Book Title: Tattvartha Trisutri Prakashika
Author(s): Vijaylavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022537/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthama bApaTa zrIvijayanebhisUrijanyamAlArakSam-22 - FolloERESENTREEEE BANSHA R tattvArthatrisUtrIprakAzikA IES mUla-bhASya-TIkAsametA AyA 40SFESTRAPATH adyaajiy'e MANDA PARANTEEFESTERNMISHREFER LINOTARA kaalaasr`haa alrghskaandhlkaa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayanemisUrigranthamAlAratnam- 22 AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namaH / nayanikaranRpAlisamabhiSiktaH zrIsyAdvAdasamrAi vijayatetarAm / zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sUricakravarti-jagadguruzrIvijayanemisUrIzvara-pahAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnazrIvijayalAvaNyasUriviracitA tattvAtrisUtrIprakAzikA [ vAcakavara-zrImadumAkhAtipuGgavapraNIta-tattvArthAdhigamasUtrAntargatA trisUtrI, tadIyakhopajJabhASyam , tadubhayArthanirUpaNapravaNA sudhIziromaNizrIsiddhasenagaNimaNigumphitA TIkA, etatritayAvalambinI prakAzikAbhidhA vivRtiH] nirNayasAgara presa, muMbaI. vIranirvANasaMvat 2471 prati 555] [vi0 saM0 2001 mUlyam-sArddharUpyakacatuSTayam / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka:rAjanagarastha-zrIjainagranthaprakAzakasabhAyAH kAryavAhaka:-zreSThI 'IzvaradAsa mUlacandra' iti nAmA 'kIkAbhaTTa-pola' amadAvAda / dravyasahAyaka:rAjanagarastha-'dhanAsutAra' pratolikAntargata lAvarIpratolikAyAH shriisNghH| prAptisthAnamsarakhatI-pustakabhaNDAraH 'ratanapola, hAthIkhAnA' amdaavaad| mudraka:rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, 26 / 28 kolabhATa sTrITa, muMbaI. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanAsutAranI polamAMnI lAvarInI polanA jinamaMdiranA mUlanAyaka zrIvAsupUjyasvAmI bhagavAn [ pa. pU. A. zrIvijayalAvaNyasUrijI ma. AdinA saM0 2000 nA cAturmAsa-parAvartananA utsava prasaMge levAyala chabI.] Krishna Printery, Ratanpole, Ahmedabad Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanasamrAT sUricakracakravartI tapogacchAdhipati kadaMbagiriAdianekatIrthoddhAraka AcArya zrIvijayanemisUrIzvarajI mahArAja Krishan Printery, Ratanpole, Ahmedabad Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jagatanA sarva dezomAM bhAratanuM agragaNya sthAna tenI saMskRti ane tattvajJAnane laine che e nirvivAda che. duniyAnA dezo jyAre vastraparidhAna ke vyavahAra paNa zikhyA nahotA tyAre bhArata tattvajJAna ane saMskRtinA ucca zikhare virAjata hato. A bhAratanI saMskRti ane tattvajJAnamAM jainasaMskRti ane tenuM tattvajJAna sarvocca che. kAraNa ke A saMskRti ane tattvajJAnanA vidhAyaka ane pracAraka puruSo kevaLa sarvasaMgatyAgI puruSo che. A tyAgI puruSo jyAM jyAM vicaryA ane tyAM tyAM temanI saurabha pahoMcI tyAM sarve ThekANe temaNe temanA jJAna, AcAra ane vicAramAM tyAga batAvyo che. tyAgathI pallavita jainasaMskRtinA dhuraMdharonuM sarva sAhitya pachI te game te viSayanuM hoya te sarva tyAgapradhAna che temAM bilakula zaMkAne sthAna nathI. mahAtyAgI mahAvIradeva paramAtmAe sarvatyAga ane deza tyAgarUpa dharma prarUpyo. A sarvatyAga ane dezatyAga, dharmanI siddhi, phaLa ane vicAraNAne jaNAvanAra prabhuupadiSTa trisUtrInA vistArasvarUpa dvAdazAMgI che. je dvAdazAMgI sakaLajainazAsananuM maulika ane vistRta tattvajJAna che ane tattvajJAnanA aMzane pAmI sakaLa jagatanuM zuddha tattvajJAna thaI vistAra pAmyuM che. jainazAsananA dharAvAhaka mahAtyAgI puruSoe tyAgajIvananI AcaraNA mATe mArgAnusArI, dezavirati ane sarvavirati bheda pADI sarvakoIne zakra tyAgadharmanI AcaraNAno lAbha levA saraLatA karI che tevI rIte jainavAmayanI saMkSiptaruci, vistRtaci, alpagaSaka, tattvaciMtaka vagere sarvane mATe anekavidha sAhitya racI jainatattvajJAnano lAbha levAnI vyavasthA karI ApI che. jainazAsananA sarva sAhityomAM tattvArthasUtra evo graMtha che ke game te sacivALo teno Adara karI grahaNa karI zake tema che. UMDAmAM UMDA tatvaveSakane tattvanI UMDI carcA temAMthI prApta thAya che ane a5mAM alpa abhyAsIne jainazAsananA sarvatomukhI tattvajJAnano saMkSipta khyAla paNa tattvArthasUtramAMthI maLe che. arthAta tattvArthasUtra samarthatavaveSaka, tattvajijJAsI, abhyAsI, ke zraddhALu sarvakoIne ekasarakho upayogI che. A tattvArthasUtra jainazAsananA sarvaaMgasvarUpa tattvamImAMsA, cAritramImAMsA ane pramANamImAMsA vagerethI sarvamukhI che. AthI tatvaveSako, nirmaLa cAritravAMchuo ane tArkikaziromaNi vagere sarva puruSo A graMtha tarapha AkarSAyA che ane A graMthane temanA manana, dohana ane nididhyAsanadvArA khUba khUba pariSkRta karela che te vAta A graMtha upara thayelAM anekavidha TIkA, TIppaNe, noMdho vagere pUrI pADe che. A graMthanA sarvatomukhI tattvavikAsane laI jainazAsananA sarva phirakAmAM A graMtha pramANabhUta manAyo che ane te te phirakAnA agragaNya puruSoe potAno mAnI tenA upara noMdha, carcA ane vivecano karyo che. chatAM A graMtha zrI jainatAara saMpradAyano hovAnI vAta chUpI rahI zakatI nathI. A graMthanA upara zrIsiddhasenagaNivara pUnita nAmadheya haribhadrasUrijI, mAtRhRdayI malayagirijImahArAja, paramatArkika u. yazovijayajIgaNi ane ciraMtana munioe TIkAo lakhI che ane 334 mULa sUtrAtmaka A graMthane sarva tattvajJAnano mahAgraMtha banAvyo che. A TIkAomAM zrIsiddhasenagaNinI 10000 zlokapramANa TIkA Aje khUba prasiddha che. tattvArthasUtranA dareka sUtro aneka arthasaMdarbhathI bharapUra che chatAM sakalazAstragarbhavALA pAMcamA adhyAyanA 2930-31 e trisUtrI to khUba ja ajoDa che. kAraNa ke bhAratIya darzanamAM jainadarzananI viziSTatA padArthanirUpakasyAdvAdazailIne laIne che. tenuM UMcuM tatvajJAna, ucaca tyAga ane Adarzone satya rUpe siddha karanAra A syAdvAda che. A syAdvAda, yA jenI padArthapratipAdana zailI A traNa sUtramAM che. prastuta graMtha ke jenI upara A prastAvanA che te A traNa sUtra, tenA upara racAyela svopAbhASya ane siddhasenagaNanI trisUrInI TIkA uparanI trisUtrIprakAzikA nAme TIkAgraMtha che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra A trisUtrI upara mahAnaiyAyika mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAje trisUjhyAloka nAmano graMtha anAvyo hovAnA pUrAvA maLe che. paraMtu te graMtha Aje upalabdha nathI. temanI apUrva pratibhAzaktithI vivecaka ane chaNAvaTapaddhatie racAyelo te graMtha jo upalabdha hota to A trisUtrInuM vivaraNa koI navIna ja prakAza relAvata temAM zaMkAne sthAna nathI. ?