________________
વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ. કેટલાક કાયદા તથા રિવાજે રૂપી અટકાયત હોય છે; અને આવા સ્વાભાવિક હકકો પર અંકુશ મૂકવામાં સમાજ ન્યા માર્ગેજ વર્તે છે એમ સૌ કોઈ કબુલ કરે છે; કારણ આ બે અંકુશ સિવાય સમાજમાં સુવ્યવસ્થા અસંભવિત છે. આથી વિચારપ્રસિદ્ધિ એ એક આવો જ હક્ક છે એમ આપણે મંજુર રાખીએ તો તેટલાજ કારણથી તેમાં કાંઈ ડખલગીરી ન જ થાય અગર સમાજ તેના (વિચાર પ્રસિદ્ધિ) પર અંકુશ મૂકે તો તે અન્યાયી જ કહેવાય, એવી વાંધા ભરી દલીલો ઉઠાવાય નહિ. પણ વિચારપ્રસિદ્ધિ એ એવોજ એક હકક છે એટલું કબુલ કરવું એ તે હદ કરતાં મેટી કબુલાત કરી કહેવાય. કારણ (ઉપર આપેલાં) બીજાં ઉદાહરણોમાં સમાજનાં બંધને સૌ કોઈને લાગુ પડે છે, પરંતુ વિચારસ્વાતંત્ર્ય વિષેની મયૉદા તે ક્રાંતિકારક, રૂઢિવિરૂદ્ધ વિચાર ધરાવનારી પ્રમાણમાં નાની સંખ્યા માટે જ છે, કાંઈ બધા જ ને એ મર્યાદા લાગુ પડતી નથી. સત્ય વાત તો એ જ છે કે “કુદરતી હક્કો’ વિષેના ખ્યાલ પર કઈ વાજબી દલીલ મેજી શકાય નહિ. કારણ એમાં સમાજ તથા તેના સભ્યો વચ્ચેના સંબંધ વિષે એક અપ્રતિપાદ્ય તર્ક સમાયેલો છે. * બીજી બાજૂ સમાજના તંત્ર માટે જવાબદાર લેકે એવી દલીલ કરી શકે કે “સમાજ વિરુદ્ધ કર્તવ્ય અટકાવવાની હમારી જેટલી ફરજ છે તેટલી જ ફરજ હાનિકારક વિચારો અટકાવવાની પણ છે. વળી તેઓ એમ પણ કહી શકે કે મનુષ્ય તેના પાડોશીનો ઘોડો ચેરીને કે તેની ધર્મપત્ની સાથે અઘટિત પ્રેમ કરીને સમાજને જેટલી હાનિ કરી શકે તે કરતાં સમાજવિરુદ્ધ વિચારો ફેલાવીને તે વધુ નુકસાન કરી શકે. રાષ્ટ્ર (State)ના હિત માટે તેઓ જવાબદાર છે અને અમુક વિચારના પ્રચારથી સમાજના પાયારૂપ રાજકીય, ધાર્મિક કે નૈતિક ધારણાઓને ધકે પહોંચે એવી તેમને ભીતિ લાગે તો બીજા બધા ભીની માફક તેવા વિચારથી પણ સમાજને ઉગારી લેવાની તેમની ફરજ છે. •
