakhane ke lie
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18, barSa 40, ki03 baha prayatna kiye / baha virakta ho gyii| zrutakIti vidyA se svarga gayA aura svarga se cayara cakravartI acala kA bhejakara prathama to use apane nikaTavartI vana meM lAyA abhirAma nAmaka putra huaa| anantara zrAvaka ke vrata dhAraNa anantara vidyA ke dvArA use kailAza parvata para bhijvaayaa| karate hae deha tyAga kara brahmottara svarga gyaa| idhara pUrvayahA~ prabhAvatI kI devI papAvatI se bheMTa huii| papAvatI ne| bhava sambandhI isakA pitA dhanada vaizya vibhinna yoniyoM meM kusumAJjali vrata kI vidhi evaM phala kA nirUpaNa karate pramaNa karane ke vAda podanapura nagara meM agnimukha brAhmaNa hae yaha vrata prabhAvatI ko grahaNa karane ke lie prerita kA madumati nAmaka putra huaa| kiyA, ataH vrata dhAraNa karate hue muni tribhuvanacanda se apanI Ayu tIna dina mAtra ko zeSa jJAta kara isane mahA- mRdumati vezyA meM Asakta hokara apanA sampUrNa dhana tapa bhI dhAraNa kara liyaa| zrutakIrti ne vidyA bhejakara kA nAza kara detA hai / dhana ke abhAva meM dukhI hokara vaha isakA tapa bhaMga karanA cAhA kintu vidyA ke aneka upasarga corI karane lagatA hai| eka dina vaha rAjamahala meM corI karane para bhI use yoga se vicalita na kara skii| prabhA- karane gayA / rAtri me vaha rAjA kI rAnI ke sAtha ho rahI batI saMnyAsa pUrvaka deha tyAga acyuta svarga meM papanAtha bAtoM ko sunatA hai| rAjA rAnI se kaha rahA thA ki rAnI nAmaka deva huI aura svarga se cayakara ratnazekhara / prabhAvatI prAtaH hote hI maiM tapa grahaNa karUMgA, rAnI kahatI hai ki maiM kA pitA dhanavAhana aura mAtA madanamaJjUSA huyI hai| bhI dIkSisa ho jaauuNgii| saMsAra meM kucha bhI to sAra nahIM saptama pariccheda hai| mRdumati rAjA rAnI ke vicAro se prabhAvita hokara prAtaH mahAvrata dhAraNa karane kA nizcaya kara letA hai tathA rAjA devasena se muni amarasena kahate haiM-he rAjana! prAtaH hote hI tInoM dIkSita ho gaye / triloka maNDala hAthI kI prasiddhi aura bhavana kI siddhi meM kusumAJjali pUjA hI eka hetu hai| kevalI dezabhUSaNa ne madumati vihAra karatA huA eka aise nagara pahuMcA batAyA thA ki kaI bhavapUrva bharata aura trilokamaNDana hAthI jahA~ koI guNanidhi nAmaka cAraNa muni virAjamAna the| saryodaya aura candrodaya nAmaka sahodara the| vizuddha tapa ko unake mAsopavAsoM se nagara ke loga adhika prabhAvita the / syAga donoM rAjya saMcAlana meM rata hue| ArtadhyAna se mara guNanidhi ne yoga pUrNa kara jaise hI gajapura ke lie vihAra kara strIparyAya meM bhramaNa karane ke bAda candrodaya gajapura kiyA ki madamati muni usa nagara meM Aye / caryA ke lie nagara meM kulakara nAma se utpanna huA aura sUryodaya gajapura unake nikalate hI zrAvakoM ne bAra bAra prazna kiyA ki nagara ke maMtrI vizratAsa kA zruti nAmaka putra / donoM mara. kyA Apa vahI mAsopavAsI muni haiM? isa prazna kA muni kara tiyaMca yoni meM bhramaNa karane ke bAda rAjagahI nagarI madumati ne koI uttara nahIM diyaa| ve mauna rhe| unhone meM eka brAhmaNa ke putra hue| bar3e kA nAma vinoda aura yathArtha sthiti prakaTa nahIM kii| isa kapaTa vyavahAra ke choTe kA nAma ramaNa rakhA gyaa| vinoda aura ramaNa mara kAraNa madumati muni tapa ke prabhAva se brahma svarga me utpanna e| rAjA svambhUti ina donoM hiraNo kA to hue kintu vahAM se cayakara trilokamaNDana hAthI hue haiM zikArI ke pAsa se le jAkara jina mandira ke samIpa bAMdha tathA abhirAma kA jIva svarga se cayakara bharata huA hai| detA hai| hiraNa bhAva pUrvaka jinendra kI pUjA sunate haiN| pUjA ke bhAvoM ke sAtha marakara ramaNa kA jIva hiraNa isa prakAra apanA bhavAntara sunakara bharata ne dIkSA svarga meM deva huA aura vinoda kA jIva tiryaJca yoni meM grahaNa kI, kaikeyI ne tapa dhAraNa kiyA, rAma ne aNuvrata bhramaNa karane ke bAda dhanada nAmaka vaizya huaa| ramaNa kA dhAraNa kara trilokamaNDana ko bhI dhAraNa kraae| isI jIva svarga se cayakara isI vaizya kA bhUSaNa nAmaka putra kusumAJjali pUjA ke phalasvarUpa gvAla karakaNDa nAmaka aa| vana meM sarpa ke kATane se marakara bhUSaNa mAhendra svarga rAjA huaa| meM deva hone ke bAda bhogabhUmi meM utpanna huaa| bhogabhUmi (zeSa pR0 13 para)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA mUlAcAra yApanIya grantha hai 0 DA0 kusuma paToriyA mUlAcAra digambara paramparA meM mAnya muni-AcAra kA strImuktivicAraprakaraNa meM isakA ullekha zvetAmbara pratipAdaka grantha hai| ghavalAkAra AcArya vIrasena, ne isakA siddhAntake rUpa me hI kiyA hai|' AcArAMga ke nAma se ullekha kiyA hai| mUlAcAra ke ye daza zramaNakalpa hai Acelakya, uddiSTatyAga, zayyATIkAkAra vasunandi muni ne apanI vRtti meM ise baTTakera/ dharapiMDatyAga, rAjapiNDatyAga, kRtikarma, vrata, puruSajyeSThatA. baTakeri praNIta batAyA hai, parantu mUlAcAra kI kucha hasta- patikaNa mAsa aura paryaSaNa / inameM se zayyAdharapiNDa likhita pratiyo me ise kundakundAcArya praNIta kahA gayA hai, tathA rAjapiNDa tyAga kA ullekha digambara paramparA meM kahIM jisase baTTakeri aura kundakunda ko eka mAnakara kucha prApta nahIM hotaa| zayyAghara kA artha hai vasatikA banavAne vidvAnoM ne ise AcArya kundakundapraNIta mAnA thaa|' prArambha sudharavAne yA dene vaalaa| isa zayyAdhara ke piNDa kA tyAga me paNDita paramAnada zAstrI ne ise sagraha graMtha mAnA thA,' muni ke lie Avazyaka kalpa (niyama) hai| parantu paM0 para bAda meM ise maulika grantha svIkAra kiyA hai|' sadAsukha jI bhagavatI-ArAdhanA para apanI vanikA meM yadyapi yaha satya hai ki mUlAcAra aura AcArya kunda isakA artha 'strI-puruSo ke krIDA kA sthAna' karate haiM, isakA kunda kI racanAoM meM aneka gAthAeM samAna hai, udAharaNa kAraNa digambara paramparA meM dazasthiti kalpa kA ullekha ke lie mUlAcAra kA dvAdazAnuprekSAdhikAra tathA AcArya nahIM hai| kaMdakaMda kI dvAdazAnuprekSA ko dekhA jA sakatA hai, parantu ye dono ullekha prAcArya kundakunda kI vicAradhArA ke dhyAna se dekhane para pratIta hotA hai ki yaha prantha aneka pratikUla haiM, kyoki unhone bodhapAhara (gAthA 48) me spaSTa sthalo para AcArya kundakunda kI vicAradhArA se mela nahI rUpa se kahA haikhaataa| uttamamajjhamagehe dAride Isare NirAvekkhA / vastuta: yaha grantha AcArya kundakunda kI paramparA kA savvattha gihidapiMDA pavajjA erisA bhaNiyA // hai| yadyapi paM0 nAthurAma jI premI ne 'vaTTakeri kA mUlAcAra' nibandha meM isa para sapramANa UhApoha kiyA hai, parantu phira arthAt uttama aura madhyama gharo meM daridra athavA bhI vidvAn mUlAcAra nAma hI ise mUlasagha kA grantha mAnate aizvaryazAlI ke ghara sarvatra samAna bhAva se anna grahaNa karanA haiN| paM0 paramAnada jI zAstrI ne 'vaTTakerAcArya aura mUlA- cAhie / isa sthiti meM paNDita kailAzacandra jI zAstrI kA cAra' nibandha meM yahI pratipAdita kiyA hai| yaha kathana 'ki dasa kalpa to digambara paramparA ke pratikUla ata: kyA mUlAcAra yApanIya grantha hai, isa para punaH nahIM , kintu anukUla hI hai, ucita nahIM hai| vimarza Avazyaka hai| AhAra aura auSadhi se muni dvArA muni ko zasthitikalpa: vaiyAvRtti: mUlAcAra me muniyoM ke dazasthiti kala kI pratipAdaka muni dvArA muni ke vaiyAvatya kA varNana karate hue kahA gAthA nibaddha hai| yaha gAthA bhagavatI ArAdhanA (421), gayA haijItakalpabhASya (gA0 1972) tathA aneka zvetAmbara anyo sejjAgAsaNisejjA uvadhI paDilehaNA uvaggide / meM milatI hai| bhAcArya prabhAcandra ne prameyakamalamArtaNDa ke bAhArosahavAyavikicaNuvvattaNadIsu // (gApA 391)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20, varSa 40, ki0 3 manekAnta arthAt zayyA, sthAna, Asana, upadhi, pratilekhana, vRtya karatA hai, vaha to zubhopayogI zramaNa kA bhI AcaraNa AhAra, auSadhi vAcana, uThAnA-baiThAnA Adi kriyAoM meM nahIM hai, vaha to gRhastha kA dharma hai| vaiyAvRttya karanA caahie| upAzraya meM bhikSA lAkara bhojana na karane ke saMketa : anyatra samAcAra adhikAra meM 'acche vejjAvacca' Adi mUlAcAra meM samAcArAdhikAra tathA samayasArAdhikAra 174vIM gAthA kI TIkA meM AcArya vasunandi ne vaiyAvRtti __ meM do bAra eka gAthA prApta hotI haikA artha zArIrika pravRtti aura bAhArAdi se upakAra No kappadi viradANaM viradINavAsayamhi ciTThaDe / karanA likhA hai-'vejjAvaccaM-vaiyAvatyaM kAyikavyApArA- tattha NisejjauvaTTaNasajjhAyAhArabhikkha vosaraNe / / hArAdinirupagrahaNam / ' __ arthAt sAdhuoM kA AyikAoM ke upAzraya meM ThaharanA samAcArAdhikAra meM hI anyatra bhI kahA gayA hai yukta nahIM hai| vahA~ baiThanA, leTanA, svAdhyAya, AhAra; suhadukkhe uvayAro vasahI AhArabhesajAdIhiM bhikSA, vyutsarga Adi ucita nahIM hai| tumhaM ahaMti vayaNaM suhadukkhuSasaMpayA NeyA / / 4 / 21 cauthe adhyAya meM isakI TIkA me AhAra aura bhikSA kA bheda karate hue kahA gayA hai ki AyikAoM ko banAyA arthAt sukha aura duHkha meM vasati, AhAra aura bhaiSaja huA bhojana AhAra tathA zrAvakoM kI dI huI bhikSA hai / Adi dvArA upakAra karanA tathA maiM ApakA hUM, isa prakAra AryAoM ke samAcAra meM unheM rodana, snApana, bhojana-pacana ke vacana sukhaduHkha meM upasaMpat haiM / Adi Tvidha Arabha tathA sAdhuoM ke pAdaprakSAlana Adi yaha vicAradhArA AcArya kunkunda kI vicAradhArA ke na karane ke lie kahA gayA haiviparIta hai| pravacanasAra meM unhoMne spaSTa rUpa se kahA rodaNaNhAvaNabhoyaNapayaNaM sutta ca chavihAraMbhe viradANaM pAdamakkhaNadhovaNageya ca Na ya kujjA // 168 jadi kuNadi kAyakhedaM vejjAvaccatthamujjado smnno| AyikAoM kA samAcAra : Na havadi havadi agArI dhammo so sAvayANaM se // 250 AyikAo ke lie bhI vahI yathAkhyAta samAcAra arthAta yadi vaiyAvatya karane meM udyama zramaNa kAya ko batAyA gayA hai, jo muniyo ke lie hai| ve muni ora kheda pahucAkara vaiyAvRtya karatA hai, to vaha zramaNa nahI hai| AyikA ko eka zreNI meM rakhate haiM, unake vrato ko upacAra kAya ko kleza pahuMcAkara vaiyAvRtya karanA zrAvakoM kA se mahAvrata nahI mAnate / Age spaSTa kahA haidharma hai| eva vidhANacariyaM carati je sAdhavo ya ajjaao| te jagapuJja kitti suha ca laNa sijjhati // 4171 unake mata se zramaNa do prakAra ke hote hai--zuddhopayogI arthAt isa prakAra AcaraNa karane vAle sAdhu va AryA tathA shubhaapyaagaa| arahatAdi kA bhAkta, pravacana ma jAma- donoM jagatpUjya hokara kIrti va sukha prApta karake sasa yukto ke prati vAtsalya, vaMdana, namaskAra, abhyutthAna, (guruoM hote hai| ke Adara ke lie khar3e honA) anugamana Adi me pravRtti strImukti kA spaSTa ullekha digambara paramparA bilakula zUbhopayogI ke lie nindanIya nahIM hai| zubhopayogI pratikala hai, phira bhI ise mUlasaMgha ke prAcArya kI kRti mAdhu darzana-jJAna kA upadeza karate hai, ziSyo kA mAnanA durAgraha hI kahA jaaegaa| saMgraha evaM poSaNa karate haiM tathA jinendrapUjA kA upadeza tIrthaDaroM ke dharma meM antara kA ullekha : denA hai| yaha caryA sarAgI sAdhu kI hai| jo cAturvarNa mUlAcAra meM kahA gayA hai kizramaNasagha kA kAyavirAdhanA se rahita hokara upakAra karatA bAvIsaM titthatharA sAmAiyasayama uvadisaMti / hai, to usakA yaha AcaraNa bhI rAga kI pradhAnatA se chedovaDhAvaNiyaM puNa bhayavaM usaho ya viiroy|| zubhopayoga hai| parantu jo kAya kI virAdhanA karake vaiyA. arthAta bAIsa tIrthaMkaroM ne sAmAyika saMyama kA upadeza
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA mUlAdhAra yApanIya grantha hai ? diyA hai, bhagavAna vRSabha tathA bIra ne chedopasthApanA kaa| hai| isameM bhI sAdhuoM ke mUlaguNa, uttaraguNa ratnatraya tathA inake dharma meM dUsarA antara yaha hai ki vRSabha va vIra ke bhikSA Adi kI zuddhi kA hI varNana hai| kahA gayA hai dharma pratikramaNa sahita hai, jabaki madhyama tIrthaMkaroM ke kAla vairAgya para sAdhu thor3e se zAstrajJAna se hI sira ho jAtA meM aparAdha hone para hI pratikramaNa kiyA jAtA thaa| hai| usake lie upadeza haisapaDakammo dhammo purimassa ya pacchimassa ya jinnss| bhikkhaM cara, vasa raNe, thova jemehi mA bahU jaMpa / avarAhe paDikamaNa majjhimayANa jiNavarANa / / 6 / 129 dukha saha, jiNa NichA meti bhAvehi suTTa veragyaM // 104 ___ yaha antara AcArya kundakunda ke grantho me yA unako jJAna, dhyAna, kezaloca, vyutsRSTazarIratA, pratilekhana, paramparA meM kahI nahIM kahA gayA / dazasthitikalpa, mUlaguNoM kA pAlana karanA caahie| yAtrAye dono gAthAeM bhadrabAhukRta Avazyakaniyukti me haiN| sAdhanamAtra AhAragrahaNa karanA cAhie / girikadarA Adi meM nivAsa karanA caahie| AyikAoM ke upAzraya meM azacitva ke sthAna para azabhatva anuprekSA kA kathana : anAvazyaka nahIM jAnA caahie| sagatityAga karanA yadyapi saMgraha-gAthA me azucitva kA nAmollekha hai caahie| isa prakAra isa adhikAra me punaruktiyAM haiN| (12) para varNana karate samaya sarvatra azubha kI carcA hai| AcArya kundakunda ke samayasAra se isakA viSaya saMbhavatA saMgraha gAthA meM bhI asuhattaM hI hogA, kyoki isakI bhinna hai| saMskRta chAyA me azubhatvam hI hai| TIkA me bhI mUla zabda pravartaka aura sthavira padoM ke ullekha: azubhatva hI mAnakara usakA artha azucitva kiyA gayA hai| mUlAcAra me AcArya, upAdhyAya, pravartaka, sthavira tathA anyatra jahAM azubha anuprekSA ke varNana meM pAMca gAthAoM meM gaNadhara ye pAMca pada batAe gaye hai| digambara paramparA meM azubha zabda kA hI prayoga hai| AcArya va upAdhyAya ina do pado kA hI ullekha evaM daza anagAra bhAvanA : vivaraNa milatA hai| tIrthaGkaroM ke bacanoM kI gumphita karane anagArabhAvanAdhikAra nAmaka navame adhikAra me vAle unake sAkSAta ziSya TTET kaTe gaye hai| sAdhaoM kI daza bhAvanAmoM kA varNana hai| ye dasa bhAvanAeM tattha Na kappA vAso jattha ime sthi paca aadhaaraa| haiM liMga, vrata, vasati, vihAra, bhikSA, jJAna ujjhana, vAkya, AiriyauvamAyApavattadherA gaNagharA ya // 4 // 31 tapa aura dhyAna kI zuddhi / ujjhanazuddhi kA artha hai zarIra yApanIya sakalita Agama ko mAnate hai tathA strImukti se mamatva kA tyAga / ina anagArabhAvanAo athavA anagAra- ke samarthaka hai| uparyukta ullekho se unake zvetAmbara AgamoM sUtroM kA ullekha uttarAdhyayanasUtra meM bhI milatA hai| vahAM kA samarthana pramANita hotA hai sAtha hI strImukti kA spaSTa isa 35veM adhyayana kA nAma anagAramArgagati hai| ullekha hai| ata: mUlAcAra yApanIya grantha hI pratIta samayasArAvikAra: hotA hai| loga zodha kareM ki vAstavikatA kyA hai? mUlAcAra ke eka adhyAya kA nAma samayasAra adhikAra ___ AjAda cauka sadara nAgapura sandarbha-sUcI 1. anekAMta varSa 12 kiraNa 11 me prakAzita nibandha maulika grantha hai|' 'mUlAcAra kI maulikatA aura usake racayitA, pa. 4.jaina sAhitya aura itihAsa dvitIya saMskaraNa 5, vIra hIrAlAla siddhAnta shaatrii| nirvANa smArikA, jayapura 1975 2. anekAta varSa 2kiraNa 5 me prakAzita 'mUlAcAra 5. mUlAcAra gAthA 109 saMgraha pratha hai' nibandha / 6. prameyakamalamArtaNDa pR0 131 3. anekAMta varSa 12 kiraNa 11me prakAzita nibandha- 7. bhagavatI ArAdhanA bhAga 1 jana saMskRti saMrakSaka saMgha 'mUlAcAra saMgraha graMtha na hokara AcArAMga ke rUpa 5 zolApura 1978 prastAvanA pR0 35
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja kidhara jA rahA hai ? 0 zrI bhaMvaralAla nyAyatIrtha ina dinoM hamAre pAsa kucha aise patra, pemphaleTa parce Aye buddha paidA hue unakA dharma phailaa| para vahA~ Aja kitane haiM haiM jinameM jaina samAja kI patanonmukha adhodazA kA citraNa buddha ke anuyAyI aura kyA hai unakA dharma / cIna jApAna meM hai| rAjasthAna va madhya pradeza Adi meM gata dinoM ghaTita buddha haiM-kyA zAkAhArI haiM ? machalI mAMsa kA upayoga vahA~ kucha ghaTanAoM ko par3hakara/sunakara hameM atyadhika Azcarya, ghaDalle ke sAtha hotA hai| kahA~ rahI buddha kI ahiMsA? dukha aura sAtha hI lajjA kA anubhava ho rahA hai ki jaina unakI dayA aura karuNA ne kitanA copaTa kara diyA ahiMsA samAja Aja kidhara jA rahA hai| hama nahIM cAhate ki siddhAnta ko| dUsarI ora hama dekhate haiM RSabhAdi mahAvIra una po/patroM ko prakAzita kiyA jAve jinase samAja paryanta tIrthaMkaroM aura unake gaNadharo, AcAryoM ke upadeza kI haMsI ur3ane ke atirikta aura kucha nahIM hai| aura siddhAnta Aja bhI avicchinna rUpa se cale A rahe dharma kyA hai---ise loga samajhate nahI siddhAntAnukUla haiM kyoM ? isalie ki dharma ke prati AsthA vizvAsa aura hamArI caryA nahIM rhii| samAja kA netRtva pUjIpatiyo aura / unake pAlana ke prati kaTTaratA rahI-vahA~ paristhitivaza bhI zaithilya nahIM Ane diyaa| itaralogo ke dvArA AghAta sahevratiyoM ke hAtho me hai-vidvAno ke hAtho meM nhii| paisA para dharma se nahI Dige / dharma ke nAma para 363 pAkhaMDa mata vratiyoM ko bhI apanI aura AkarSita kara rahA hai| dhanika bhale hI bana gaye ho para jaina bar3e kaTTara the apane niyamoM/ cAhate hai ki vratI unakA poSaNa kare-unakI yatheccha pravRtti siddhAMtoM ke pAlana me / yahI kAraNa rahA ki janatva rhaa| ko samarthana deN| dharma bhIrU jaina samAja andara hI andara samaya-samaya para paristhitiyAM vikaTa huI-para aise mahA dukhI hai Aja ke vAtAvaraNa se / bIso vyaktiyo se carcA mAnava bhI paidA hue jinane dharma ko dRr3hatA pUrvaka pAlane meM bArtA haI ve dharma viruddha kAryoM ko dekhakara kahate hai ki yaha hI yogadAna kiyA-paravartI AcAryoM vidvAnoM ne zaithilya kA kyA ho rahA hai| kabhI jaina samAja me aisA nahI huA-para virodha kiyA 10vI gyArahavIM zatAbdI taka aura usake unameM himmata nahIM, sAhasa nahI khulakara kahane kii| upa bAda bhI jainAcArya hote rahe haiM-jinane dharmatva ko smjhaayaa| gahana aura sthitikaraNa aga kA hI sahArA pakar3e baiThe hai| paM0 AzAdharajI Adi manISI, tatpazcAt kavi banArasI kinhIM aMzoM meM bAta sahI bhI hai kyoki jAMdha ughAr3ane me dAsa, pa. ToDaramalajI, jayacaMda jI, sadAsukha jI Adi Akhira apanI hI to badanAmI hai| kyA citra hogA-itara aneka vidvAn hue jo mahAvIra ke mArga para calane kI samAja ke sAmane / lekina bAra-bAra aisI bAte hI sAmane preraNA dete rhe| 40-50 varSa pahale bhI hone vAle bAtI jisakA Aparezana yadi nahIM haA to kyA janasva paM. gopAladAsa jI vareyA, 50 jIvandharajI, paM0 mANikacaMda gopAlaTAmajI vogA.. raha skegaa| bhagavAna AdinAtha se lekara bha0 mahAvIra jI nyAyAcArya, varNI gaNezaprasAdajI, paM. devakInandajI, paryanta saba tIrthaMkaroM ne kabhI dhArmika zithilatA ke Age paM. ramAnAthajI, paM0 cainasukhadAsajI Adi kaI vidvAn zira nahIM jhukaayaa| buddha ne paristhitiyoM va bayA karaNA usI paraMparA ke hue jinane nirbhIka hokara jainatva ko ke bhAva se samaya-samaya para saghastha pratiyoM kI bAta para samajhAyA, pracAra kiyaa| Aja bhI paM.baMzIdharajI vInA, dhyAna diyaa| saMgha me kaiyoM ne cAhA ki bhante ! bhUkha-pyAsa paM0 kailAzacandajI zAstrI,paM0 phUlacandajI, paM. jaganmohanasardI garmI sahI nahIM jAtI-kucha upAya btaaiye| buddha ko lAlajI Adi vidvAna hai para paDa hocale haiN| kaI to rugNa valkala ke upayoga kI AjJA denI pdd'ii| vahAM bhagavAna (zeSa pR.||pr)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvetAmbara terA-paMtha dvArA digambara samAja para khulA-prahAra (le0 zrI papracandra zAstrI abhI hamane eka pustaka dekhI 'bAla kahAniyA~' / isameM use vaha andara hI andara rakhatA thA, kabhI bhI kAma meM nahIM itihAsa se aura Agamika tathyoM se haTakara digambara-mata letA thaa| kaI varSa vyatIta ho ge| mamatva kI bhAvanA ke viSaya meM bahuta kucha Ula-jalUla manamAne DhaMga se likhA dinoM-dina baDhatI hI gii| gayA hai| pustaka Adarza sAhitya sagha se prakAzita aura eka dina vaha gocarI gayA huA thA guru ne socAaNuvata-vihAra naI dillI se prApya hai aura isake lekhaka kyA karanA cAhie yaha celA pachevar3I ko kAma meM nahIM letA hai-muni zrI kanhaiyAlAla, terApathI zvetAmbara AcArya hai| mamatva rakhatA hai| Akhira gaharAI se citana kara guru tulasI ke ziSya / ne usa pachevar3I ke Tukar3e-Tukar3e kara santo ko de die / vaha pustaka ke AlekhoM meM pR0 490 para eka zIrSaka gocarI se vApisa aayaa| patA lagate hI usake hRdaya meM 'vigambaramata' ke nAma se chapA hai| yaha Alekha jaina ekatA krodha kI cinagAriyAM uchalane lgiiN| guru ke prati dveSa kA Dhola pITane vAle A0 tulasI evaM unake terApatha dvArA ubalane lgaa| socA-kapar3A rakhane vAle muni apanI mahAn digambara paramparA para khulA prahAra hI hai / yaha pustaka sAdhanA meM kabhI bhI saphala nahI ho skte| kyoMki vastroM batAtI hai ki A0 tulasI jI apane bhakto me digambara para mamatva (mULa bhAva) Aye bagaira nahIM rhtaa| ata: isa muni aura digambara mata ke prati kisa prakAra ghRNA kA bhAva saMgha meM rahanA ucita nahI hai| alaga hokara vastroM kA bhara rahe haiN| unhoMne abodha bAlako taka meM baimanasya ke parihAra kara sAdhanA karanA zreyaskara hai| bIjAropaNa karane ko bhI nahIM bkhshaa| jabaki zvetAmbara cintana kriyAnvita huaa| kapar3o kA parityAga kara paramparA svayaM mAnatI hai ki bhagavAna RSabhadeva tathA nagna huaa| saMgha se alaga hokara sAdhanA karane lgaa| usa bhagavAna mahAvIra digambara the| muni ne apanI bahina 'pAlakA' ko bhI nagna hone ke lie hama zvetAmbarAcAryoM ke pranyo se digamvaratva kI prerita kiyaa| vandhava muni ke saketa ko vaha kaise TAla prAcInatA siddha kareM isase pahile pAThakoM ko usa prasaga se sakatI thI? usane kapar3o kA parityAga kiyA; baha nagna avagata karA deM jo usa pustaka meM chapA hai / pAThaka utane bnii| logo me apavAda hone lagA. mukha-mukha para nindaa| mAtra se hI samajha jAege ki terApathI zvetAmvara-sAdhu kisa jaina-samAja ko nindA / ghRNA / prakAra phuTa ke bIja bone meM lage haiM-rasagulloM ke nAma para viSa de rahe haiN| aparimita apavAda sunakara munivara ne cintana kara pustaka kA aMza isa bhAMti hai apanI bahana ko lAla kapar3e pahanA die / bAI jI ke nAma digambara mata se prasiddha kara diyaa| strI kapar3e pahane binA raha nahIM bhagavAna mahAvIra ke 606 varSa pazcAt digambara sakatI, isa puSTi se strI ko mokSa nahIM, yaha bAta vAyu kI sampradAya kA prArambha huA, aisI mAnyatA hai / eka buTakanA bhAMti sarvatra phaila gii| zAstroM kA nayA nirmANa huaa| nAma kA sAdhu thaa| vaha guru se bar3hakara bhI apane Apako vastra rakhane vAle ko mokSa nahIM mila sktaa| aise siddhAntoM vizeSa jJAnI samajhatA thaa| aham ke ucca zikhara para car3hA kA pracAra hone lagA loga rana sAdhuoM ko digambara kahakara sabako nima samajhatA thaa| usake pAsa bahuta hI pukArane lge| Age jAkara dhIre-dhIre vahAM se digambara mata mUlyavAna eka pachevar3I thI, usa para mamatva hone ke kAraNa ke nAma se prasArita ho gyaa|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14, 40ki .. banekAnta eka buTakane sAdhu ne, kiyA vastra prihaar| itanA hI kyoM ? zvetAmbara to Adi tIrthaMkara RSabhacalA digambara mata tadA, usa dina se sAkAra // " deva ke dharma ko bhI acelaka-digambara mAna rahe haiN| unameM - ukta managaDhanna kahAnI gar3hakara lekhaka ne digambaratva bhI Adi aura anta ke do tIrthaMkaroM ko acela (digambara) para ghRNita prahAra kiyA hai jo savaiyA nimdha hai| hama svIkAra kiyA gayA hai / tathAhizvetAmbara granthoM ke kucha uvaraNa de rahe