Book Title: Gnatadharmkathanga Sutram Part 01
Author(s): Kanhaiyalalji Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५०४
ज्ञाताधर्म कथाङ्गसूत्र जीवानामनुकम्पा प्राणानुकम्पा तत्र-अनु कम्पनमनुकम्पा दया, दुःखाक्रान्तानां पाणिनां तद रक्षणानुकूलचेष्टाकरणमित्यर्थः 'सव्वे जीवा वि इच्छति जीविउन मनिजिउ' इति वचनात् हे मेघ ! त्वमेवं चितियसि सर्वे जीवाः जीवितुं वाञ्छन्ति न मर्तुं सर्वे जीवाः मुखार्थिनो दुःखनाशार्थिनश्च, तस्मात् मया म्रियमाणाः पाणिनो मरणादि भयतो मोचनीयाः, नापि च पीडयितव्याः' इत्यादि भावनारूपा-अनुकम्पा तया, 'भूयाणुकंपयाए' भूतानुकम्पया-अभवन्, भवंति, भविष्यन्तीति भूतानि सर्वदा भवनात्, तेषामनुकम्पा तया, 'जीवाणुक पा' जोवानुकम्पा अजीवन् जीवन्ति जीविष्यन्तौ' ति जीवाः सदा प्राणधारणात, तेषाणुकंपयाए भूयाणुकंपयाए जीवाणुवं पयाए सत्ताणुकंपयाए से अंतरा चेव संधारिए) देखकर तुमने अपना वह पैर प्राणानुकंपासे, भूतानुकंपासे, जीपानुकंपासे और सत्त्वानुकंपासे, भावितोन्तःकरण होकर बीच में ही उठाये रखा । (णों चेव णं णविखत्ते) नीचे नहीं रखा । सकल जीवों की अनुकंपा का नाम प्राणानुकंपा है। अनुकंपा शब्द का अर्थ दया है-दुःखा क्रान्त प्राणियों की रक्षा करने के अनुकूल जो चेष्टा की जाती है उसका नाम दया है। " यह सिद्धान्त हे कि जितने भी प्राणी हैं वे सब सदा जीने के ही अभिलाषी हैं-मरने के नहीं। सब प्राणी सुख को ही चाहते हैं दुःख को नहीं--दुःख का नाश जिस तरह से हो उसी तरह के उपाय में वे सचेष्ट रहते हैं--अतः मरते हुए प्राणी मुझे मरणादि भय से छुडाना चाहिये--उन्हे पीड़ा नहीं पहँचानी चाहिये" इस प्रकार का जो हे मेघ ! तुमने उस समय विचार किया--वही दया है । और यही प्राणानुकंपा है। जो प्राण धारण से जिये, जीते हैं, और आगे जियेंगे-उनका नाम जीव है उनकी जो अनुकंपा है--वह जीवानुकंपा જોઈને તમે પગને પ્રાણાનુકંપાથી, ભૂતાનું કે પાથી જીવાનું પાથી અને સત્તાનુંક પાથી અન્તઃ ४२४थी मावित ४२ता २२०० यी राज्यो. (नांचेव ण णिविरत) नीय भूध्या નહિ. સકળ જીવો પ્રત્યે અનુકંપા બતાવવી તે પ્રાણાનુકંપા છે. અનુકંપા શબ્દને અર્થ દયા છે. દુઃખી પ્રાણીઓની રક્ષા કરવા માટે જે યેગ્ય આચરણ કરવામાં આવે છે, તે દયા છે. “આ એક સિદ્ધાન્ત છે કે જગતમાં જેટલાં પ્રાણુઓ છે, તે બધાં હમેશાં જીવવાની જ અભિલાષા રાખે છે, મરવાની નહિ. બધાં પ્રાણીઓ સુખ ઈ છે છે, દુઃખ નહિ. દુઃખને જે રીતે વિનાશ સંભવી શકે તેના ઉપાયે તેઓ સતત કરતા જ રહે છે. એટલા માટે હે મેઘ ! “મરતા પ્રાણીને મૃત્યુ વગેરેના ભયથી મુક્ત કરવું જોઈએ ” આ જાતને વિચાર તમે તે વખતે કર્યો તેજ “દયા” કહેવાય છે, અને એ જ બીજી રીતે પ્રાણનુકંપ પણ કહી શકાય જે પ્રાણ ધારણ કરીને જીવ્યા, જીવે છે, અને જીવશે તેમનું નામ જીવ છે. તેમના પ્રત્યે જે અનુકંપા
For Private and Personal Use Only