--AkhA graMtha upara TIkA na karatAM trisUtrInI TIkA karavAnuM kAraNa AkhA tattvArthasUtramAM A trisUtrI khUba ja mahattvanuM sthAna bhogave che. kAraNa ke vastupratipAdanazailIrUpa syAdvAda siddhAnta ke je jainazAsananuM sarvasva che te temAM pratipAdita karelo che. siddhasenagaNie prauDha rIte A traNa sUtranuM vivaraNa karyuM che. chatAM te vivaraNa samajavA mATe Aje tenA spaSTIkaraNurUpa TIkAnI khUba ja AvazyakatA che je graMthane avalokyA vinA samajI zakAya tema nathI. trisUtrIprakAzikAnA anAvanAra koNa-- jainazAsanano aMkura, pAvitatA ane saurabhamAM jo koIno mahAna phALo hoya to te tyAgapradhAna sAdhu mahAtmAono che. Aje vidyamAna jainazAsana ane tenI saMskRtinA mUrta amUrta sarve smArakonA preraka upadeza ane niyaMtA te mahApuruSo che. jainazAsanamAM vidyamAna graMtharatnono navANuM TakA bhAga A ja mahAtmAonA hAthe pAvita thayo che ane rakSAyo che. vidyamAna vartamAna zAsanamAM tyAgI mahAtmAomAM pradhAna gItArthazAsanarakSaka ajoDa pratibhAsaMpanna paramapUjya AcAryadeva vijayanemisUrIzvarajI mahArAjanA pradhAna ziSyomAMnA eka prasiddha AcArye vijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAja che. s--trisUtrIprakAzikA ane AcAryamahArAja lAvaNyasUrijIno paricaya harahameza kavi, graMthalekhaka ke carcAkAra te te viSayamAM ekarUpa na bane tyAM sudhI kavitA, graMtha ke carcAmAM sapha LatA pAmI zakatA nathI. teonI tanmayatA eTalI badhI hoya che ke AhAra, vihAra ane nidrAmAM paNa tenI te ja vAta temanA jIvanamAM ramyA kare che. trisUtrIkAra AcAryanuM jIvana ja tattvArthasUtrano arthavinyAsa kahIe to khoTuM nahi gaNAya kAraNa ke tattvArthamAM jJAna, jJeya ane cAritrane pratipAdana karavAmAM Avyo che te traNe temanA jIvanamAM te te svarUpe otaprota rahyAM che. AthI tattvArthasUtranA mULa kartA umAsvAti mahArAja ane tene pariSkRta karI jagatane digmUDha kare tevI vyAkhyAthI pariSkRta karanAra sarvavyAkhyAkArI jJAna ane cAritrane otaprota karanAra hovAthI A graMthanI mAhya ane AMtara mahattA che. pU. AcArya vijayalAvaNyasUrijI mahArAja sAhitya, vyAkaraNa, nyAya ane tattvajJAnanA ajoDa vizArada hovA sAthe suMdara vivecaka graMthakAra, vyAkhyAtA ane pratibhAsaMpanna AcArya che. tilakamaMjarI uparanI temaNe banAvelI parAga TIkAthI temanI graMthanirmANa zakti prasiddha che. jainajainetara sarva vidvAna ke abhyAsIne ati upayogI thatA dhAturabhAkaranA mahAkAya vibhAgo temanI parizramazakti ane vyAkaraNajJAnanuM UMDANa jaNAve che. nyAya, tattvajJAna ane suMdara vivecakapaNAnuM darzana ApaNane trisUtrIprakAzikA TIkAmAM pade pade thAya che. kAraNa ke trisUtriprakAzikA TIkA aneka yuktisaMpanna racanAthI bharapUra tattvajJAna sAthe pade padanuM suMdara vivecana kare che. kalikAlasarvajJa hemacaMdrasUriviracita siddhahema upara svopaNa nyAsa 84000 zlokapramANa hovAnuM manAya che temAMthI Aje 16000 zlokapramANa maLe che. A apUrNa nyAsane pUrNa karavAnuM bhagIratha kArya AcArya zrIvijayalAvaNyasUrijIe upADyuM che ane jenI zarUAta paNa karI cUkyA che. AthI temanAmAM apUrva graMtha nirmANa karavAnI zakti paNa ajoDa che. ATaluM prAsaMgika jaNAvyA bAda tattvArthasUtra bhASya ane siddhasenagaNivaranI TIkA A traNa uparanI A TIkA hovAthI traNanA raciyatA ane racanAno vicAra karavo prathama jarUrI che. 3--tattvArthasUtrakAra tathA bhASyakAra umAsvAti mahArAjano paricaya pUrvadhara umAsvAti mahArAja prabhu mahAvIra paramAtmAnA zAsana-AkAzamAM nirmaLa kItirUpa jyotsAthI caMdrasamAna prakAzI gayA che, te vastu tattvArthasUtra vAMcatAM spaSTa jaNAya che. temano samaya AjanA karatAM vadhu pragatizIla vADmayanI sauralavALo hato. A graMtha temaNe khUba sthira buddhithI koI paNa jAtanA pravAhamAM taNAyA vinA tattvajJAnathI bharapUra hovAthI roja ne roja vicAratAM navI navI vastu darzAve tevo temaNe racyo che. A tattvArthagraMthanA zabde zabde ane sUtre sUtramAM mahAjJAnIpaNAno, prauDhatAno ane saMyamanI ekarasatAno spaSTa khyAla Ave che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcakavara umAsvAtijI mahArAja dazapUrvadhArI hatA tema jaina jagatamAM prasiddha che. chatAM dazapUrvadharapaNAnA ullekhano spaSTa AdhAra maLato nathI. Ama chatAM teonA nAma AgaLa vAcaka zabdano prayoga che ane vAcaka zabda te vakhate pUrvadharapaNAno sUcaka hato te cokakasa ja che. teozrInA guru pAchaLa ApaNe ahIM vAcaka zabdano artha vAcakavaMza nathI laI zakatA. jo vAcakavaMzanA ja zrIumAsvAti vAcaka mahArAja hota to potAnA guruzrIne paNa te vaMzamAM thayela tarIke uttarottara vAcaka zabda joData mATe vAcakavaMza laI zakAze ja nahi. vaLI vAcakazrI zivazrI mahArAjanI gerahAjarI ke vRddhAvasthAne kAraNe dIkSAguru zrIghoSanaMdi AcAryuM hovA chatAM vAcakAcAryuM zrImUlAcArya pAse teo vadhu abhyAsa kare che. eTale agyAra aMga uparAMtano abhyAsa karavA teo vAcakAcArya zrImUlAcArya pAse jAya e to svAbhAvika ja che. eTale bAramA aMgano abhyAsa temanI pAse karelo hovo joIe. bAramA aMgamAM mukhya to pUrve ja che eTale vAcakazrI umAsvAti mahArAja pUrvanA jJAtA hatA ema bhASyanI chellI prazasti-kArikAno vicAra karatAM samajI zakAya che paraMtu keTalA pUrvanA jJAtA hatA ? e prazna Ubho rahe che. teno kaMIka patto jaina zailImAMthI maLI zake che. sAmAnya evo niyama che ke -"gaNadhara bhagavaMto, cauda pUrvadhAro ane chellAmAM chellA saMpUrNa daza pUrvadharanuM raceluM sUtra pramANabhUta gaNAya che." kemake sADA nava pUrva sudhIno abhyAsa to abhavyo paNa kare che. eTale temanuM sUtra pramANabhUta na gaNI zakAya ane dazapUrvadharanA sUtramAM to samyakatvavaMta hovAnI zaMkA ja nathI rahetI eTale te mAnya gaNavAmAM koI vAMdho raheto nathI. te pramANe tattvArthasUtra eka dvAdazAMgInA vyavasthita sAMgopAMga pratibiMbarUpa sUtra che ane tene pramANabhUta mAnavAthI teo dazapUrvI haze ema mAnya karyuM hoya, digaMbara vidvAnomAM zrutakevalIdezIya* kahevAya che. tema ja dazapUrvadharano pravAda sAMbhaLavAmAM Ave che ATalA kAraNothI teozrIne jyAM sudhI bIja bAdhaka pramANe na maLe tyAM sudhI dazapUrvedhara kahevAno harakata nathI, zvetAMbara tathA digaMbara ema banneya lekhakono temAM virodha nathI. umAsvAtivAcaka mahArAjano janma codhikA gAmamAM thayo che ane kaubhISaNa gotranA svAti brAhmaNa pitAnA tananA sArarUpa (tanaya) ane vatsa gotranA umA nAmanI mAtAthI janma pAmela (suta) hatA. zrI Arya zreNika mahArAjanA vakhatathI nIkaLelI urnAgara zAkhAnA pote vAcaka pUrvadhara AcArya hatA, vAcakazrI zivazrI pUrvadhara mahArAjanA ziSya agyAra aMganA jANakAra zrIghoSa naMdi AcAryane ziSya hatA chatAM mahAvAcaka ane zrIzramaNa bhagavAna zrImuMDAda AcAryanA ziSya vAcakazrI mUlAcAryanA pote vidyAziSya hatA. pATalIputramAM vicaratA hatA tyAre teozrIe A sUtranI racanA karI che. ATalI vAta prazasti cokkasa svarUpamAM pUrI pADe ja che. zrI AryazreNika mahArAjA pachI uccatnagara zekhA nIkaLI. te zAkhAmAM vAcakazrI thayA che eTale zrI vIra prabhunA nirvANa pachI lagabhaga 471 varSe uzcarnAgara zAkhA nIkaLI ane digabara pUjyapAdAcAryanI sarvArthasiddhi nAme TIkA zrIvIra nirvANa pachI lagabhaga agiyAraso varSe racAI che. A 600 varSonA gALAmAM zrIumAsvAti vAcaka thayA, eTaluM nirvivAda nizcita thAya che eTale rAjA vIravikramanI pahelAM lagabhaga ke bIjI sadImAM teo thaI gayelA anumAnathI mAnI zakAya che paraMtu temano cokkasa vakhata nakakI karavAne haju pratyakSa pUrAvA maLI zakatA nathI. prAcIna graMthakAronA prAcIna ullekhothI haju vyavasthita svataMtra saMkalana karIne aitihAsika satyo tAravavAnI mahenata karavAthI vakhata jatAM temano cokkasa samaya hAtha lAgI javAno saMbhava che. sarvArthasiddikArenA samaya pahelAnA graMthamAM tattvAcaeNnA koIpaNa bhAgano ullekha vagere sAdhaka pramANa maLI jAya to tenI pUrve, tathA zrIvIra sevI jagata pachInI koI racanAnA sAdhaka-Adhaka ullekhothI tenA