haiM jinase digamvaratva 'Acelakko dhammo purimassa ya pacchimassa ya jigo|' ke sadAkAla astitva kI puSTi hotI hai| tathAhi -paMcAzaka 12 samaNe bhagava mahAbore saMvatsaraM sAhiya mAsa cIvara. -prathama tIrthaMkara RSabhadeva aura antima tIrthakara dhArI hotyA, teNa paraM acelara pANi paaddimmhie|' mahAvIra kA dharma acelaka (digambara) thaa| -kalpasUtra, SaSThakSaNa, pR0 157 aba rahI acelaka zabda ke artha kI bAta / so acela 'tadevaM bhagavanA savastra dharma prarUpaNAya sAdhikamAsAdhika kA artha 'ISatavastra' karanA, svaya meM apane ko dhokhA denA varSa pAvadvastraM svIkRta' sapAtradharma sthApanAya ca prathamAM hai| yadi kadAcit 'ISat' artha kara bhI liyA jAya to pAraNAM patreNa kRtavAn, tata' para tu yAvajjIvaM pracelakaH socA jAya ki mahAvIra ke pAsa kauna-sA 'ISat' vastra raha paannipaatrshcaabhuut|-vhii (suvodhanI) pR0 158 gayA thA ? jaba ki pUrA devaghya do bhAgoM meM vibhakta hokara 'zrI mahAvIradeva: kRpayA cIvarAdhaM viprAya adAt / brAhmaNa ko calA gyaa| isake bAda unheM kisI ne kabhI (sa: vipraH) sAdhikamAsaM varSa yAt bhagavata pRSThamanugacchan vastra diyA ho to pramANa khojA jAya ? anyathA yahI ThIka dakSiNavAcAlAsannasuvarNavAlukAnadItaTaspatarukaNTa ke vilagna samajhA jAyagA ki-acelaka kA artha sarvathA nirvastra-nagnadevadUSyAcaM agrahIt / ' -kalpasUtra, kalpalatA pR0 133 digambara hai aura mahAvIra acelaka nirvastra, digambara the ukta azo se spaSTa hai ki bha. mahAvIra sAdhikamAsa aura unake samaya bhI digamvara-mata thaa| jarA, kalpasUtra ke varSa paryanta cIvaradhArI (sacela) rahe aura bAda me AjIvana 'cIvaradhArI' zabda ke mukAbale meM usake viparIta zabda acela-(nirvastra) digambara rhe| unhoMne AdhAdevadUSya 'acelaka' ko bhI gaharAI se socie ki-kyoM 'acelaka' somanAmA brAhmaNa ko de diyA aura AdhA kAMTo me ulajha kI jagaha 'cIvara rahita nahI kahA gayA ? jabaki mahAvIra kara raha gayA, jise brAhmaNa ne uThA liyaa| aise meM jaba sarvathA hI cIvara rahita ho gae the| hamArI dRSTi to aisI mahAvIra svayaM digambara the, taba digambara mata ko unake hai ki 'acelaka' zabda kA jAnabUjha kara prayoga kiyA gayA, 606 varSa bAda se calA batalAnA sva-vacana vAghina hI jisase 'a' ko bhrAmaka artha - ISat meM lekara, bhadrabAhu hai-jaise koI putra apanI mAtA ko vandhyA kaha rahA ho| svAmI ke samaya meM prAdurbhUtazvetAmbara mata ko purAtana siddha aise meM socanA cAhie ki loga managaDhanta kahAniyoM ke kiyA sA ske| sabhI jAnate haiM ki 'a' kA prayoga sadA AdhAra para eka dUsare para kaba taka kIcar3a uchAlate raheMge? hI 'nahIM' 'sarvathA abhAva' ke lie hotA AyA hai / astu, zvetAmbarAcArya haribhadra ne to digamvaratva ko khulakara jo bhI ho, hame samAja meM auroM kI bhAMti, ekatA ke puSTi kI hai| unhoMne to kaTi-sUtra mAtra rakhane vAle taka pradarzana kara, ekatA ke nAma para sampradAyoM me kATe bonA ko bhI napuMsaka taka kaha diyA hai / tathAhi iSTa nhiiN| hama cAhate haiM koI, kahIM bhI, kisI prakAra 'kIvo na kuNai loyaM lajjai paDiyAi jlmuvnneii| kIcaDa na uchAle--jo jisa mAnyatA meM hai usI meM rhe| so vAhaNo ya hiMDai baMdhai kaTi paTTayamakajje // ' hama aisI ekatA se bAja aae| AcArya dharmasAgara mahArAja -sabodha prakaraNa, pR0 14 -ve kezaloca nahIM karate, pratimAvahana karate zaramAte ne eka bAra kahA thA-'dono ke tamo ho sakate hai jaba hai zarIra para kA maila utArate haiM, pAduka eM pahinakara phirate dAnA nagna hA jAya yA dAnA kapar3a pAhana l| pora aisA hai aura binA kAraNa kaTivastra bAdhate haiM : venIva / ho nahIM sktaa|' phalata. saba apane meM bane raheM-koI :-jana sA0 aura iti* pR0 350 zAnti rUpI amRta meM azAnti kA viSa na gholeN|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ eate 40 /1 se jAge- ( cintana ke lie) 'siddhA Na jIvA'jIvA' - dhavalA gatAMkoM meM hama ghavalA kI ukta mAnyatA kI puSTi Agama ke jina vibhinna pramAgo aura tarkoM dvArA kara cuke haiM unameM eka saketa yaha bhI hai ki siddho me jIva kA lakSaNa upayoga nahI pAyA jaataa| kyoMki zAstroM meM upayoga ke jo vibhinna lakSaNa milate hai ve sabhI lakSaNa karma kI ayoparAma dazA meM hI upayoga kI sattA kI puSTi meM haiM aura AcAyoM kA yaha kathana yuktisaMgata bhI hai kyoMki upayoga saMsArI AtmA kA lagAva-rUpa eka aisA pariNAma hai jo apUrNadarzana-jJAna yAnI kSayopazama avasthA me hI saMbhava hai / yatayopazama avasthA jJAnadarzana caita pariNAma ) ( caitanya kI aspatA kI sUcaka hai aura alpatA hI jijJAsA meM kAraNa hai aura jijJAsA hI kisI pariNAma ke utpanna hone yA pariNAma ke pariNAmAntarazva meM kAraNa hai| jinake ghAtiyA karmoM kA kSaya ho cukA ho, uname sarvajJatA ke kAraNa samasta tasvoM kI trikAlI samastaparyAyeM prakaTa hone se na to kisI pariNAma ke paidA hone kA prasana hai aura nA hI pariNAmAMtarazva kA koI kAraNa hai| mAnI huI aura anubhUta bAta hai ki koI bhI pariNAma kisI jijJAsA (apUrNatA ) ke pUrNa karane ke prasaMga me hI janma letA hai aura siddhoM meM pUrNajJAna ke kAraNa kisI jijJAsA kI sabhAvanA nahI raha jAtI, jisase unake upayoga-pariNAma ho ske| kahA bhI hai- ' saMsAriNaH prAdhAnyenopayoginaH, mukteSu tadbhAvAt / ' - rAjavA0 2|10|4 upayoga zabda : aba jarA upayoga zabda kI vyutpatti para bhI pAna dIjie-- upayoga zabda upa upasargapUrvaka jor3anA-nA artha vA 'jiyo' dhAtu se niSpanna hai vAle aura isakI vyutpatti hai - 'upayojanamupayogaH, upayujyate vastupariccheda prati vyApAryate jIvo'nenetyupayogaH, karmaNighA / ' abhi0 rA0 pR0 856, arthAt jisa kAraNa jIva vastu ke pariccheda ke prati vyApAra karatA hai, yA vastu ke prati jur3atA hai bahu upayoga hai| le0 padmacaMdra zAstrI, naI dillI vicAra kareM ki kyA anaMtajJAtA siddha bhagavAna kisI viSaya (vastu) ke pariccheda hetu vastu me apane jJAna darzana kI abhimukhatA, samIpatA yA joDarUpatA jaisA koI vyApAra karate yA kara bhI sakate hai yA nahI ? jaba ki samasta dravyoM kI samasta paryAyeM unake jJAna meM svataH hI spaSTa hai / aise me vastu pariccheda kI bAta hI paidA nahIM hotI tatvadRSTi / se bhI ananta jJAtA siddha bhagavAna viSaya kI ora svayaM abhimukha nahIM hote, apane zAna ko svayaM usase nahIM jor3ate, apitu padArtha svayaM hI unake darpaNavat nirmala anatajJAna meM jhalakate haiN| aise me padArthoM ke svayameva jJAna meM jhalakane rUpa padArthoM kI prakriyA ko, padArthoM ke prati siddhoM kA upayoga juDAva yA lagAna kaise aura kyoM kahA yA mAnA jA sakegA ? arthAt nahI mAnA jA skegaa| phira jaba siddhI me upayoga pariNAma kI utpatti meM kAraNabhUta jJAna-darzana ko nyUnA kSayopazama jaisI koI bAta hI nahIM nA to kSayopazama avasthA meM hI hotI hai, aura / nyUnanA upayoga, nyUnatA kI sthiti me hI hotA hai| phalata aisA hI siddha hotA hai ki ananta darzana-jJAnamayI azarIrI avasthA mokSa meM upayoga ko koI sthAna nahIM vAstava meM to kSAyika darzana aura jJAna ye donoM pUrNa jJAna darzana - upayoga nahIM hai| -- upayoga ke bhedoM se sasAriyoM ko lakSya kara jo kevasadana aura kevalajJAna ko upayoga kahA hai vaha bhI vyavahAra hai aura vaha arahaMtoM meM bhI mAtra unake jIva-saMjJaka hone kI dRSTi se hI hai-mokSa yA siddha dazA ko dRSTi se nahIM hai| kahA bhI hai- 'mukteSu tadabhAvAt gogaH ka -rAjavA0 201005 yahA~ mukta se arahaMto kA grahaNa karanA cAhie ve jIva haiM aura jIva ke 'saMsAriNo muktAzca' jaise bhedoM meM Ate haiM aura ve Ayu Adi audayika prANo se jIvita haiM aura unakA cetana, ghAtiyA karmoM se mukta ho cukA hai| siddha dazA to mukta hone ke bAda, -
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 varSa 40, ki03 anekAnta azarIrI hone-saMsAra chUTane ke bAda kI mokSa rUpa nirmala kahIM bhI upayoga hone meM kSayopazama kI bhAMti, AvaraNa-kSaya avasthA mAtra hai| kahA bhI hai-'pravasthAntaraM mokSa iti / ' ke nimitta hone kA mUla-spaSTa ullekha kiyA gayA ho / yadyapi vAstava meM kevalajJAnI arahaMtoM meM bhI jJAna to use vicAra zreNI meM lAyA jA sakatA hai| phira hameM kI anantatA hone se unameM upayoga ko sthAna nahI-goNa mAnya prAcArya amRtacandra kI isa bAta kA dhyAna bhI rakhanA holpita hai- 'gauNaH klpyte|'-unke mana bhI nahI hogA ki unhoMne upayoga ko para-dravya ke saMyoga kA kAraNa hai, phira bhI jJAna unakI divya dhvani' meM kAraNabhUta hai aura aura AtmA kA azuddha pariNAma batalAyA hai, jisakI divyadhvani jJAna kA kArya hai isalie uname upayoga kalpita siddhoM meM sabhAvanA nhii| tathAhi-'upayogo hi Atmano kiyA jAtA hai| isa viSaya ko dhavalA meM zakA samAdhAna- para dravya syogkaarnnmshuddhH|-prv0 sA0 TIkA 2164. pUrvaka spaSTa kiyA gayA hai ki divya dhvani jJAna kA kArya isa bhauti upayoga azuddha aura vikArI dazA kA sacaka hai| vahAM ullekha hai ___ hone se siddhoM meM nahIM, isalie "siddhA Na jIvA' kathana 'tatra manaso'bhAve tatkAryasya vacaso'pi na saMttvamiti; sarvathA ucita hai| cenna; tasya jJAnakAryatvAt |'-dhvlaa 1 / 1 / 122 pR. 368 prANa aura cetanA: zaMkA-arahaMta parameSThI me mana kA abhAva hone para mana hama yaha to spaSTa kara hI cuke haiM ki prANa aura ke kArya rUpa bacana kA sadbhAva bhI nahIM pAyA jA cetanA kA sama-kAla astitva honA jIva tattva kA paricAyaka sakatA hai? hai| pramANa-dRSTi se jIva me sama-kAla me prANa aura cetanA samAdhAna-nahIM, kyoMki vacana jJAna ke kArya haiM, mana ke donoM hI hone cAhie aura haiN| zrI vIrasenAcArya sAdhAraNa nhiiN| AcArya nahI the unhone vAstavikatA ko pahicAnakara hI -kevalajJAnopayoga ke saMbaMdha meM eka bAta aura hai jo jIva-saMjJA meM kAraNabhUta jIvatva ko audayika aura nazvara ubhara kara samakSa pAtI hai| sarvArthasiddhi hindI TIkA me mAtA aura cetana siddhAMta-zAstrI paM0 phalacada jI ne adhyAya 1 ke sUtra 6 ko rakha 'siddhA Na jIvA' jaisI ghoSaNA kii| TIkA meM spaSTa likhA hai ki 'mUlajJAna meM koI bheda nahIM hai, vicAranA yaha bhI hogA ki prANa aura cetanA ina para, prAvaraNa ke bheda se vaha pAMca bhAgoM meM vibhakta hai| donoM meM mukhya kauna hai? cetanA ke astitva me prANa hai yA jJAnapITha saMskaraNa 1948, pacAdhyAyI meM isI bAta ko prANoM ke astitva se cetanA? hamArI dRSTi se to AcArya spaSTa rUpa meM ghoSita kiyA hai---'kSayopaza mikajJAnamupayogaH mAnyatAnusAra prANa karmAdhIna audayika aura nazvara bhAva sa ucyate / '-21880 hai aura caMtana sthAyI hai / aura AcArya kI dRSTi me jIvatva paMDita jI jaina siddhAnta ke khyAtanAmA niSNAta vidvAn aura jIva-saMjJA audAyaka prANoM para AdhArita haiN| aise meM haiN| unake ukta kathana se spaSTa hai aura sandeha ko gujAyaza sthAyI bhAva caitanya nAma ko tiraskRta kara odayika bhAvanahIM raha jaatii| isake anusAra jahA~ AvaraNa-bheda hotA hai, janya nazvara jIva-jIvatva nAma ko pradhAnatA denA aura vahIM jJAna me bhedarUpa-matijJAnAdi vyavahAra hotA hai aura jIvatva jaise audayika bhAva ko cetana kA pAriNAmika bhAva AvaraNakSaya kI avasthA meM nahI / etAvatA jJAnAvaraNarahita kahanA, kaise saMbhava hai yaha socane kI bAta hai ? phalataH AcArya avasthA-pUrNajJAna me bhedajanya kevalajJAnAdi jaisA nAma ke kathana 'ceyaNaguNamavalamvya parUvidamidi' ke pariprekSya meM bhI kyoM hogA aura ukta nAma ke abhAva meM kathita- to hama 'siddhA Na jIvA' ke hI pakSa meM haiM / hamArI buddhi meM to samatA jiitaa| kevala jJAnAdhita upayoga bhI kyo hogA? phira jaba sarvatra logoM kA yaha kathana bhI sahI nahIM baiThatA ki- AcArya ne lakSaNoM me upayoga ko kSayopazama kI nimittatA hI svIkAra siddhA Na jIvA' kathana jIvasva ke audayika bhAvAzritApekSA kI gaI hai taba AvaraNakSayAvasthA ke jJAna-kevalajJAna kI meM kiyA hai aura pAriNAmikabhAvApekSayA jIvatva kA gaNanA upayogoM meM kyoM hogI? yadi AcAryoM dvArA niSedha nahIM kiyaa| kyoMki yadi unheM AtmA ke prati
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'siddhA na jIvA vasA 1 jIvazva-bhAva kA kathaMcit bhI pAriNAmikapanA svIkRta hotA to ve 'cepaNaguNamabalamvya' ke sthAna para avazya ho 'pAriNAmikabhAvamalamya jIvatvaM parUni midi' jaisA kathana karate aura jIvazva kA aisA nirAdara na karate phira jaba jaisA ki loga samajha rahe haiM vaisA-yadi AcArya ko jovazva meM vyApta cetana me auaudadhika ora pAriNAmika donoM bhAva svIkArya hote, taba ve siddhoM me jIvatva ke sarvayA abhAva kA spaSTa ullekha na karate / jaba ki eka bhA~ti bhI siddho me jIvatva hone para bhI usakA sarvathA niSedha karanA nyAyya nahI kahA jA sakatA / mAlUma hotA hai ki vAstavikatA yahI hai kiaudayika bhAvarUpa jIvatva siddhoM meM hai nahIM aura Atmaprati pAriNAnika-bhAva meM jIvatva ko sthAna nahIuse to sadA se vetana grahaNa kie baiThA hai| jIvA hi mahaja cetanyalakSaNapAriNAmikabhAvenAnAdinidhanA / ' paMcAsti0 TokA 53 / isIlie AcArya ne nazvara audayika jIvatva ko sarvathA tiraskRta kara vedaNaguNa ko pradhAnatA de kathana kiyA hai aura do TUka bAta kaha dI hai- 'siddhANa jIvA / ' AcArya ne yaha to vahI kahA nahIM ki hama jIvasva ko kathaMcit pAriNAmika bhI mAnate hai aura prasaMga me hamane maudayika bhAvarUpa jIvatva mAtra kA niSedha kiyA hai ? isake viparIta unhoMne isa bhAva ko hI spasTa kiyA hai ki umAsvAmI ne cetana guNa ke AdhAra se prarUpaNA kI hai| isame unakA bhAva hai ki jIva meM eka kAla me pAriNAmikarUpa cetanatya aura ovikarUpa jIvazva dono bhAva hai aura umAsvAmI ne cetana guNarUpapAriNAmika bhAva ko pradhAnakara prarUpaNA kI hai aura sarvathA prANAdhAra para Azrita jo jo pAriNAmika nahIM hai) ko sarvayA sarvacA choTa jovatva diyA hai| vIrasena svAmI jI ne isI bhAva meM 'pAriNAmikamraateese refer' na likha 'cevaNaguNamavalambya paruvida' parUvitramidi' jaisA vAkya likhA hai aura umAsvAmI ne bhI 'mokSaprApta AtmA me zeSa guNoM me jIvatva kI jagaha 'siddhatva' zabda diyA hai-ambatra kevala samyaktva jJAnadarzana siddhatvebhyaH / ' yadi AcArya ko 'jAvatva' kathamapi cetana ke pAri khAmika rUpa meM svIkRta hotA taba jahA~ unhoMne 'siddhANaM vi jIvataM kiSNa icchide prazna kA uttara- ( mana me 27 - aisA bhAva rakhakara ki 'yadi upacAra se bhI siddhoM meM jIvatva mAna liyA jAya to kyA hAni hai?' ) 'ubayA rassa saccattAbhAvAdo' rUpakathana dvArA diyA, vahAM ve 'siddhANaM vi jIvata kiSNa icchide' kA sIdhA uttara sahA jIvatassAbhAvo Na, pAriNAmiyajIvattaM tu tattha atthi eva rUpa me bhI de sakate the| isase logoM kA yaha kathana bhI phalita ho jAtA ki AcArya aurvAdhika aura pAriNAmika do prakAra kA jIvatva mAnate hai aura ve prasaMga me pArinAmika rUpa jIvatva kI sattA mAna rahe haiN| para, spaSTa aisA hotA hai ki unheM siddhoM meM jIvatva kisI bhI bhAMti svIkArya nahIM aura isIlie ve siddhoM me jIvatva ke upacAra (karane mAtra) kA bhI niSedha kara rahe hai-upacAra ko ThIka nahIM mAna rahe- 'uvayA rassa saccatAbhAvAdo |'ukt tathya taba aura khulakara sAmane A jAtA hai jaba AcArya yaha spaSTa kaha dete haiM ki jIviMda gumbA idi -- siddha pUrva me jIvita the / kyA, isakA yaha spaSTa bhAva nahI ki siddha avasthA me ve kisI bhAMti bhI jIvita nahI kahe jA sakate - ve siddha hone se pUrva jIvita the - unameM jIvatva thA / yadi vAstava meM AcArya ko (logo kI dhAraNA kI bhAMti ) siddhoM meM kisI bhAMti bhI jIvatva svIkRta hotA to ve 'jIvidapuvvA' na kahakara aisA hI ullekha karate ki ve pahile audavikarUpa jIvatva meM jIvita the aura siddha avasthA meM pAriNAmika rUpa jIvatva meM jIvita haiN| para, aisA kucha na kaha unhoMne siddhoM meM jIvatva kA sarvathA hI niSedha kara isa mAnyatA ko spaSTa rUpa meM ujAgara kara diyA ki siddho me jIvatva kisI bhAMti bhI nahIM hai aura jIvana meM pAriNAmikapane kA vyavahAra bhI sasArAvasthA taka kahalAtA hai aura bAda me usakA sthAna cetana -- kA zuddharUpa 'siddhatva' le letA hai| phala :: 'siddhA Na jIvA' / upayoga svabhAva : tasvArthasUtra ke kartA zrI umAsvAmI AcArya ne jaba jIva kA lakSaNa upayoga kiyA taba eka bAra phira unhoMne anya dravyoM kI svAbhAvika pariNati kisa rUpa meM hotI hai isakA bhI khulAsA varNana kiyA hai aura vaha pariNati (jise upagraha nAma se kahA hai) hara dravya kA avazyaMbhAvI svabhAva hai-- jIva meM bhI sadAkAla honI caahie| tathAhi 'gati sthityupagraho dharmAdharmopakAraH / /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28, varSa 40, ki03 anekAnta kAzasthAvagAhaH / zarIravAimanaH praannaapaanaapudglaanaaN| viparIta tatva ko samajhAne ke lie 'ajIva kAyAdharmAdharmA. sukhajIvita maraNopagrahAzca / bartanApariNAmakriyA paratvA- kAzapudgalA:' sUtra racA, taba unheM ukta nirdiSTa ajIva paratve ca kAlasya aura parasparopagraho jIvAnAm / '- zabda se viparIta (usa jor3I kA) zabda denA bhI jarUrI ho gati meM sahAyaka honA dharma dravya kA, sthiti me gayA aura isIlie unhone 'jIvAzca' sUtra kI racanA kii| sahAyaka honA adharma dravya kA, sthAna denA AkAza dravya kA, aura prArambhika AcAryoM kI dRSTi bhI yahI rahI-saba hI zarIra-vacana-mana-prANApAna-sukha-duHkha-jIvana-maraNa pudgala ne azuddha ko samajhAne ke lie usI ke mAdhyama se kathana dravya kA, vartanA-pariNamana kriyA-paratva-aparatva jaisA bartana kiyaa| yadi prathama sUtra meM ve 'acetana kAyAH' jaisA sUtra kAla kA aura paraspara meM eka dUsare kA upakAra karanA kahate to 'jIvAzca' kI jagaha 'cetanAzca' bhI kaha dete| jIva dravya kA svabhAva kArya hai| Azaya aisA ki ukta para cetana kahate kaise ? aura kisako? jaba ki upadeza-pAtra dravyoM me yadi nizcita apane-apane kArya-(upakAra) rUpa kI vartamAna avasthA azuddhamAtra ho aura usa kAla pariNamana nahI hoge to ve dravya tannAmadravya nahI khlaaeNge| cetanattva para usakI pakar3a hI na ho| yata:-jaba jIva kI aise meM socanA hogA ki siddha bhagavAna anya siddha bhagavAno pakar3a jIvatva (prANadhAraNattva) mAtra taka sImita ho taba ke lie yA anya kisI ke upakAra ke lie svayaM kyA vaha zuddhacetanattva (svabhAvI dazA) ko kahA~, kaise pakar3a karate-karAte haiMathavA kaise karate-karAte hai? yadi aise kisI sakatA thA aura azuddha cetana ko cetana jaise zuddha savodhana se upakAra AdAna-pradAna kI uname sabhAvanA banatI ho taba saMbodhita bhI kaise kiyA jA sakatA thA! to ve jIva haiM-kRtkRtya aura siddha nahIM aura yadi ukta sUtra meM prAdi zabda :-abhI to hama 'aupazamikAdi sabhAvanA nahI banatI ho to ve siddha hai-jIva nhii| bhavyatvAnA ca' ke bhAva ko hI nahIM pakar3a pA rahe hai / jahA jIvAzca kA vyAlyAna-eka prazna yaha bhI ubhara kara AcArya ne karmakSaya ke bAda kI AtmaavasthA kA varNana sAmane AtA hai ki yadi jIva nAma AtmA (cetanaguNa) kI karate hue batalAyA ki usa avasthA me aupazamika Adi azuddha avasthA kA hai aura jIvatva naSTa ho jAtA hai to bhAva bhI nahI rahate-vahA unakA bhAva samasta pA~co bhAvo AcArya ne 'jIvAzca' sUtra kyoM kahA hai aura jIva kI gaNanA ke abhAva hone se hai aura ise sUtra me 'Adi' zabda dekara dravyo meM kyo kI? kyA dravya kA bhI kabhI lopa hotA hai? unhone spaSTa bhI kara diyA hai| sUtra meM yaha to kahA nahI prazna bar3e mArke kA aura tarka sagata hai| hA, dravya kA ki Adi zabda me pAriNAmika kA grahaNa chor3a diyA gayA kabhI lopa nahIM hotaa| yaha bAta vIrasena svAmI ke samakSa hai| 'Adi' zabda me to sabhI pAMco bhAvo kA grahaNa nyAyya bhI rahI aura isa bAta ko umAravAmI bhI jAnate rhe| ThaharatA hai| phalataH-hamArI dRSTi se sUtra me 'bhavyatvAnA dono ne hI zuddha mUla-dravya kA lApa nahIM kiyaa| umAsvAmI ca' kA grahaNa (jaisA ki mAnA jA rahA de-) pAriNAmika ne jIva ke cetanatva ko "siddhatva' (zuddha cetana) rUpa me bhAvo me se bhavyatva / nAza hotA hai aura jIvatva zeSa svIkRta kiyA-(anyatra kevala samyaktva jJAna-darzana- rahatA hai' yaha batAne ke lie nahI mAluma hAtA apitu vaha siddhatvebhyaH) aura vIrasena svAmI ne cetana rUpa meM svIkRta isa zakA ke nivAraNa ke lie mAlama hotA hai ki koI yaha kiyA-'cedaNaguNamavalamvyaparUvidamidi |'-dono mAnya- na samajha le ki-pAriNAmika bhAva hAne se bhavyatva mokSa tAo me bheda nahIM hai| me rahatA hogaa| AcArya kA bhAva aisA rahA hai ki bhavyatva dhyAna rahe ki tattvArthasUtra aura sabhI zAstra mokSamArga bhAva jIva kA hai zuddha AsmA kA nahI aura vaha bhAva bhI ke abhilASo azuddhAtmAo (jinhe hama jIva kahate hai) jIvatva kI bhAti chUTa jAtA hai| kyo ki-ye bAta umAko bodha dene kI dRSTi se hI race gae haiM aura unhI ke svAmI mahArAja ke jJAna se bhI achUtI nahI thI ki savodhana meM haiN| AcArya ne jaba 'avudhasyavodhanArtha sasAriyo jIvatvabhAva kI bhAMti bhavyatva bhI audAyaka hai| isa bAta kI vartamAna avasthA jIvapane ko lakSya kara unheM, unake ko vIrasena svAmI ne to spaSTa rUpa me kholakara sAmane hI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sivAnajIbA-baksA rakha diyaa| ve balavAna AcArya the aura 'uttarottara kamIyaH' sabhI acArya mAnya hai| prastutapra saMga to vIrasena svAmI ke kI zreNI me bhI the| ve kahate haiM mantavya kI puSTi mAtra kA hai-kisI ke virodha kA nhii| 'praghAIkammaca ukkodaya jaNidamasiddhattaM NAma / taM duviha- ma :-jaba hama jIva meM batalAe gae pAMcoM tatya jesimasiddhattamaNAdi-apajjavasidaM te abhnvaannaam| mAvo saMbaMdhI sUtra aupazamika kSAyiko bhAvo mizrazca jesimavaraM te bhvvjiivaa| tado bhadhvattamamavyattaM ca vivAga jIvasya sva-tattvamaudayikapAriNAmiko ca' para vicAra karate paccaiya ceva'-dhavalA pustaka 14154616 pRSTha 13 haiM to hame isame 'jIvasya svattasvam' zabda se spaSTa nizcaya cAra aghAtikarmoM ke udaya se utpanna huA asiDa- ho jAtA hai ki ukta pAMcoM bhAva jIva ke hI sva-tattva bhAva do prakAra kA hai.......''iname se jinake asiddhabhAva haiM-cetana ke sva-tattva nahI hai aura isIlie jIva anAdi ananta hai ve abhavyajIva haiM aura jinake dUsare prakAra avasthA meM inakA honA avazyamAvI hai, yadi ye bhAva nahIM kA hai ve bhavyajIva haiN| isalie bhavyatva aura abhavyatva hai to vaha jIva nahI hai| sAtha hI yaha bhI hai ki ye pAMcoM ye bhI vipAka (karmodaya) pratyApaka hI haiN| bhAva jIva meM hote haiM aura zuddhAvasthA mokSa me iname se phira. pAriNAmika bhAva ko svabhAva-bhAva mAne jAne koI bhI bhAva nahI haiM-vahAM kauke saya-kSayopazama Adi kA jo calana hai, vaha karmApekSI na hone ke bhAvamAtra me hai* jaisI vivakSA ko bhI sthAna nahI hai| smaraNa rahe ki aura azuddha cetana (jIva) ke hI bhAva meM hai-cetana ke vastu ke zuddha svarUpa me-jo kapana me na A sake aura sadAkAla rahane vAle (jJAnAdi kI bhAMti) svabhAva-bhAva meM kevala anubhava kA viSaya ho, usame vivakSA koI sthAna nahIM hai| yadi pAriNAmika bhAva kA bhAva sadA kAla bhAvI nahI rakhatI. asta / cetana kA svabhAva hotA to pAriNAmika hona se bhavyatva phira, yaha bhI vicAranA hogA ki sva aura tattva jaise bhI kabhI nahI chUTanA cAhie thA jo ki chUTa jAtA hai| do zabdoM kI sUtra meM kyA AvazyakatA thI, sUtra meM kevala bhI dhyAna rakhanA cAhie ki yadi AcAryoM ko siddhA- 'sva' dene se hI nirvAha ho sakatA thaa| para AcArya ne vasthA me jIvatva iSTa hotA to ve 'opamikAdi 'tattvama' joDakara yaha spaSTa kara diyA hai ki-'tasya bhavyatvAnAM ca sUtra ke sthAna para 'aupazamikAdayazca jIvatva bhAvastattvam'-ya-padArthaH yathA avasthitastasya sarthava varya' sUtra jaisA kathana karake vahAM jIvatva ke astitva kI bhavanama |-jo jisa rUpa me sthita hai usakA usI rUpa meM spaSTa ghoSaNA krte| para unhoMne aisA kucha na kaha kara honA tattva hai| ukta sthiti meM jIva ke pAMcoM bhAva satra me 'Adi' zabda se sabhI bhAvo ke astitva kA niSeSa jIva ke sva-tatva hai aura jIva me hI hote haiM, zuddha hI kiyA hai aura jIva ke pAriNAmikabhAva bhavyatva kA bhI cetana me nahI / phalata:-yadi ina bhAvoM se jIva kA niSedha (bhramanivaraNArtha hI-jaisA hama Upara likha cuke hai) chaTanA svIkAra kiyA jAtA hai to vaha jIva hI nahIM kiyA hai| aisI sthiti me yaha vicAraNIya Avazyaka ho ThaharatA-jise hama cetana kaha rahe haiM usa zuddha rUpa meM A gayA hai ki ukta 'Adi' zabda kI paridhi se pAriNAmika jAtA hai| isIlie kahA hai-'siddhA Na jIvA' ceyaNabhAva ko vajita rakhanA kyo aura kisa bhAva meM liyA jAne gunnmblmvypruvidmidi|' lagA? jabaki 'pAdi' zabda sadA hI azeSa ke grahaNa kA hameM zrI vIsenAcArya vaise hI pramANa haiM jaise kundakunda macaka rahA hai? nivedana hai ki di prAcArya umAsvAmI ko pramati anya acaary| hama sabhI ko mAna dekara tasva-ciMtana ukta bhAva mAnya rahA to unhoMne sarva sandeho ko dUra karane kara rahe haiM-yadi kinhI ko ciMtana mAtra hI asahya ho aura nizcita sthiti ko spaSTa karane vAlA 'aupazamikAda- aura ve samyagdRSTi ke lie nirdhArita 'tattva-kutattva pichAne' yazcatvAraH bhadhyatvaM ca' jaisA sUtra hI kyo nahI banA diyA? kA anusaraNa na kareM-to hama kyA kareM, hama to vicAra ke isa dRSTi ko bhI UhApoha dvArA samajhA jAya / yataH-hameM lie hI kaha sakate haiN| (kramazaH) * yadyapyetadazuddhapAriNAmika trayaM vyavahAreNa saMsAri jIve'sti tathA savve suddhA ha subaNayA itivacanAcvanizcayena mAstitrayaM, muktajIve punaH sarvathaiva nAsti.TI. 133311
