________________
. વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ-
૭ * વિચારસ્વાતંત્ર્યને મર્યાદિત કરવાની જરૂર જણાવતી આવી: દલીલોને સચોટ જવાબ આગળ ઉપર યોગ્ય સ્થળે અપાશે. વિચાર- .
સ્વાતંત્ર્યને કચડી નાખવું એ એક ભૂલ છે એવી વાત ચિરકાળ સુધી કેાઇને સ્પષ્ટ થઈ ન હતી. એ ભૂલ જ છે એવા અનુમાન પર આવતાં વર્ષોનાં વર્ષો વીતી ગયાં, અને હજુ તે દુનિયાના માત્ર એક ભાગની જ એ વિષે ખાતરી થઈ છે. મારી નજરે તે એ અનુમાન સર્વથી વધુ ઉપયોગી છે અને એ અનુમાન આ પુસ્તકમાં ચર્ચલી અધિકાર અને બુદ્ધિ વચ્ચેની લડતનું પરિણામ છે. અધિકાર (Authority) શબ્દ પર જરા વિસ્તૃત વિવેચન કરવાની જરૂર છે.
જે હમે કોઈને પૂછો કે “ભાઈ હમે અમુક વસ્તુ શી રીતે જાણી ?” તે તે કહેશે “એને માટે હારી પાસે સારું પ્રમાણ છે,” અથવા “હે તે ચેપડીમાં વાંચી” કે “એ તો સામાન્ય જ્ઞાનની વાત છે અગર “હું તે નિશાળમાં શીખ્યો.” આ દરેક ઉત્તરનો અર્થ એ જ છે કે તેણે આ જ્ઞાન બીજા પાસેથી મેળવ્યું છે, તેમના જ્ઞાનમાં શ્રદ્ધા રાખી છે, તેમની હકીકતના સાચા જુઠાપણાંની તેણે ખાતરી કરી નથી કે તેમની કરેલી બાબત પર તેણે સ્વતંત્ર વિચાર ચલાવ્યું નથી. ખરેખર, ઘણું માણસનાં જ્ઞાન તથા માન્યતાઓને. મોટો ભાગ આ જ પ્રકાર હોય છે, એટલે કે માતપિતા, શિક્ષક, ઓળખાણ પીછાણવાળાઓ, પુસ્તકો કે છાપાંઓ વગેરેમાંથી ખરાખેટાને વિચાર કર્યા વિના ગ્રહણ કરેલો હોય છે. અંગ્રેજ બાળક ફ્રેન્ચ ભાષા શીખતી વખતે શબ્દોના અર્થો તથા રૂપાખ્યાન શિક્ષકના કહેવાથી કે વ્યાકરણના આધારે ખરાં માની લે છે. નકશામાં અમુક સ્થળે ઘીચ વસ્તીવાળા કલકત્તા નામના નગરનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે એ હકીકત ઘણું લેકાએ બીજાના પ્રમાણ પર સ્વીકારેલી છે. નેપલીઅન અને સીઝર એક સમે હતા એ વાત પણ આવી જ છે. ખગોળવિદ્યાના સુવિદિત સિદ્ધાંતો તે વિદ્યાના ખાસ,