samayanI anizcitatA jema jema ghaTatI jaze, tema tema nizcitatA tarapha javAtuM jaze. 4--tatvArthasUtrakAra umAsvAti mahArAjanI paraMparA zrItatvArthasUtrakAra prabhu mahAvIra paramAtmAnI mUla paraMparA ke jenuM nAma pAchaLathI zvetAMbara paDyuM che temAM thayelA hovAnuM tattvArthe bhASyanI pAchaLanI prazasti pUravAra kare che. kema ke digaMbara saMpradAyamAM urnAgarI zAkhAne kyAMya ullekha na hovAthI teno saMbhava ja nathI. vaLI tattvArthanI racanA digaMbara saMpradAyanA judA paDavA * tattvArthasUtrakartAramumAsvAti munIzvaram / zrutakevalidezIyaM vande'haM guNamandiram // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahelAMnI che, kema ke temAM strIliMga siddha tathA nircanthonA liMgo saMbaMdhInAM koI paNa matabhedano ullekha nathI. digabaramAM upayogavAdanI matabhinnatA nathI. je zvetAMbaromAM che ane teno ullekha tattvArthabhASyamAM che. aA nine vagere sUtro vinA matabhede zvetAMbara mAnyatA pramANe ja che. bIjuM paNa ghaNAM pramANa che. bhASya paNa temanuM svopaNa che kemake sUtronuM vivaraNa bhAgyamAM zvetAMbara sammata che. tema ja zvetAMbaramAnya sUtrapATha vadhu maulika ane saMgata che. koI paNa digaMbarAcAryanI upalabdha anupalabdha TIkA karatAM bhASya vadhu prAcIna che. kemake tenI sAbitIo sarvArthasiddhi, rAjavArtikabhASya vageremAM maLI rahe che. ---- A pa-TIkAo ane itara sAhitya tattvArthasUtra upara zvetAMbara, digaMbara prasiddha AcAryoe aneka TIkAo karelI che. judI judI bhASAmAM aneka vivecana che. jarmana bhASAmAM paNa sabhASyanuM bhASAMtara hAlamAM thayuM che. digaMbarAcAryone tattvArthasAra nAmane graMtha paNa che je mArI samaja pramANe kadAca prazamaratinI potAnA saMpradAyamAM pUrti karavA mATe karyo hoya. zvetAMbarAcAryaviracita TIkAomAM zrIharibhadrasUrijIe zarU karelI ane yazobhadrasUri ane temanA ziSya pUrI karelI DupaDupikA nAmanI TIkA, zrIsiddhasenagaNijInI moTI TIkA, zrIupAdhyAyajI mahArAjazrInI eka adhyAyanI TIkA maLe che. tathA yAda pramANe zrImalayagirijInI TIkA saMbhavita chatAM maLatI nathI. gujarAtI prAcIna arvAcIna vivecanomAM eka yazovijayajIgaNinuM vivecana maLe che paraMtu te to nyAyavizArada nyAyAcArya upAdhyAyajI zrIyazovijayajI karatAM judA ane temanI pachI thayelAnuM che. tAMbarAcAryanI sarva TIkAomAM-bahu ja vizAla TIkA zrIsiddhasenagaNijInI che. je TIkAmAM trisUrI vyAkhyAno paNa prastuta prakAzikAmAM khAsa samAveza karavAmAM Avelo che. ( zrIsiddhasenagaNijI zrIdijagaNi kSamAzramaNaziSya zrIsiMhasUrAcAryanA ziSya zrIbhAsvAminA ziSya hatA ema temaNe chelle ApelI TIkAnI prazasti uparathI spaSTa thAya che. zarUAtanI kArikAo upara zrIdevagahsarinI TIkA paNa che. zrIsiddhasenagaNijInI TIkAmAMnA keTalAka ullekho parathI ema jaNAya che ke bIjA paNa traNa cAra prAcIna TIkAkAro temanI pUrve thayA haze. A nAmanA bIjA paNa keTalAka AcAryo thayA che tethI itihAsanA saMzodhanamAM ghaNo goTALo thaI jAya che ane tethI ja sAmAnya zodhathI siddhasenaguNine badale siddhasenadivAkara ane gaMdhahasti bhAgyane badale paNa siddhasenadivAkara evI gerasamajaNe nAmasAmyathI phelAvAyelI jaNAya che. zrIsiddhasenagaNijIno samaya 9mA saikAnI AjubAjuno jaNAya che. temanA bIjA graMtho upalabdha nathI paraMtu AcArAMgasUtra upara vivaraNa hovAnuM saMbhavita jaNAya che. . prastuta trisUtrI 1 trisUtrInuM sthAna tatvArthasUtranuM eka eka sUtra jeTaluM karI zakAya, teTalA vivecanane pAtra che chatAM pAMcamo adhyAya AkhA graMthanA kendrarUpa ane tenI vyavasthAne suMdara namUno che. pAMcamA adhyAyamAM zarU kareluM adhyAyanA mukhya viSayanuM nirUpaNa te 28mA sUtra sudhImAM saMpUrNa thAya che. paraMtu 29bhA sUtrathI judAM judAM pariziSTa zarU thAya che. jemAM cothA adhyAyamAM sthiti: sUtrathI eka pariziSTa zarU thAya che sAtamA adhyAyamAM dAnanuM nirUpaNa vagere pariziSTarUpe jaNAya che tema e pariziSTamAM sata, nitya, baMdha, dravya, guNa ane pariNAma vagere zabdo granthamAM jude jude sthaLe vaparAyelA che teno saMbaMdha darzanAntarIya aneka vipratipattiono saMbhava mAnIne dareka zabdanA svAbhimata lakSaNo ane vyAkhyAo bAMdhavAmAM AvelI che nahitara tatvArthakAra lokasiddha zabdonA lakSaNo sUtramAM ApavA besata ja nahi ane saMkSepakAra evI rIte zabde zabdonA lakSaNo ApavA bese paNa nahi chatAM 28mA sUtra pachInA sUtramAM ukta 6 zabdothI vAcya padArthonA lakSaNo spaSTa zabdomAM sUtrothI Ape che. ukta zabdo AkhA granthamAM judA judA sUtromAM vaparAyelA che. tenI vyAkhyA kyAMya na karatAM padArthavijJAnanA mukhya pratipAdaka pAMcamA adhyAyamAM cha dravyonA varNana pachI pariziSTarUpe tenA lakSaNo ane tene lagatI vizeSa hakIkato khAsa tyAM ja yogya sthaLe samajIne ApI che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane 1-7mAM sata zabda che, 5-3mAM nitya zabda che, 5-24mAM bandha zabda che, 5-2mAM dravya zabda che, 5-30mAM guNa zabda che, pa-36mAM pariNAma zabda che. te uparAMta yoga, upayoga vagerenuM mULasvarUpe paNa e pariziSTamAM batAveluM che. ema pariziSTanI evI vicitra adabhuta sAMkaLa che, ke ekabIjA padArtho ghaNI ja khUbIthI saMkaLAyelA che. chaThThA adhyAyamAM yoganuM varNana zarU karatAM pahelAM pAMcamA adhyAyane yogya yoganuM mULasvarUpa batAvavA pariNAmanI vyAkhyA karavI paDe che ane te pahelAM dravya, guNaparyAyanI vyAkhyA karavI paDe che. vacce kALano aMtara-adhikAra AvI jAya che. draya guNanI vyAkhyA paNa bandhamAM sAmAdhika pAriNAmika batAvavA pariNAmanI vyAkhyAnI AvazyaktA utpanna thAya che, paraMtu dravyaguNanI vyAkhyA ApyA vinA tenA bhAvarUpa pariNAmanuM varNana thaI zake nahi. pariNAmanI vyAkhyAnI AvazyakatA baMdhanI vyAkhyAmAMthI UbhI thAya che eTale e pAchaLanA AkhA pariziSTamAM mukhyapaNe to sata, nitya ane baMdha e traNanI ja vyAkhyA ApavA jatAM tenI sAthe saMkaLAyelA bIjA padArthonI gauNa mukhyapaNe vyAkhyAo ane svarUpanirUpaNa thatAM jAya che. A sUtrakAranA jevI AvI ajaba khUbI koI paNa sUtrakAramAM jovAmAM AvI nathI. AvA gahana saMbaMdhothI sAMkaLelI sUtraracanA hovA chatAM svopaNa bhASyamAM pote je saMgatio Ape che te kevaLa tadana sAdI sarala ane kema jANe sAmAnya prakAranI hoya tema Ape che. eTalA uparathI teo sUkSma saMgatio nathI karI jANatA evI kalpanA paNa na karavI. paraMtu bhASyanI saraLatA baLabodhaka che. hAlamAM jema navatattvaprakaraNa vagere prAthamika abhyAsIo mATe che tema tattvArthAdhigamasatra ane e draSTithI tadana bALa bhASAmAM prazno karIne avataraNo joDavAmAM AvyA che. ahIM trisUtrImAM to traNa sUtro levAmAM AvelA che. 1 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat 5-29 2 tAvAvyayaM nityam vAvyaya nityam 5-30 3 arpitA'narpitasiddheH 5-31 AmAM paNa nityanI vyAkhyA, satanI vyAkhyAne AdhIna che. eTale eka rIte nityanI vyAkhyAnuM sUtra paNa gauNa avAntara viSaya tarIke che ema kahevAmAM harakata nathI. mArI samaja pramANe vyaya zabda-satanI vyAkhyAmAM aMdara paDelo che ane e ja vayanA abhAvarUpa avyaya zabda nityanI vyAkhyAmAM Ave che tema ja nityanI vyAkhyAmAM sadbhAva eTale sarvanI avyayatA Ape che. Ama vyaya ane avyaya, satva ane nityatA e vagere paraspara viruddha ane asaMgata jevuM koI paNa vAcakane spaSTa jaNAya che ane teno