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA socie ! 1. nirdoSa munizva kA upakrama paramapUjya cAritra cakravartI AcArya zAnti sAgara jI mahArAja sacce muni the aura unakI sAdhanA kharI thI, ve parISahoM ke sahana meM sakSama the unheM yaha bhI lagana pI ki muni mArga kI dhArA avicchinna banI rahe aura nirmala rhe| ve muniyoM kI bar3havArI aura svacchazAsana ke pakSa pAtI the / phalataH - ve sAdhucaryA meM kSullaka taka ko bho savArI DolI Adi kA niSedha karate the aura sasyAo ke rakharakhAva, candA, ciTThA yAdi ADambara juTAne ke bhI sakhta khilApha the / para Aja ve bAteM nahIM rahI / Aja kaI digambara sAdhuo meM AcAra ke prati vyApta zithilatA ko lakSya kara citA vyApna thI ki kisa prakAra muni mArga nirdoSa raha sakegA ? kyoki sAdhu-pada sarvathA 'yama' rUpa hotA hai, jo eka bAra grahaNa kara chor3A nahI jA sakatA - jIvana bhara usakA nirvAha honA cAhie * / aise meM hamArI dRSTi bhI udhara na jA sakI ki kisa prakAra muni apane pada kA tyAga kara sakatA hai ? aba 'tIrthaMkara' patrikA ke mAdhyama se dIkSA-tyAga ke nIce likhe tathya samakSa Ae haiM " sAdhu pada chor3ane kI vyavasthA bhI hamAre yahA~ hai / tIna avasthAeM hai kisI ne dIkSA lI aura vaha kumAra hai, bAla brahmacArI hai to tIna prAvadhAna hamAre savidhAna me haiM--pahalA yaha ki yadi usase parISaha sahana nahI hote haiN| to vaha guru AjJA lekara ghara jA sakatA hai yAnI pada chor3a kara parivAra meM lauTa sakatA hai; dUsare, mAtA-pitA ke isa Agraha para ki usakI parivAra ke lie jarUrata hai, AcArya use pada tyAga kI anumati de sakatA hai; aura tIsare yaha ki yadi deza ke lie usakI AvazyakatA hai to rAjAjJA se rAjA bhI use pada chur3avA kara le jA sakatA hai; parantu dhyAna rahe ye tInoM sthitiyA~ kumArAvasthA meM dIkSitoM ke * 'yAvajjIva yamo priyate - ratnaka0 3-41; yAvajjIvaM yamo zeyaH upA0 761; gharmasaM0 zrA0 7 - 16; yathA yAvajjIvanaM prtipaalnm| devAd poropasarge'pi duHkhe vA maraNAvadhi - lATIsaM0 5 151 / -- lie hI banatI hai|" zaMkara varSa 17, aMka 3-4, pR0 21-22 yadi yaha saca hai aura ukta prAvadhAna dIkSA-tyAga meM Agama sammata hai to inameM dUsare tIsare prakAra ke avasara virale hI mile ho, parIsaha na saha sakane ke avasara adhika dRSTigocara hote hai| prAyaH adhikAMza muni parISaha sahane se jI curAte haiM aura vacane ke lie bhAMti bhAMti ke bahAnoM se bADambara juTAte dekhe jAte hai / aise kumAra ( avivAhita) muniyoM ko socanA cAhie ki ve jana-mArga ko dUSita kareM yA AcArya ke Adeza se dIkSA chor3a deM ? hamArI dRSTi se to unako pada chor3a denA hI acchA hogA / aise muniyoM ko yaha prAvadhAna bhI dekha lenA cAhie ki jinako guru upalabdha na hoM ve kisakI AjJA lekara pada chor3eMge? isake sivAya koI prAvadhAna unake viSaya me bhI dekhanA cAhie jo kumAra nahIM hai kyoki parISad na saha sakane kI kAyaratA bahuta se akumAra sAdhuoM meM bhI dekhI jAtI hai| yadi ukta vidhi kAragara huI to hama avazya samajheMge ki pUjya AcArya zAnti sAgara jI ne muni mArga kI jisa paramparA kA punaH sUtrapAta kiyA, usa paramparA ke saMrakSaNa meM yaha baDA Thosa kArya hogA aura mithilApAriyoM kI chaMTanI ho jAyagI aura isakI badhAI 'tIyaMkara' ko jaaygii| ho, ukta prAvadhAna ke Agama pramANa avazya prApta kara lie jA~ya aura unheM ujAgara kiyA jAya / hamane Agama meM aisA nahIM dekhaa| . hamArI dRSTi se jainiyoM meM do prakAra ke vratoM kA vidhAna hai - eka 'niyama' rUpa aura dUsare 'yama' rUpa / jo vrata 'niyama' rUpa hote haiM, ve kAla maryAdA meM baMdhe hote hai aura samaya pUrA hone para svayaM chUTa jAte haiN| yadi vratI cAhe to unheM kucha kAla ke bandhana meM punaH dhAraNa kara yamastatra
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakatA hai| para, muni kA pada 'yama' rUpa hotA hai jo eka nahIM A skte| yahI kAraNa hai ki adyAvadhi di0 munibAra dhAraNa kara chor3A nahIM jA sakatA-jIvana bhara rUpa kvacit-kvacit hamArI dRSTi meM mAtA rahA hai / yadi usakA nirvAha karanA par3atA hai| jaise-'brahmagulAla' ne zithilatA ke nivAraNa ke prati hamArI jAgarukatA ho to rAjA ke Adeza se svAMga dikhAne hetu mUni kA ve munidharma va veSa Aja bhI nirmala banA raha sakatA hai| dhAraNa kara liyaa| svAMga ke bAda jaba unheM rAjA ne prAcArya kA adhikAra dIkSA chor3ane kI anumati denekapar3e dhAraNa karane ko kahA to 'brahmagulAla ne spaSTa javAba bhraSTa karane me nahI, apitu sthitikaraNa mAtra taka sImita diyA ki-"yaha vaha veSa hai jo eka bAra dhAraNa kara hai| jaise ki vAriSeNa muni ne puSpaDAla kA sthitikaraNa chor3A nahIM jA sakatA" aura ve vana ko cala die| kiyA / edi koI muni apanA pada chor3anA cAhe to use kauna roka sakatA hai, svayaM chor3a de tAki munimArga zuddha aisI sthiti meM yadi koI 'yama' rUpa muni ke vrata ko banA rhe| chor3ane kA utsarga mArga aura vaha bhI guru AjJA lekara sAdhuo me zithilatA kA kAraNa batAte hue eka chor3ane kA vidhAna batalAtA ho to use Agama-sammata sajjana ne kahA-'zrAvaka to sAdhuo ko doSa dete haiM para, mahIM mAnA jA sakatA, apitu use pada bhraSTatA kA dyotaka saba doSa zrAvako kA hai- 'jaisA khAe anna vaisA hove hI mAnA jAyagA aura pada-bhraSTatA me AcArya ke Adeza mn|' prAya. kaI zrAvaka kAle dhana kI kamAI karate haiM, muni lene jaisI bAta karanA kevala manastoSa aura bahAnA hI bhI AhAra usI dhana se karate haiM aura muniyoM meM anna ke hogA ki-amuka muni, amuka prAcArya kI AjJA se pada prabhAva se AcAra-zithilatA AtI hai| zrAvaka sapheda dhana bhraSTa humA aadi| hama to samajhe haiM ki koI AcArya se AhAra banAeM to muni bhI sacce sAdhaka hoN|' kisI kI girAvaTa ke lie anumodanA nahIM kara sakatA hama isake viparIta socakara calate hai-jaba sAdhu apitu vaha sabhI kA sthitikaraNa karane kA adhikAra jAnatA ho ki isa prakAra kA anIti se ajita dAna rakhatA hai aise meM yaha spaSTa hai ki vartamAna me jo pada me zithilatA utpanna karatA hai to vaha aisI ghoSaNA kyo sthitamuni parISaha sahana na kara sakane ke kAraNa bAhyA- nahI karatA ki yadi mujhe nyAya-nIti kI saccI kamAI se DambaroM meM lipta hoM ve AcArahIna kahalAeMge aura jo koI dAna degA to lagA anyathA merA lambA anazana dIkSA choDa deMge ve padabhraSTa arthAt palAyanavAdI kahalAegejaba ki AcArya kabhI bhI pathabhraSTa hone kA samarthana naho . samaya meM gine-cune mahanatI zrAvaka-cAhe ve garIba majadUra kara skte| hAM, paristhiti vaza ve aise muni ko saba se mI kyoM na hoM? avazya mila jAeMge-jainiyoM meM abhI niSkAsita kara sakate hai, usake upakaraNa chIna sakate hai| bhI prAmANika loga haiM aura dharmazraddhAlu bhii| muni ke ukta bhraSTatA meM AjJA apekSita nahIM hotii| jo bhraSTa honA mArga apanAne se kAle dhAdhe vAle svaya chaMTa jaaeNge| cAheM ve svaya pada chor3a sakate haiN| smaraNa rahe ki mArga sAdhu kI kamajorI se hI bigar3A hai ? munigaNa meM vyApta zithilAcAra ko poSaNa dene vAle para, kahe kauna ? Aja to dravya kI ora daur3a hai, uttama kucha loga yaha bhI kahate sune jAte hai ki kSetra aura kAla vyajano ke prahAra kA jora hai aura kaI sAdhuoM ne ke anusAra badalAva svAbhAvika hai| aise logo ko socanA saMsthAoM ke bhavana-nirmANa, rakha-rakhAva aura dhuMgAghAra cAhie ki ve apanI isa bAta ko nagnatA ke pariveza meM pratiSThA prAptike sAdhana juTAne jaise kArya bhI pakar3a rakhe bhI kyoM nahI dekhate ? yadi kSetra aura kAla zithilatA me haiM-jirame prabhUta dhana kAle dhana se hI A sakatA hai, eka Ar3e Ate hai to vartamAna sandarbha me nagna-veza Ar3e kyoM nambarI kamAI karane vAlA to isa yuga me peTa-bhara roTI nahIM AtA? yata.-pAja to adhikAza janatA nagnatA kapar3A kamA le yahI kAphI hai| ko heyako dRSTi se hI dekhatI hai| para dhyAna rahe ki "sAi itanA dIjie, jAmeM kuTaMma samAya / dharma aparivartanIya hotA haiM -usameM kSetra aura kAla Ahe maiM bhI bhUkhA na rahUM, sAdhu na bhUkhA jAya // " isa rUpa
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32, parva ,ji. kI bhAvanA bhI garIba hI rakha sakatA hai| socie, ho unheM atIta meM abhinandana ; sanmAna bheTe aura jayakAre asaliyata kyA hai ? kahIM do nambarI dravya se saMpAdita sabhI mile hoM? samAja meM chAtravatti phaMDa haiM, vidhavA sahAyatAgatividhiyAM khokhalI to na hogI, prabhUna kAle dhana se koSa haiM, aspatAla anAthAlaya aura udAsIna jaise nirmita bhavana maThAdhIzoM ke maTha to na bana jAeMge? jarA- udAsInAzrama bhI haiM, para kisI ne paMDitoM kI vRddha aura socie ! hama to muniyoM kI bAta ke zraddhAlu haiM etAvatA asahAyAvasthA meM unheM sammAnapUrvaka jIvana bitAne ke lie hameM aisI sambhAvanA bana to prAzcarya nahIM / koI sahAyatA phaNDa khola rakhA ho to dekheN| hA~ aisA to hai ki jaba taka paDita kAma karatA rahatA hai taba taka samAja 2. jinavANI kA saMbhAvita bhAvI rUpa? use vetana detA hai naukarI-DyUTI-cAkarI ke rUpa meN| vartamAna meM jaisA vAtAvaraNa bana rahA hai, usase isameM itanI taka samajha nahI ki paDita ke prati ukta zabdo saMbhAvanA baDhI hai ki vaha dina dUra nahIM, jaba jinavANI kA ke prayoga se ghaNA kare aura mAsika ko puraskAra, dakSiNA, sthAna paMDita vANI ko mila jAyagA aura paNDita vANI hI yA Anareriyama ke nAma se pukAre / aise meM kaise hoge paDita jinavANI khlaaegii| Aja sthiti aisI hai ki loga taiyAra aura kyoM kareMge ve apanI pIr3hI ko, apane jaisA AcAryoM ko mUlabhASA-prAkRta, saMskRta se dUra-paMDitoM banane ke lie protsAhita ? kyA, gulAmI karake bhI bhakho ke bhAvAnukala-bhASAvaddha anuvAdoM ko par3hane ke adhyAsI marane ke lie? jarA socie / bana rahe haiM aura aise kaI anuvAdo ke kAraNa vivAda bhI ---sapAdaka panapa rahe haiN| eka dina aisA AyegA ki hamAre hAtha meM vivAda kI jaDa anuvAda mAtra raha jAeMge aura mUla jina- 3. kyA triguTA tathya nahIM? vANI kI saMbhAla koI bhI na kregaa| __"dharma bhI eka dhandhe ke rUpa meM vikasita ho rahA hai| tIrthakaro yA unake sevako ko sukha dukha kA kartA hartA aise meM Avazyaka hai ki paDita gaNa janatA ke samakSa banA dene se dharma aneka logo ke lie AjIvikA kA mUla ke sAtha mUla kA zabdArtha mAtra likhita rUpa meM prastuta kreN| yadi pinhI ko vyAkhyA karanI iSTa ho to maukhika acchA sAdhana bana gayA hai| koI gRhasthAcArya ke rUpa meM hI kareM-tAki galata rikArDa kI saMbhAvanA se bacA jA to koI mantra-tantra vettA banakara dhana baTora rahe hai| matrita ske| yata: vyAkhyA meM viparItatA ke sabhAvita hone se aMgUThiyo. tAbIjoM eva yaMtroM kI bikrI eka acchA dhandhA usakA honA bhaviSya meM jinavANI ko hI dUSita kregaa| bana gayA hai| dharma kI oTa meM pala rahe aura tejI se bar3ha rahe isa gorakhadhandhe kA sUtradhAra eka triguTA hai| jJAnaAja sthiti aisI hai ki paMDita-nirmANa kI paramparA cAritra se rahita ve nava dhanADhya jo paise ke bala para khaNDita ho rahI hai aura isI kAraNa zuddhAtmA kI carcA taka samAja ke netA bananA cAhate haiM isake saMcAlaka hai| dharma meM lIna aneka apaNDita bhI apane ko paDita mAna, apanI se prAjIvikA calAne vAle gRhasthAcArya aura zithilAcArI kaSAyo ke poSaNa meM lage haiN| kaI bhale hI bAhya cAritra ko tyAgI-vratI inake sahayogI hai| tIna varga eka dUsare ke pAla rahe hoM to bhI kyA ? kaiyoM kA antaraMga to malA hI hito kA pRSTha poSaNa karate hue samAja ko aMdhere meM dhakela dekhA gayA hai -kaSAyoM kA puNj|| Aja kI AvazyakatA hai pallavagrAhipANDityaM ke sthAna jaba koI kArya AjIvikA yA pratiSThA kA sAdhana para mUlabhASAdi, saiddhAntika Thosa paNDitoM kI-jinako bana jAtA hai to vyakti use hara kImata para bacAne kA ora se samAja ne AMkheM mUMda rakhI haiN| Aja paripakva prayAsa karatA hai| yaha triguTA vartamAna meM aisA hI kucha paMDito taka kI bImArI aura bur3hApe meM bhI durdazA hai-bhale kara rahA hai| dhArmika patra-patrikAe~ jinheM ahiMsA, prema,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ parA-socie 3. sadAcArakA sandeza vAhaka honA caahie| samAja meM pUNA ke sAtha antargamita vItarAgatA, ahiMsA, sadAcAra aparideSa phailAne kA mAdhyama bana rahI haiN| graha, nItigata vyavahAra, dhAravAe~ jIvana se tirohita ho aba to cAturmAsa ke sAtha samAja kA dhana gAje-bAje, rahI haiN| samAja kA netRtva vidvAnoM va tyAgiyoM ke hAthoM paimpaleTabAjI va pradarzana meM barbAda hotA hai| jainiyoM kaa| se nikala kara seThoM ke hAthoM meM jA rahA hai| saba saMsthAoM AcAra vyavahAra itanA gira gayA hai ki jaina pakaur3I ke saMcAlaka eka tarapha se dhana baTorane meM lage haiN|' bhaNDAra, gobhI aura pyAja se dukAna sajAte haiN| jaina nAma -(jana-sadeza' 13-8.87 pR048 se sAbhAra) (pR0 22 kA zeSAMza) zaiyyA para haiN| zAstra kI gaddI para baiThakara dharmacarcA lAlasA rahatI hai| cAhe ziSya kaisA hI ho| binA pAye karane vAle samajhAne vAle vidvAnoM kI kamI A gaI hai| sonA nahIM bana sktaa| phalataH vidvAnoM kA netRtva samAja para nahIM rahA dhanikoM kA Avazyaka hai-ina bAtoM para hama vicAra kreN| vAstaho gayA, jo dharma tatva kI gUDhatA ko nahIM samajhane vAle vika dharma calatA rahe-yatheccha dharma nahIM ho| kAza ! samAja hai| dharmajJa hue binA unakA netRtva dharma zUnya hI ho| dharmAtmA vRddhajana ina bAtoM para vicAra kareM-yuvakoM ko unheM apanI netAgirI rAjanIti Adi ke upadeza priya lagate tadanukala DAleM-tAki jainAgama kI avicchinna dhArA bahatI haiM aura unase kaI vratI bhI prabhAvita rahate haiM, unheM utsava, rhe| aura saba jaina mahAvIra ke zAsana ke nIce calate rheN| vidhAna, paMcakalyANa karAne kI, ziSya parivAra bar3hAne kI (vIra-vANI se sAbhAra) 955555555555555 5 555555550 jauloM aSTa karma ko vinAza nAhi sarvathA, tauloM antarAtamA meM dhArA koI brnii| eka jJAnadhArA eka zubhAzubha karmadhArA, duhUM ko prakRti nyArI-nyArI dharanI // itano vizeSa jukaramadhArA bandharUpa, parAdhIna sakati vividha baMdha krnii| mAnadhArA mokSarUpa mokSa kI karanahAra, doSa ko haranahAra bhI samudra trnii|| - AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 60 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAvaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana nasampa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM pora paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya. paricayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sajilda / ... praya-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapaNaM maMgaTa 1 13 prasthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya pora pariziSToM sahita / saM.paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15... samASitantra paura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita bhavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrSa : zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizara prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / 7... kasAyapAhagsuta: mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva dhI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI pativaSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI sidaant-shaastrii| upayogI pariziSToM mora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 25.00 aMna nibamba-ratnAvalI : zrI milApacandra tathA zrI ratanalAla kaTAriyA pAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. bhASaka dharma saMhitA :pI barayAvasiMha soSiyA na lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM): sa. paM0 bAlavAda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40.00 jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pamacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2.00 mUla jaina saMskRti aparigraha: zrI papacandra zAstrI 2.00 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 sampAdaka parAmarza maNDala jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI pacandra zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevA mandira ke lie mudrita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 BOOK-POST
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 40 : ki0 4 vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta ( patra-pravartaka : zrAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') isa aMka meM viSaya krama 1. zAntinAtha stotram 1. Adhunika pANDitya kA caramotkarSaM - gorAvAlA zrI khuzAlacandra 3. hama yUM hI mara miTeMge tumako khabara na hogI - zrI padmacandra zAstrI 4. manISI va zrImAnoM ke udgAra 5. zilAlekhoM ke sarvAMgapUrNa starIya prakAzana kI AvazyakatA - DA0 jyoti prasAda jaina - zrI munnAlAla jaina 'prabhAkara' 8. hindI jaina kaviyo ke katipaya nIti kAvya - DA0 gaMgArAma garga pR0 1 6. pannA meM saMrakSita jaina pratimAe~ - zrI narezakumAra pAThaka 10. Namo AyariyANaM- zrI padmacandra zAstrI 11. jaMna gItoM meM rAmakathA - pro0 zrIcandra jaina 2 & 6. vastradhArI bha0 kabase hue zrIratanalAla kaTAriyA 12 7. samyagdarzana kI prApti ke anivArya kAraNa 5 15 16 22 24 26 10. 'siddhA Na jIvA' - dhavalA - zrI padmacandra zAstrI 28 - sampAdakIya 30 11. jarA socie : 14. zraddhAMjali AvaraNa pR0 2 aktUbara-disambara 1987 prakAzaka : vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, naI dillI -2 :
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ -jinavANI ke athaka upAsaka sva0 zrI paM0 kailAzacandra zAstrI ke prati : -zraddhAMjali siddhAntAcArya sva050 kailAzacandra jI zAstrI jaina-vidvatsamAja ke bhavya daidIpyamAna eka aise nakSatra the jo apanI dIpti se dharma kI jyoti ko apUrva Dhaga se jagamagAte rahe-kabhI jaina-saMgha ke mAdhyama se, kabho jaina-sandeza ke mAdhyama se, to kabhI janatA ke nimantraNoM ke mAdhyama se / syAdvAda mahAvidyAlaya ke mAdhyama se vidyA ke kSetra me jaisI krAnti unhoMne ko usakI misAla anyatra nhiiN| na jAne kitane abodhoM ko unhone bodha diyA ? unameM kitane ho to Aja bhI unakI jagAI jyoti ko kAyama rakhane meM saMlagna hai aura samAja kI sevA me tatpara / saca pUche to paNDita jI ke bAda kI vidvatpIr3hI ke bartamAna adhikAMza vidvAn paNDita jI kI jAgarukatA aura lagana ke hI phala hai| paNDita jI ne jaisI sAhitya sevA kI vaha jaga jAhira hai| ve saca bAta ke kahane me bhI kabhI cUke nahI aura nA hI kabhI kisI se bhayabhIta hue / unake abhAva kI pUrti sarvathA asambhaba jaisI hai| paNDita jI ne sthAdvAda vidyAlaya meM svayaM adhyayana kara bAda meM lagabhaga 50 varSoM se adhika kAla pradhAnAcAryatva meM bitaayaa| isa bIca unhoMne vidyAlaya ke lie samAja se prabhata dhana bhI juttaayaa| ve jo lAe maba vidyA. laya ko hI samarpita kiyA-apane pAsa raMca bhI nahIM rkkhaa| una jaisA kRtajJa vidyArthI aura kartavya-parAyaNa pradhAnAcArya-'na bhUto na bhaviSyati / ' pUjya bar3e varNI jI ke zabdoM meM paNDita jI vidyAlaya ke prANa the-"vidyAlaya so paNDita jI aura paNDita jI so vidyAlaya / " yahI kAraNa hai ki paNDita jI kI mAnasika aura zArIrika zithilatA ke sAtha hI vidyAlaya bhI kSINatA ko prApta hotA jA rahA sA dikhatA hai / hame to aba yaha AzaMkA sI bhI hone lagI hai ki pUjya varNI jI dvArA lagAyA aura paNDita jI dvArA pallavita kiyA vidyAlaya rUpI udyAna kahI mUramA na jAe; yA kahI koI bAnara senA ise ujAr3a hI na de / isakI saMbhAla samAja ko karanA hai aura samAja kI yaha bhI jimmedArI hai ki vaha paNDita jI ke AdarzoM ko sAmane rakhakara una jaise vidvAna taiyAra karane kA saMkalpa le| vIra sevA mandira ke samasta adhikArI sadasya evaM kAryakartA va 'anekAnta' ke sampAdaka traya paNDita jI ke prati sAdara zraddhAjali arpita karate hue unakI prAtma-zAnti kI prArthanA karate hai| paNDita jI se bichar3e parivAra ke prati saMsthA kI hArdika sNvednaaeN| -subhASacandra jaina mahAsaciva
