________________
-८४८]
उपासकाभ्ययन श्रेयोऽर्थिनां श्रुताभावे सर्वमेतत्तमस्यते ।।८४२।। भधारणवद्वाो क्लेशे हि सुलभा नराः। यथार्थज्ञानसंपन्नाः शौण्डीरा इव दुर्लभाः ।।८४३।। शानभावनया हीने कायक्लेशिनि केवलम् । कर्मवाहीकवत्किञ्चिद्व्येति किञ्चिदुदेति च ॥८४४॥ सृणिवज्ञानमेवास्य वशायाशयदन्तिनः । तहते च बहिः क्लेशः क्लेश एव परं भवेत् ।।८४५।। बहिस्तपः स्वतोऽभ्येति ज्ञानं भावयतः सतः। क्षेत्रले यनिमग्नेऽत्र कुतः स्युरपराः क्रियाः॥८४६।। यदशानी युगैः कर्म बहुभिः क्षपयेन वा। तज्ज्ञानी योगसंपन्नः क्षपयेत्क्षणतो ध्रुवम् ।।८४७।। शानी पटुस्तदैव स्याबहिः क्लेष्ट व्रतेऽखिले ।
शातुनिलवेऽप्यस्य न पटुत्वं युगैरपि ॥४८॥ है। यदि शास्त्र न हों तो अपने कल्याणके इच्छुक जनोंको सर्वत्र अन्धकार ही दिखलायी दे ॥८४२॥ जैसे तलवार वगैरह बाँधनेका कष्ट उठानेवाले मनुष्य तो सरलतासे मिल जाते हैं, किन्तु सच्चे शूरवीरोंका मिलना दुर्लभ है। वैसे ही बाह्य कष्ट उठानेवाले मनुष्य सुलभ हैं किन्तु सच्चे ज्ञानी दुर्लभ हैं ॥८४३॥ जो मनुष्य ज्ञानकी भावनासे शून्य है और केवल शरीरको कष्ट देता है, बोझ ढोनेवाले मनुष्यकी तरह उसका एक कष्ट जाता है तो दूसरा आ जाता है और इस तरह वह केवल कायक्लेश ही उठाता रहता है ॥८४४॥
सच्चे ज्ञानकी महत्ता मनुष्यके मनरूपी हाथीको वशमें करनेके लिए ज्ञान ही अंकुशके तुल्य है अर्थात् जैसे अंकुश हाथीको रोकता है वैसे ही ज्ञान मनुष्यके मनको बुरी तरफ जानेसे रोकता है। उस ज्ञानके बिना जो शारीरिक कष्ट उठाया जाता है वह कष्ट केवल कष्ट ही के लिए है, उससे कुछ भी लाभ नहीं होता ॥८४५॥ जो ज्ञानकी भावना करता है उसे बाह्य तप स्वयं प्राप्त हो जाता है । क्योंकि जब आत्मा ज्ञानमें लीन हो जाता है तो अन्य क्रियाएँ कैसे हो सकती हैं ?||८४६॥ अज्ञानी जिस कर्मको बहुतसे युगोंमें भी नहीं नष्ट कर पाता, ध्यानसे युक्त ज्ञानी पुरुष उस कर्मको निश्चयसे क्षण-भरमें ही नष्ट कर देता है ॥८४७॥ समस्त बाह्य व्रतोंमें क्लेश उठानेवाले अज्ञानी यतिसे ज्ञानी पुरुष तत्काल कुशल हो जाता है, किन्तु बाह्य व्रतोंको करनेवाला अज्ञानी,
१. "शास्त्राणि यदद्दधतो वराकाः क्लेशे हि बाह्ये सुलभा मनुष्याः। सुदुर्लभाः सन्ति सुडीरवच्च यथार्थविज्ञानधना: जगत्याम् ॥९४॥"-धर्मरत्ना०, १० १२९ । २. विनश्यति । ३. उदयमायाति । ४. अंकुशवत । ५. ज्ञानं विना। ६. आगच्छति । ७. आत्मनि । ८. ज्ञाने । ९. बाह्याः । “बाह्यं तपो प्रार्थितमेति पुंसो ज्ञानं स्वयं भावयतः सदैव । क्षेत्रज्ञरत्नाकरसन्निमग्ने बाहाः क्रियाः सन्तु कुतः समस्ताः ॥९६॥"धर्मरत्ना० पत्र १२९ । १०. "जं अण्णाणी कम्म खवेदि भवसयसहस्सकोडीहिं । तं णाणी तिहिं गत्तो खवेदि उस्सासमेत्तेण ॥"-प्रवचनसार ३-३८। अंतोमहत्तेण । भगवती आराधना गा०१०८ । “प्रसिद्धं च-यदज्ञानी क्षपेत्कर्म बह्वोभिर्भवकोटिभिः । तज्ज्ञानवांस्त्रिभिर्गुप्तः क्षपयेदन्तमुह ततः ॥९७॥"-धर्मरत्नाकर, प० १२९ । ११. क्लेशं कुर्वतः । क्लेष्टे व्रतेऽखिले, आ० । १२. सम्पूर्ण चारित्रे सति पटुः परिपूर्णज्ञानी भवेत् । न तु ज्ञानलवलेशमात्रेण केवली स्यादिति भावः । १३.- लवे यस्मान्न अ०, ज०, मु० ।