A virodha zA mATe? athavA teno parivAra satrakArane kevI rIte iSTa haze? A jijJAsA svAbhAvika rIte ja jAge evuM A be sUtronuM vicitra sthaLa AkhA granthamAM A ThekANe ja che. eTale ahIM abhyAsInA manamAM zaMkA, guMcavaNa ane jijJAsA jAgyA vinA rahe tema nathI ja eTale tenA parivAra tarIke, hetusUtra utArvatasiH barAbara sthaLe AbAda sUtrakAra bhagavaMte mUkI dIdhuM ane ema karIne AkhI syAdvAda paddhatinuM nirUpaNa karI nAMkhIne AkhA granthane syAdvAda nAmanI tattvajJAnanuM vyAkhyAna karanArI vyAkhyA paddhati upara mUkI daI tattvajJAnanA graMtha tarIke siddha karI dIdho che. eTale A sUtra syAdvAda saraNanuM bIjaka hovAthI khAsa syAdvAdanA nirUpaNamAM upayogI che mATe jema tavArthamAMthI aneka svataMtra viSayo taiyAra thatAM, eka eka viSaya upara svataMtra graMtha lakhI zakAya tema che. e pramANe syAdvAdanuM nirUpaNa karanAra ja grantha tatvArtha uparathI lakhavo hoya to A eka ja sUtra basa che. paNa A sUtravirodhano 5 hAra karavA mATe hetusUtra chatAM syAdvAddha pratipAdaka che paNa virodha kyAM Ave che ke jenA parihAra mATe A sUtra ApavuM paDyuM che? te praznanA samAdhAna mATe uparanAM be sUtro laIne paraspara virodha batAvIne teno parihAra batAnavAno zakya bane che mATe nyAyAcArya-nyAyavizArada zrIupAdhyAyajI mahArAjAe e traNa sUtro ja pasaMda karIne trisUTyAloka graMtha lakhyo. zrI siddhasenagaNijIe paNa sakalazAstragarbha trisUtrI tarIke jaNAvI ane prastuta AcAryo, zrIe paNa prastuta prakAzikAvRtti mATe paNa e traNa sUtro ja pasaMda karyo che. 2 trisUtrInI vyAkhyAo A traNa sUtra upara jaina tarkapaddhati ane syAdvAdapaddhatinA siddhAMtonA gahana vivecano TIkAkAroe ja karyo che tene paramapUjya A. vijayalAvaNyasUrijI mahArAjAe bahu ja sUkSamatAthI zabda zabdanA bhAvo pallavita karavAno Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAsa karyo che je granthanuM rItasara adhyayana karavAthI barAbara khyAlamAM Ave tema che ane saMkSepamAM teno khyAla levo hoya to 18 peIjanI vistRta anukramaNikA jovAthI paNa skUla khyAla Avaze. chatAM tene TUMka khyAla ApIe chIe. ApaNe tristrI prakAzikA TakAnI racanA karanAra AcAryazrInA vyaktitva viSe vicAra karyo. have, TIkAnA aMtarbhAgamAM praveza karI TIkAnI viziSTatA viSe thoDuM avalokana karIzuM, je asthAne gaNAze nahi. trisUtrI uparanI zrIsiddhasenagaNi mahArAjanI vRttine bhAva atyaMta spaSTa karavAmAM A prakAzikA Aje eka sabala sAdhana utpanna thayuM che. prakAzikAmAM koI paNa viSaya ane koIpaNa zabdane spaSTa karyA vinA choDavAmAM Avelo nathI eTaluM ja nahIM paraMtu prAyaH dareka dareka upayogI zabdone bhAva ane pUrvAparanI saMgati sUkSmatAthI joDavAmAM AvelI che. uparAMta, dareka mahattvanAM vAkyonAM avataraNo ane chevaTano bhAva vyakta karyA vinA AgaLa vadhAyuM nathI. sAthe sAthe jarUra paDI che tyAM tyAM bIjA granthonAM pramANe TAMkIne vidheyane khUba paripuSTa karavAmAM Avela che. pUrvapakSa tarIke raju karavAmAM AvelA bhAgo konAM maMtavyo che ane pUrvapakSakArano pUrvapakSamAM zo Azaya che? tene barAbara spaSTa karI nAMkhI uttarapakSa tarIkeno khaMDana vibhAga-pUrvapakSanA dareke dareka aMzane barAbara sparza karIne kevI rIte khaMDita kare che, te paddhatisara samajavAmAM abhyAsIne A TIkAthI barAbara madada maLe che ane sAthe sAthe abhyAsa ane vAcana rasaprada banI rahe che. TIkAnI bhASAzailI ekadama spaSTa adaridra-zabdaracanAvALI, prAMjala ane sacoTa che. navya nyAyanI vivecanapaddhatimizrita vizada prAcIna paddhatinI prauDha paddhati eTalI ja rocaka ane pravAhabharI che je AcArya mahArAjanI darzanAntarIya jJAnanI zakti ane jaina tattvajJAna tema ja jaina tarkapaddhatinA jJAnanI sUkSmAbhyAsitA pUravAra karavAne pUratI che. vItarAga paramAtmAnI syAdvAda zailInI dezanA ane prAcIna pUrvAcAryonI zAsanabhUSaNatA prati ananya bhaktibhAva paNa A TIkAmAM eTalo ja vyakta thAya che. " vizeSa khUbI to e che darzanAntarIya pUrvapakSone prathama barAbara sthira karavAmAM AvelA che ane pachI uttarapakSa temaja tenuM tAratamya barAbara ThasAvavAmAM AveluM che. chatAM pUrvAcAryonI tatvavyavasthAne kyAMya bhUlavavAmAM AvI nathI. 3 mAtRkApadAstikAya vagere viSe I arpitAnarpitasi: e sUtranA bhAgyamAM mAtRkApadAstikAya vagere je vivecana karavAmAM AvyuM che te navIna jaNAya che. tenuM mUla upalabdha koI AgamamAM ke pUrvAcAryaviracita koI prakaraNagranthamAM ke anupalabdha Agamo ke granthomAM haze ke pUvamAMthI uddhata haze ? te eka saMzodhanano viSaya che. kemake A jAtanuM nirUpaNa hAlamAM koI paNa sthaLe ApaNA jovAmAM AvyuM nathI tema ja TIkAkAro paNa tenuM koI paNa sthala batAvatA nathI, digaMbara saMpradAyanA koI granthamAM paNa A vastu jovAmAM AvatI nathI ane je te vastu tevI ja hoya to vAcakazrInuM pUrvadharapaNuM ane bhASyanuM svapajJapaNuM sAbita karavAne A paNa eka prabala pramANa ApaNu jANavAmAM AvI zake che. kemake e nirUpaNa pUvamAMthI kadAca uddhata hoya, ema saMbhavita mAnI zakAya che. TIkAkAra bhagavaMtoe sUtranI aneka vyAkhyAo karIne saptabhaMgI, sakalAdeza, vikalAdeza vagere padArtho kADhyA che paraMtu te mULa bhASyamAM zabdazaH to nathI ja, chatAM A sUtra evuM che ke temAMthI phalita karI zakAya tema che. ' bhagavAna mahAvIradevanA sakalarjitakalyANakara jIvanodezamAM ja zrItatvArthakAre potAnA jIvanano uddeza sAmela karyo che. TIkAkAroe ane zrI prakAzikAkAra AcArya mahArAjane paNa e ja jIvanaddeza che. AvA mahAna uddezanI siddhinA prayAsomAM mane paNa yatkiMcita bhAga maLyo che, to tethI huM mAruM mahad bhAgya mAnuM chuM ane AvuM bhAgya hovAnI siddhimAM ja khUba rAcato huM viramuM chuM. mesANA, ] mAgasara su. 1, 3 , 2001 U prabhudAsa becaradAsa pArekha Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikasphuraNA vidAkarSantutarAM vidvanmaNDalI, yaduta-trisUtrIprakAzikAnAmA'yaM grnthmnniH| anna catvAro granthAH samavatIrNA:mUlasUtrANi, bhASyam, zrIsiddhasenagaNiTIkA, prakAzikAkhyA vivRtizceti / amISAM kramazaH prasanacitA kAcita vicAraNA vitnyte| ihemAni trINi mUlasUtrANi (1) "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" // 29 // (2) "tadbhAvAvyayaM nityam" // 30 // (3) "arpitaanrpitsiddheH"||31|| nemAni svatantraikagrantharUpANi, api tu vAcakavareNyazrImadumAsvAtipuGgavaviracitasya tattvArthAdhigamAbhidhasya granthamaNeH paJcamAdhyAyAntargatAni / ___ tattvArthaparicayaH-'tattvArthAdhigamasUtram' iti sAnvartha nAma tatra jinAgamoditatatvabhUtanikhilajIvA'jIvAdipadArthasUtraNAd, bhASA saMskRtam, dazAdhyayanAni, teSu vyAkaraNAdisUtravat sUtraracanA, sUtrasaMkhyA-catuzcatvAriMzadadhi tAni 344, satrazlokamAnaM tu-prAyo'STanavatyadhikaM zatam 198 / tadevamupavarNitasvarUpasya tatvArthAdhigamasUtrasya prastutAnImAni sUtrANi nayanAbhAni, yatastato darzanajAlajananInibhA tripadInayabhaGgAvalirulasatitarAm / asya tatvArthAdhigamasUtraratnasya praNetArastu prakaraNapaJcazatIkRtaH pUrvavido muninikaranAyakAH vAcakavareNyA bhagavamta 'umAsvAtayaH / teSAM samayAdinirNayastu tatkRtaprazastyA samyag avabudhyate sA ceyam "vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghossnndikssmnnsyaikaadshaanggvidH||1|| vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prthitkiirteH||2|| nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenAya'm // 3 // arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhArya / duHkhAta ca durAgamavihatamatiM lokamavalokya // 4 // idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tatvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // yastaravAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'pyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa prmaarthm"||6|| anayA prazastyedaM nirNIyate(1) 'dIkSAguruH' ekAdazAGgadhArako 'ghossnndikssmnnH'| (7)'mAtRnAma' 'vAtsI'[vatsagotrA 'umA' iti naam]| (2) 'praguruH' vAcakamukhyaH 'shivshrii'naamaa| (8) 'janmasthalam' 'nygrodhikaa'| (3) vidyAdAtA guruH' vAcakAcAryo 'muul'naamaa| (9)'zAkhA' 'uccnaagrii'| (4) 'vidyAdAtA praguruH' mahAvAcako 'munnddpaadHkssmnnH| (10)'granthanAma' ttvaarthaadhigmshaastrm| (5) 'gotranAma' 'kaubhiissnniH'| (11) 'racanA' 'kusumapure' [pATaliputranAmnA mahAnagare, adhunA 'paTaNA' iti] (6) 'pitRnAma' 'svAtiH' / (12) 'antimaM phalam' 'mokssm| prazastyAM kAlAnirdezAt tatkRte itihAsavidbhiH vividhaM carcayitvedaM nirNItam , yaduta-vAcakavaryazrIumAsvAtimunipuGgavAnAM kAlaH zrIvIrAt dvizatIta Urva navazatItazca prAk, arthAt tayorantarAlasthaH kAlasteSAmiti / bhASyam-prastutabhASyamapi svopajJameveti vidvadbhiH sunizcitam / tadartha prayAso na vidhIyate / bhASyapramANaM tu dvAviMzatiH zatAni 2200 zlokAH / kecana AzAmbarA bhASyaM svopajJaM na manyante, api tu tanna cAru / vidvadbhiH svopajJatvasya nirNItatvAda / TIkAkAraH-zrIsiddhasenagaNi-zrIharibhadrasUri-zrIdevagupta-zrIyazobhadrasUri-tacchiSya-zrImalayaniri-zrIciraMtanamuni-vAcaka-zrIyazovijayagigaNiprabhRtibhiH nirmitA aneke TIkAgranthA vartante / tatra prastutaTIkAkAraH zrIsiddhasenagaNiH / tatparicayArtha taTTIkAprAntasthaprazastiH sAdhanam / anayA prazastyA dinagaNinaH ziSyaH siMhasaraH, tacchiSyaH bhAvAmI, tasya ziSyaH prastutaTIkAkAraH zrIsiddhasenagaNiH / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asya samayaH saptamazatAbdItaH UvaM navamazatAbdItaH prAk iti itihAsajJaiH nirNItam / dIkApramANaM tu aSTAdazasahasrANi dve zate lazItizca zlokAH 18282 / trisUtrIprakAzikAvivRtikAra: pUjyapAdAH praguruvaryAstilakamaJjarIparAgaTIkA-dhAturanAkarAdhanekagranthakartAraH vyAkaraNavAcaspati-kabiranazAstravizAradAH vyAkhyAnasudhAvarSiNo bhdvaarkaacaaryshriimdvijylaavnnysuuriishvraaH| taiH sUtraM bhASyaM TIko cAvalambya 'prakAzikA' nAmnI navyaTIkA vircitaa| etatritayaM atigambhIramiti idAnIMtanajanAnAM duradhIgamamiti masyA tat saukaryAyeyaM [prakAzikA-] TIkA kRtA / yenedAnIMtanajIvAnAM sukhenAvabodhaH bhavet, iti TIkAnirmANaprayojanam / TIkAyAM sarvasthaleSu sopAdAnaM vivaraNaM vyadhAyi / tatra tatra sthaleSu SaNNAmapi darzanAnAM svarUpaM sarahasyaM prAdarzi / saptAnAM bhaGgAnAM nayAnAM ca svarUpaM samyagudaghATi / sarvatrApi ekAntavAdasyA'samaJjasatAmupavarNya anekAntavAdasya vizadatA sthaapitaa| kutrApi vyAkhyArahito na grnthH| AdAvanukramaNikApyatIva vistareNa prdttaa| granthanirmANaM vikramAbde lidhinidhinidhicandramite zrIrAjanagare [amdaavaade]| pramANam-paJcaviMzatyakSarANi [25] mUlasUtrANi / prAyo'STAdazazlokAH [18] bhASyamAnam / prAya upasArddhatrayodazazatizlokAnAM [1350] zrIsiddhasenaracitaTIkAmAnam / prAyaH zatadvayAnvitA catusahasrI prakAzikApramANaM ca [4200] / munisuzIlavijayaH Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada kaviratna vibudhaziromaNi AcArya zrIvijayalAvaNya sUrijI mahArAja Krishna Printery, Ratanpole, Ahmedabad Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NizokazIlamAyAkAzA mAjhAra jIjaNAjazArIrika zizA mu. caMdraprabhavi0 su. suzIlavi0 mu. dakSavi. A. ma. vijayalAvaNyasUrijI mu. sumitravi0 mu. kumudavi0 su. mahimAprabhavi0 UbhelAH-mu. kalyANaprabhavi0 mu. maMgalavi0] * [ beThelA:-mu kAntivi0 mu. candanavi0 [saM. 2000 nA cAturmAsapa-rAvartananA ussava prasaMge dhanAsutAranI polamA lAvarInI polamA levAyela chabI.] Krishan Printery, Ratanpole, Ahmedabad Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi*Sa* yA*nu**maH viSayaH pRSTham patiH || viSayaH pRSTham patiH 1 maGgalAcaraNe zrImahAvIrasya nmskaarH| 1 7 syAdvAdapramANasyaiva vastuviSayatvaM sattAma2 shriimhaaviir-bhaartiistutiH| ntareNa na vastuteti nirUpaNAheva stteti| 3 3 mUlakartuMrvAcakamukhyasya praNAmaH / , 11, 18 bhASye dharmAdInAM sttvgrhnnprkaarprshnH| 4. 2 4 TIkAkarttaH siddhasenagaNinaH smaraNam / 19 TIkAyAmuktapraznAvataraNam / 5 guroH zrInemisUrervAcaH stutiH| 14 20 uktapraznahetusandehabIjopadarzanam / 6 guroH zrInemisUreH prnnaamH| 21 vRttau lakSaNaprayojanopadarzanapurassaramuktaprazna7 khanAmaviSayaprayojanAdigumphanam / pratividhAnAvataraNam / 8 trisUtrIprathamasUtrAvataraNopoddhAtaH / 22 bhASyagatasallakSaNapraznasyAvataraNam / 9 tatra pR0 3, paM38, tathApItyataH prAk 23 sallakSaNapraznasamAdhAnAvataraNam / sUtrapraNayanavaiyarthyakhyApanam / 24 dharmAdInAM gatyAdikaM bahiraGgaM sattvakharUpa- , 10 sattvanirUpaNaprayojanakatvamAzA zvAntaraNaM lakSaNamityasyopapAdanam / prtikssiptm| 25 dharmAdInAM sattvakharUpalakSaNasyAtivyApti11 AzrayasAdhakapramANasya sattva prihaarH| sAdhakatvamAzaya pratikSiptam 26 sattvanizcayavato'pyAcAryasya tatsaMzayasambhavaH,, 12 kharUpasatvato'nugatapratItyasaMbhavamAzaya 27 dharmAdisattvanirUpaNaprayojakA''kAGkSAtrayasyonaiyAyikAbhyupagatA sattA tdrthmbhissiktaa|, padarzanam / 13 naiyAyikAbhyupagatAtiriktasattAyA api 28 TIkAyAM bhASyagatasattvagrahaNaprakArapraznayitranAnugatasatpratItijanakatvasambhava ityAzaya bhiprAyopadarzanam / tatsthAne'rthakriyAkAritvalakSaNasattvasya bauddhA- 29 lakSaNataH sattvaparijJAnamiti samAdhAturAbhyupagatasya sthApanam / cAryasyAbhiprAyapradarzanam / 14 bauddhAbhyupagatA'pi sattA nopapadyata ityatra 30 sallakSaNapraznapratividhAnavyAvarNanam / 7 yuktijAlamAzaya kApilAnumoditA trigu 31 vRttau TIkAgatasattvakharUpapraznaparapakSasyAbhiNAtmakatvalakSaNasattA vyvsthaapitaa| praayopdrshnpurssrmvtrnnm| . 13 15 kApilAnumatA'pi sattA nopapadyata 32 prasiddhasattAke dharmAdau nizcite sattve na ityAzaya vedAntiprarUpitA sattA yuktita saMdeha iti TIkAgatazaGkAyA abhipraayoudd'itaa|----- padarzanapurassaramavataraNam / 16 vedAntyabhipretA'pi sattA na jainairabhyupeyA 33 TIkAgatapraznayitrabhiprAyopadarzanAvataraNam / , 16 yuktyapetatvAdityAzaGya sattAvicAro nAdartavya , 34 utpAdavyayadhrauvyANAmekatraTIkAyA upadarzaka eveti yadyapItyAdiphakkikA nigmitaa| 3 29 | ____shriimdyshovijyopaadhyaayvcnmupdrshitm| , 21 17 nyAyAdidarzanAnAM durnayatvato na vastutadaMza 35 salakSaNapratipAdakaM sUtram / viSayakatvaM kintu dravyapayonayadvayasadhrIcIna- .. 