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom maham III. Eena ThanRITAutummymagma - -- - - - - - -- paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhavidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntama // varSa 40 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 akTabara-disambara kiraNa 4 vIra-nirvANa savat 2513, vi0 sa0 2044 / 1987 zAntinAtha stotram trailokyAdhipatitvasUcana paraM lokezvararadbhutaM, yasyopayuharIndumaNDalanibhaM chatratrayaM rAjate / prazrAntodgatakevalojjavalarucA nirbhatsitArka prabhaM, so 'smAn pAtu nirajano jinapatiH zrIzAntinAthaH sadA // 1 // devaH sarvavideSa eSa paramo nAnyastrilokIpatiH, mantyasyeva samastatattvaviSayA vAcaH satAM saMmataH / etaddhoSayatIva yasya vibudhastADito dundubhiH, so 'smAn pAtu niraJjano jinapatiH zrIzAntinAthaH sadA // 2 // -padmanandyAcArya artha-jina zAntinAtha bhagavAna ke Upara indroM ke dvArA dhAraNa kie gae candramaNDala ke samAna tIna chatra tInoM lokoM kI prabhatA ko mUcita karate haiM aura jo svaya nirantara udita rahane vAle kevalajJAna rUpa nirmala jyoti ke dvArA sarya kI prabhA ko tiraskRta karake suzobhita hai| pAga kAlimA me rahita ve zrI zAntinAtha jinendra hama logoM kI sadA rakSA kreN| jinakI bherI devoM dvArA tADita hokara mAno yahI ghoSaNA karatI hai ki tInoM loko ke svAmI aura sarvajJa zrIzAntinAtha jinendra hI utkRSTa deva hai aura dUsarA nahI hai tathA samasta tattvoM ke yathArtha svarUpa ko prakaTa karane vAle inhIM ke vacana sajjano ko abhISTa haiM, dUsare kisI ke bhI vacana unheM abhISTa nahIM hai| pAparUpa kAlimA se rahita aise zrI zAMtinAtha jinendra hama logoM kI sadA rakSA kreN|| 1,2 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 zrI paM0 kailAzacandra zAstroM ke prati zraddhAMjali : Adhunika pAMDitya kA caramotkarSa pAMDitya se parIkSottIrNa pADitya yo yA mUla kRti me gRhasya ke cha AvazyakoM me svAdhyAya kA sthAna mahatvapUrNa hai isa paramparA ke kAraNa hI zrutavara AvArthI, bhaTTa ko aura viziSTa vidvAnoM ke yuga kI samApti ke bAda bhI mUla jinadharmI (digambarI) samAja nAyake gaMbhIra svAdhyAyI vidvAn hote Aye hai| AvAryakalpa paM0 ToDara mala jI, Adi ina paramparA ke Adhunika nidarzana hai| bhArata ke bauddhika jAgaraNa (bInasAga) ke sAtha-sAtha prAcya adhyayana ko mahatva milane para jinadharmoM aura jinasampradAyI (zvetAmbarI) samAja meM bhI parIkSottIrNa vidvAnAM kI ora dhyAna gyaa| isa paramparA meM gurUvara pUjya zrI 105 gaNeza agraNI the kyoMki kAzI ke svAdvAda mahAvidyAlaya ne hI vArANaseya gavarnameMTa saskRta koleja tathA baMgAla- saMskRta aisosiyezana' kalakattA kI parIkSAoM ko dilAnA prArambha kiyA thaa| guruvAra gaNezajI ko jayapura, khurajA nAdi ke svAdhyAyI paDitoM kA bahumAna thA tathA guru gopAladAsa jI isa maMtrI ke aise svayam unnata vidvAna the jinhone janasiddhA ne vidhivat adhyayanaadhyApana ke lie vidyAlaya (gopAla siddhAta vidyAlaya murainA) hI nahIM, apitu janajAgaraNa ke zrImAn agradUta ke sahayoga se parIkSAlaya (mANikacandra di0 jaina parIkSAlaya, mumbaI) kI sthApanA karake jaina ko bhI parIkSo tIrNatA kA rUpa diyA thaa| jaina jAgaraNa ke ina dono ghImAn agradUto ke prasAda se sva0 pa0 mANikacandra (cAvalI) devakInana vazIdhara (hanI), bazIdhara zolApura makkhananAma tathA candra jI aise udbhaTa jinavANIvasA samAja deza ko hue tathA jananyAya ke prathama brAhmaNa guruvara ambAdAsa zAstrI kI sAdhanA kA hI yaha phana mukana yA ki prameyakamA aSTamasrI Adi gahana tathA uma grantho kA paThana-pAThana sahaja ho sakA thA / tayA sva0 0 ghanazyAmadAsa ( mahazaino) tathA jIva-dhara (indaura) ka guruva meM samAja jai nyAyatIrthoM ko pA sakA thaa| jainapAMDitya kI dUsarI pIr3hI- ina garuo kI kRpA se sulabha Adhunika cainapaNDispa kI dUsarI pIr3hI ke vidvAno me sva0 50 rAjendrakumAra (mA0 di0 jainamadha ) jI (jayapura) ajitakumAra jo (munadAna) kainAzacandra (vArANasI) aise the, jo dharma-samAja me 1921 me Aga ke sAsa dazako me saba prakAra se sambaddha hai| zApati rAjendrakumAra jI ne guru ko sammAna diyA, sAthiyoM ko kSamatA ke anusAra adhyApana, sampAdanAdi me lagAkara bar3hAyA aura anuvidvAnoM ko samana prakarake aise logo kA choDA hai, jo samAja kI vividha saMsthAoM kA Aja bhI sacAlana kara raha hai| kanikArI sva0 50 cainasukhadAsa jI se bAra jaina samAja ke zrImAt kintu pravAhapatita mAravAr3I samAja kA vivekacakSu hI nahI bolA thA, apitu aisA ziSya samudAya chor3a gae hai jo unakI alakha ko jagAye hai| guruvara paM0 gopAladAsa pI ke bAda AmAja aura sthitipAlaka jaina samAja ko yaha jagAne kA bhAra zArdUla paDita rAjendrakumAra jI para di0 jaina zAstrArthaM sa (yAlA) ke rUpa me AyA thaa| isame sva0 lAlA zivAmana (ambAlA ) ahadAsa pAnIpata) Adi zrImAn jahA unake sAthI ye vahI sva0 paM0 [bhajitakumAra, maMgalasena (vizArada )
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika pAMDitva kA paramotkarSa vANIbhUSaNa tulasIrAma (bar3ota), Adi dhImAn pramukha saha- prApta kI thI jo aMgrejI yA prAkRta bhASAdi ke kAraNa, yogI the| inake pUrvavartI jana-janetara manISiyoM ko durlabha thii| yogyatama sahAdhyAyI khyAti se paresva0pa0 kailAzacandra jI, 50 rAjendrakumAra jI ke sva. paDitajI kI isa sAdhanA kA prathama prasUna vyapAna, zAnta tathA anuzAsita sahAdhyAyI the / inakI vANI me rasa thA, gvabhAva meM madhuratA, vyavahAra meM saralatA 'nyAyakumudacandra' kA prathama bhAga thA, jisameM sva. paM0 mahendrakumAra jI sahayogI the| tathA sva. paM0 nAthUrAma tathA AgamAnakula zAstrakathana meM nirbhIkatA thii| phalata: zArdUla paDita ne inakI kSamatAoM ko puSTa karane aura 'premI' kI preraNA se yaha kArya 50 kailAzacandra jI ne hAtha samAja ko unase lAbhAnvita hone kA vividha yoga meM liyA thaa| tathA mApa kiyA thA ki isakA sarvAMgajuTAyA / aura bhAratI. bauddhikavarga ko; sAta prAcArya, samagra mapAdana karege / isa sakalpa kI pUrti ke lie pravAsa zuknizAstrAnukala mArgadarzaka-sampAdaka tathA Adhunika pAThamilAna, Adi zArIri zramasAdhya kAryoM ko sva0 zodhalIparaka rASTrabhASA ke maulika lekhaka ke rUpa meM pa0 mahendra kumAra jI ne kiya the| phalata inake utsAha ko sva050 kailAzacandra kA, pUrI AdhI zatIka, pradarzana sthAyitva dene ke lie paDita (ke0 ca0) jI ne inheM hI vihIna tathA vinamra netatva prApta rahA hai| sampAdaka rUpa meM svIkAra kiyA thaa| aura apane ko kevala 'bhUmikA-lekhaka' hI rakhakara tatkAlIna jaina-manIdharmazAstrI -- Siyo (sva0 paM0 mukhalAlajI saghavI, prAcArya jugalakizora ___ stra. pa. kailAzacandra jI ne apane guruoM meM prAcya- mukhtArAdi) ko cakita kara diyA thaa| tathA apanI sUkSmapaddhati (viSaya kA mAgopAga vAcana, prANA tathA amnAya parakha aura taTastha dRSTikoNa kA lohA manavA diyA thaa| yA mukha me pAgayaNa) ke anagAra siddhAnta grantho kA jisake darzana unakI maulika kRti 'jaina itihAsa kI pUrvaadhyayana kiyA thaa| unheM apane paThita grantha kaThamya the| pIThikA' meM hote hai| dhyAvAda mahAvidyAlaya dvArA 1927 me dharmAdhyApaka rUpa se unhe bulAye jAne kA yahI kAraNa thaa| usake agraja sahA- hAjira meM hujjata nahIM gaira kI talAza nahIM'dhyAyI pa0 jaganmohanalAla zAstrI (kaTanI) ne bhI inakI jaba AryasamAja ke pramukha zAstrAthoM vidvAn ne hI jaina granyApasthiti kI utkRSTatA ko svIkAra karake jainasamAja tatvajJAna para mugdha hokara 'svAmI karmAnanda' rUpa dhAraNa ke prathaga tathA sarvopari gurukula (syA0 ma0vi0) ka kara liyA to mAmAjika utthAna kI upazama-zreNI ke dharmAdhyApakatva ke lie inheM ho uttama mAnA thaa| tathA jvalanta nidarzana, sva. pa. rAjendrakumAra jI ne 'zAstrArthaghara sarvathA satya bhI nikalA / kyoki ye samaya ke pAbanda sagha' ke vidhAyaka rUpa ko pradhAnatA dii| aura zArdala svAtma-saMtRSTa tathA chAtrahitalaM na adhyApaka the| tathA apane paMDita se prabhAvita jinadharmI-samAja ne agraja-jinadharmI sahAdhyAyiyoM ke samAna adhyayana yA vidyArthitva kA tyAga saMsthAko (bhA 0 mahAsabhA tathA pariSad) se adhika mahatva nahI kara sake the|' inhoMne chAtro ke sAtha zve0 nyAyatIrtha bhA0 di0 jainasagha ko diyaa| tathA eka dazaka meM hI parIkSAdi hI nahI uttIrNa kI thI apitu prAtyazodha kI imakA mukhapatra, sarasvatI bhavana, prakAzana, bhavana tathA bhijJatA ke lie apane chAtro se hI paDhakara meTrika (agrejI) (jIvanadAnI, svAtmasatuSTa tathA samapita) darjanAdhika vaktA parIkSA bhI pAsa kI thii| tathA vyu-panna chAtro ke sahayoga lekhaka tathA sacAlako ne saMgha ko jIvanta saMsthA banA se itihAsa-purAtatva evaM pAzcAtyazodhakoM dvArA kRta, prAcya diyA thaa| bAimaya kI usa samakAlIna zodha kI bhI pUrNa bhijJatA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4, varSa 40, ki0 4 bhanekAnta sarvottama-prerita sahayogI balki jIvakANDa-karmakANDa, Adi ko sAdhAraNa svAyAisa yAtrA meM sva. pa. kailAzacandra jI sarvopari the| yiyo ke lie sugama kara gaye hai| prArambha meM 'jA.dhavala' kyoMki ve 'ahiMsA' 'bhagavAna mahAvIra kA acelaka dharma' kAryAlaya ke kAraNa banA ArANha 2 se 5 baje ke baiThane, stikAvaTa bhI usI sIratA se likhane cintana aura lekhana kA dAyitva unakA svagAva bana gayA jisakI jhalaka 'jaina sandeza' ke sampAdakiyoM meM spaSTa thii| thaa| jA jaba taka kisI prabala asAtA ke udaya, ayAt 'jana-dharma' aisI maulika supAThaya kRti ne uttarakAlIna 1980 taka ekarUpa se calA / isake bAda kucha tathoktalekhako ko itanA prabhAvita kiyA thA ki isake turanta prazaMsako ke kAraNa prakRti meM parivarta', aayaa| tathApi bAda hI samAja ko 'janazAsana' tathA 'jana darzana' pustake unhone hAra nahIM mAnI / yahI kahate rahe ki 'abhI mujhe dekhane ko milI thii| yahI kAraNa thA ki 'sagha' ne jaba Ane meM bur3hApe ke koI lakSaNa nahIM dikhate / zArIrika 'jayadhavala kA prakAzana hAtha meM liyA toDita (kaca.) dRSTi se yaha satya bhI thA / kyoki ravAvasthA ke sAtha hI jI hI pradhAna sampAdaka rahe / gau ki ve muktakaMTha se kahA damApIr3ita apanI kAyA ko unhone f hA-nigraha, auSadhi karate the ki ina mUla siddhAMta grantho ke uddhAra kA zreya tathA poSaka- rAhaNa aura patnI ko tIsarI zalya-prasUtijanya dhImAnoM meM sva05 hIgalAla (sAdamala). phalacandra jI mRtyu ke sayoga se bacAne ke lie kRta 'veda-niyA 011 siddhAMtazAstrI tathA bAlacandra zAstrI (vIra sevA mandira) saMyama ke dvArA aisA kara liyA thA ki pariNata vaya meM unhe ko inake pradhAna sampAdako (sva. DA0 horAlAla, A. dekha kara koI kalpanA bhI nahI kara sakatA thA ki ye kamI ne. upAdhye) kI apekSA adhika hai| tAtparya yaha ki damA ke rogI rahe hoMge / ve apane jIvana se saMtuSTa the / siddhAntAcArya (ka0ca0) jI ko sAthiyo yA samAja ne kahA karate the-- jI kArya yA pada diyA use unhone dyAnatadArI se sabhAla kara sukha mAnA / tathA anya vidyAvyAsagiyo ke samAna anta samayakisI dAyitva yA pratiSThA ke lie prayatna nahIM kiyaa| ve abhI kyA jAnA, anta samaya ThIka bIta jAye to kahA karate the ki maiM to 'dharma aura adharma dravyoM ke samAna maangaa|' kyA unheM apane bhaviSya kA AbhAsa thA? dAMta, taTastha yA anyathAsiddha kAraNa hai| vidyAlaya (syA0 ma0 Akha, kAna aura ata meM smati ne bhI unakA khyAla nahIM vi0), 'sagha' tathA prakAzanAdi ke lie yadi hote hai to kiyA / jinadharmI vAGmaya kA calatA-phiratA rUpa vivaza meM anugAmI hone meM bhI sakoca nahI karatA, nahIM hote to, ho gayA pUrvabaddha nikAcina ke udaya ke sAmane / unase meM agragAmI nahIM bntaa|' antima bheMTa ke bAda se hI socatA hUM-"mitra-puSTa evaM mAnya janavAGmaya kA saMyata eva sarmAta sAdhaka, aba nahI spaSTa jJAnapuMja rahegA / jijJAsAe aba bhttkegii|" vaha dIpaka bujha gyaa| unakA adhyayana, adhyApana, pravacana, lekhana tathA thA apane guruo, sAthiyo aura hama anujo se adhika karmaTha, o mAthiyo aura dama / sampAdana prasAda, mAdhurya eva sAra-pUrNa hotA thaa| ve jina prAptAlyasatoSI .thA A-caitanya zAradA sAdhaka ko yadi granthoM ko par3hate-par3hAte the ve yA unakI varatu (mUla viSaya) buddhibhranza ho sakatA hai, to hamArA bhaviSya ? "vidhiraho unakI smRti meM aMkita ho jAtI thii| yahI kAraNa hai ki balavAniti me matiH" / zata-zata praNAmoM sahitaapane jIvana ke antima tathA karmaTha dazakoM meM ve 'jainanyA' jinavAGmaya ke itihAsa ke samasta khaMDo ko hI nahI, -khuzAlacandra gorAvAlA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama yU~ hI mara miTeMge tumako khabara na hogI [pacandra zAstrI, sampAdaka 'anekAnta' ukta pakti eka gAne kI hai jo apane me bana mAyanA bAla---HIT jAnate hai ki yaha samAgavasthA kA mAra daI rakhatI hai| hara vaha prANI jo kucha jAnanA---- vaha gAra hai jise khojate-khole hame yUM hI baraso bIta gaye gamajhanA hai use jIvana meM gunagunAtA rahatA hai aura Akhira yo.baDe-baDe Rpi-muni bhI isa rahasya ko khojate-bojate meM calA jAtA hai| zAyada hamAre mahAmanA pUjapa0 bhI cA bane / Adi zrI kailAzanandra jI zAstrI bhI jIvana bhara ige nagunAte Aja maiM socatA hai ki vAstava meM paDita jI bar3e dUraraha --imI bhAva ko likhate he aura jAte-jAte 'kti kA dathi aura unakA paha dUra-daNana taba rAhI rUpa meM anubhava yaM hI choDa gaye logoM ko gAne, samajhane yora manA karane meM AyA. jaba unakI rugNAvasthA makoThiyA jI jaise kaI ke lie| manISiyo ko barabasa gamAja kA dhyAna unakI ora mujhe yAda hai jaba maiM syAdvAda vidyAlaya meM kAlA canA paDA ki vaha paDita jI kA tImAradArI karenahIM gayA thA--vahA / vyavasthApaka thaa| paDinajI prAyaH nako khabarale / yaha bAta alaga hai ki unaka suputra Adi zikSA-prada philmo ka dekhane ke zaukIna the / unako aura sambandhI aura kucha pAsa-paDaumI unakI sevA karate rahe hoM, sAtha ma sva0pa0 mahendrakumAra jI nyAyAcArya ko prAyaH para, akhila jaina samAja aura ghAmakara-rAmartha aura netAkimI zAma meM pikcara hAla meM AsAnI se dekha jA TAipa mamAja kA gaha parama kartavya thaa| hama nahI jAnate sakatA thaa| kitanoM ne paDita jI kI tImAradArI meM yoga diyA jora mujhe aksara taba mahamakara barabama yUM hI raha jAnA unakI bImArI meM unako mughanI? tino na unake upapaDanA thA jaba mai kisI chAtra ko pikcara dekhane ke da: kAgeko gahI rUpa meM mAnA? ime ve hI jAne ! varanA, samAja svarUpa kucha DATa-phaTakAra munAnA cAhatA thA aura vA ke ravaigya ke prati hamAgatAvamA hI anubhava hai jaisA ki barabasa kaha uThanA thA-'paNDita jI bhAtA dakha raha th| paMDita jI ne kahA thA - 'hamaya hI mara miTega, tumako eka dina himmata juTAkara, vidyAlaya kI ch| para bara na hogii|'-pddin jI cala gaye aura hameM khabara ghumata hae bAto-jAno meM maiM paNDita jI se kaha hI baiThA, kabhI na haI auraI to bar3I dera sa-kachue kI cAla se| ki kabhI-kabhI laDake aisA javAba dekara ki 'paNDina jI .ima pramaga meM mamAja apane atIta ko bhI dekhe ki bhI to dekha rahe the, mujhe gauna rahane ko majabUra kara data :sana anItaka anaginata upakAritA ke prati kaisA ravaiyA hai| paNDita jI ko gujhase sneha to thA hii| unhone mujhe mAnAyA ? bhale hI mamAja aisI hastiyo ko unake prati samajhAyA--padmacandra jI, lar3akoM ko to DATanA hI cAhie, unake jIvanakAla ma unhe abhinandana detA rahA ho, unake ve nAsamajha hote haiM, philmoM ko acchAiyo kA unheM kahA~ jayakAre bola, unhe mAlyArpaNa karatA rahA ho / para, usane bodha hotA hai ? ve burAiyoM ko hI adhi: grahaNa karate hai| unase echa grahaNa nahI kiyA aura jo unhe diyA vaha atima unhone Age kahA-Apa jAnate hai ki maiM dinabhara mAhi- dinoM ke kAma na aayaa| yadi abhinandana grantha Adi hI tyika kAma karatA hUM, tattva-cinana karatA hUM aura mujhe se saba kAma ho jAtA hotA, to kyoM nahI, bImAra ke pikcaro me bhI tattva kI hI pakar3a rahatI hai| udAharaNArtha sihahAne be rakha die jAte ? jinase bImAra kI tImAraunhoMne apane madhura kaNTha se eka paMkti sunAI-'hama yUM hI dArI ho jAya aura koTiyA Adi jaise prabuddho ko tImAra. mara miTeMge, tumako khabara na hogii|' dArI ke prati cintita na honA pdd'e| bastu: (zeSa pR.6para)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva0 zrI paM0 kailAzacandra zAstrI ke prati : manISI va zrImAnoM ke udgAra bhI phUla candra zAstrI apane sukha-suvidhA kii| isalie vaha varga aise tyAgI'yaha zikAyata to hamezA se sUnI jAtI rahI hai ki muniyoM ko pasanda karatA hai jo isa varga kI aisI icchA dhIre-dhIre zAstrIya paNDinoM kA abhAva hotA jA rahA hai| kI pUrti meM sahAyaka hote haiM / icchA kI pUrti honA anya para isa samasyA ko kame sUlamAyA jAya, yaha bAta abhI bAta hai| icchA ko pUti ho yA na ho| yaha eka dukAna hai taka nizcita nahI ho paaii| isakA hala nikalanA bhI jo donoM ke sahayoga se calatI hai| kaThina hai| yaha vartamAna sthiti hai, isalie hama jAnate hai ki jo bAta yaha hai ki svarAjya ke bAda eka ora pratyeka gayA, vaha gayA / isakI pUrti honA asambhava hai| mAnya dhyakti kA lokika jIvana stara bar3hane lagA hai aura dUsarI paNDita jI zrI kailAzacandra jI gaye, unakI prati na hama ora mahagAI ne carama sImA gATha lI hai| samAja cAhe bhI kara sakate haiM aura na koI anya vidvAna bhii| ve apane Dhaga to yaha samasyA sulajha nahIM sktii| ke bejor3a the| paryAya asthAyI hai, vaha niyama se jAtI hai| jo vartamAna tyAgI-muni haiM ve par3hane meM vizvAsa nahI usakA sthAna anya nahI le sakatA / karate / jaba vaise hI unakI AhAra-pAnI prAdi kI anu ___ Aja ve hamAre bIca me nahI hai| unake viyoga ko hame sahanA par3a rahA hai / unakA sAhitya hamAre lie mArga kulatAe bana jAtI hai to ve paDhe kyoN| unhe ThaNDa se bacane ke lie hITara cAhie, garmI ke tApa se bacane ke lie pakhA darzaka bane / aura mArga darzaka ke rUpa meM hama sadA unako cAhie, eka sthAna se dUsare sthAna taka unake parigraha ko yAda karate raheM yaha icchA hai|' Tone ke lie goTara gAr3I cAhie, unakI sevA Tahala Adi zrIjamonala zrI jaganmohana lAla zAstrIke lie AdamI cAhie, DrAivara nAhie / mamAna isa saba 'unako lekhanI damadAra thI, Agama pakSa sadA unake kA prabandha unake binA likhe par3e hI karatI haiN| ve phira sAmane rahatA thA aura samAja kI unnati unakA dhyeya thA / par3he likheM kyoN| kurItiyoM, dhAmika zithilanAo kI ora unakA kar3A mArga ke viruddha samAja kI isa viSaya meM ruci kA kadama rahatA thaa| virodha aura nindA aura anyAya bhI kAraNa hai usakI cAha / samAja me kucha kuTumba aise hai jo unako sahanA par3A, para paira pIche nahI kie / ve zuravIra tAbIna Adi meM vizvAsa karate hai / devI-devatA meM vizvAsa the daha sakalpo the / sAhitya kSetra meM SaTakhaNDAgama, kaSAya karate haiM / tyAgI-muni bhI aise hI kuTumboM ko isa kama pAhuDa jaise variSTha Agama ke sUtroM kI tathA unakI kaThinajorI ko jAnate hai| isalie ve apane tyAgI-muni ke tama TIkAo kA anuvAda karane meM unakA pramukha hAtha rahA, jIvana ko lokika sukha rUpa banAe rakhane ke lie isa mArga aneka grantho kI svaya TIkA kI, aneka granthoM kA anako apanAte haiN| dharmazAstra to maka hai| hastakSepa kare to .. kaise kre| merI unake prati savinaya saprema zraddhAMjali hai|' tyAgI muni jAnate hai ki aisA karane se hama tyAgI muni bhI bane raha sakate hai aura laukika inchAeM bhI pUrI zrI ratama lAla kaTAriyAkara sakate hai| samAja meM aisA varga yA sampradAya hai jo kAzI ke syAvAda mahAvidyAlaya ke ve prANa the, unhone isakA sApaka hai| Agama kI use cintA nahIM, ciztA hai pAjIvana sudIrgha kAla taka vahA~ adhyApana kA kArya kiyA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ manAvIra zrImAlAgAra thaa| unake aneka ziSya hai jo acche padoM para koI banAsakta karma yogI the, jisakA jvalaMta pramANa unakA loka sevA kara rahA hai / koI samAja sevA koI sAhitya 'zrI syAvAda mahAvidyAlaya' (vArANasI) hai|' sevA / samAja ko unhone apanI pratibhA kA khUba dAna diyaa| jahA~ bhI ve dharma pracArArtha gaye apane lie kabhI kucha bheTa nahI lii| aAja aise niHsvArtha vidvAna kama hI siddhAMtAcArya pa. kailAza candra jI zAstrI jaina vidvat hai| unhoMne mahAna siddhAMta grantha jayadhabalA ke sampAdanAdi samAja ke mahanIya vidvAna the / ve zikSaka, lekhaka, patrame bhI pUrA sahayoga diyaa|' kAritA aura vaktRtvakalA ke pAragAmI the / ardhazatI se bhadhika kAla taka syAvAda mahAvidyAlaya vArANasI ke zrI jJAna canda khindUkA prAcArya pada para sthita rahakara Apane sabhI prAnto ke aneka ___ 'paM0 sAhava kA jIvana sAhitya-saparyA ke lie samarpita bAlako ko niSNAta vidvAn banAyA hai / dhavalA tathA jythaa| aneka granthoM kA sRjana, sampAdana, anuvAda kara, dhavalA Adi siddhAMta ke gahana granthoM kI:okA tathA unakI aneka patra-patrikAo kA kuzala sampAdana kara Apane mahatvapUrNa vistRta prastAvanA likhakara navIna zodha chAtroM sarasvatI kI abhUtapUrva sevA kI hai / syAdAda mahAvidyAlaya ko zodha kA mArga pradarzita kiyA hai| prArambha se hI jaina kAzI ke adhiSThAtA ke rUpa me paMDita jo kA samAja ke sadeza ke pradhAna sampAdaka rahakara apane sagrahaNIya sammAdalie diyA gayA, avadAna svarNa akSaroM meM akita rhegaa| koya lekho me usakI garimA bar3hAI hai| apane chAtroM ko unakA udAra sAmAjika dRSTikoNa aura tarkasammata vicAra unnata padoM para dekhakara Apa pramoda kA anubhava karate the| dhArA unake nirbhIka bhASaNo eva lekhoM meM spaSTa pratidhvanita prAcAryatva ke kAla me Ane uddaNDa chAtro ko uddaNDatA ko hotI hai| pitA ke samAna mahana kara vinayazIla banAyA hai| bhArataaise mahAna sAhitya-sevI, patra-pariNAmI, sAdA jIvana varSIya digambara jaina vidvata pariSada ke Apa do bAra adhyakSa jInevAle, sarala evaM nispRha vyaktitva ke prati hama apanI raha cuke haiM / aura usakA aimA koI adhivezana nahI rahA zraddhAMjali arpita karate hai|' jisame Apa kI upasthiti na rahI ho / AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI ke sAnidhya meM calane vAlI SaTkhaNDAgama zrI premacanda jaina, jainA vAcakampanI kI sabhI vAcanAo meM upasthita rahakara apane gahana pranyo 'zrImAna paMDita jI jaisA nirbhIka baktA samAja ko kI vAcanA ko sarala eva subAhya banAyA hai| milanA atyanta kaThina hai tathA unakI sevAoM kA mUlyA- bhApake nidhana se jaina vidvajjagat ko apUraNIya kSati kana karanA bhI saMbhava nahIM hai / kaThina se kaThina paristhiti kA anubhava karanA par3A hai / maiM eka chAtra ke nAte unake me bhI paMDita jI ke paga vItarAga mArga se nahI ddgmgaae| prati japanI vinamra zraddhAMjali arpita karatA huA unake unakI AtmA ko uttarottara kAla meM saMsAra baMdhana ko lie sukha zAnti kI kAmanA karatA hai|' cheda kara mukti kA lAbha ho aisI hama prArthanA karate haiN|' zrI sAhU azoka jaina, adhyakSa di0 jana-. DA0 nijAmuddIna tIrthakSetra kameTI siddhAMtAcArya pa0 kailAzacandra jI zAstrI ne jaina dharma 'paMDita jI ke viyoga me yaha samAja jJAna ke patha me darzana para vipula sAhitya kI racanA kara nayI dharma jyoti anAtha jaisI ho gaI hai unhona apane jIvana meM samAja ko logoM ke antaHkaraNa me jalAI, eka nayI dRSTi pradAna kI, bo diyA hai| use kucha zabdo me likhA nahI jA sktaa| nayI preraNA dii| vaha jaina dharma darzana ke prakANDa vidvAn paM. jI vAstava meM sarasvatI ke varad putra the| unhe merI the| unakI vidvatA ko bar3A sammAna prApta thaa| vaha hAdika zraddhAMjali / '