36 bhASye nirukksuutrvyaakhyaanm| 2 ta.tri. anu. 1 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tsvaarthtrisuutrii| ___,, 11 ,, 21 viSayaH pRSTham patiH viSayaH pRSTham patiH 37 TIkAyAM saMkSepeNa suutraarthkthnm| 6 4 54 zazaviSANAbhAvasyAnyo'nyAbhAvarUpatA 38 samuditAnAM sthityutpAdavinAzAnAM sallakSa samavAyapratiSedhapatA veti TIkokkA- . Natvam / bhiprAyavizeSopadarzanena smrthitaa| 5 13 39 satyeva sthityAdInAM sambhavo nAsatItyu 55 samavAyo jainmte'vissvgbhaavH| -- ppaaditm| 5 56 vandhyAyA apatyavattA TIkAsamarthitA 40 "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti sUtrasya snggmitaa| ____drvypryaaynydvygrbhtvmuppaaditm| 57 TIkAyAM vandhyA'pi syAt putravatyapi 41 dravyArthikasyotsargatvaM paryAyArthikasyApa syAd iti yuktyopapAditam / vAdatvaM prpnycitm| 58 sarvapadArthAnAM dravyAdyaviprakarSa upalabdhiH 42 vRttau bhASyAbhipretArthoTTaGkanam / drvyaadiviprkrsse'nuplbdhiy'vsthaapitaa| , 2 43 sUtre dhrauvyasyAnte'bhihitasyApi TIkAyAM 59 vivakSitopalabdheranyopalabdhirevAnupalaprathamAbhidhAne bIjamupadarzitam / bdhirnAbhAva iti vyavasthApya nAbhAvaH ,, 14 pratiSedhamAtramiti nigamitam / 44 sUtrabhASyayoryuktamityasya TIkAyAM khabhAvatayopadarzanasya prayojanamAveditam / 6. dhrauvyAMzasya dravyAstikatvanigamanaM dravyasya 8 12 sarvabhedabIjatvaM dRssttaantaavssttmbhtH| , 16 45 sacchabdasya nAnArthakatvapariharaNam / 46 nirupAkhye noktasallakSaNasaMbhava ityasya 61 vRttau vandhyAputrapratIteranyathAkhyAtitvasamasaMgamanam / rthnenaastkhyaatitvniraasH| 62 dravyAdyaviprakarSAdupalabdhivyAdiviprakarSA47 dhrauvyAMzasya sAmAnyasyotsargatvaM vizeSayo danupalabdhizca sthalavizeSopadarzanena rutpAdavyayayorapavAdatvaM samarthitam / nissttngkite| 48 "na cAbhAvaH pratiSedhamAtram" iti grantho 63 dravyAstikanayaviSayatvAd dhrauvyasya bauddhamatakhaNDanaparatayA vaizeSikamatakhaNDana dravyAstikatvam / paratayA ca / 64 sattaiva bhavanaM dravyaM dhrauvyaM ca / 49 TIkAyAM prAgabhAvadhvaMsAnyo'nyAbhAvAnAM 65 mayUrANDakarasarUpadRSTAntasattvarUpadArTAntibhAvasvarUpatopavarNanenAbhAvasya pratiSedha kayoH sarvamedabIjavAdipratipAdanataH mAtratA praabhipretaa'paakRtaa| sAmyamAveditam / abhAvaturIyamedasyAtyantAbhAvasya paraka 66 TIkAyAM vizeSANAM bhavanAvyatiriktatvAd lpitasya nAstyeva sambhava ityaaveditm| , bhAvarUpataiva, evaJca dravyanaye na sattvavya51 vRttau TIkopadarzitA prAgabhAvAdInAM pUrva tiriktaM kiJciditi nigamanam / paryAyAdirUpatA yathA saGgatimaGgati 67 paryAyasyApavAdakhabhAvatvaM paryAyanaye na dravyaM tthoppaaditaa| samastItyAdhupadarzanam / 52 atyantAbhAvasyAdhikaraNIbhUtabhAvakharU 68 atra dravyanayavAdinazcAkSuSAdipratyakSeNAtipatvameva na tu bhAvavyatiriktatuccharUpatva riktdrvysaadhnprshnH| mityupapAditam / 69 vRttau sattvasyaikarUpatvAsambhavA''zaGkApratikSepa53 zazaviSANAdidRSTAntabalenAtyantAbhAva paratayA bhedapratyavamarzeneti granthAvataraNam / / 10 syAsatkhyAtiviSayatvaM parAbhipretamAzA 7. abhinnasyApi sattvasya bhinnavadabhAsanamAtatrA'pyanyathAkhyAtiviSayatvameveti kaashdRssttaanttH| vyavasthApanena pratikSiptam / , 24 | 71 sattvabhinne upacArAd bhaavvttvm| 13 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham patiH 27 " 11 , 15 vissyaanukrmH| viSayaH pRSTham patiH / viSayaH 72 paryAyanaye'nyaparivarjanenArthapratipAdakatva 92 utpAdavyayAtiriktadhrauvyAMzAbhAva ityupaprakAropadarzanam / 9 22 sNhaarH| 11 10 73 paryAyanaye dravyAnaGgIkArasya ghaTatvAdividhi 93 avayavAtiriktasyAvayavinaH sadbhAvAzaGkA'rUpasAmAnyamAtrAnaGgIkAraparatvaM bhAvitam / paakRtaa| 74 pratijJAtvopadarzanaM paryAyanaye'nugatamatevi 94 vRttau kalpanAviSayasya bandhumatyAdernAnubhava. kalpamAtratvena na vastunirNAyakatvam / 31 sambhava iti darzitam / 75 indriyadvayavedyatvamanugAmino dravyasyaivetyanu 95 drvyruupaadibhedsaadhkaanumaanopnyaasH| 19 gAmi dravyaM cAkSuSaspArzanAbhyAmityabhi 96 sadasato rUpAdidravyayonaikasAdhyavattvasambhava sndhiraaveditH| ____iti paryAyavAdino bhAvo drshitH| , 24 76 TIkAyAmamedapratyayasyAbhrAntatvasAdhanam 10 97 medasAdhakahetorvyabhicAraH snggmitH| , 30 77 uktapraznasya paryAyavAdino'bhedapratyayasya 98 avayavAtiriktAvayavyabhAvasAdhanalakSaNaprati. vidhAnamAzayopadarzanapurassaraM paryAyavAdismArsatvamAzritya pratividhAnam / no'vatAritam / 74 taddArtha smArtatvopapAdanam / 99 TIkAyAM tulAnativizeSAgrahaNAdavayavAtiri79 paryAyavAdyuktasmAtatvasAdhakahetoranaikAntikatvamAzaGkaya prihRtm| taavyviprtikssepH| 12 1 10. vRttiviklpto'vyviniraasH| 8. punarananubhUtArthe smRtyasambhavAzaGkAyAH 1.1 paryAyavAdinaH svmtnigmnm| prtikssepH| 81 vRttAvamedapratyayasya vizeSadarzanajatvAnna 102 kAryakAraNabhAvasya kalpanAmAtratvena kArya kAraNabhAvasya dravyasattvasya nirAsaH / bhrAntatvamiti bhAvo darzitaH / 103 vRttAvavayavina ekAvayavamAtrasamavetatvAbhAve 82 paryAyavAdinaH samAdhAnamavatAritam / hetUpadarzanam / 83 abhedajJAnasya smaarttvokterbhipraayopdrshnm| 104 khasyaiva khanirUpitavRttAvavacchedakatvAbhAve 84 abhedajJAnatvenAbhimatasya rUpAdyananyaviSayakatvasAdhakaparyAyavAdyabhimatAnumAno hetuupdrshnm| 105 avayavinaH sAvayavatvApAdanasya saGgamanam / , padarzanam / 106 avataraNena paryAyavAdinaH kAraNaprakRtikha85 dravyavAdyAzaGkitavyabhicArasya saGgamanaM ttprihaarshc| . NDanAbhipreto drshitH| 34 86 dravyavAdino'nanubhUte smaraNAsambhavAzaGkADa 107 kaarykaarnnbhaavkaalpniktvsaadhkprtiityvtaaritaa| pratyayamAtravRttitvahetorupapAdanam / 12 29 47 jJAtasya smaraNamiti niyamataH smaraNasambha 108 dIrghatvahaskhatvAdidRSTAnte sAdhyahetvorupapAdanaM / vata uktArthazaGkAsamAdhAnamityavatAritam / , - dArzantike c| 18 anubhavatvena smaraNatvena kAryakAraNabhAvo-..- ThIkAyAM tantupaTAdInAM kAryakAraNabhAvasya ___na sambhavatIti drshitm| , 37 na khaabhaaviktvmiti| 89 TIkAyAM vikalpAt smArtajJAnasambhavena rUpA 11. avayavAvayavibhAvapratyayasyAsadarthaviSayakatvaM divyatiriktadravyAbhAva iti nigamanam / 11 . 1 pryaaynyaamipretmupsNhRtm| 9. buddhimedAd rUpAdivyatiriktaM dravyamastIti 111 syAdvAdasiddhAntasya sthityutpattivinAzakha. dravyavAdinaH puurvpkssH| bhAvasya sallakSaNatvaM na tvanyo'nyAnapekSayo11 uktapUrvapakSaprati vidhAnam, tatra dravye rUpA tattvamityupadarzitam / dibhinatvasAdhanasyAzrayAsibyAdidoSakava | 112 ekAntayordravyAMzaparyAyAMzayorna sattvaM kintu litatvapratipAdanam / .. .5 jAtyantarasyetyatra vRddhvcnsNvaadH| .. 8 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvaarvtrisuutrii| viSayaH pRSTham pasiH | viSayaH pRSTham patiH 113 vastuno jAtyantaratve dRSTAntasya nRsiMhasya 131 TIkAyAM sakalendriyANAM sAmAnyagrahaNe tattve vRddhavacanam / 13 11 vyApAro vyvsthaapitH| 16 1 114 sarvasyaikanayamatAnusAridUSaNasya jAtyantare 132 vivakSitavastuno vastvantareNa tulyatvAt na sambhavaH / saamaanyruuptaa| 115 vRttau tantvAdau kAraNatvaM paTAdau kAryatvaM na 133 dhrauvyalakSaNasya sAmAnyasya buddhiparikalpanakhAbhAvikamityAdivRttyabhimatasyAzayopa . mAtratAkhaNDanam / varNanam / ,, 14 134 na sarvathA sAmAnyarUpatvameva vastunaH kintu 116 tantupaTapratyaye'nyo'nyAzrayasya vRttyuktasya vishessruuptvmpiiti| snggmnmvtrnntH| , 17135 sarvasya vastunaH sarvadA sAmAnyavizeSobhaya117 narasiMhe jAtyantare zabdavijJAnakAryANAM khabhAvatvaM nigamitam / bhinnAnAM nare siMhe ca bhinnAnAM teSAmu- 136 vastunazca sAmAnyAnAtmakatve vizeSAnApadarzanam / sakatvaprasaGgataH zUnyatAprasaGgo na tasye118 TIkAyAM bhedAbhedasvabhAve vastuni kAdAci STatvam / , 