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ba,parva 40 ki04 zrI ratanalAla gaMgavAla- . , sahI dizA kI ora unmuna karane meM paM0 kailAzacandra jI ____ 'paMDita jI digambara jaina samAja ke eka aise stambha the kI sUjhabUjha bahuta hI prazasana mAnI jaaegii| jinhone apane jJAna se isa samAja ko sadaiva Akokita bhArataM ya paramparA ke manIpote. prA: maiM apanI bhAva. kiyA, mAtA jinavANI ke ve gamce, sapana the vikAra bhInI zraddhAMjali apti karatA hai| bhAva se jIvana paryanta ve gama kA mArga darzana karate rhe| darabArI hAla koThiyA, sampAda___maiM paDita jI ke prati apanI zraddhAparNa niya. jali kaise hA mana para ge Aye, zrotA eka Ta hokara unake apita karatA hai aura unake parivAra ke prati hArtika dhArA pravAI bhASA ko manate the| unake aMnA hajArogA maMvedanA / ' nAkhoM hoM, ve pabhAvita kara lete the| ve stra pravaktA zrI DAlacanda jaina, sAMsada --- bhI amA, Na the / aSTAnhikA parva para ve bambaI gaye the| bhAratIya di. jaina mamAja ke viyoga meM Aja eka nihAne Amma-tattva para ai. pravacana kiyA ki vyAkula hai| merI hArdika niyaajl|' __- zrIna patra : gdha ho gae / zAstra pravAna ke bAda eka dhonA unake pAma (huMne aura bole ki paDi / jI! kApa ko to zrI sAha zreyAMsaprasAda jaina-- Atma- sAkAra ho gayA hogaa|' pAData jI ne batanAyA digambara jaina papiratI kI paramparA meM pa0 kalAmacadra vikoThiyA jI kA kyA uttara detA?' Atma-tattva jI aime mumerU mANikya the, jA mamyaka jJAna, gamyaka rzana para bolanA alaga cIja hai aura eka sAkSA kAra honA aura samyaka cArita ke pratIka ke saMpa meM yuga-yugA. naro alA cIja hai / Atma-sAkSAtkAra ke pUrNa sayama, taka eka jIvanta tIrtha ke rupa meM smaraNIya rhege| ukI indriya nigra , manonirodha aura tapazcaryA Adi Avazyaka vItarAga, dharma dazana sAhitya eva tIrtha me zraddhA asAr3ha haiM / paNDita jI ne yaha sasmaraNa jyo-, -tyoM sunaayaa| aura avicala thii| paNDita jI ne apane gambhIra cimana, vAstava meM ve prabhAvakA vaktA the| lekhana, mApAdana, pravacana adhyApana aura mamthA nirmANa va hama zivya samudAya kI aura se unhe . dvA-sunana saMcAlana Adi vaniyA meM saca lekara mAmAjika thA gapita karate hai| unakI AtmA ko shaashv| zAnta-lAbha AdhyAtmika pravRttiyo me viziSTa sahayoga dekara mamANa me kI kAmanA karate hai evaM parivAra ke prati hAki sa . sthAyI kIrtimAna sthApita kiyaa| samAja ko samaya para vedanA prakaTa karate hai|'--(sklit) (pR. 5 kA zeSAMza) ___ yaha bhI sacane kI bAta hai ki pasti jI jaisI tyAga ke sthAna para sagraha meM aura tA ke sthAna para jatA dhArmikatA, nikitA, ni:svArthalA kitanoM me hai aura. ke hita ke nAma para, cintAo meM tapa rahe hai / ai| me kaise kitano me dharma ke prati vaise samarpaNa ke bhAva hai jaise ume aura kinase pUrA ho sakegA, paNDita jI kA miA ? the ? paNDita jI dharma ke sahI vivevana karane me kabhI ke hamArA vizvAsa hai paNDita jI kA mizana hI pUrA nahIM-kaha diyA sau bAra unase jo hamAre dila me hai|' hogA jaba paNDita niHsvArthI hoge, dhArmika jA paNDitoM aise paNDita jI ko hamAre zata-zata nm|| . . kI sukha suvidhA ke dhyAna rakha unheM mAna dege aura tyAgI dekhanA yaha bhI hogA ki bhaviSya me "kitane navIra- muni Adi sAmAjika-pravRttiyo se dUra-pa. AtmapaNDita apane ko paNDita jI ke rUpa meM DhAla pAeMga? aa|| sAdhanA me lage rheg| hama apane mntvy| ina 'doM ke to nahIM ki kevala AjIvikA ko dauDa-dhupa vAla. paNita sAtha pUrA karate haiM ki hama saba paNDi / jI ke bAdarza paNDita jI kI paNDita-pa.mparA ko jIvita rakhane meM samartha mArga para ca aura jo kucha kareM-- sammaka. ma ke ze sakege ! aura yaha bhI AzA hI ki kevala netA-TAi lie kreN| kAra sevA mandira parivAra aura DA0 uti loga paNDito kI kadra kara sakege--sabhI apane-apane svArA prasAda Adi sampAdaka maNDala (akAnta) 5.NDatajI ke prati me lage hai| Aja to kaI muniyoM kA yaha hAla hai ki sAdara zraddhAvata haiN|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilAlekhoM ke sarvAMgapUrNa starIya prakAzana kI AvazyakatA 0 DA. jyoti prasAda jaina "zilAlekha" zabda kA sAmAnya artha hai kisI zilA pallava, kadamba, cAlukya, rASTrakaTa, cola, hoyasala Adi yA pASANakhaMDa para aMkita athavA utkIrNa abhilekha / kintu aneka rAjyavazoM ke itihAsa ke pradhAna sAdhana unake zilAisakA upayoga aba vyApaka arthoM meM hotA hai aura isake lekha hI hai / gata do-ar3hAI hajAra varSoM ke jaina itihAsa ke antargata ve samasta purAtana abhilekha jo kisI sthAna ke punanirmANa meM bhI jaina zilAlekhoM se hI kalpanAtIta sahA. aitihAsika bhavanoM, devAlayoM, staMbhoM, smArakoM, mUrtiyoM, yatA milI hai, unase naI pradezoM ke, vizeSakara karNATaka kalAkRtiyo, zilApaTroM Adi para utkIrNa yA akita pAye Adi dAkSiNAtya dezoM ke rAjanaitika itihAsa para bhI jAte hai, sammilita hai| prAkRtika yA utkhanita guphAoM abhUtapUrva prakAza par3A hai| athavA guhAmaMdiroM, tIrthasthAnoM Adi meM prApta zilAMkita 16vI zatAbdI I. ke pUrvAvaM me hI azoka maurya ke lekha tathA pASANa ke atirikta vibhinna dhAtuoM se nirmita zilAlekha evaM stambhalekha prakAza me jAge the aura sTaraliMga mUrtiyAM, yantroM, Adi para akita lekha, aura dAnazAsanoM ne gvArakhela kA hAthI guphA zi0 le0 khoja nikAlA thA / ke rUpa meM likhAye gaye tAmrapatro. yA aise hI anya zAsanA- tadanantara bhAratIya purAtAtvika sarvekSaNa ke janarala kaniMghama dezo Adi se yukta lekha bhI isI koTi meM Ate hai| Adi ne unhe yatra-tatra prApta aneka zilAlekho kA pari___itihAsa ke sAdhanasrotoM me zilAlekhIya sAmagrI kA caya diyA, smitha, laIga aura phuharara ne mathurA va Asabharvopari mahatva nivivAda hai / zilAlekha meM jina vyaktiyoM pAsa ke 0i le prakAzita kige, luisarAisa ne maisUra eva ghaTanAyo evaM tathyoM Adi kA ullekha hotA hai, ve usake kurga kA itihAsa vahA~ prApta zi. lekhoM ke AdhAra se akita karAye jAne ke samaya, tathA kabhI-kabhI kucha pUrvavartI likhA, Ara0 narasiMhAcAri ne zravaNa-velagola meM prApta samaga se sambaddha vAstavika hote haiM, ataeva prAyaH asaMdigdha zi0 lekho ko (papI. karNA0, bhA02 meM) prakAzita kara rUpa se prAmANika hote hai| isake atirikta, zilAlekha diyA / kintu usake pUrva hI, phraoNmIsI vidvAna DA. e. bahudhA mair3o-sahasroM varSa paryanta apane mUlarUpa meM prAyaH giranATa ne 1908 I0 meM apane nibandha "ripardoyara DI yathAvata bane rahate haiN| bhAratavarSa meM sAhitya sRjana to aipIgrephI jainA" me usa samaya taka jJAta samasta jaina zi0 vibhinna bhApAo me vividha, vipula eva uccakoTi kA lekho ko prakAzita karA diyA thA, jisakA sArAMza hotA rahA, kintu usame aitihAsika vidhA upekSita rahI- kAlAntara meM hindI meM jaina siddhAMta bhAskara (ArA) meM kramabaddha vyavasthita zuddha itihAsalekhana kI yahA~ prAyaH pravRtti bhI prakAzita huA / isa prakAra, vartamAna zatI ke prAraMbha hI nahIM rhii| ata. yadi zilAlekhIya sAmagrI pracura mAtrA se pUrva hI jJAta eva upalabdha zi0 le0 para vidvattApUrNa meM upalabdha na rahI hotI, to aneka yugo aneka pradezoM, UhApoha tathA navIna zi0 le0 kI khoja, zodha eva prakArAjyo, rAjA-mahArAjAo, evaM anya viziSTa vyaktiyo zana kI prakriyA drutavega se cala par3I thii| pariNAmasvarUpa, ke itihAsa kA nirmANa hI asaMbhava hotaa| azoka, maurya rAyala eziyATika sosAyaTI ko bambaI tathA baMgAlaaura kaliMga cakravartI khArabela jaise mahAna samrATo ke iti- bihAra-ur3IsA Adi zAkhAo ke jarnaloM, epIgrAphiyA hAma ke mUga evaM ekamAtra AdhAra una narezoM ke zilA- iDikA, epIgrAphiyA karNATikA, kArpasa insakripzanama lekha hI hai| mAtavAhana nareza gautamI putra zAtakIrNa kI iDirama, iDiyana enTIkverI, madrAsa epIgrephokala riporTa, nAnAghATa-prazasti, zaka kSatraca rudradAmana prathama kI jUnAgar3ha- maisUra AkiyolAjikala riporTa, sAutha iNDiyana inma. prazasti, mamrATa samudragupta kI prAga-prazasti aura cAlukya kripzansa, iNDiyana AkiyolAjI Adi kI vibhinna jildo pulakezina dvi0 kI aihola-prazasti ukta narezoM ke vyaktitva me anaginata janAjaina zilAlekha prakAzita hue| jaina eva kRtitva kI eka mAtra evaM samartha paricAyaka hai| gaMga, zvetAmbara paramparA se sambaddha, vizeSakara zatrujaya, pAlI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10, varSa 40, ki0 4 anekAnta tAnA, AbU evaM katipaya anyatra prApta abhilekhoM kA saMgraha dillI se prakAzita hue haiN| caturtha bhAga meM 988 aura sva0 bA0 pUrNa vandra nAhara ne apane "prAcIna jaina lekha paMcama meM 375 abhilekha saMgrahIta hue / ina donoM bhAgoM saMgraha' (3 bhAgoM) meM kiyA, eka anya bRhad sakalana sva0 ke prArambha meM jJAnapITa-graMthamAlA ke pradhAna sampAdaka dvaya, agaracanda nAhaTA ne "bIkAnera lekha saMgraha" ke nAma se vidvadvarya DA. hIrAlAla jaina eva TA0 e0ena0 upAdhye kiyA thA, kucha eka anya bhI choTe moTe magraha prakAzita ke upayogI pradhAna-sagadakIya vaktavya bhI prakAzita hai| hue, aura isa prakAra lagabhaga 3500 zve. jaina zilAlekha isa prakAra jaina zilAlekha ke sagraha ke pA~coM bhAgo me kula prakAzita ho cake hai| milAkara mAdhika 2700 zilAlekha prakAzita ho cuke hai| digambara jaina paramparA ma Adhanika sAhitya hAsika inake atirikta, AhAra ke zi0 le0, devagaDha ke zile0, zodhapoja ke puraskartAo me sva050 nAtha rAma jI premI mainapurI-eTA Adi ke tathA mUrata ke yatra va pratimAlekha kA nAma cirasmaraNIya rhegaa| dA0 giranATa kI pustaka pRthaka-pRthak laghu prakAzano meM prakAzita hue hai| nAhaTA jI se preraNA lekara, apanI paramparA se sambaddha zilAlekho ke ke bIkAnera lekha saMgraha meM bhI aneka digam jaina abhiprakAzana meM unhoMne hI pahala kii| phalasvarUpa, zrI mANika- lekha saMgrahIta hai, aura jaina siddhAta bhAsAra, anekAta, candra digambara jaina grathamAlA samiti, jisake vaha maMtrI the. zodhAka adi patrikAoM meM bhI yatra 17 aka phUTavara ke grAMka-28 ke rUpa me, 1928 I. ma. premI jI ne jaina lekha pragazita hue haiN| ataH adyAvadhi digambara jaina parazilAlekha saMgraha-bhA0 kA prakAzana kiyaa| iga saMgraha kA parA me mAraddha maba milAkara lagabhaga mADhe tIna bAra saMkalana evaM sapAdana unhone pro. hIrAlAla jaina se karAyA, hajAra zi0 le prakAza meM A cuke :: / yadi deza bhara ke jo apanI vizvavidyAlayI zikSA samApta karake kucha hI samasta jinamadiroM meM virAjamAna, vibhinna saMgrahAlayA meM samaya pUrva amarAvatI ve kiMga eDavarDa kAlija meM saMskRta saMrakSita, tathA prAcIna purAtAtvika sthalo eva bhagnAvake adhyApaka niyukta ho gaye the| prophasara mA0 ne baDe zeSoM me yatra-tatra bikharI par3I khADena akhaDita jinaniutsAha eva parizrama se isa bhAga meM zravaNabelagola evaM mAoM ke pAdapITha Adi para akita abhilekhoM kA bhI usake Asa-pAsa ke 500 abhilekho ke malapATho kA / Akalana kiyA jAya to digambara jaina paramparA se sabadhita saMkalana kiyA, bahabhAga leno kA hindI me sakSepamAra yA zilAlekhoM kI saMkhyA daza sahasra se bhI adhika hone kI abhiprAya bhI sAtha-sAtha sUcita kiyA, lagabhaga 150 pRSTha saMbhAvanA hai| kI vidvattApUrNa aitihAsika prastAvanA bhI likhI, anta meM jo zilAlekha, jisa pa me bho prakAzita hai, unase nAmAnukramaNikA bhI dii| isa sagraha kA dUsarA bhAga, usI aneka jaina rAjyavoM, jinadharma ke pazrayadAtA athavA ugake graMthamAlA ke graMthAMka-45 ke rUpa me 1952 I0 meM prakAzita prati sahiSNa gajAoM-mahArAjAoM, gajamahinAo, gajahuA, jisame 302 abhinakha saMgrahIta he| tIsarA bhAga, puruSo, sAmanta-saradAro, mantriyoM aura senApaniyo, dharmagrathAka-46 ke rUpa me 1956 I0 me prakAzita huA, jisame prANa zreSThiyo, sAhityakAroM aura kalAkAro, zrAvakI544 abhilekha saMgrahIta he| ina dono bhAgoM ke sakalaka zrAvikAo, vibhinna munisaMghoM evaM unake prabhAvakSeyoM, pramA. pa.vijayamani zAstrAcArya the, kintu tIgare bhAga ke prArabha vaka AcAryoM, munirAjo evaM AyikAo, aneka tIyoM evaM meM sva. DA0 gulAbacandra caudharI dvAga livita lagabhaga sAMskRtika kendroM, madiro Adi dhArmika nirmANoM, sasthAo paune do sau pRSTha kI vistRta aitihAmika prastAvanA bhI hai| eva pravRttiyoM ke viSaya me prabhUta apayogI evaM roka saMgraha ke caturtha evaM pacama bhAga ke saMgrahakartA evaM mampAdaka jJAtavya prApta hue hai / tathApi yaha jAnakArI bahuta kucha DA. vidyAdhara joharApurakara hai| pratyeka ke prArabha meM sthUla, satahI yA aparyApta hI hai| yaha yuga gabhIra tala. unakI upayogI prastAvanA bhI hai| ye dono bhAga, kramazaH sparzI zodha-khoja aura anusaMdhAna kA hai| usa dRSTi se 1964 aura 1971 I0 me bhAratIya jJAnapITha, kAzI/ prakAzita zilAlekhoM kA jo rUpa evaM vivaraNa prApta haiM
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zilAlekhoM ke sarvAMgapUrNa starIya prakAzana kI AvazyakatA vaha sadoSa evaM aparyApta hai| prApta zilAlekha pAkRta, se hI satoSa kara lene se aba kAma nahIM calatA / gvayaM samkRta, kannaDa, tAmina, telegu Adi vibhinna bhASAo ke hamane uparoktarItyA prakAzita prAya: sabhI jaina zilAlekhoM haiM / lipi bhI kaI prakAra kI prayukta haI hai| kAla aura kA avalokana aneko kA gaMbhIra adhyayana eva mayana bhI kSetra ke bhI agara hai / jina agrejI prakAzano se ve lie kiyA hai, aura anubhava kiyA hai ki ane| bAra unake gae hai unameM ve bahudhA romana lipi me prakAzita hai aura gUDhArthoM, uname antanihita aitihAsika tathyo Adi ko unakA avikala zabdAnuvAda kvacit hI prastuta kiyA gayA samyaka rUpa se samajha lenA kitanA samaya eva zramasAdhya hai, hai / ataeva uparokta jaina zilAlekha-saMgraho meM prakAzita phira bhI mana ko pUrNa satopa nahIM hotaa| isa vizeSajJatA, abhineko ke pATha mukhyatayA ukta agrejI prakAzano para se zodha-khoja eva anusaMdhAna ke yuga me saMdarbha grayo eva lie gae hone ke kAraNa bahudhA sadoSa, truTipUrNa athavA maulika sAdhana-sAmagrI yathA purAbhilekha Adi, kA zuddha, azaddha bhI.--sarvathA eva sarvatra yathAvata bhI nhii| nirdoSa, sarvAMgapUrNa sampAdana-prakAzana atyAvazyaka hai| sagrahA meM aneka zilAlekho kA no mUla pATha bhI nahIM diyA astu, jo zilAlekha Age se prakAzita kiye jAe; gayA hai, kevala mAmAnya paricaya yA sakSipta abhiprAya se cAhe ve uparokta jaina-zilAlekha-sagraha ke SaSThamAdi bhAgoM hI santASa kara liyA gayA hai / sagrahoM ke sa+lako-sampA- ke rUpa meM ho, ayavA ukta saMgraha ke prathama, dvitIya eva dako ko zilAlakhA kA bhASAo, vizeSakara kannaDa, tamila, tatIya bhAga jo aba prAyaH aprApya hA gae haiM, unake punatelegu Adi kA prAya kAI jJAna hA pratIta nahIM hotaa| madraNa-prakAzana ke rUpa meM hoM, athavA kSetra vizeSa yA yugaisa kAraNa unaka dvArA pradatta abhilakho ke paricaya yA vizeSa se sabadhita abhilekho ke svatatra yA sasthAgata prakAmApasAgAda bhI aneka bAra anumAnaparaka, sadASa yA bhrAta zita saMgraha ho, athavA navaprApta ekAko Abhalakha hI ho, ho gae hai| zilAlakhA ke mUla sadarbha bhI anakabAra pratyeka avasthA me (1) zi0 le0 kA prAptirathala, bhASA, sadASa eva apayApta hai| lipi, AkAra-prakAra Adi sakSipta paricaya aura spaSTa vastutaH, jaisA ki jana-zilAlakha sagraha, bhAga-4 ke srota-sadarbha, (2) abhilekha kA yathAgaNava yathAprApta zuddha ra pradhAna sapAda kA DA0 hArAlAla jIva DA0 upAdhya jI pATha, (3) umakA anvayArtha, (4) avikala hindI anuvAda, ne apana saMyukta vaktavya (pR0 7-8) meM svaya svIkAra (5) vizepArtha yA Avazyaka TippaNI Adi, diyA jAnA kiyA hai, "lakhA kA jA bhUlapATha yahA prastuta kiyA gayA atyAvazyaka hai| jisa bhASA meM abhinakha upalabdha hai, hai, vaha sAvadhAnApUvaka to avazya liyA gayA thA, tathApi usake saMpAdaka ko ukta bhASA kA adhikArI vidvAna honA usa anta-pramANa hAna kA dAvA nahIM kiyA jA sktaa| cAhie athavA aise vidvAna ke sahayoga se hI usakA sapAdanakannaDa laMkho kA yahAM jA devanAgarI meM likhA gayA hai anuvAdAdi ka nA Avazyaka hai| kimI praur3ha evaM anubhavI usama mI lipi bhada se azuddhiyAM hA jAnA sabhava hai| itihAsajJa vidvAna tathA purAbhilekha -vizeSajJa kA sahayoga pAga pIcha viziSTa vidvAnoM dvArA pATha va athe saMzodhana bhI apekSita hai| sambandhI lekha likha hI gae hAge / ataeva vizaSa mahatva. yadi jaina zilAlekho ke jo bhI sagraha aba prakAzita pUrNa maulika sthApanAoM ke lie sazAdhakA kA mUla srAtA ho ve uparoktarItyA sapAdita ho to phira unake lie kA bhI avalokana kara lenA cAhie---kannaDa lkh| kA unake adhyetAjI evaM mazodhako ko agrejI prAdi videzI jo sAra hindI meM diyA gayA hai usAka AdhAra mAtra sa bhASAyo ke una prakAzanoM kI khoja me nahI bhaTakanA koI naI kalpanAe nahI karanA cAhie / yathAvata: ya lakha paDegA jo svayaM sarvathA nirdoSa yA pUrNa mI nahI hai| yaha saMgraha sAmAnya jijJAsuo ke lie to paryApta hai, kintu samaya kI mahatI AvazyakatA he aura usase jaina itihAsa vizeSa sAdhako ke lie to ye mala sAmagrI kI ora dignirdeza mAtra hI karate hai|" ke samyak punarnirmANa meM apUrva sahAyatA milagI / "kucha na hone kI apekSA kucha to huA" mAtra itane -cArabAga, lakhanaU
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastradhArI bhaTTAraka kaba se hue zrI ratanalAla kaTAriyA 'bhaTTAraka' zabda pUjyArtha meM prayukta hotA hai (rAjA jinameM prabhAcandra kA hAla isa prakAra diyA hai :--"zrI bhaTTArako deva:-pramara koSa) saskRta koSoM me rAjA, bhaTTA- prabhAcandra bahuta se ziSyoM ke sAtha pATaNa khaMbhAta dhArA devaraka aura deva ye 3 zabda pUjya artha meM bhI batAe haiM yathA- giri Adi meM vihAra karate hue mithyAmatoM kA khaDana A0 zrI sUryasAyara jI mahArAja, bhaTTAkalaka, samantabhadra karate hue yoginIpura (dillI) me aaye| vahAM bhavya jIvoM deva / pahile sabhI nagna digambara sAdhu isI artha meM bhaTTAraka ne unheM mahotsava ke sAtha ratnakIti ke paTra para baitthaayaa| bhI kahalAte the kintu vanavAsa chor3akara jaba 8-10vI vahAM unhoMne vidyA se vAdiyo ke mata kAbhajana karake mahamada zatAbdI se caityavAsa-nagaravAsa prArambha huA aura di0 zAha ke mana ko rajAyamAna kiyaa|" sAdhU bhI maThAdhIza hue to yaha pUjya zabda bhI badanAma yahAM mahamada zAha ko khuza karane kI bAta likhI hai ho gyaa| bhraSTAcAra, anAcAra, zithilAcAra se aise hI isase usa kiMvadantI kA saMketa milatA hai jisameM kahA aneka ucca zabda hIna bana gaye hai| jaise-"pAkhaDI" jAtA hai ki-bAdazAha ne bhaTTAraka se yaha vinatI kI thI (pApaM khaNDa yati, pAkhaNDAH sarvaliginaH) pApa kA khaNDana ki hamArI begame bhI ApakA darzana karane ko bar3I utsuka karane vAle saba saMpradAya ke sAdhuo ko kahA jAtA thA haiN| ata: Apa unhe darzana dene ko vastra dhAraNa kara le / kintu bAda meM yaha mAyAdhI dhUrta artha me ho gyaa| isI isa prArthanA para bhaTTAraka jI ne vastra dhAraNa prArambha kiyA prakAra ke kucha zabda nimnAMkita haiM (ati paricaya se bhI thaa| avajJA (vyaga) ho jAtA hai) 1. buddh-buddh| 2. nagna, vastra dhAraNa kI prathA ina prabhAcandra ne calAI aisA nAgA / 3. cArvAka (cAruvAkcAlAka / muMDI moddyaa| 'jana sandeza' zodhAMka 26 navambara man 64 ke aka me pR0 5. luMcaka (lauca karane vAlA) luccaa| 6. maskari pUraNa= 358 para likhA hai| "buddhivilAsa" pRSTha 84 se 88 taka maskarA / 7. dhravapada (dhra pada) dhurapaTa / 8. karmahIna (siddha) maiM bhI isa sambandha kA varNana hai| vahAM phiroja zAha ke karamahIna (abhaagaa)| 6. niHkama (siddh)-nikmmaa| vakta meM prabhA candra ne vastra dhAraNa (lagoTa dhAraNa) kiyA 10. mahattara-mahatara (bhNgii)| 11. bhadra bhaddA, bhaddara / likhA hai| 12. hajarata, ustAda, gurU, dAdA-caMTa / 13. rAmAyaNa= 'bAhubalI carita' ke ukta padyoM me jo mahamada zAha kA rAmANa (visvaad)| 14. mahAbhArata yuddha / 15. vaktA nAma likhA hai usakI jagaha 'jainagrantha prazasti sagraha' bhAga bktaa| 16. hindI (anuvAda) karanA=niMdA krnaa| 2 pRSTha 33 meM "mahamUda" pATha hai| 17. mahAjana mahAjinda / 18. rAga (prema) rahasya / nagna bhAratavarSa kA itihAsa' (pAThya pustaka) me nAsirubhaTrArakoM ne vastra kaba kaise dhAraNa kiyA? nIce isa para hIna mahamUda (dillI ke bAdazAha) kA rAjyakAla san vicAra vyakta hai: 1246 se 1266 yAni vikrama saM0 1303 se 1323 bhaTTAraka pacanandi ke guru bhaTTAraka prabhAcandra jI kA taka kA batAyA hai / yahI samaya prabhAcandra ke paTTa kA par3atA paTTakAla "bhaTTAraka saMpradAya" pustaka ke pRSTha 61 para vikrama hai| isase yahI siddha hotA hai ki prabhAcandra ne jisa bAdasaM0 1310 se 1304 taka kA likhA hai aura vahI bAhu zAha ke mana ko raMjita kiyA thA vaha bAdazAha nAsiruddIna balI carita (dhanapAlakRta apabhraMsa) ke kucha padya uddhRta hai mahamUda thaa| usane sAdA jIvana bitAyA thaa| 'bhaTTAraka
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bastradhArI mahAraka kaba se hue saMpradAya' pu014 meM bhI isI bAdazAhaM kA ullekha hai| uttara :-aisA nahI hai, doSa lagAnA kisI bhI bhAva vastra dhAraNa kI zurumAta prabhAcandra ne phirojazAha ke liMgI kA svarUpa yA lakSaNa nahI hai| abuddhi pUrvaka laganA vakta meM kI hai jaisA ki buddhi vilAsa meM likhA hai| yaha aura bAta hai aura buddhi pUrvaka calAkara doSa lagAnA anya phirojazAha jalAluddIna khilajI ho sakatA hai| jimakA bAta hai| anicAra-doSa lagane para unakA patikramaNa, AlorAjya kAla 'bhAratavarSa kA itihAsa' meM vikrama saM0 1347 canA, prAyagnitAdi kiyA jAtA hai tAki galatI kI se 1353 taka batAyA hai| phirojazAha tugalaka to vaha punAvRtti na ho| kintu jo sadA jAna-bUjhakara doSa lagAtA nahI ho sakatA kyoMki tugalaka kA rAjyakAla vikrama sa0 hai aura unhe upekSagIya mantavya mAnatA hai yahAM taka ki 1408 se 1445 taka kA hai| (san 1351 se 15 dekho doganI do| hI nahI mAnatA, unheM svarUpa aura jAyaja bhaTTanaraka saMpradAya pR. 14 TippaNa naM. 36) / gaannaa| vaha jaina sAdhu nahI ho sakatA / Aja prAyaH yaho prazna :-vasanta koti pahale aitihAsika bhaTTAraka ho rhaa| dhAnako kA bAma sAdhuryoM kA saMyama palAnA pratIta hote hai inheM vanavAsI aura zera dvArA namastuta kahA hai ki mAna nahI saccA muzibhakta hai jo sabase bar3A kahA hai| zrutasAgara sUri ke anumAra ye hI muniyoM ke vastra lAne kI dhu / ma, caturAI ke sAtha sAdhuo kA sayama vigA. dhAraNa ke pravartaka the| yaha prathA inhona moDalagar3ha me A hai| jo makA virodha karate hai unhe muni-niMdaka kahA Arambha kI thii| inakI jAti bagheravAla thii| vikrama sa0 nAnA hai| saMgAra bhI baDA vicitra hai / mAdhu bhI mIThe jahara 1264 ko ye paTrArUr3ha hue the (dekho "bhAraka sapradAya" ko hI pacAta / na yo goca pAte hai ki hama apanA pR.63) taba bhaTTAraka pramAcandra (vikrama sa0 1347 se hI ahina nahI kara rahe hai kintu jina-mArga-paramparAgakA 1353) dvArA vastradhAraNa kA prArambha kaise batAyA jAtA vidhAta kara rahe hai| zrAvaka bhI yaha nahI socate ki sAdhuo ne eka taraha se unake hI bharose ghara-bAra chor3a uttara-paTa prAbhUta TIkA pR. 21 me zrutasAgara ne mahAvana agAkAra kiyA hai-dIkSA grahaNa kI hai taba hama apavAda veSa ke rUpa meM likhA hai ki kAlakAla ma bacchAdi mithyAmoha va unakA sayama ghAnakara unake sAtha vizvAsaloga nagna rUpa dekha muniyo para upadrava karate hai ata: gata ghAta to nahIM kara hai ? isI kA pariNAma hai ki Aja kIti ne yaha upadeza diyA ki-"caryAdi ke samaya caTAI pavitra sAdhu sarayA malina dUSita naSTa bhraSTa mAlocya Adi ke dvArA zarIra ko DhaMka le, caryA ke bAda umachAI gauravahIna ho rahI hai| Aja kisI ko isakA antastApa de|" zrutasAgarasUri ne apavAda veSa ko mithyAtya banAyA nahIM dikhtaa| hai| pahile caTAI TATa Adi kA hI prayoga huA thA vaha nagna digambaratva sirpha kundakunda kI paramparA nahI hai bhI kucha kAla vizeSa ke lie, sadA vastra dhAraNa (sUtI) kintu jaina paramparA hai jaina hI nahI sArI prakRti aura kA pracalana nahI huA thaa| yaha prabhAcandra ke vakta se ho rAmAra isI mudrA (nagna digambararava) se Akata hai cAhe prArambha huA hai| yaha vizeSatA hai| paNa ho pakSI ho bhanmajAta manuSya ho ajIva taka ho sabhI vasanta kIti vyAghrAti sevitaH shiilsaagrH|| "bhaTTA- jagata janandra mudrA se hI akita hai| koI bhI vastrAlaMkAra raka saMpradAya" pR0 86 ke isa paloka kA jo pR0 63 meM se mukta paMdA nahI hotaa| "zera dvArA namaskRta" barSa kiyA hai vaha sahI sagata pratIta sarva pazyata vAdinI jagadida jainendra mudrAMkita // nahIM hotA / usakA artha "bagheravAla" honA caahie| "nolazAstra" (umAsvAmIkRta) jaino kA bAibala prazna :-pulAka bakuza kuzIla ko bhAvaliMgI sAdhu sarvamAnya grantha hai, di00 dono ise mAnate haiN| bahuta se mAnA hai aura mUlAdi guNoM meM doSa lagAnA inakA svarUpa bhAI socate hai ki isame kahI bhI nagnatva kA prarUpaNa mAmA hai taba vastra dhAraNa kara liyA vaha bhI paristhiti nahIM hai kintu yaha mocanA unakA bhUla bharA hai| kyoMki vaza kAladoSa se to kyA hAni hai? isake adhyAya 6 sUtra meM "zItoSNavazamazakanAramya..."
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14, varSa 40, ki04 rUpa meM 22 pariSaha batAye haiN| sUtra 8 "mArgAcyavana nirja- nagara dillI meM pAnasAha phiroja zAha paThANa kI meM rArtha pariSoDhavyAH parISahAH" meM mArga se vyuta na hone ke pratiSThA haI savA karor3a rupaye lAge / eka bAra pAtasAha lie aura karma nirjarA ke lie ina 22 parISahoM ko sahana phirojazAha ne hinduoM ke viruddha musalamAnoM kI zikAyata karanA batAyA hai| isa prakAra pariSaha sAdhu jIvana kI para sipAhI bheje taba bhaTrAraka jI kI pAlakI binA kahAroM nIva hai binA nagna pariSaha dhAraNa kiye vaha jinamArga se ke calakara AI aura sipAhiyoM ke hAtha yoM ke yoM raha cyuta mAnA gayA hai| jahA~ mUla me hI nagnatva kA prarUpaNa gae, muha bAMke ho gaye, jubAna banda ho gii| bAdazAha kiyA gayA ho vahA~ usakA abhAva batAnA ajJAna hai| ne sunI to Akara hAtha bAMdha kara bhaTTAraka jI ke caraNoM me mAghaoM ke lie sava paroSahoM kA sahana karanA Avazyaka girA aura bonA-merA kasUra mApha kro| batAmA hai| binA nagnatva ke zAtoSNa dazamazaka (sardI, phira begamoM ne bAdazAha se kahI-aise auliyA(saMta) garmI, hAMsa-macchara kI) pariSaha bhI sambhava nahI ataH nagnatva ke darzana hamako bhI kraavo| bAdazAha ne bhaTTAraka jI se prAthamika aura Avazyaka hai| tRNa sparza, mala, zayyAdi arja karI ki--begameM dIdAra karanA cAhatI haiM / yaha vakta pariSaha bhI nagnatva meM hI pUrNa phalita hotI hai / ata nagnatva nagana rahane kA nahIM, Apa dUsare khudA ho so eka lagoTa kA lopa karanA jainadharma kA ho lopa karanA hai| di0 zve. to lagAnA hI cAhiye / bhaTTAraka jI kI svIkRti pA ke bheda ko miTA kara zvetAmbara vikRta mArga ko hI puSTa bAdazAha ne lAla lagoTa karAI phira siMdUriyA vastra bhI karanA hai ata: jaina sAdhu kA vastra dhAraNa karanA jinasAsana / bhaTTAraka jI ne grahaNa kiyA saM0 1310 se yaha vastra rakhane kA dUSaNa hai aparAdha hai kisI bhI sthiti meM yogya nhiiN| kI prathA zurU huii|" ajano me bhI nagnatva ko parama hama kA rUpa mAnA hai| jaina nirgrantha ke lie vastra dhAraNa karanA nindya hai doSAspada Note- itihAsa meM isa phirojazAha (jalAluddIna hai apane pada aura nAma ke viruddha hai| saMsAra ke saba dharmoM khilajI) kA samaya vi0 sa0 1347 se 1353 hai| anaH se jaina ko alaga pahacAna nagnatva hI karAtA hai| aise 1310 saMvat ke sAtha isakI saMgati nahI baitthtii| sa0 jagat ke bhUSaNa nagnatva ke lie anantazaH bandana ! 1310 bhaTTAraka prabhAcandra kA paTTa para baiThane kA hai| isa ghaTanA ke samaya kA ThIka se nizcaya na hone ke kAraNa vahI "vIravANI" pR0 214 (18 jUna 88 aka) me "eka sa0 1310 likha diyA gayA ho| itihAsajJoM ko ThIka aitihAsika guTa kA'' (vi0 sa0 1985 ma likhita) nibadha nirNaya karanA caahiye| phirojazAha kA samaya 1310 me batAyA hai ki nahIM hai| "savat 1310 meM bhaTTAraka prabhAcandra jI ke samaya meM -kekar3I (ajamera) 305404 jo siddhAnta jJAna AtmA aura para ke kalyANa kA sAdhaka thA Aja use logoM ne AjIvikA kA sAdhana banA rakhA hai| jisa siddhAnta ke jJAna se hama karma kalaMka ko prakSAlana karane ke adhikArI the| Aja usake dvArA dhanika varga kA stavana kiyA jAtA hai yaha siddhAnta kA doSa nahIM, hamAre moha kI balavattA hai -varNI-vANI I pR0 183
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI prApti ke anivArya-kAraNa zrI munnA lAla jaina, 'prabhAkara' anAdi kAla se jIva ke sAtha darzana moha (midhyAtva) 'ta.dRzI jAyate budiLavapAyazcatAdRzA / lagA huA hai| jisake kAraNa yaha jIva saMsAra kI 84 sahAyAstAdRzAH santi yAdRzI bhavitavyatA // ' lAkha yoniyoM meM bhaTaka rahA hai / aura duHkha saha rahA hai| jisa jIva kI jaisI honahAra hotI hai| usakI vaisI sukhI hone ke upAya bhI karatA hai, parantu siddhi nahIM hotI " hI buddhi ho jAtI hai prayatna bhI usI prakAra kA karane kyoMki sukhI hone ke sacce upAya kA isako patA nahIM hai| vaha saccA upAya samyagdarzana kI prApti haiN| usake binA lagatA hai aura use sahAyaka (nimatta bhI) usI prakAra ke mila jAte hai| (bhavitavyatA kI vyutpatti) bhavitu yogya aneka upAya karane para bhI du.khoM se chuTakArA nahIM pAtA jaise ki paM0 pravara pa0 daulata rAma jI ne 'chaha DhAlA' meM bhavitavyam tasya bhAvA: bhavitavyatA jo hone yogya ho use bhavitavya kahate haiM aura usakA bhAva bhavitavyatA hai| kahA hai, "munivrata dhAra anantavAra grIvaka upajAyo, hamArI dRSTi se isalie samyagdarzana kI prApti kevala 4 nija Atama jJAna binA sukha leza na paayo| tAte jina puruSArtha se mAnanA AgamAnukUla nahI baiThanA / kyoMki vara kathita tatva abhyAsa karIje, sazaya vibhrama moha tyAga samyagdarzana rUpI kArya kI siddhI meM pAMca samavAya niyamataH Apo lakha liije|" tathA maMgata rAya jI ne bAraha bhAvanA hote haiM / upAdAna (padArtha kI kArya kA hone kI yogyatA meM kahA hai, 'vItarAga sarvajJa doSa bina, zrI jina kI vANI arthAta (svabhAra) puruSArtha, kAla, niyati aura nimina ina sapta tatva kA varNana jA meM, so sabako sukha dAnI / / bAra pAMca kAraNoM ko sUcita karate hue vanArasI dAsa jI nATaka bAra inakA citavana kara zraddhA ura dhrnaa| maMgata isI samaya sAra meM kahate haiN| jatana se bhava sAgara taranA // ' tathA isI samyagdarzana ko mokSa prApti kI prathama sIr3hI bhI kahA hai isake binA 'pada subhAva pUrava udaya, niha, udyamakAla zAstroM kA bahuta jJAna tathA kriyAe bhI. samyakapane ko pakSapAta mithyAnapatha saravagI zivacAla / / prApta nahI hotI, 'mokSa mahala kI prathama sor3hI yA bina isakA Azaya itanA hai ki kisI eka kAraNa mAtra jJAna caritrA, samyakatA na lahe so dhAro bhavya pavitrA' se samyagdarzana rUpI kArya kI siddhi mAnanA ekAntavAda isa samgagdarzana kI prApti ke viSaya me 50 pravara pa0 hogaa| gomadRsAra karmakANDa gAthA 879 se 883 me bhI ToDaramala jI ne kahA hai, 'bhalA honahAra hai tAte jisa pA~ca prakAra ke ekAntavAdiyoM kA kathana AtA hai| usakA jIva ke aisA vicAra Aye hai ki maiM kauna hU~ merA kahA Azaya bhI yahI hai ki jo inameM se kisI eka se kArya kI svarUpa hai| yaha caritra kaise bana rahA hai ? mujhe ina bAtana siddhi mAnatA hai vaha mithyA mAnyatA aura jo ina pAMcoM kA ThIka karanA aisA vicArate ati prItikara zAstra adhya- ke samavAya ko svIkAra kara unase kArya siddhi mAnatA hai yana karane ko udyamavata hotA hai, sapta tatvo ke svarUpa ko usakI mAnyatA saccI hai| aba rahI mithyAta ke kAla kI jAnakara unakA vicAra karatA hai| jo samyagdarzana kI bAta / so vaha anAdi anata aura anAdi sAMta do bhAgo prApti kA saccA upAya hai|' pRSTha 25, aba samyagdarzana meM vibhakta hai kyoMki sarvatra anata (jisakA kabhI anta nahI kaba prApta hotA hai| usake liye aSTasahasrI pR0 257 hotA) mAneMge to mithyAt kA kabhI anta nahIM hogA, meM bhaTTAkalaMka deva ne kahA hai-- jabaki anaMte bhavya mithyA dRSTiyoM ne mithyAta kA nAza
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 barSa 40, ki04 anekAnta karake nirvANa prApta kiyA hai| ke anusAra ho jAtI hai| ye saMsAra meM dekhane meM bhI mAtA mo0 mA0 pr0| 80 para kahA hai hai ki koI bhI mAtA-pitA apanI sastAna ko DoTe mArga 'kaSAya upazamane te dukha dUri Dhoya nAya sukhI hopa para nahIM lagAnA cAhate aura acche mArga para calAne kA parantu inakI siddhi inake kiye gAyana ke AdhIna nAhI, pUrA prayatna bhI karate hai parantu bahutoM kI santAna jinakI bhavitavya ke AdhIna hai / jAta aneka upAya karate dekhiye __honahAra burI hai-unako apane mAtA-pitA kI acchI ara siddhi na ho hai / vahari upAya bananA bhI apane adhIna zikSA acchI nahIM lgtii| khoTI saMgati vAloM kI bAteM nAhiM / bhavitavya ke adhIna hai / jAte aneka upAya karanA acchI lagatI hai aura khoTe mArga para calane lagate haiN| aise vicAra aura eka bhI upAya na hotA dekhiye hai| vahari aneko dRSTAnta dekhane meM Ate haiN| kAkatAlIyanyAya kari bhavitavya aisA hI ho| jaisA apakA prayojana hoya tamA hI upAya hoya ara jAte kArya kI siddhi chahaDhAlA kI pahalI DhAla meM bhI kahA hai-"tahateM mI hoya jaay|' caya thAvara tanaghare, yo parivartana pUre kre|' arthAta mithyAtva ke kAla meM pAMca parAvartanoM ko aneka bAra pUre isaliye samyakta kI prApti me pAnAhI samavAya ko kara lete hai| isakA yaha abhiprAya hai ki isa jIva kA mAnanA pdd'egaa| yadi iname se eka bhI samavAya kA anAva / jyAdA samaya eka indriya meM hI vyatIta hotA hai kyoMki hogA to bAkI cAroM samavAya bhI na hoMge isalie kale vahAM pAMcoM parAvartano kA kAla ananta nahIM hAM bahuta hai puruSArtha se hI samyagdarzana kI prapti mAnanA AgamA kala aura jaba mithyAtva kA kAla alpa samaya raha jAtA hai nahI hai| isake atirikta samyagdarzana se pahale pAca to use ardhadagana parAvartana kahate haiN| aura tabhI vaha labdhiyoM kA honA ati Avazyaka hai unake binA bhI apane ko tathA sasAra ko samajhane kA prayatna karatA hai taba samyaktva nahI hotA / inameM bhI cAra labdhiyA~, kSayopazama, vya ko mamyakatA kI prApti hotI hai| kahA bhI haivizuddhi, dezanA tathA prAyoga tI ane kA vArasamaya tayA / 'tatpati prIticirtana yena vArtApi hi ataa| nizcitaM saH abhavyo ke bhI ho jAtI hai) vA bhI mampadazaM / hAne kA bhavedbhayo bhAvinirvANa bhAjanam' (padmanandi paMca vizatikA niyama nahI hai| hA~ pAMcavI karaNa bdhi ke hone para (ekatvazIrtava : 23) isase yaha mAlUma hotA hai ki jo samyagdarzana ke prApta hone kA niyama avazya hai isake liye bhavya hai, usake mithyAtva kA kAla ananta nahIM hai kyoki bhI pa0 ToDaramala jI ne kahA hai-- mithyA dRSTi hI mithyAtva kA nAza karake samyaktva ko jAkai pUrva kahI cyAri ladhi to bhaI hoya, prApta karatA hai| aba rahI yaha bAta ki samyaktva kI ara aMtarmuhurta pIche jAkai samyakta honA hoya / prApti kaise hotI hai ? usake lie kahA haitisahI jIva ke karaNa labdhi ho hai mo isa kAraNa 'tAta jinatara kathita tattva abhyAsa karIje, mandhi vAlA ke buddhi pUrvaka to itanA hI udyama hI hai.- sazaya, vibhrama, moha tyAga Apo lakhi liije|' jisa tatva vicAra viSa upayoga napa hoya lagAve / tattva abhyAsa ke lie pahile Agama ke dvArA sAto (mo0 mA0 10 peja 386) tattvo ke artha ko samajhanA, phira usakA bAra-bAra cintaisa karaNa labdhi kI prApti umI jIva ko hotI hai| vana karanA zreyakara hai| sAre Arambha aura kaSAya bhAvoM se jisako antarmuharta meM samyagdarzana honA hotA hai| isake upayoga ko haTAkara tattva vicAra meM lagAnA caahie| liye kahA hai-"jaisI jasa bhavitavyA taisI mile shaay| kyoki tattva vicAra karane kA aura darzana mohanIya kI Apu na pAve tAhi para tAhi tahA~ le jaay|' isakA artha--- sthiti kama hone kA nimitta-naimittika sambandha hai arthAta apanA basa honahAra para nahIM calatA kintu buddhi honahAra jaba yaha tatva abhyAsa meM upayoga ko lagAtA hai taba darzana
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kI prApti ke anivArya kAraNa 17 moha ghaTate-ghaTate upazama avasthA ko prApta ho jAtA hai| vicAra puruSArtha hai| tattva vicAra karanA isa jIva kA samyagdarzana kI prApti kA yahI saccA upAya hai| jaba yaha apanA kArya hai isalie AcAryoM ne puruSArya karane kA upajIva isa upAya ko karatA hai to pAMcoM samavAya hote haiN| deza diyA hai jisase yaha jIva AlasI na ho jAya / vahAM *oI kisI ke AdhIna nahIM hai| kyoMki jisa kArya (samyag- bhI paMca samavAya ke niSedha se tAtparya nahIM hai / tAtparya mAtra na) kA jisa samaya puruSArtha karatA hai vo samaya hI usa itanA hai ki hama apane upayoga ko jitanI zakti saMsAra kArya kI siddhi kAlalabdhi hai aura jisakA vicAra kAryoM meM lagAte haiM, utanI zakti tattva vicAra karane meM karatA hai vaha nimitta, usakA phala honahAra (bhavitavyatA) lagAeM / aura jIva kI samyagdarzana ke rUpa hone kI yogyatA upAdAna eka dRSTAnta marIci kA dekhie, marIci bhagavAna isalie akele puruSArtha ke AdhIna samyaktva kI prApti AdinAtha kA potA thA aura jaba vaha bhagavAna ke samomAnanA ThIka nahI / ToDaramala jI ne bhI mithyAta kA kAla zaraNa meM baiThA thA taba usako batAyA ki vaha Age calakara ananta na mAnakara (mokSamArga prakAzaka pR0 376 para kahA mahAvIra nAma kA antima tIrthakara hogaa| kyoMki usake hai ki-'yAkA udyama to tattvavicAra kA karane mAtra hI tIrthakara hone meM usa samaya bahata kAra hai|' isakA Aya vahAM anya samavAyo kA nivedha karanA abhI acchI nahIM thii| usako bahuta kAla taka saMsAra meM nahIM hai aura jahAM tattva upadeza bhI nahI hai vahAM (naraka meM) kaI bhava dhAraNa karane the, isase bhagavAna kI vANI sunane bhI pUrva upadeza ke saMskAra hote hai, vahA bhI tattva vicAra para bhI usakI buddhi svacchada hone kI ho gaI aura jaba karane se darzanamoha kI sthiti ghaTakara ata: koTAkoTi usakA saMsAra nikaTa A gayA arthAt usakI honahAra pramANa raha jAtI hai aura vaha mithyAta avasthA meM hI ghaTate acchI A gaI to siMha kI paryAya meM bhI usakI buddhi ghaTate upazama avasthA ko prApta ho jAtI hai aura samya saMyama dhAraNa karane kI ho gii| ina sabhI se siddha hotA ktva kI prApti ho jAtI hai / isake sambandha me 10 jI ne hai ki upAya karane kI buddhi bhI bhavitavya ke AdhIna hai| yahAM taka kaha diyA hai ki----'kaSAya upazamane te duHkha dUra kAtikeyAnaprekSA meM bhI kahA haihoya jAya so inakI siddhi inake kiye upAyana ke AdhIna 'jaM jassa jamhi dese jeraNa vihANeNa jamhi kAlamhi / nahIM bhavitavya ke AdhIna hai| jAte aneka upAya karanA ta tassa tamhi dese teNa vihANeNa tamhi kAlamhi // vicAra aura eka bhI upAya hotA na dekhiye hai bahuri kAka ko sakkai cAleMdu ido vA ahamido jiNado vaa|' tAlIya nyAya kari bhavitavya aisA hI hoya jaisA ApakA arthAta jisa jIba kA jisa deza meM jisa nimita se prayojana hoya tasA hI upAya hoya ara tAte kArya kI siddhi bhI hoya jaay| bahari upAya bananA bhI apane jaba jasA hAnA hotA hai usa jIva kA usI deza meM usI AdhIna nAhiM bhavitavya ke AdhIna hai (1076) paM0 niAmatta usA samaya ko nimitta usI samaya vaisA hI hotA hai, use TAlane meM indra daulatarAma jI ne bhI kahA hai.-- 'Atama ke ahita viSaya yA jinendra bhagavAna bhI samartha nahIM haiM aura bhI kahA haikaSAya, iname merI pariNati na jaay|' ina sabakA yahI 'kAraja dhIre hota hai kAhe hota adhIra / tAtparya hai ki samyagdarzana kI prApti ke lie kaSAyoM ko samaya Aye taruvara phare keto sIMcoM nIra // kama karake tathA Arambha aura parigraha kA bhI parimANa arthAt samaya Ane para hI kArya hotA hai, isake lie karake aura apanI mAnyatA kA bhI pakSapAta chor3akara zAnta kucha loyoM kA kahanA hai ki ToDaramala jI ne kahA hai ki citta se jinendra bhagavAna ke dvArA kahe hue sAta tattvo kA kAla labdhi kichu vastu nAhIM isakA artha ye nahIM hai ki cintana karanA hI samyagdarzana kI prApti kA upAya hai kAla labdhi kucha nahIM hotI, isakA abhiprAya to kevala jisa samaya yaha bhavya jIva tattvoM kA vicAra karatA hai taba itanA hai ki kAlalabdhi to samaya hai kArya ke hone kaa| vahI samaya isake kArya kI siddhi kI labdhi hai tathA tattva arthAt jisa samaya jo kArya hotA hai vahI usa kArya kI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18, varSa 40, ki04 anekAnta kAlalabdhi hai| isIlie kevala puruSArtha se hI kArya kI cha mahIne ATha samaya meM cha sau ATha jIva hI mokSa prApta siddhi mAnanA ekAnta hai| hara kArya ke hone kA samaya aura karate haiM, kamatI-bar3hatI nahIM aisA niyama hai| yadi niyamana nimitta niyata hai ye samyak niyati hai aura eka hI se sAre ho to jaba cAheM mokSa cale jAeM kintu aisA nahIM ho kAryoM kA honA mAnanA mithyA niyati hai, isako ekAnta- sktaa| kyoMki mokSa jAnA isake svayaM yA mAtra puruSArtha vAda kahA hai| gommaTasAra meM jahAM 363 pAkhaMDoM kA varNana ke AdhIna nahIM haiN| bhavitavyatA ke adhIna hai| kiyA hai, vahAM-samyak-niyati ko mAnane ko ekAnta nahI niyati ke viSaya me pUjya kSullaka gaNezaprasAda jI kahA hai / isa jIva ko jaba yaha zraddhA ho jAtI hai ki jo varNI bhI kahA karate the-'jo-jo bhASI vItarAga ne sohonA hogA so hI hogA mere karane se nahIM hogA taba so hosI vIrA re| anahonI na hoya kabhI bhI kAhe hota usako para dravyoM se paMcendriya ke bhogoM se aura saMsAra ko adhIrA re|' isakA artha bhI yahI hai ki jo honA hai so bar3hAne vAle Arambha se bhI aruci ho jAtI hai aura vaha vItarAgI (kevala jJAnI ke jJAna me hai) yadi isako na tattva vicAra karane ke lie udyamavaMta hotA hai aura usako mAneMge to kevalajJAna nahI rhegaa| isake atirikta sasAra samyaktva kI prApti hotI hai aura jimakA sasAra abhI meM dekhA bhI jAtA hai ki kisI kArya ke karane kA bahuta nikaTa nahI AyA vaha kisI eka puruSArtha ko hI pradhAna upAya karate haiM parantu kArya kI siddhi nahIM hotI aura kabhI mAnatA hai, bAkI cAra samavAyo ko umake prAdhIna mAnatA kabhI eka kArya ke pUrA karane ko jAte haiM parantu rAste meM hai| usakI mAnyatA sahI nahI hai| kyoki buddhi bhavi anAyAsa hI dUsare kArya kI siddhi ho jAtI hai| roga ke tavyatA ke AdhIna hai| kyoki kahA hai ki-vinAzakAla viSaya meM bhI dekhie, roga ke Ane kA koI upAA nahIM Ane para buddhi bhraSTa ho jAtI hai aura nimitta bhI vaise hI karatA parantu roga A jAtA hai aura aneka upAya karane milate hai| hAM, Agama me puruSArtha karane kA upadeza avazya para bhI roga nahI jAtA aura kabhI-kabhI binA davA khAye diyA hai| kyoki hamako aisA patA nahIM ki hamako samyag- zrI roga ThIka ho jAtA hai| ye saba niyati nahIM hai to kyA darzana kaba hon| hai ? hA~ itanA jarUra hai ki tattva vicAra hai? sUraja pUrava me hI udaya hotA hai aura pazcima se asta ke vinA samyaktva nahIM hogaa| isalie hameM puruSArtha karanA hotA hai| baccA paidA hotA hai, bar3A hotA hai, phira bUDhA caahie| parantu zraddhA yahI rakhanI cAhie ki kArya kI bhI ho jAtA hai| jarA ekAgra citta se vicAra karie ye siddhi bhavitavyAnusAra hI hogii| isa dhAraNA se hamako niyati nahIM hai to kyA hai. yadi niryAta na ho to saMsAra sAtA asAtA ke udaya meM bhI sAntvanA milatI hai| jisa kI vyavasthA hI nahIM cala sktii| jyAdA kyA kaheM niyati jIva kA bhalA honA hotA hai usI ko bhavitavyatA para aura honahAra itanI prabala hai ki isake viSaya me kahane ko vizvAsa hotA hai| yadi aisA mAna le ki puruSArtha karane zabda bhI nahIM hai| hA~, itanA avazya hai ki puruSArtha ke se hI mukti ho jAyagI to isa ka la meM imI sahanana se binA kArya nahI hotA parantu puruSArtha bhI niyati ke AdhIna tathA isI paryAya me mokSa ho jAnI cAhie lekina Agama hai| yahAM taka ki niyati Ara honahAra para vizvAsa honA meM kahA hai ki isa kAna me mokSa nahIM hotI isakA kAraNa bhI niyati ke AdhIna haiN| bhI yahI hai ki jaba mokSa honI hogI tabhI hogii| kyoMki ansArI roDa, dariyAgaja, naI dillI-2 prajJaiva durlabhA suSThu durlabhA sAnyajanmane / tAM prApya ye pramAdyante te zocyAH khalu dhImatAm / / -AtmAnuzAsanam 64
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI jaina kaviyoM ke katipaya nItikAvya DA0 gaMgArAma garga, bharatapura apabhraMza kI taraha hindI me bhI jaina kaviyoM ne carita bhI kSatrazeSa kI uktiyAM marmasparzI haiM / 'bhUkha' zAnta karane kAvya aura noti grantha dono hI likhe hai| mahAkaviyoM ke ke lie manuSya aneka nATaka racatA hai| chatrazeSa kahate haiMvilAsa sajJaka kAvya saMgrahoM meM se 'banArasI vilAsa meM' tana launi rUpa hara, thUla tana kasa kara, mana utsAha haraM, adhyAtma battIsI, daza dAna vidhAna, akSara mAlA, dilA. rAma vilAsa me jJAna battIsI, adhyAtma bArahakhaDI tathA bala chIna karatA chimA ko marorai, gahI bir3ha marajAva toraM, pAvadAsa kRta 'pArasa vilAsa' me 'sugati battIsI' upadeza suana sahana mada kara suana sahena bheda kara lAja rahatA, dharama pravRti japa, tapa paccIsI, bArahakhar3I, hitopadeza pATha Adi nIti viSayaka dhyAna nAsa kara, dhIraja viveka harai, karati athiratA kahAM svatatra racanAe hai / mahAkavi budhajata kI 'budhajana satasaI' kula kAni, kahA rAja paMca guru, pAna sudhA basa hoya jIva ke alAvA dyAnatarAya ke 'chahaDhAlA' me bhI nIti tattva ke bahu doSa krtaa| darzana hote hai| sAMgAnera nivAsI jodharAja ke do grantha yuvAvasthA ke kAntimAn zarIra kI sthiti vRddhAvasthA 'jJAna samadra' aura 'dharma sarovara' nIti ke bar3e grantha hai| me kitanI ghaNina ho jAtI hai:AgarA ke rUpacanda kA dohA paramArthI' aura kAmA (bharatapura) ke hemarAja kA 'hemarAja zataka' dono hI nIti sakuco sarIra, ali gaI tucA, sUSo mAMsa, kAvya lokapriya ho cuke hai| phira bhI hastalikhita zAstroM prAvajhata pAu, patha cale kheda dharatAM / kI khoja karane para paryApta nIti grantha mila sakate haiN| dAMta gayo dAr3ha gaI, diSTi hU aviSTa bhaI, kucha acacita nItikAvya isa prakAra hai : nAsA nena mukha dvAra mala bahu jharatA / sosa hale hAya hale, vadana nirUpa bhayo, 1. manamohana paMcasato : bAMdhava na bUjha bAta, nArI hiya jrtaa| pAca so sarvayoM se yukta 'nIti' kA sabase bar3A grantha dhik yo bur3hApo bhaiyA, dekha kyoM na khojau, hai| abhI taka ajJAta yaha vizAla grantha ajamera sthita mAyo jahAM putra, pitA kI avagyA dhanI krtaa| sonI jI kI nasiyAM meM vidyamAna zAstra bhaNDAra me upa- paramparAgata nItikAro kI taraha kSatrazepa ke anusAra labdha hai / kavi ne isa grantha kI prazasti meM apane nAmo zIla kA AcaraNa mAnasika aura zArIrika sukha kA llekha ke atirikta kucha aura nahI batalAyA : mAdhAra hai| yaza dene vAlA aura pUrva karmabandho ko naSTa guna phurrA duro duramati sakala, duritArata kArana nsh| karane vAlA hai :kahi 'chatra sahasa' parabhava viSa jiha tiha vidhi saba suSa lhh| sIla taM sakala guna Apa hiya bAsa kara, saMvat 1916 meM racita isa racanA me durjana-sajjana, sIla te sujasa tihu jaga pragaTata hai| kuguru, supaMtha, 'aparAdha-niSedha' mitra-zatru Adi sAmAnya sIla te vidhana prodha, roga soga dUra hoya, naitika viSayo kI carcA ke atirikta jaina darzanAnukUla sIla teM prabala doSa, duHkha vighaTata hai| 'pudgala' kA vivecana hai| paramparAgata naitika uktiyo ke sIla te suhAga bhAga, vina dina urva hoya, sAtha-sAtha 'bhUkha', 'vRddhAvasthA' jaise sAmAnya viSayoM para pUraba karmabaMdha rinani ghaTata hai /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20, varSa 40, ki04 anekAnta sIla sauM suhita suci dIsata na prAMni jaga, kakatha cyAri bigAri jagat ko tinako nahi suhaavN| sIla saba sukha mUla veda yoM raTata hai| 'surati' so jana mohi bhAve, te siva paMtha batAvai / / 2. 'vinodIlAla ke savaiye': 4. battIsa DhAlA: 'neminAtha ko nava maMgala', 'nemi byAha', 'rAjula savAI mAdhopura me utpanna kavi TekacaMda SaT pAhur3a, paccIsI', 'nemirAjula bArahamAsA', Adi neminAtha-rAjula tatvArtha sUtra, sudRSTi taragiNI kI vanikAo ke kAraNa viSayaka kAvya granthoM kI racanA se spaSTa hai ki vinodI- jaina bhaktoM meM bar3e lokapriya hai| 'battIsa DhAlA' inakI lAla ko nemi-rAjula prasaMga bar3A priya thaa| unhone acacita racanA hai| isa choTI racanA me vesarI, gAthA, 'bhaktAmara caritra bhASA' nAmaka eka bar3e grantha kI bhI racanA savaiyA, kavitta, kuNDaliyAM, chappaya, caupAI, soraThA, cAla kii| 'navakAra matra mahimA' ke nAma se likhita kavi ke aDilla, paddhar3i, Sar3agA, bhujagI, bharaiThA, gIta Adi kaI 60-70 savaiye nIti viSayaka haiN| nAma smaraNa ke atirikta chandoM kA prayoga karake kavi ne apane chada-jJAna kA paricaya indriya damana aura dayA Adi nIti viSaya kavi ko priya diyA hai| 'battIsa DhAlA' ke 63 chaMda aura kucha DhAloM me hai| dayA ke binA tIrthayAtrA, viminna mudrAyeM dhAraNa karanA abhivyakta kavi ke nIti viSaya 'manuSya jIvana kI mahattA', nirarthaka hai| kavi vinodI lAla bAhyAcAra kI ugra svaro 'svajanoM kI kSaNabhaMguratA', rajasvalA strI kA rahana-sahana', meM nindA karate haiM: 'vizvAsa yogya pAtra', 'pApa', 'dAna' Adi hai| cAroM dvArikA ke nhAye kahA, aMga ke dagAye kahA, prakAra ke dAno kA phala kavi ne isa prakAra kahA hai :saMkha ke bajAye kahA, rAma paiyatu hai| so de bhojana dAna, so mana vAMchita pAvai / jaTA ke bar3hAye kahA, bhasama ke car3hAye kahA, auSadhi de so dAna, tAhI na roga satAvai / ghUnI ke lagAye kahA, siva dhyAyatu hai| sUtra taraNe de dAna, jJAna sa adhiko pAvai / kAna ke pharAye kahA, gorakha ke dhyAye kAhA, prabha vAna phala jIva, siddhi hoi so amara kahAvai / / soMgo ke sunAye kAhA, siddha laiyatu hai| bhojana karate samaya dhyAna rakhane yogya AcaraNa kI kyA dharma jAne binA, ApA pahicAne binA, mahattvapUrNa bAteM 'kuNDaliyA-racayitA' giradharadAsa kI kahata 'vinodI lAla' kahUM moSa paiyatu hai / taraha jaina kavi Tekacada ne jana sAdhAraNa ko samajhAI haiM -- 3. sUrati ko 'bArahakhar3I' : bhojana karatA juddha kabhu nahi tthaaniye| jaina kavi sUrati kRta bArahakhar3I meM cAlIsa dohe aura loka virodhI jo bhojana nahi mAniye / chattIsa chanda haiN| svArthaparatA 'karmabandha' sAdhu mahimA, paMca birudha na mili, nahi ika thala khaaiye| Atmacintana isake varNya haiN| sAMsArika kukathAo se dUra nana mUvi budhi bhojana, bhUli na khAiye // 6 // jAti virodhI koI, tahA~ nahiM khAiye / rahakara mAgama aura adhyAtma kA cintana karate rahanA zrAvaka kAlakSaNa hai| aisA nItikAra sUrati kA mAnanA saMsa juta bhojana nahi, budhajana paaiye| aMdhagamana jahA~ hoi, tahA~ khAMnI nhiiN| ityAdika budhavAna, dharau hiravaM mhii||20|| sasA sohI sugura haiM, suni suguruna kI sISa / sabA rahe subha dhyAna maiM, sahI jaina ko ThIka / 5. 'manohara ke savaiye' : sahI jaina kI sahI jinu ke, aura kacha nahi bhAva bhaav| manohara ke nAma se prApta 60-70 savaiye cintA, karmamAgama aura adhyAtama bAnI, pUcha sunAvai gAvai / prabhAba, udyama, bAhyAcAra, viSayAsakti parivAra kI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindIna kaSiyoM ke katipaya motikAmya svArthaparatA, 'honahAra' Adi viSayoM se sambandhita haiN| satsaMga se zreSTha banane kI bAta 'manohara' ne kaI laukika udAharaNoM se siddha kI hai :caMdana saMga kIye pani kATha ju, caMdana gaMdha samAna jule hai| pArasa sau parase jima loha ju, kaMcana sukha sarUpa ju sohai| pAya rasAyani hota kayIra jU, rUpa sarUpa 'manohara' johai| tyau nara kovida saMga kiye saTha, paMDita hoya sabai mana mohai| mamatA kI sthiti meM kavi ne zAstrapaThana, sayama, mona vRtta, tapa, dAna, yoga Adi sabhI sAdhanAoM ko nirarthaka mAnA hai:graMthana ke par3he kahA, parvata ke car3he kahA, koTi lachi bar3he kahA, kahA raMkapana meM / saMyama ke prAcare kahA, mauna vRtta dhare kahA, tapasyA ke kare kahA, kahA phira bana meN| dAhana ke daye kahA, chaMda kare tai kahA, jogAsana bhaye kahA, baiThe sAdhajana maiM / jolo mamatAna chaTe, mithyA Dorihana ttuutthe| brahma jJAna binA lau na, lobha ko lagani maiN| socakabana kI mana paratIta lojyo, terauM soca kIye kachU kArija sari hai| soca koye dukha bhAsa, sukha sabahI nAsa, pUraba na dIyo dAna, tAtaM dukha bhArI hai| jaise dukha sukha tere hoya karama anusAra hI prApa saha re, TAra nahiTara hai| kodi buddhi karo phiri phiri, nAnA deza mAhi kiyo, - bar3hatI na pAvaM kacha, nizca tu dharihai / prajA ko sukha denA, rAjAjJA kA pAlana karanA, zIlavatI honA aura zubha mArga para calanA kramazaH rAjA, prajA, strI aura puruSa ko pAvanatA ke mApadaNDa hote haiN| aisA lakSmIcada kA mata hai : pAvana rAjA hoya, prajA ko sukha upjaaye| pAvana parijA hoya, rAja saba prAni na paaye| pAvana nArI hoya, sIla guna dir3ha kari paal| pAvana nara jo hoya, bhala subha mAraga vaale| e cyAroM ju pavitra haiM, te pavitra sahajai brai| laSamI kahata eha bhavasAgara tirN| 6. lakSmIcanda : ukta vivecana se spaSTa hai ki vibhinna carita kAvyoM 14 chappaya, 12 kavitta aura 28 doho meM lakSmIcada aura bhaktipUrNa racanAyo ke lekhana se jaina kaviyoM kI daSTi ne 'sAdhu', 'zIla', puNya, 'zAstra paThana', pavitratA Adi bhakti aura siddhAnta carcA meM hI nahIM rahI. unhone Adarza nIti viSayoM para uktiyAM kahI hai| 'sukha' aura 'dukha' donoM kI 'ma' aura 'kha' donoM jIvana kI sthApanA me bhI ruci lI hai| girate hue jIvana jAvana ke kA samabhAva se sahane kA 'gItA' jaisA upadeza lakSmIcaMda ne mUlyoM ke isa yuga me aisI racanAeM bar3I upayogI haiN| ina paMktiyoM meM diyA hai: 110-e, raNajIta nagara, bharatapura (rAja.) ___ samyagdRSTi bAhya padArthoM ko to judA samajhatA hI hai para antaraMga parigraha jo rAgAdika haiM unako bhI vaha heya jAnatA hai, kyoMki bAhya vastu ko apanA mAnane kA kAraNa antaraMga ke pariNAma hI to haiN| yadi antaraMga se chor3a do to vaha to chUTI hI hai| samyagdRSTi bAhya padArthoM kI cintA nahI karatA, vaha usake mUla kAraNoM ko dekhatA hai| isalie usakI pariNati nirAlI hI rahatI hai| -varNIvANI I pR0 350