11 kasya bhedapratyayasyAbhedapratyayasya ca nayavA- 137 vRttau vastu upAdAya vikalpaH pravartata iti / dino vAsanAsamutthatvaM syAdvAdinastu dravya vastunyeva vikalpa iti zaGkAtatpratikSepayoparyAyayoH pradhAnopasarjanabhAvatasto tatra rvtrnnto'bhipretopdrshnm| , 21 saMvAdazca / 14 1138 vastuno'nyena vastunA vastutvena tulyatA119 bhedAbhedakhabhAvavastugrahaNaM mAnasavikalpamAtraM naGgIkAre doSaH spaSTIkRtaH / _na pratyakSamityAzaGkanam / 14 5 139 TIkAyAM zUnyatvasyAniSTatve hetUpadarzanam , 120 indriyAdhyakSamapyavagrahAdikharUpaM nizcitAss tatra vyavahArasya sAMvRtatvaM parAbhipretamapAkAramuktavastuni sambhavatyeveti samAdhAnam , kRtm| 121 vRttI TIkokasya jijJAsitetyAdirAddhAntasya | 140 sAmAnyavizeSayoH saGkIrNatve'pi samastavivaraNam / vyvhaarprsiddhiruppaaditaa| 122 avagrahAdikrameNa jAyamAnacakSurAdijJAne | 141 sAmAnyavizeSAtiriktasya tadAdhAradravyAM. bhedAbhedAtmakavastubhAnasambhavasyopadarzanam / ,, zasya nissedhH| 123 mAnasasyApi jJAnasya sadviSayakatvamitya 142 vastuna ekaanekaakaartvsyopsNhaarH| , _ syopadarzanam / 143 vRttI zunyatAvAdimatakhaNDanayuktyupadarzamena 124 TIkAyAM mAnasasya viklpmaatrvyudaasH| 15 1 tatkhaNDanAvataraNam , zumye mAnamupaitIti 125 rUpAdibhyo'tyantavyatiriktatayA dravyamaya padyasaMvAdaH / vAdyabhimatasya vyasya nirasanam / , 2 | 144 sAmAnyavizeSayorbhedAbhedI vyvsthaapitau| , 25 126 paryAyarahitasya dravyasya dravyarahitasya paryA- 145 vastunaH sAmAnyavizeSobhayAtmakatve khato. yasya na sambhava ityAbeditam / , 7 'nuvRttIti hemcndrsuuriishpdysNvaadH| , 36 127 sAmAnyAMzasya sattve'pi vizeSamAtrasyaiva 146 TIkAyAM sataH sAdhAratvApAkaraNenokobhayAgrahaNamityAzaGkAyAH pratikSepaH / dhAratayA drvysiddheyudaasH| 18 128 indriyvissysNkrprihaarH| 147 abhedapratyaye smArtatvasya khaNDanam / 129 vRttau vizeSamAtrAgrahaNe yuktiraaveditaa| " | 148 sannivezavizeSaviziSTeSu tantuSu paTapratyayA130 indriyANAM viSayasAkaryaparihAraprakAra bhyupagamasya khnnddnm| .. . . AveditaH / , 33 . 149 sannivezavicAramupAdAyasamudAyasthApanam / , 10 17 9 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH / 173 mApadarzanamA'vayavebhyo ki viSayaH pRSTham patiH viSayaH pRSTham patiH 15. sataH sAdhAratvaniyamakhaNDanAvataraNe parA. . 171 avayavino'vayavebhyaH kathaJcidabhinnatva. . . kuutmupdrshitm| . 18 14 syeSTatvam / 21 4 151 bhedajJAnasya sAmAnyaviSayakatve sati vizeSa- 172 avayavinaH sarvathA'vayavebhyo mitratve viSayakatvaM bhaavitm| , 23 / doSopadarzanam / 152 TIkAyAM rUpAdyagrahe ghaTAdibuddherabhAvAditya 173 avayavAvayavyAdInAM sarveSAM minnAbhinnatvaM pyubhykhbhaavopodlkmev| 19 / nayadvayApekSamupapAdyaikAntavAdyutadoSo153 vanavipaGgayAdInAmapyubhayakhabhAvatvameva na nmuulnm| " 13 kAlpanikatvam / 3 | 174 avayavino'vayaveSu vRttivikalpajadoSasya 154 saMsthAnasyArthAntaratve rUpasparzamAtrAdirUpatve syAdvAde'panayanam / ca doSopadarzanam / | 175 vRttau saMyogakRtameva dazapalapariNAmatvAdika 155 tadbhAvAvyayalakSaNasya dravyasya nigamanam / nAtiriktAvayavikRtamityupavarNitam / , , 19 156 syAdvAde'sadvikalpacatuSTayasyAsambhavaprati 176 TIkAyAM sthitilakSaNadravyasApekSAvutpAdavi. pAdanam / nAzau na tau tannirapekSau tatritayakhabhAva157 vRttI syAdvAdyabhyupagatasamudAyaprakAravyati. syaarthkriyaakaaritvm| riktaprakArasyopadarzanAsambhava ukH| | 177 kAraNa kArya ca kalpanAmAtramityasya prati158 paryAyadravyavibhAgAsambhavopadarzanam / . kSepaH klpnaasvruupviklpnen| 4 159 vahnitaptAyogolakadRSTAntena dravyaparyAyA 178 vyavahArato'rthAnAM sattvaM na paramArthata / vibhaagoppaadnm| . ityasya prtikssepH| 16. vanavipatayAdInAM sAmAnyavizeSobhayakhabhA | 179 asatyAyA vIrghatAyA ma kAraNatvaM kintu vatA bhaavitaa| | satyAyA evetyupapAditam / 161 TIkAyo samudAyAvayavyAdeH samUhipariNA 18. sarva pratItyaiva siddhyatItyasya khaNDanam / 15 myabhyatarApekSayA kAryAdivikalpacatuSTayasyA 181 vRttI vyavahArataH sattvamityasya khaNDanAvasata upadarzanam / taraNe tdaashyprkaashH| 26 162 samUhinaH pariNAmino veti bhedenopanyA 182 TIkAyAmanapekSya siddhakAraNIbhUtadravyasasya bIjopadarzanam / siddhitaH kAryasiddhipradarzanam / 131 163 samUhiSu pariNAmiSu cAnekAntavyApti-.. 183 paryAyANAM keSAzcidapekSasiddhatvaM keSAzcidanapradarzanam / pekSasiddhatvam / 23 / 164 vikalpite'rthe smRtiriti parAbhipretasya " 184 kAraNakAryapratyayasyAsadarthaviSayatvakhaNDanam, 4 khnnddnm| 185 bhASyokAbhiprAyopavarNanam / 165 samudAyasya vastusvena viklpmaatrtaanissedhH|, 186 bhASye utpAdavyayau samasya nirdiSTau dhrauvya- / . 166 vRttau vikalpacatuSTayasya bhaavnaa| . , vAsamasya, anye tu trayANAM samasya vigrahaM. 167 loke pariNAmasamUhavyavahArayoH pArthakyasya / kalpayanti tduphiprkaashH| 11 spaSTIkaraNam / 187 vRttau kAraNatvasya kAryAvinAbhASitvopapA- : 168 AlokaviziSTarUpagrahaNe'nekAntavyApti danapurassaraM kAryAbhAve kAraNatvAsambhava , prapaJco bhaavitH| uppaaditH| 169 daNDI puruSa ityatra vizeSaNavizeSyayorbhedA- 188 yogasya samudAyarUpatve yuktirupdrshitaa|, 23 bhedo bhaavitau| 189 utpAdavyayadhrauvyANi yoga ikhatra vibhinna 170 TIkAyAM buddhibhedAd bheda ityasyApAkaraNam 21. 1 vacanakatve'pi sAdhutvasamarthanam / . 30 20 66 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvaatrisuutrii| 28 viSayaH pRSTham paGki: viSayaH pRSTham patiH 19. TIkAyAmutpAdAditrayavyatiriSadavyAbhA- | 206 uktapraznapratividhAne paryAyanayasyotpAdavyavAt tairyukta ityasyAsambhava ityAkSepasya ___ yayoH svAtantryasya prtikssepH| 27 3 samAdhAnAnantaram / 24 1.207 tatrotpAdasya prAyogikavainasikamede Adya191 utpAdAditrayayogasyAnAdisAditve dhrauvyasya svAbhisandhikRtAnabhisandhikRtabhedadvaividhye - pRthakkaraNe prayojanasyopadarzanam / tatrAdyasya paJcadazabhede tatra samudAyasyA192 dhrauvyasya pRthakkayopAdAnaprayojanAntaropada sattvAdutpAdAsambhavasamarthanam / rzakamatAntaropadarzanam / | 208 vRttAvanupAkhyasyAsacchabdavAcyatvAbhAva193 vRttAvutpAdAdiyoge prakAracatuSTayavikalpe samarthanam / bhASyoktapakSAdaraNIyatve yuktiH| 209 dravyaparyAyanayau khaviSayopamarda na sahete 194 trailakSaNye sataH sAdirityAdipadyapaJcakasya ityasyopadarzanam / vivrnnm| 210 dravyanayAGkuzitatvasya khruupprdrshnm| , 195 TIkAyAM trailakSaNye sataH sAdirityAdipadyapa 211 anabhisandhikRtatvasya vyaavrnnnm| 27 zvakasya sNkssepto'rthkthnm| 25 1212 TIkAyAM samudAyakharUpakAyAdAvutpAdA196 vRttau trailakSaNyasya dharmAstikAyAdighUtpAda sambhavapratipAdanam / vyayayodhrauvyasya copacArata paramArthatazca 213 abhisandhikRtotpAdasya prayogajasvarUpasyAvibhajya saGgamanam / nvayanirapekSasya smuuhe'smbhvsmrthnm| , 197 kiJcideva sthUlakuzUlatayetivRttikhArasyaM | 214 vaisasikotpAdAsambhavapratipAdanam / darzitam / 215 dravyanayanirapekSaparyAyanaye utpAdAsambhavasya nigamanam / 198 TIkAyAM samurditA eva bastutattvamityabhi 216 utpAdasyAstitvanAstritve nigmite| prAyakasya yadutpadyata ityAdibhASyasya saGga | 217 AkAzAdiSUtpAdAbhAvAdutpAdAnekAntA- . manam / 199 atraiva dravyanaye aupacArikAvutpAdavinA smbhvaashngkaa| zau tatsvarUpadarzanam, paryAyanaye vAsta 218 AkAzAdiSu samudAyajaikatvikabhedena dvibiviko taavaaveditkhruupau| dhasyApi khAbhAvikotpAdasya bhajanayA sama20. dravyanaye dhrauvyakharUpasya paryAyanaye tatva rthanenoktAzaGkApratividhAnam / 219 vRttau vRttyuktadharmAdikhAbhAvikotpAdAsambha rUpasya prapaJcanam / 201 yadutpadyata ityAdi bhASyanigamanaM nayadvaya vasyAvataraNena vizadIkaraNam / snggtitH| | 220 vRttAvavagAhAdInAmutpAde khAbhAvikatve sthAdvAdaH smrthitH| 202 ato'nyadasaditi bhASyAbhipretArthasaGgamanam ,, 221 avagAhAdInAM samudAyakRtotpAde ekatvi203 tatrotpAdAdisamuditAdanyasya SaTprakAra kotpAde ca syAdvAdaH spssttiikRtH| / sthAsadviSayatvAdiSyavasthApanenAnupAkhyasyA 222 vRttAvavataraNena vRttyuktaavgaahaadigtpriscchbdvaacytaaprtissedhH| NAmatvAdeH smrthnm| 204 vRttau paryAyanaye dhrauvyasya santAnarUpatve'pi | 223 TIkAyAmavagAhAdInAM saMyogakhabhAvatvenApratyabhijJAnAderyathA prAmANyaM tathA nityatvavyavasthApanata utpAdAdikhabhAva- drshitm| , 22 tvvyvsthitiH| 3. 