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ jilA saMgrahAlaya pannA meM saMrakSita jaina pratimAe~ 0 zrI narezakumAra pAThaka' jilA saMgrahAlaya pannA kI sthApanA jilA purAtatva sumatinAtha kA lAMchana cakra tathA usake donoM ora upAsaka saMgha pannA evaM madhya pradeza purAtatva evaM saMgrahAlaya vibhAga karabaddha mudrA me donoM ke sahAre baiThe draSTavya hai / pratimA kA ke sahayoga se 1974 meM kI gaI saMgrahAlaya meM kula 73 AkAra 111476x25 se. mI. hai| pratimAyeM evaM kalAkRtiyAM saMgrahIta hai, jo ki hindU eva supArzvanAtha-sAtave tIrthakara supArzvanAtha kAyotsarga jaina dharma se sambandhita hai, jiname 20 jaina pratimAyeM saMgra- mudrA meM zilpAMkita haiN| (saM0 kR. 24) sira ke Upara hota haiM, ye sabhI jana mUrtiyAM pannA nagara eva jile ke pAMca phaNa nAga mauli kA Alekhana hai / dAyAM hAtha khaNDita anya zilpa kendro se prApta huI hai / jo ki candela kAlIna hai| vitAna me trichatra, abhiSeka karate hue gajarAja donoM zilpa zailI kI haiM / sarakSita pratimAoM kA vivaraNa nimna- ora do-do jina pratimA utkIrNa hai| tIrthakara ke dAhine likhita haiM: pArzva meM makara mukha, gaja zArdUla va paricAraka kA aMkana prAdinAtha-prathama tIrthatara RSabhanAtha jinhe Adi- hai| nIce dAhinI ora yakSa tumbara tathA yakSI puruSadattA nAtha bhI kahate hai, kI sagrahAlaya me do pratimAye sagrahIta (naradattA) kA Alekhana hai| pratimA kA AkAra 106x haiN| prathama pratimA me padmAsana kI dhyAnastha mudrA me (sa0 404 25 se0 mo0 hai| R0 7) utkIrNa tIrthakara AdinAtha ke pera evaM mukha kI vimalanAtha-terahave tIrthaMkara vimalanAtha kAyotsarga ThaDDI Azika rUpa se khaNDita hai| vitAna me abhiSeka mudrA me akita hai| prastara khaNDa kA (saM0 R062) karate hue gaja, mAlAdhArI vidyAdhara yugala eva jina prati- dakSiNa pArzva va tIkarthara kA paira khaNDita hai| vAma pArzva mAyeM akita hai / pAdapITha para paricAraka tathA pAdapITha ke Upara se kramazaH alaMkRta prakoSTha ke madhya kAyotsarga me jina nIce yakSa gomukha evaM yakSI cakrezvarI akita hai| madhya meM pratimA, padmAsana meM jina pratimA, paricAraka akita haiN| Asana para AdinAtha kA dhvaja lAMchana vRSabha kA Alekhana nIce Asana para lAMchana varAha kA aMkana hai| nIce nimita hai| pratimA kA AkAra 11474 31 se0 mI. hai| kAyotsarga meM nirmita tIrthakara pratimA va paricAraka akita dUsarI mUrti meM bhI bhagavAna RSabhanAtha padmAsana kI haiN| pAdapITha ke Upara aspaSTa lAMchana aMkita hai| pratimA dhyAnastha mudrA meM utkIrNa hai| (sa.kra. 26) vitAna me kA AkAra 137475431 se0 mI0 hai| jAbhiSeka dono ora jina pratimA emAlAmA dharmanAtha-- pandrahaveM tIrthakara dharmanAtha kI sagrahAlaya me ghara aMkita haiN| nIce dono aura jina pratimAyeM. pari- tIna pratimAyeM saMgrahIta haiM / prathama kAyotsarga mudrA me tIrthakara cAraka tathA pAdapITha para dAyI ora yakSa gomukha aura dharmanAtha (saM0 kR0 15) aMkita haiN| UparI bhAga meM bAyI ora yakSI cakrezvarI kA Alekhana hai| madhya meM siMha trichatra; gajAbhiSeka, mAlAdhArI, vidyAdhara unake nIce tathA Asana para AdinAtha kA dhvaja lAMchana nandI (vaSabha) ukaDa baiThe paricAraka kA aMkana hai| pAdapITha para donoM banA huA hai| pratimA kA AkAra 1454105440 ora siMha, madhya meM lAMchana baca kA aMkana hai| pratimA kA se0 mI. hai| AkAra 116+32x25 se0 mI0 hai| samatinAtha-pAMcaveM tIrthakara sumatinAtha kI pratimA dUsarI kAyotsarga mudrA meM akita tIrthakara dharmanAtha padmAsana kI dhyAnastha mudrA meM aMkita hai| (saM0 R0 6) ko mUrti ke UparI (saM0 R0 23) bhAga meM trichatra, donoM mukha va vakSa sthala khaNDita hai| pAdapITha para siMha, madhya meM ora kAyotsarga mudrA meM jina pratimAyeM, makara mukha, gaja,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ jilA saMgrahAlaya pannA meM saMrakSita baina pratimAeM zArdala, nIce donoM ora jina pratimAyeM, yakSa, kinnara evaM paricAraka tathA pAdapITha para yakSa-yakSI kA aMkana hai| yakSI kandarpA (yA mAnaSI) kA aMkana hai| pAdapITha para pratimA kA AkAra 72440x17 se. mI. hai| karabaddha mudrA meM dharmanAtha kA dhvaja lAchana bajra kA aMkana kAyotsarga mudrA meM aMkita tIrthakara (saM0 R0 8) ke hai / pratimA kA AkAra 116 4 324 25 se. mI. hai / sira para kuntalita keza lambavata karNa, ajAna vAha-deva kA tIsarI tIrthakara dharmanAtha kI padmAsana meM baiThI pratimA para khaNDita hai| UparI pAvaM meM mAlAdhArI vidyAdhara haiM, kA zirobhAga khaNDita hai, (saM0 R0 45) UparI bhAga me bAyI ora utkIrNa vidyAdhara pratimA khaNDita hai| nIce do mAlAdhArI vidyAdhara tathA nIce pAdapITha para siMha, madhya me| na ra siMha mAya me choTI jina pratimAyeM bAyI ora ke paricAraka ke gale se lAMchana bacna kA aMkana hai| pratimA kA AkAra 574 Upara kA bhAga khaNDina hai| paricArako ke pAparva meM upA354 22 se. mI. hai| saka gaNa karabaddha mudrA me khacita hai| mUti kA AkAra 1284 50 x 30 se. mI. hai| neminAtha-bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha papAsana kI ra dhyAnastha (sa0 kra.60) mudrA meM baiThe haiN| tIrthaMkara kA kAyo sarga mudrA meM akita dUsarI tIrthakara mUrti (saM. sira, hAtha eva paira khaNDita hai| vitAna meM vichatra, abhi- R0 3) ke sira para kuntAlita keza, lambavata karNa, ajAna Seka karate hue gaja, mAlAdhArI vidyAdharo kA Alekhana hai vAhu, dhyAnastha mudrA meM utkIrNa hai / pIThikA me dono ora pAvaM meM donoM ora caturbhajI aspaSTa deva, hAthiyo para khar3e siMha madhya meM Asana para aspaSTa lAMchana usame dono ora paricAraka utkIrNa haiN| pAdapITha para dAyI ora yakSa gomeda, do-do upAsaka gaNa ghuTane ke sahAre baiThe apane dono hAtho bAyI ora yakSI amvikA aMkita hai| pAdapITha ke madhya meM aspaSTa vastu lie hue dikhAe gae haiN| pratimA kA siMha eva dhvaja lAMchana zakha kA aMkana hai| pratimA kA AkAra 148447438 se0 mI. hai| AkAra 82451430 se. mI hai| tIsarI kAyotsarga mudrA meM akita tIrthakara pratimA (saM0 R0 16) kA dAyAM hAtha va paira khaNDita hai| pratimA "lAMchana vihIna tIrthakara pratimAe~" chatra, prabhAmaNDala se yukta hai, Upara donoM pAzvoM me do-do saMgrahAlaya meM ATha lAMchana vihIna tIthaMkara pratimAyeM nitimA nIce vAmikA ho saMgrahIta hai| jinameM tIna pagAsana eva pAMca kAyotsarga ora siha madhya me Asana para nirmita lAMchana aspaSTa hai| mudrA me akita hai| prathama padmAsana meM akita lAchana vihIna pratimA kA prAkAra 104450x20 se. mI. hai| tIrthakara (saM0 R0 33) kA adhikAza bhAga khaNDita hai| pArzva me cAvaradhArI paricAraka kA aMkana hai| pAdapITha ke kAyotsarga mudrA meM akita pAMcavIM tIrthaMkara pratimA ke dono ora yakSa-yakSI kI aspaSTa pratimAyeM akita hai| donoM hAtha khaNDita haiN| (sa0 kra. 22) UparI bhAga meM donoM ora jina pratimAyeM kAyotsarga mudrA meM haiN| nIce pratimA kA AkAra 66455 x 24 se0 mI0 hai| makara mukha, pArtha meM gaja zArdUla kA aMkana hai| pAdapITha __ dUsarI padmAsana kI dhyAnastha mudrA meM akita tIrthakara para siMha, upAsaka, upAsikA, Asana para dhvaja lAMchana (sa0 R0 44) pratimA kA zirobhAga khaNDita hai| pArva aspaSTa akita hai| pratimA kA AkAra 123427427 meM paricArakoM kA akana hai| pratimA kA AkAra 42x 40x16 se0 mI0 hai| se0 mI0 hai| tIsarI padmAsana kI dhyAnastha mudrA me aMkita pratimA sarvatobhadrikA-alakRta stambha prakoSTha ke madhya cAroM kA saM0 R0 52) zirobhAga va paira khaNDita hai| UparI (saM0 R0 13) padmAsana meM tIrthakara pratimAyeM aMkita hai| bhAga meM chatra mAlAdhArI vidyAdhara do-do jina pratimAyeM UparI bhAga meM eka jina pratimA dAhinI ora kone para unake nIce tIna-tIna kAyotsarga mudrA me jina pratimA, (zeSa pR0 25 para)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Namo AyariyANaM zrI papracandra zAstrI AcArya aura sAdhu donoM padoM meM antara hai| AcArya karanA mAtra hai aura sva-anuzAsana va sAdhanA se utanA anuzAstA haiM aura sAdhu sAdhaka / tatva dRSTi se yahAM anu- prayojana nahIM jitanA prayojana di. sAdhu ko honA caahie| zAstA kA bhAva para se bhinna apanI AtmA para zAsana ho sakatA hai ki Aja ke kucha AcAryoM meM bhI aisI sUjha karane vAlA hai aura vaha isalie ki zuddha digamba ratva meM ghara kara baiThI ho aura ve para kaba zAsaka banAne yA pracAra sva-sva meM hI hai, vahAM para ke vikalpa yA parAe para zAsana aura samAjika sudhAra ko pramukha kara sAdhaka pada ko gauNa karame ko sthAna hI nahIM hai| isameM sAdhanA bhI hai aura kara baiThe hoM taba bhI Azcarya nhiiN| astu, yadi vyavahAra anumAstApana bhI / etAvatA AcArya (sAdhu aura acArya) mani-mArga calAne ke lie aisA mAnA bhI gayA hai aura aba donoM zreNiyoM meM haiM aura ' Namo AyariyANa" pATha bhI isI bhI mAnA jAe todRSTi meM hai| para, bAja hama parigraha ke moha me atIta ke sabhI jAnate haiM ki digambara veSa dhAraNa karanA bar3A ukta tathya ko nakAra kara mAtra vyavahAra kI ora itane prAdarza aura kaThina kArya hai / tIrthakara Adi mahApuruSoM ko muke hai ki jo sagha sarvathA sva se bhinna hai-parigraha rUpa vajrya, pahile kisI ko dIkSA dene kI paramparAe~ aisI rahI hai, aparigrahI gahAvratI sAdhu ke lie sarvathA parigraha hai, haiM ki jo kisI lambe kAla 10-15 varSoM taka muni saMgha usa parigraha para zAsana karane vAle ko AcArya mAna baitthe| meM raha kara kramazaH brahmacArI, kSullaka, ailaka jaise padoM kA haiM-sva-anu-zAsaka aura mAdhaka jaise tathyoM ko tiraskRta pUrNa abhyAsa kara cukA ho, aura paripakva prAyu ho, vahI kara baiThe haiN| anyathA, logoM kI ukta mAnyatA kA virodha muni-pada meM dIkSita hone kA zreya prApta kara sakatA thaa| to isI se ho jAtA hai ki jaba hama unheM digambara apari aise meM usake pada se cyuta hone kI kadAcit sambhAvanA grahI, mahAvratI mAna baiThe taba uname saMgha-parigraha jaisA kama hotI thii| para Aja to lambI avadhi ke Rmika parigraha bhI kyoM? kyA mAtra dhana-dhAnNAda hI parigraha hai abhyAsa ke binA hI yuvaka-yuvatiyoM meM dIkSA dene aura yA sAdhu-saMsthA kI saMbhAla kA vikalpa parigraha nahI hai ? lene jaisI pravRtti bhI adhika dRSTigocara ho rahI hai| hama yadi aisA hai taba to parigraha ke antaraga caudaha bheda bhI samajhate haiM ki kahIM aisI pravRtti samrAT bharata ke gyArahaveM parigraha.nahIM kahalAe jAne caahie| svapna phala ko satya rUpa meM caritArtha karane ke lie hI sthiti kucha aisI bana rahI hai ki jaise hama parigrahI to nahIM apanAI jA rahI? yadi hamArA kathana ThIka hai to apane ko parigraha kA svAmI mAne hue haiM vaisI hI dhAraNA vidyamAna aise vaya-vRddha AcArya aura muni-gaNa (jo maMtara. mUlataH vyavahAra AcArya pada me bhI kara baiThe haiM / phalasvarUpa jaMtara, TonA-ToTakA Adi karate-karAte haiM) ke prati cacita hamane kevala itanA mAna liyA hai ki AcArya kA kArya apavAda bhI-svapna phala ko satya karane hetu-sahI hone saMgha rUpI parigraha para anuzAsana karanA, usakI saMbhAla cAhie kyoMki svapna phala* ke anusAra isa kAla meM vRddha UMce svara se zabda karate hue taruNa bala kA vihAra dekhane se loga taruNa avasthA meM hI muni-pada meM Thahara sakeMge, anya avasthA meM nhiiN|" --"pArzva jyoti" dinAMka 15-2-87
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamo mAyariyANaM vaya muni pada ke yogya nahIM haiN| para, aisA honA nahIM karanA bhI muni-pada ke anukUla nhiiN| astu hamArI dRSTi se cAhie kyoMki samAja meM Aja bhI su-mArga lagna AcArya to muni ko bahusaMkhyaka kumArI-sAdhvI parivAra ko bar3hAnA pAe jAne kA apavAda nahI-ve pAe bhI jAte haiN| samaya aura pada donoM hI rIti se vayaM hai| yadyapi isa dIkSA mArga ke nimitta kaI saMrakSakoM ko daheja jaise dAnava abhI eka jvalaMta prazna yaha bhI ubhara kara sAmane se mukti bhale hI mila jAtI ho| hama to kumAroM ko bhI prAyA hai ki kyA aisI sudRr3ha-surakSita bhUmi taiyAra ho muni-dIkSA dene se pUrva dasiyoM varSoM taka lagAtAra tyAga cukI hai, jo eka-do nahIM, apitu binA kisI kramika dIrgha aura kramika niyama pAlana kA abhyAsa karAnA hI ucita kAlIna abhyAsa ke, samudAya rUpa meM Dhera sI kumAriyoM aura samajhate haiM aura aise meM hI "Namo AyariyANaM, Namo loe kumAroM ko dIkSA dekara unakI bhAvI-surakSA va sthiratA ke sabba sAhUNaM" jaise padoM kI sArthakatA samajhate haiN| prati pUrNa niSThA kI jA sake ? hama abhyudaya kI kAmanA karate haiN| para, isa viSaya meM logoM kI dRSTi jo bhI ho, abhI hamAre sAmane eka prazna yaha bhI AyA ki kyA hama to yadA-kadA strI jAti ke prati apavAdoM ko par3ha. AcAryoM ko aisI aparipakva vaya meM dIkSA denI cAhie? suna cauMka jAte haiM ki kahI paga DagamagA na jAeM ? yA koI hamane kahA-loka beDhaMgA hai, yadi AcArya kisI ke AtatAyI avasara dekhakara tyAga kI kamara hI na tor3a de? vairAgya ko dRr3ha na kare to kahegA ye saMsAra se ubArane ke aura yaha AzaMkA isalie bhI ki gata dinoM hI digambaretara sAdhana nahIM juTAte / aura yadi AcArya vairAgya dar3ha karA jana-sAdhvI..... ke prati satya yA mithyA (?) anekoM use udhara le jAte haiM to kahegA-ye umra nahIM dekhte| saba apavAdoM ko sabhI paDha-suna cuke haiM jabaki digambara mArga meM bhAMti lokApavAda hai| hamArI dRSTi meM to sAdhu kA kArya usase kaThora niyama aura kaThora sAdhanAe~ haiM, aura phira vairAgya meM lagane-lagAne kA hI hai, vaha isase virata kyoM Aja ke isa prAtatAyI vAtAvaraNa meM? hogA? yadyapi yaha ThIka hai ki dIkSAcArya vyavahAra dRSTi se ukta sthiti meM kahIM aisA to nahIM ki-yaha zrAvakoM dIkSita se usakA uttaradAyitva nirvAha karAne ke prati kA hI pharja hai ki ve AcArya ko sAMsArika dUSita vAtAbaMdha jAtA hai| usakA kartavya ho jAtA hai ki vaha ziSyA varaNa se avagata karAe~ aura unheM Dhera-sI kumArI aura yA ziSya kI pUrI-pUrI saMbhAla kreN| para, yaha nirvAha taba kumAroM kI dIkSA-prakriyA se virata kreN| zrAvaka aura aura kaThina hotA hai jaba AcArya puruSa-jAtIya aura mani-pada bhakta hone ke nAte hama to sArA doSa zrAvakoM ko dIkSitA strI-jAti ho kyoMki muni-pada meM rahate hue vaha hI de sakate haiM aura taba-jabaki zrAvakoM kI dRSTi meM strI-jAti se sIdhe nikaTa sambandha kA adhikArI nhii| AcArya Asma-vibhora rahane vAle aura sAMsArika prapaMcoM se etAvatA vaha ziSyA ke aMtaraMga ko bhI gaharAI se nahIM dUra hoN| vastu sthiti kyA hai? jarA socie / par3ha sakatA, caubIso ghaNTe usa parigraha kI sAra-saMbhAla vIra sevA mandira, dariyAgaMja, naI dillI-2 (pR0 23 kA zeSAMza) do-do stambha prakoSThoM meM kAyotsarga mudrA meM jina pratimAyeM sana meM dhyAnastha mudrA meM (saM00 64) jina pratimA aMkita aMkita haiN| ThIka isI prakAra cAroM ora jina pratimAoM kA hai| bAyIM ora eka jina pratimA kAyotsarga mudrA meM aMkana hai| pratimAkA AkAra 4364 66 se0mI0 hai| utkIrNa hai| pratimAkA AkAra 54437423 semI. hai| jina pratimA kA pArzva bhAga-saMgrahAlaya meM jina dUsarI mUrti meM padmAsana meM jina pratimA (saM02056) pratimA ke bAma pAzvaM bhAga se sambandhita do pratimAyeM kA sirobhAga hai| pratimA kA AkAra 45427412 saMgrahIta haiN| prathama alaMkRta stambha prakoSTha ke madhya meM padmA- se. mI. hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina gItoM meM rAmakathA pro0 zrIcandra jaina vizvezvara sarvajJa tuma rAmacandra bhagavAna / meM kareMge:pUjoM caraNa triyoga se hRdaya virAjo mAna / jo prAkRta kavi parama syaane| -vidyAvAridhi pa0 makkhana lAla zAstrI bhASAM jinha hari carita bakhAne / nAma leta saba dukha miTeM, he raghunandana rAma; bhae je grahahiM je hoihahi maage| vighna harana, maMgala karana, pada bandU abhirAma / / pranavau~ sahi kapaTa saba tyaage|| sva0 dhanyakumAra jaina 'sudeza' (rAmacarita mAnasa, bAla kAMDa) -- X---- bhArata kI tIna pramukha paramparAoM (1 vaidika 2 jaina yaM zaMvAH samupAsate ziva iti brahma ti vevAntinaH / evaM bauddha) meM zrI rAmakathA varNita hai| purANoM, kAvyoM, bauddhA baddha iti pramANa paTava: kati naiyAyikAH / nATakoM Adi meM bhI bha0 zrI rAmacandra jI kA virATa graha nnityatha jaina zAsana rataH kati mImAMsakAH / vyaktitva citrita kiyA gayA hai| svargIya rASTrIya kavi so'yaM vo vidadhAtu vAMchita phalaM prailokya nAtha: prabhu // maithilIzaraNa gupta ke kathanAnusAra jaba bhagavAna rAma kA (hanumannATaka-maMgalAcaraNa) vRtta svaya hI kAvya hai taba rAmakathA-gAyako kA kavi bana zrI rAmacandra kI jIvana-gAthA loka-jIvana meM usI jAnA pUrNa sambhava hai : rAma tumhArA vRtta svayaM hI kAvya hai| prakAra vyApta hai jisa prakAra dUdha meM navanIta, jala meM koI kavi bana jAya svayaM saMbhAvya hai| zItalatA evaM dhUpa meM uSNatA samAhita hai| hindI tathA pradezIya loka-bhASAoM se rAmacaritra cirakAla se zrI rAma kA caritra yugIna rahA hai, bar3I AsthA-zraddhA se gAyA gayA hai| telugU me lagabhaga jisameM yuga-bodha ke sAtha paristhitiyA~ vividha rUpoM meM 300 rAmakAvya upalabdha haiM / bAlmIki rAmAyaNa, adhyAtma ubhara kara AI hai| phalata: ve yuga-purupa kahalAe tathA rAmAyaNa, AnaMda rAmAyaNa, rAmAyaNa majarI, uttara rAmayuga-pravartaka rUpa meM pUjita hue| yuga-parivartana ke sAtha carita, hanumannATaka Adi saskRta racanAo ke sAtha rAmaArAdhako ke mantavyoM meM badalAva AyA aura unakA udAtta candrikA, rAmazalAkA, rAmacaritamAnasa, mAketa, vaidehI caritra kabhI mAnava ke rUpa meM to kabhI paramezvara ke rUpa vanavAsa, rAmazakti pUjA Adi hindI kAvya vizeSataH meM vandanIya anukaraNIya rahA hai aura Aja bhI hai| ullekhya haiN| nimnastha paMktiyAM isI kathana ko paripuSTa karatI haiM : jaina sAhitya meM nimnastha rAmAyaNe pramukha hai :rAma, tuma mAnava ho ? Izvara nahIM ho kyA? prAkRta-(1) pauma cariu--vimalasUri / vizva meM rame hue nahI, sabhI kahIM ho kyA ? (2) paumariu-caumuha / (3) pauma cariu-svayambhU / taba maiM nirIzvara hU~, Izvara kSamA kare; saMskRta-(1) padma caritama-raviSeNa / tuma na ramo to mana tuma meM ramA kre| (2) jaina rAma yaNa-hemacandra / (sAketa- sva. rASTrakavi maithilIzaraNa gupta) (3) rAmacarita--devavijayagaNi / "hari anaMta hari kathA anNtaa|" ke anusAra zrIrAma (4) rAmapurANa- somasena / kI kathA vividha rUpoM meM aneka bhASAoM ke mAdhyama se (5) padmapurANa-- bhaTTAka candrakIti / vaNita hai| gosvAmI tulasIdAsa ne svayaM aise kaI kaviyoM (6) pamapurANa-dharma kIti / (7) triSaSThizalAkA carita-hemacandra / ko praNAma kiyA hai, jinhoMne prAkRta Adi bhASAoM meM (8) puNya candrodaya-kRSNakavi / hari caritroM kA varNana kiyA hai, kara cuke haiM evaM bhaviSya (9) sItA carita-nemidatta /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina gItoM meM rAmakathA kannar3a-(1) pampa rAmAyaNa-nAgacandra / vat ekAtmaka ho gae haiM / phalataH loka meM zrI rAma haiM aura (2) kumudendu raamaaynn-kumudendu| bhagavAna rAmacandra meM yaha sArA saMsAra samalaMkRta hai|| (3) rAmakathAvatAra-devacandra / aadi-2| hindI-(1) pdmpuraann-khushhaalcndr| jaina sAhitya ke loka-priya mahAn kavi zrI banArasI(2) padmapurANa vacanikA-daulatarAma / dAsa jI kI yaha AdhyAtmika rAmakathA viSayaka abhivyakti (3) sItA caritra-rAyamalla / jinamata sammata dArzanika ciraMtana kA rUpakAtmaka svarUpa (4) sItA caritra-rAmasiMha / (5) rAmacarita-bhaTTAraka somasena viracita virAje rAmAyaNa ghaTamAMhiM / rAmapurANa kA hindI anuvAda / maramI hoya marama so jAne, mUrakha mAne naahiN| anuvAdaka paM0 lAlabahAdura shaastrii| virAjai rAmAyaNa ghttmaahi| Adi / Atama rAma jJAna guna lachamana sItA sumati sameta / jaina rAma sAhitya me aneka kathAntara draSTavya hai| zubhopayoga vAnara dala maMDita vara viveka raNa-kheta / jaina purANo me mahApuruSoM kI sakhyA tirasaTha batAI gaI hai| dhyAna dhanuSa TaMkAra zora sani gaI viSayAditi bhaag| iname 24 to tIrthakara hai, 12 cakravartI, 6 baladeva, 6 bhaI bhasma mithyAmati laMkA uThI dhAraNA prAga / / vAsudeva aura prata vAsudeva / zrI rAma AThave vAsudeva, jare ajJAna bhAva rAkSasa kula lare nikAMkSita sUra / lakSmaNa AThave vAsudeva aura rAvaNa AThaveM prativAsudeva jajhe rAga-dveSa senApati saMzayagar3ha cakacUra // hai| yahA jainadharma prabhAvita aneka pAtra jinadIkSA lekara bilakhata kaMbhakaraNa bhavavimukha pulakita mana darayAva / mokSa prApta karate hai / draSTavyaH, kavivara bhayA bhagavatIsa cakita udAra vIra mahirAvaNa, setubaMdha samabhAva // racita nirvANakAMDa bhASA evaM yati nanasukhadAsa kRta satI mUchita mandodarI durAzA, sajaga carana hanumAna / sItA kA baarhmaasaa| ghaTI caturgati paraNati senA, chaTe apaka guNavAna // __ geya pradhAnagIta-loka mAnasa ke sahaja udgAra hai, nirakhi sakati gunacakra sudarzana, uvaya vibhISaNa bIna / jiname jIvana kI akRtrima jhAkiyAM svAbhAvika ragoM meM phira kabaMdha mahIrAvaNa kI prANabhAva sira hIna / citrita huI hai| yathArthavAdI dharAtala para udbhata ye loka iha vidhi sakala sAdhu ghaTa aMtara hoya sahaja saMgrAma / svara bar3e suhAvane, madhura eva AzAvAdI hai| jisa prakAra yaha vivahAra dRSTi rAmAyaNa kevala nizcaya rAma // jaina rAmakathA ke vividha prasago meM sAMskRtika abhinaya bhagimA abhivyaMjita huI hai usI prakAra jainagIto meM rAma- isa prakAra do pramukha rUpA (raviSeNAcArya kRta pA. carita dhArmika AyAmoM se AcchAdita haA hai| zrI rAma purANa eva zrIguNabhadrAcArya praNIta uttara purANa ke kathAnakoM kA yaha ciMtana kitanA udAtta-pAvana hai : meM) vaNita tathA jaina gIto me nirantara gujarita jaisa rAmakaba maiM banahIM shivmgcaarii| kathA, zramaNa-saskRti ke mukhya vizeSatAe~ samanvita hokara bhava-vaimava se prIta na mero / 'vasudhaiva kuTambakam' ke siddhAnta ko pratiSThita karatI hai para sukha dena nIta hai merii| tathA bhanavAn zrIrAma ke loka maMgalArtha samarpita svarUpa chana bhaMgura jagatI ko mAyA / kI arthavatA ko udghaTita karatI hai| chana bhagura yaha jIvana kAyA | ---xkaba banahIM paramArtha vicaarii| isa videha jIvana-darzana meM, karmayoga sanyAsa milegaa| kaba maiM bana hoM shivmgcaarii|| raghapati ke jIvana varzanameM, ziva-patha kA vizvAsa milegaa| vastutaH ina loka gItoM me bhagavAn rAma dugdha-salila. -zazi zrIcandra jI kA yaha antima lekha rIvA meM Ayojita saMgoSThI ke lie likhA gayA thaa| duHkha hai ve ise apane jIvana me par3ha nahIM paaye|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatAMka 40/3 se Age :(cintana ke lie) "siddhA Na jIvA'-dhavalA 0 zrI padmacandra zAstrI, naI dillI-2 prasaMga tatvoM kI pahicAna kA hai aura hama bhI 'tattva- smaraNa rahe ki Azrava, baMdha, savara, nirjarA Adi jaise kutattva pichAne' vAkya ko pUrva meM duharA cuke hai| ukta tattva yA padArtha nAmavAcI sabhI rUpa, cetana aura acetana prasaMga meM hamArI dhAraNA hai ki-jaina darzana meM chaH dravyoM ke mizrita-vikArI astitva hai| inameM se koI bhI svataMtra kI svataMtra aura pRthak-pRthak trikAlI sattA svIkAra kI yA mUlarUpa me vaisA nahI jaise ki chaha dravya haiM / phalataH ina gaI hai tathA chahoM dravyoM meM pudgala ke sivAya anya sabhI tattvoM ko mUlarUpa meM vaise hI svIkAra nahI karanA cAhie dravyoM ko prarUpI batalAyA gayA hai-'nityAvasthitAnya- jaise chaha dravyoM ko svIkAra kiyA jAtA hai| khulAsA isa rUpANi', 'rUpiNaH pudglaaH|-aisaa bhI kathana hai ki prakAra hailoka-aloka meM chaha dravyo ke sivAya kahI koI sAtavAM jaise jIva meM pudgala karmoM ke Agamana me hetu bhUta dravya nahIM hai-sabhI ina chaha dravyoM meM samAhita hai| aisI mana-vacana-kAya dvArA Atmapradezo ke parispanda ko Asrava sthiti meM hamArI dRSTi se loka meM anya jo bhI buddhigamya kahate haiM aura svaya ye mana-vacana-kAya bhI kisI eka zuddha hotA hai vaha sabhI cetana acetana kA vikArI rUpa hai| dravya ke zurUpa nahI hai-ve bhI cetana-acetana ke mizraNa dravya, padArtha yA tattva kucha bhI kaho, sabhI zabda se niSpanna hai, taba mizraNa se niSpanna Asrava ko mUla yA ekArthaka aura eka bhAvavAcI jaise rUpa se pracalana meM cale zuddha tatva (dravya) kaise mAnA jA sakatA hai ? vaha to do ke mizraNa se hone vAlA vyApAra hai| aise hI badha bhI koI A rahe haiN| prAyaH kucha logo kI dhAraNA aisI hai ki Alava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa bhI vaise hI svataMtra svataMtra mUla tatva nahI, vaha bhI kaSAyabhAva pUrvaka cetana ke sAtha jar3a karma ke baMdhane kI kriyA mAtra hai aura mizraNa se svabhAvI tatva haiM jaise svataMtra-svabhAvI chaha dravya haiM aura niSpanna kriyA ko mUlatattva (dravya) nahIM mAnA jA sktaa| ina tasvoM yA padArthoM kA astitva dravyoM se judA hai| yahI bAta savara me hai| vahAM bhI mUla tattva cetana AtmA aise meM sahaja prazna uThatA hai ki jaba dravya, tattva aura aura acetana karma haiM aura vahA~ pudagala karma ke Agamana ke yadArtha jaise sabhI sAMketika zabda ekArthaka aura ekabhAva- sokriyA bhI do kA fe rukane rUpa kriyA bhI do kA vikAra hai| isa prakAra pudagala vAcI prasiddha haiM aura loka-aloka meM chaha dravyo ke sivAya karmoM kA AnA, baMdhanA, rukanA sabhI vikArI haiN| aise hI anya koI svataMtra-sattA nahIM; taba AcAryoM ne chaha dravyo, nirjarA yAnI karmoM kA jhar3anA bhI cetana-acetana dono mUlasAta tattvoM aura nava-padArthoM kA pRthak-pRthak varNana kyoM tatvoM ke vikArI bhAvo se niSpanna vyApAra hai-koI mUla kiyA? kyA Asrava, baMdha, saMvara aura nirjarA tathA puNya, svataMtra tattva nahIM hai / aba rahI mokSa tattva kI bAta / so pApa kI koI svataMtra, svAbhAvika sattA hai ? athavA yadi vaha bhI parApekSI avasthA se niSpanna hai aura vahAM bhI mUla ye sabhI svataMtra nahIM haiM to inako tattva kyoM kahA gayA hai tattva zuddha cetana hI hai| aura kyoM inake zravAna ko samyagdarzana kA nAma diyA gayA? jaba hama divya dhvani se pUrva ke gautama (bAda meM gaNaghara) jaba ki ye sabhI cetana-acetana ke Azrita rUpa haiN| ke prati indra dvArA prakaTa kI gaI jijJAsA kA mUla zloka
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sivAnajIvA-bavalA 26 par3ate haiM taba usameM hama ina sabhI ko mokSa-mArga ke vidhAna socane kI bAta yaha bhI hai ki kyA jIva aura ajIva meM pAte haiM, na ki trikAlI svataMtra (dravya) kI sattA ke donoM kI upasthiti ke binA Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA rUpa meN|-"ityetnmokssmuulN / " aadi| pUrA zloka isa aura mokSa ho sakate haiM ? jo inheM svataMtra tattva (dravya) prakAra hai mAnA jA sake? phira yaha bhI socanA hai ki jaba lokA'kAlyaM dravyaSaTakaM, navapadasahitaM jIva SaTakAvya leshyaa| loka meM chaha dravyoM ke sivAya anya kucha nahIM, taba yaha paMcAnye cAsti kAyAH vratasamitigatimana cAritra bhedaaH|| svataMtra tattva kahA se A gae? zAstroM meM mAnava, baMdha, ityetanmokSamUlaM tribhuvanamahitoktamahadbhirIzaH / saMvara aura nirjarA ke jo lakSaNa die hai, una lakSaNoM ke pratyeti zradadhAti spRzati ca matimAn yaH sa vai shuddhdRssttiH||' anusAra kisa tattva kA samAveza (antarbhAva) kisa svatatra arthAt-inakA zraddhAna jJAna aura anubhavana kie dravya me hotA hai ? yaha bhI socanA hogaa| hamArI dRSTi se binA mokSa yA mokSamArga kA anusaraNa nahIM kiyA jA to dravyoM meM koI bhI svataMtra dravya aisA nahI, jisa kisI sktaa| jo bhavya prANI ina vidhiyo, kriyAoM aura eka me bhI svatatrarUpa se ina tatvoM kA antarbhAva ho ske| sthitiyoM kA vidhipUrvaka sahI-sahI zraddhAna jJAna anubhavana ataH mAnanA par3egA ki ina uparyukta tattvo kI dravyoM jaisI karatA hai vaha samyagdRSTi hotA hai| isakA Azaya aisA hai koI svatatra sattA nahI apitu ye sabhI ke sabhI cetana mArI prANI ko mokSamArga darzAne me AsravAdi tattva acetana ke vikAra se niSpanna hai| inheM hama vetana-acetana haiM yAmI-sArabhUta haiN| ina prakriyAoM ko samajhe binA ko vikArI kriyA bhI kaha sakate haiM aura kriyA yA vyApAra koI jIva mokSamArga meM nahI laga sakatA-jaba koI jIva kabhI dravyavata sthAyI nahI hote / anyathA yadi vyApAra-kriyA ina vikRtiyoM-vikAroM ko samajhegA, inase paricita hI tattva ho jAya, to khAnA, pInA, sonA, jAganA, uThanA, hogA tabhI vaha nivRtti-(mokSamArga) kI ora bar3hagA baiThanA Adi vyApAra bhI tattva kahalAeMge aura isa prakAra aura kAla-labdhi ke Ane para usa bhavya jIva ko mokSa tatvoM kI tattvoM kI saMkhyA sAta na rahakara asakhyAtoM taka pahaSa bhI ho sakegA; aadi| isa prakAra tattva yA padArtha nAma jAtI jaaygii| ata: aisA hI mAnanA cAhie ki prasaga me tattva prasiddha jo kucha hai vaha saba mokSamArga-darzAne ke bhAva meM zabda kA artha sArabhUta hai aura mokSamArgI ko ina prakriyAoM navasArabhata hai-kisI svatatra sattA ke bhAva meM nahIM ko jAnanA cAhie, kyoki ye mokSamArga me-bheda-vijJAna hai, aisA siddha hotA hai / phalata: me upayogI-sArabhUta haiN| isI prakAra jo sthiti ina Anava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa koI svatatra tattvoM kI hai vahI sthiti jIva kI hai aura jIva bhI vikArI tattva (dravya) nahIM-vahAM tattva zabda kA artha mokSamArga meM avasthA hai| jaba bheda-vijJAna dvArA AtmA ko jIvatva sAramata-prayojanamata mAtra hai| bhAva aisA hai ki ukta poya kA bodha hogA, taba vaha apane ko vikAratva se pRthaka sabhI avasthAe~ vikArI bhAva taka sImita hai aura usI kara sakegA-sva-zuddhatva me A sakegA aura usakA vikArI daSTi meM mAnI gaI haiN| isI prakAra 'jIva' saMjJA bhI bhAva 'jIvatva' chUTa jAyagA-vaha 'siddha' yA parama AtmA vikArI hone ke bhAva meM hai, jaba vikArI AtmA vikAra. yA zuddha-cetana ho jaaygaa| isI bhAva me zrI vIrasenAcArya rahita avasthA meM A jAtA hai taba vaha jIvarUpa meM na kahA jI ne ghoSaNA kI hai ki-'siddhA Na jIvA jAkara 'siddha' yA parama-AtmA kahalAtA hai aura AcAryavara isa prasaMga meM 'jIvAzca' sUtra kyoM kahA aura acetana vIrasenAcArya ne isI tattva (vAstavikatA) ke prakAzana ke kA nAmakaraNa bhI ajIva kyoM kiyA? isakA khulAsA hama lie spaSTa kiyA hai ki-'siyANa jIvA' arthAt sikha pahile hI kara cuke haiN| loga isa viSaya ko lokaSaNA yA jIva nahIM haiM unheM jIvitapUrva kahA jA sakatA hai- pakSa-vyAmoha kA viSaya na banAeM-yaha citana kA hI viSaya 'jIvidpuvA idi' hai / ise pAThaka vicAreM, hameM Agraha nhiiN| (kramazaH)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA-socie ! 1. dharmalAbha aura dharmavaddhi : prati bhAvanA bhaaeN-'sddhrmbuddhirbhvtu|' aura yaha isalie svAmI samantabhadrAcArya kI 'bojA'bhAve taroriva' ki aise muniyoM meM abhI dharma ke ThIka bIja hone kI saMbhAvanA hai aura ve bIja, vRkSarUpa meM bar3ha sakate haiN| anyathAbIja ke abhAva meM vRkSa kI bhAMti / isa ukti ko prastuta karate hue eka sajjana ne vicAra die ki : aba to katipaya muniyoM meM zithilAcAra panapane kI sabhI jAnate haiM ki vRkSa kI unnati tabhI hotI hai jaba bAta katipaya kaTTara munibhakta bhI karane lage haiN| unhoMne mUla meM bIja ho / para, aba aisA mAlUma detA hai ki varta- kahA-hamAre pAsa kaI aise patra surakSita haiM (unhoMne hameM mAna AviSkAroM ke yuga me svAmI samantabhadra ke vAkyoM kaI manISiyoM ke tatkAlIna kaI patra bhI dikhAe) jinameM ko jhuThalAne ke prayatna bhI jArI haiN| bAja loga dharmarUpI muniyoM ke zithilAcAra sambandhI anekoM ullekha haiN| bIja ke abhAva yA murajhAne me bhI 'dharmavRddhi' ke svapna ve bole-Apa inheM chApege? saMjone me lage haiM; pahile uname AcArarUpa dharma sthApita hamane kahA-yaha to muni-nindA hai aura muni-nindA to kreN| udAharaNa ke lie hamAre yahAM muniyo dvArA eka ke hama sakhta khilApha hai| hama baraso muni-caraNoM meM rahe vAkya bolA jAtA hai-'dharma buddhirastu'-tumhAre dharma meM haiM, hama aisA karane ko taiyAra nhiiN| buddhi ho| yaha vAkya munivara usa jaina ke prati bolate haiM, be bole-Apako patro ke prakAzana meM kyA Apatti jo unheM namo'stu athavA bandana karatA hai| bar3I acchI hai ? patra to dUsaro ke hai / bAta hai-AzIrvAda aura vaha bhI dharmavaddhi kA / para, Aja hamane kahA-kucha bhI ho, chApane meM dharma kI ha~sAI ke yuga re jaba hiMsA, jhUTha, corI, parigraha rUpI pApo me to hai hii| yadi patra chApane se sudhAra kI gAraNTI ho to bar3havArI sunI jA rahI hai taba dharma ke bIja kitano meM hame chApane meM koI Apatti nhii| para, chApane se sudhAra surakSita hoge ? zAstro meM pApoM ke eka deza tyAgI ko bratI ho hI jAyagA yaha vizvAsa kaise ho? zrAvaka kahA gayA hai aura aSTa mUlaguNa dhAraNa jaina mAtra khaira, bahuta carcA calI aura hamane unase kucha patro kI ko anivArya hai| aise meM kitane jaina aise hai jinake mAtra phoTo-sTeTa kApiyAM le lI aura kaha diyA dekha leNge| patra rAtri bhojana kA tyAga ho aura binA chanA pAnI na pIne vAstava me kaTTara dharmazraddhAlu manISiyoM ke hI hai| eka patra kA niyama ho? kitano me dharma ke bIja ThIka hai jinheM to eka lekha ke prati eka munirAja ke udgAroM kA hai| 'dharmavaddhi' jaisA AzIrvAda diyA jAya? ve bole-hama to likhA haisocate hai ki pApavRddhi ke isa yuga me dhAmika niyama pAlakoM "Apane jaina samAja evaM sAdhuoM meM jo zithilAcAra ke sivAya, jinake bIja murajhA rahe ho-unhe 'dharmavRddhi' phaila rahA hai isako aMtaraMga se prakaTa kiyA hai| dekhie, jasA AzIrvAda na diyA jAkara yadi dharmalAbha' yA 'pApa- nArAja to honA hI nahIM kintu isakA dRr3hatA se pratikAra hAnirbhavatu' kahA jAya to upayukta jaMcatA hai| ve Age karanA hogaa| Apane patra meM asalI bAtoM ko likhA hai| bole-eka bAta aura hai jo zrAvakocita hogii| vaha yaha paisA, pratiSThA aura sattA meM sabhI pAgala hone jA rahe haiM, ki-Aja ke vAtAvaraNa ke dekhate-sunate hue jaba katipaya nija dharma ko chodd'kr| isase dharma, samAja aura sAdhu (kvacit) muniyo meM zithilatA ke prati logoM meM citA paramparA meM samIcInatA nahIM raha rahI hai| eka nAma ke vyApta hai| taba dhAvakoM kA kartavya hai ki ve aise muniyoM ke pIche dharma aura mAgama-ArSa-paramparA kA nAza kara rahe
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ jarA-socie 31 haiN| ThIka samaya para pratikAra kara sthira karanA jarUrI hai| sahI) aisA vAtAvaraNa bana cukA hai jo dina para dina lAkuMdakaMda AcArya kA mUlAcAra aura zivakoTI AcArya kA ilAja hotA jA rahA hai| yadi aisA hI calatA rahA to bhagavatI ArAdhanA grantha ullaMghana (kara) apane pratiSThA ko bhaMvara meM par3I dharma kI naiyA eka dina avazya Daba jAyagIbar3hAnA cAha rahe haiN|" isameM sandeha nhiiN| isI viSaya kI citA ekAdhika kaI vidvAnoM meM vyApta hamane dekhA hai ki kaI jAnakAra kinhIM ke doSoM ke hai, unake bhI patra haiM / isa prasaMga meM eka coTI ke vidvAna ke prati Apasa me kAnAphUsI karate hue bhI khulakara kahane kI lekha ko hama abhI par3he haiM usake kucha aMza isa prakAra hai- himmata nahIM kara pAte / 'hamase to acche haiM' sampradAya vAle ThaNDa se bacane ke lie hITara cAhie, garmI sira phor3ana taka ko taiyAra hai| parAdhIna yA muMha-dekhI ke tApa se bacane ke lie paMkhA cAhie, eka sthAna se dUsare karane vAlI koI patrikAe~ asaliyata chApegI kyoM? isa sthAna taka unake parigraha ko Dhone ke lie moTaragADI prakAra jaba sabhI aora se sudhAra-mArga avaruddha ho; taba kyoM cAhie, DrAivara cAhie / samAja isa sabakA prabandha unake na khule tANDava ko bala milegA-jamA ki mila rahA binA likhe-par3he hI karatI hai|" hai ? jarA socie ! hama muni-nindA ke bhaya se anya sagIna jaise patro ko jAnabUjhakara nahIM chApa rahe / ho, yadi dharma-mArga me aisI mArga darzana deM: bhayAvaha sthiti hai to avazya hI vicAraNIya aura pratIkAra hamane eka zodha-sasthAna kI paricaya-patrikA me par3hA haike yogya hai| netA yadi dhArmika netA hai to unheM aura sabhI "manuSya kA hRdaya eka aSTadalAkAra sundara puSpa ke samAja ko bhI aise sudhAroM ke lie Thosa kadama uThAnA samAna hai / bhASA usakA vikAsa hai aura bhAva-lipi usakI caahie| gadha hai| dravyalipi kAmadhenu kalpavRkSa hai| zabda naukA hai, hama yaha nivedana aura kara deM ki hama jo kucha uddharaNa artha taTabhUmi hai| ataH anAdi siddhAnta ke rUpa meM prasida de rahe haiM, saba upagRhana aura sthitikaraNa kI bhAvanA se eva sampUrNa AgamoM ko nirmAtrI, bhagavAna AdinAtha ke dharmavaddhi ke lie hI de rahe haiN| koI hamAre prati aise bhrama mukha se utpanna varNamAtRkA kA dhyAna karanA caahie| meM na par3e yA aisA nA hI samajhe yA kahe ki-munipaMtha meM arthAt bArahakhar3I sIkha kara zAstroM kA adhyayana karanA se kimI kI ora se hamArA koI bigAr3a huA hogA yA caahie|-dhvlaa" hamAre kisI lAbha kI prApti meM kisI ne koI bAdhA dI prAcIna zAstrIya maulikatAoM, purAtattva. itihAsa hogii| hama to sabhI muniyoM ke bhakta hai aura hamArI zraddhA Adi kI khojoM ke lie sthApita kisI zodha-saMsthAna dvArA me vidhi-vidhAna dvArA dIkSita zuddha-cAritra pAlaka sabhI khojA huA; dhavalA se uddhata ukta aMza hameM bar3A hadayamuni, sAdhu hai / phalataH hameM muniyoM ke AcAra ke hrAsa yA grAhI lgaa| isase aisA mAlUma hotA hai ki una dinoM bhI muniyoM meM chInA-jhapaTI jaisI bAteM sunanA nahI ructaa| prAcIna racanAo meM Aja jaise bhASA-bahAva kI jamAvaTa ataH kucha likha dete haiN| aba to zrAvakoM va muniyoM ko karane meM kaI AcArya siddha-prajJa rahe haiM / aura aisA sambhava svayaM hI socanA cAhie ki pAnI kahAM mara rahA hai ? aura bhI hai| kyoMki una dinoM kaI AcArya ghora tapasvI hote the kise kahAM saphAI karanA hai| hameM AzA hai ki jisa ora aura unameM koI-koI apane tapa ke prabhAva se bhaviSya-jJAtA pAnI mara rahA hogA usI pakSa kI ora se bahAva ublegaa| taka bana jAte the-aisI jana-zruti hai / ataH yaha bhI saMbhava tathya kyA hai ? jarA socie ! hai ki dhavalAkAra bhI usI zreNI meM rahe hoM aura taba unake aura yaha bhI socie ki yadi vAstava meM isa mArga meM bhAvoM aura lekhanI meM Adhunika (vartamAna meM pracalita) bigAr3a hai to sudhAra ke sAdhana kyA haiM ? kyoki Aja zailI, bhASA-bhAva kI puTa A gaI ho aura unhoMne usa samAja meM dharma-hrAsa ke prati (prakArAntara se anajAna meM hI bhaMgimA ko tatkAlIna prAkRta yA saMskRta bhASA meM gUMtha
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 varSa 40 ki.4 diyA ho ! jisakA uparyukta (uddhRta) sahI zabdArtha dhavalA aura isameM guNa-grAhakatA kA upadeza hai-guNa grahaNa hI ke mUla se uddhRta kiyA gayA ho| khaira, jo bhI ho-hameM sabase bar3I pUjA hai, saccI pUjA bhI yahI hai aura aneka AcArya ke prati apUrva zraddhA hai, imalie pipAsA zAnta IzvaravAda kA mUla bhI yahI hai / bar3I khuzI kI bAta hai ki karane ke lie hamane dhIre-dhIre kaI dinoM taka dhavalA ke Aja AcArya kundakunda dvi-sahasrAbdI manAne kA upakrama panmoM ko palaTA / para, vahuna khojane para bhI jaba ukta mUma- joroM para hai| loga kundakunda ke nAma para stUpa khar3e karAne, aMza na mila sakA aura hama nirAza rahe, taba hamane zodha- unake nAma para saMsthAe~ khaDI karAne aura unakI racanAoM saMsthAna ke adhikArI ko patra likhA ki ve hameM dizA-nirdeza ko apanI buddhi anusAra (manamAne DhaMga se bhI) aneka deM ki ukta aMza ke mUla ko dhavalA kI kisa pustaka ke kisa bhASAoM meM rUpAntarita karane-karAne meM sakSama hoM, unameM peja para dekhA jAya ? lekina Aja taka koI javAba na milaa| vaisI buddhi aura vaisA dravya bhI ho, yaha saba to zakya hai| ____ aba vidvAnoM se prArthanA hai ki yadi unhone dhavalA ke para, aise kitane loga haiM jo una jaise mArga kA sahI rUpa meM ukta aMza ke mUla ko kisI pustaka meM dekhA ho to hame mArga anusaraNa kara sakeM, vaise jJAna aura vaise AcAra-vicAra meM darzana deN| anyathA, ukta prasaga me hame likhanA par3egA ki apane ko DhAla sakeM ? isakA anumAna lagAnA zakya nhiiN| aisI visaMgati kyoM? kyA aise zodha-saMsthAna hame sahI dizA aura Aja jaisI sthiti aura manovRtti meM to yaha sarvathA de sakeMge ? jarA socie ! ho zakya nhii| 3. sAtha deM aura anumodana kareM: hamArA anubhava hai ki Aja logoM meM vyakti pUjA kI ___ Aja guNagrAhakatA kA sthAna vyaktipUjA le baiThI- hor3a hai / kaI loga mahApuruSoM kI vyaktigata pUjA ke bahAne jisakA pariNAma AcAra-vicAra kA hrAsa sanmukha hai / loga apane vyaktitva ko pujAne meM lage haiN| kyoMki utsavoM, mahAvIra aura kundakundAdi ko pramukhalA dekara unake vyakti- zatAbdI aura sahasrAbdiyoM ke bahAne apane vyaktitva ko gata gAna meM lage haiM aura unakA mukhya kendra unhI ke camakAnA sahaja hai-kintu guNoM kA grahaNa karanA sahaja vyaktitva ko mahAna batAne mAtra meM laga baiThA hai| mahAvIra nhiiN| kAza, kundakunda dvi-sahasrAbdi meM yaha ho sake ki aise the, kundakundAdi aise the ise saba dekha rahe haiM / para, hama loga apane ko kundakundavat sahasrAMza rUpa meM bhI DhAla sake, kase haiM, ise virale hI dekhate hoge / pUrvajoM ke nAma para unake upadiSTa dharma ke AcaraNa kA sahI mAyanoM meM praNa kahIM bhavana bana rahe haiM, kahI saMsthA khar3I ho rahI hai- le saka-dharma mArga meM Age bar3ha sake-to hama svAgata ke pudagala ke piNDa jaisii| loga isa hetu be-hisAba lAkhoM-lAkha lie taiyAra haiN| anyathA, hama aba taka ke aise kaI upakramoM saMcaya kara rahe haiM aura be-hisAba kharca bhI kara rahe hai| koI ko to bAjIgara ke tamAze kI bhAMti hI mAnate rahe hai| kahe to, kahIM-kahIM yaha bhI sunane ko mila jAya-ki Apa bAjIgara tamAzA dikhAtA hai, taba loga khuza hote haiM, prazaMsA kyoM bolate haiM, ApakA kyA kharca ho rahA hai? taba bhI karate hai| para, kSaNabhara meM bAjIgara ke jholI uThAkara jAne Azcarya nhiiN| samAja kI pUrI Arthika, mAnasika maura ke bAda loga khAlI pallA cala dete haiM, sTeja ke bAMsa, kAdhika zaktiyAM isI me lagI hai| hara sAla mahAvIra Adi ballI aura zAmiyAnA unake mAlika uThA le jAte haiM, aneka mahApuruSoM kI jayantiyAM manAI jAtI haiN| Ae dina mAika vAlA paise jhAr3a calatA banatA hai| sabhI ko jAnA aneka utsava aura samAroha hote haiN| loga phira bhI Age thA so cale gae, raha gayA to basa, mAtra dharma mArga kA bar3hane kI bajAya pIche cale jA rahe haiM-unake dhArmika saskAra sanApana / puSTa hone ke bajAya lupta hote jA rahe hai aisI AvAjeM sunane meM logoM ne Aja taka kitanI jayantiyAM manAI, isakI AtI haiM aura prabana-jana isa para ciMtita bhI dikhAI dete haiN| gintI nhii| pacIsasauvAM nirvANa utsava bhI manAyA gayA smaraNa rahe jainadharma vyakti pUjaka nahIM, guNa-pUjaka hai| thA; taba kitanoM ne bata-niyama lie aura kitanoM ne apane
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAcAra-vicAroM meM zuddhi kI? ye socane kI bAta hai ? aura kAraNa thA-yaha hama dekhahI pake haiN| jainadharma ke bhaTTArakoM yaha bhI socane kI bAta hai ki kundakunda dvisahasrAbdi ke ke hrAsa kA kAraNa bhI yahI hai| avasara para kitane apane nija kA prAtmoddhAra kareMge? yadi isa prasaMga meM kahIM-kahIM aba sthiti itanI bigar3a gaI aisA ho sake to atyuttama / hama sabake sAtha haiM aura hamArA hai ki sudhAra sahaja-sAdhya nhiiN| kucha dharmAtmA, vidvAnoM, anumodana bhii| tyAgiyoM va zrAvakoM va zrAvikAoM ko saMgaThita hokara 5.di. manikA prabhAva dharma ko le DUbegA: zithilAcAroM kI chAnabIna kara, saba prakAra ke prayatna kara___ sacce deva-zAstra-guru ye tInoM jainadharma ke rUpa hai| binA bheda-bhAva ke, zithilAcAriyoM ke zipilAcArako aura, isa paMcama kAla meM yaha dharma kevaliyoM ke bAda, parimArjana kara unakA dharma meM sthitikaraNa karanA hogaa| zAstra aura guruoM ke kAraNa anubhava aura AcaraNa rUpa meM ataH dharma premI jana digambaratva ke zuddha-svarUpa ko samAna AtA rahA hai| aba taka dharmAtmA jaina-vidvAnoM aura tyAgiyoM digambara dharma kI rakSA meM sannada hoM-aisI hamArI prArthanA ne isa dharma kI jyoti ko prajvalita rakhA hai aura zrAvakoM hai| sudhAra mArga meM pakSa yA bhaya ko sthAna nhiiN| saca pUche kI ruci aura AcaraNa ko isa ora karAne kA zreya bhI to pakSa aura bhaya ne hI mUla-digambaratva aura usake svarUpa inhIM ko hai| para kuThArAghAta kiyA hai| varanA, mandiroM aura dharmazAlAoM yaha sarvavidita hai ki vartamAna meM zAstroM ke mUla-rUpa ke hote, gRhasthoM ke bIca-unakI sukha-suvidhA yukta koThiyoM ke paThana-pAThana meM hAsa hai aura mUla ke jJAtA vidvAna dhIre- ko muni va tyAgI apanA AvAsa kyo banAte? zItoSNa samApta hote jA rahe hai tathA katipaya digambara tyAgI parISaha sahane ke sthAna para zIta-nivAraka hITara aura guruoM meM jJAna kI kSINatA aura AcAra ke prati shithiltaa| uSNatAhArI kUlara-eyarakaNDIzanara kA upayoga kyoM dekhI aura sanI jA rahI hai-aneka digambara vratadhArI bhI karate athavA kyoM hI daMza-mazakArISahahArI-maccharadAnI svacchanda AcAra-vicAra banAne aura tadanurUpa pracAra karane vakachuA chApa taka kA upayoga karate ? jo barAbara dekhane sliin| isako jAnate-dekhate hue bhI vartamAna aneka meM A rahA hai| kyA munidharma yahI hai ? kyA, jaina aura vidvAna aura zrAvaka unakI ina pravRttiyoM kA poSaNa karate jainetara sAdhu me vastra-nirvastra hone mAtra kAhI antara hai. dekhe jAte hai / aisA kyoM? yA aura kucha bhI ? jarA socie ! hama aisA samajhe haiM ki apanI-apanI AvazyaktAnusAra samAja meM sthitipAlaka aura sudhAravAdI jaise do dhar3e nidAna aura zrAvaka donoM apane-apane abhAvoM kI pUrti me haiN| hamArI zraddhA una sthitipAlakoM meM hai jo prAcIna aura lage haiM-koI dhanAbhAva ko nirasta karane aura yatheSTa kI dhArmika cAra paramparAmo ko kAyama rakhane ke pakSapAtI prApti me aura koI yaza-pratiSThA kI pUrti meN| dharma aura hoN| phalata: hama muniyoM ko nirdoSa 28 mUlaguNoM ke pAlakadharma ke srota va dharma ke mUrtarUpa-guruoM ke svarUpa kI rakSA rUpa-prAcIna sthiti meM dekhanA cAhate haiM unheM zAstrakA kisI ko dhyAna nahIM / para vihita AcAra se tanika bhI vicalita nahI honA caahie| mizcaya samajhie ki yadi digambara guru ke prAcAra- aise meM yadi AcAra-vicalita muniyoM ko pUrvAcAra meM lAne vicAra meM badalAva pAtA hai to digambara-dharma kI khaira jaisI sudhAra sambandhI hamArI bAta mAtra se koI hameM nahIM-usakA lopa avazyambhAvI hai|" bauddhadharma ke bhArata sudhAravAdI samajha baiThe to hama kyA kareM? kyA, ina mAyanoM se palAyana aura usa dharma meM zithilatA Ane ke mUla kAraNoM me hama sthitipAlaka nahI ? jarA-socie ! meM bhI unake sAdhvAcAra meM zithilatA AnA hI mukhya -sampAdaka AjIvana sadasyatA zulka : 101.0010 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| -
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R.No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana banasamba-pravAsti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 12 pariziSToM pora paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sajilda / ... nagrampa-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana pranthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya pora pariziSToM shit| saM. paM. paramAnanda shaastrii| sajilda / 15... samAdhitantra pauramaNTopadeza : madhyAtmakRti, paM. paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita 5-5. pavaNabelagola pora dakSiNa ke pramya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa bana ... 3... aura sAhitya aura itihAsa para vizara prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAhagsuta: mUla grantha kI racanA bhAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI pativaSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI sivaant-shaastrii| upayogI pariziSToM bhora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja pora kapar3e kI pakkI jilda / 25... dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12... bhAvaka dharma saMhitA: zrI varayAvasiMha soSiyA dhana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM):saM.paM. bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jinazAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-0 mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI papracandra zAstrI 2.0 Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 sampAdaka parAmarza maNDala ga. jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI panacandra zAstrA prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie mudita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 - - BOOK-POST
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rogd. With the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana namba-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta mora prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora paM0 paramAnanda zAstro ko itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se pralaMkRta, sajilda / ... mainaprampa-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM ko prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana andhakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya pora pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda zAstrI / sjild| 15... samAdhitantra paurASTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola paura dakSiNa ke pramya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... 3... jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAirasuta: mUla grantha kI racanA bhAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativaSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM mora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e ko pakkI jilda / ... 25-.. pAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. bhAvaka dharma saMhitA : yo darayAvasiMha soSiyA na lasaNAvalI (tIna bhAgoM meM): saM060 bAlabAda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsanakacha vicAraNIya prasaMga: zrI pacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapaNaM vivecana 2-0 mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI papacandra zAstrI Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 sampAdaka parAmarza maNDala jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI pacandra zAstrA prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevAmandira ke lie mudrita, gotA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 2.. BOOK-POST
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
_