1 205 TIkAyAM dravyaparyAyanayayoH khatantratvAnna 224 dravyasyaikAntanityatvApAkaraNenAGgulidRSTAtadvayasamasyA samuditavastutasvavyavasthiti ntena kathaJcidutpAdAditrikhabhAvavyavasthAriti prshnH| ... 27 1 . panam / " / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH 225 AkAzAdiSvaupacAriko tpAdavinAzAzaGkA pratikSiptA / pRSTham paGktiH 30 226 vRttAvavataraNena vRttyuktasyAvagAhAdyanityatvAderupadarzanam / 227 TIkAyAmupacArasyAlIkatvarUpatAyAM doSopadarzanam / 1 228 upacArasya vyavahArarUpatve'pi tasyAgamapUrvakatve bhagavadvacanataH pAramArthikatrikhabhAvavyavasthitiH, lokaprasiddhipUrvakatve dharmAdyasiddhireveti / 229 vinAzavicAre tasya bhedaprapaJcaH / 230 svAbhAvikavinAzasyAvasthiti sApekSatvasthApanam / 231 vRttau tripadyAH samakhabhAvotpAdAdipratipAdakatvena sthairyasya pAramArthikatve utpAdavyayayorapiM tattvameveti sthApitam / 232 galyAderutpAdavinAzato dharmAdInAmutpAdAdisiddhau hetUpadarzanam / 233 TIkAyAmAkAzAdAvavagAhAdivinAzasyotpAdaniyatatvopavarNanam / 234 vigamasyotpAdAvinAbhUtAtiriktatvavyavacchedaH / 235 samudAyavibhAgamAtravinAzaM nirUpyArthIntarabhAvagamanalakSaNavinAzanirUpaNam / 236 vRttAvutpAdavinAzayorabhede'pi vinAzAdutpAda iti paJcamIprayogasyopapAdanam / 237 AvirbhUtaM svamevotpAdAt tirobhUtaM svameva vinAza iti darzitam / 238 utpAdavinAzayoH samasamayatvAt kAryakAraNabhAvAsambhava ityAzaGkApratikSepaH / 239 TIkAyAmarthAntarabhAvagamanalakSaNavinAzasyopayogAdAvupapAdanam / 31 "" " " " " " " rz " 39 33 240 anvayAMzApekSayorutpAdavinAzayoH prAyogikavaisasikayoH sambhavo nAstyeveti nigamanam / 241 atra prAyogikavinAzApalApino bauddhasya pUrvapakSa: / 242 tatra nirhetukaH svAbhAvika eva vinAza ityasya samarthanam / " viSayAnukramaH / 33 32 1 rw 10 11 9 3 8 10 18 30 6 8 12 16 9 viSayaH 243 vinAzahetutvenAmitasya vinAzakaraNaM prati sAmarthyaM na sambhavatIti vinAzaM tridhA vikalpya samarthitam / 244 tatra ghaTAderarthAntaraM kapAlAdikaM vinAza ityAzaGkA / 245 vRttAvAkAzAdInAmarthAntarabhAvagamana lakSaNavinAzasyopadarzanam / " 250 abhAvaM karotItyasamartha samAsenoktamityasyAbataraNe paryudAsa- prasajya pratiSedhasvarUpopadarzanam / 251 anazvarasyArthakriyAsAmarthyAbhAve yuktiveditA / 252 TIkAyAM prAyogikavinAzApalApibauddhapUrvapakSasya pratividhAnam / 253 kAdAcitkatvena vinAzasya hetumatvasiddhyA svabhAvato vinAzitvasAdhakavinAza hetvayogasyAsiddhatvam / pRSTham paGktiH 258 vinAzasya vinAzitvaprasaGgazaGkAvataraNe zaGkiturabhiprAya AveditaH / 3 | 259 uktazaGkAsamAdhAnasyAvataraNe tadabhipretaprakaTanam / 5 260 TIkAyAM syAdvAdimate sarvasya hetumato vinAza iti niyamAbhAvo mokSe sahetuke'vinAzini vyabhicArAt / 33 246 TIkAyAM ghaTAderarthAntaraM kapAlAdikaM vinAza ityAzaGkAyAH khaNDanam / 34 " 247 vinAzahetunA bhAvAbhAvarUpavinAzaH kriyata iti tRtIya vikalpasya khaNDanam / 248 vaiyarthyAcca vinAzaheturnAstItyasya pradarzanam / ,, 249 vRttau bhAvAbhAvarUpavinAza karaNapratikSepAbhiprAya upadarzitaH / " 33 254 vinAzasya hetumattvAdvinAzitvApattyAzaGkA / 255 vinAzasyApi vinAzo bhavatyeva nAtra syAdvAdino'niSTamiti samAdhAnam / 33 256 avasthAntarotpattilakSaNasya vinAzasya sattvA * devAsattvasyAsiddhyA tena tasya nirhetukatvasAdhanamapAstam / 18 | 257 vRttau vinAzasyaM kAdAcitkatvamupapAdya tasya sahetukatvena vyAptiM prasAdhya tatastasya sAdhanamavatAritam / " "2 "3 " 35 " 22 "3 "" 36 10 16 18 1 3 10 20 26 35 1 7 9 12 17 24 28 1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH 261 karmakSayalakSaNasyApi mokSasya svAtmAvasthAnAtmakabhAvarUpatvena na bhAvaniveze. spi tatra vyabhicAraparihAraH / 262 bauddhaM prati pRcchAyAM vinAzasya nityatve - sattve ca doSopadarzanam / 263 asattvaniSkAraNatvayorvyAptispAkRtA / 264 syAdvAdinaM prati sarvamapyekAntavA yuktamasAdhanam / 265 bauddhoktavikalpatrayopamardanam / 266 vRttau mokSasya karmakSayasya hetumato'pyabhAvatvena hetumato bhAvasya vinAza iti niyame ba. vyabhicAra ityavataraNe darzitaH / 267 uktamokSasya bhAvarUpatA'pItivyabhicAraH syAdeveti tathApItyasyAvataraNedarzitaH / 268 vikalpayati pUrvagranthokanena spaSTI - kRtam // 269 TIkAyAM prathamadvitIya vikalpotprekSaNaM dharmakIrterupahAsAspadameveti pradarzya svAbhimatapadarzitam / 270 abhAvaM karotIti tRtIya vikalpasya paryudAsAzrayaNenAzrayaNaM prasajyatretiSedhapakSasya tiraskaraNaM svaprakriyAdarzanazca / 271 vRttAvutpannasarvArthajJAnenetyAdivizeSaNo 276 labdhAtmalAbhAnAM prakAzAdInAM janmani na haitvantarApekSeti paramatasya khaNDanam / 277 utpattisamanantarameva vinAza iti parAzaGkAvyApAratA / pRSTham paGktiH 278 niSkAraNavinAzavAdina AzaGkitA / 279 vRttAvabhAvaviziSTasyaiva vastuno vastutvAdityasya sadasadAtmakasya vastutvAdimatra paryavasAnam / 36 dr dr " 36 dr 37 sapyAzayaH / "" 272 avataraNe saMkSepato jainIprakriyA darzitA / 273 tRtIyaMvikalpasyAsiddhiH / 274 TIkAyAM bhAvasya'na karaNena sambandhaH kintvabhAvasyaiveti tadviziSTavastukaraNasambhavaH / 38 275 vaiyarthyAzca na vinAzaheturastIti bauddhamata khaNDane svaprakriyopavarNane prAyogika vinAzasya sahetukatvavyavasthApanam / " dr " 22 " 22 viSayaH 280 kAlAntarAvasthAyino vastunoM vinAze pratyakSabuddhervyApAra upapAditaH / 2281 TIkAyAM pratibandhyA niSkAraNavinAzAzaGkApratikSepaH / 4 282 svabhAve'nekAntatA darzitA / 6 283 prAyogikavinAzanigamanam / . 10 14 17 35 1 6 17 29 36 1 4 8 11 14 trisUtrI / 25 pRSTham paGktiH 38 33 284 sthityutpAdavinAzAnAM bhinnakAlatvamabhinnakAlasvamarthAntaratvamanarthAntaratvaM sakAraNa - mupapAditam / 285 ekAntavAdina utpAdavinAzayoH khAtmatvApRthaktvAnabhyupagamazaGkayA pratividhAnam / 286 vRttau svAtmasvApRthagbhAvarUpahetvekakSaNavartyekarUpadraSTAntAbhyAmekakAla sAdhanasya prayoga upadarzitaH / 39 287 TIkAyAmutpAdavinAzayoranarthAntaratvasAdhanaprayogo darzitaH / 288 utpAdavinAzayorabhinnakAlatAnarthAntarate upasaMhRte / 289 naigamanayAbhiprAyeNotpAdavinAzadhrauvyANAM bhinnakAlatA bhAvitA / 290 vRttAvutpAdavinAzayorbhinnakAlatve kAlasya vastu zUnyatvamuttarotpAdasya nirbIjatvaM yadApAditaM tat spaSTIkRtam / EX dw "" 40 , "> vg " 291 zaGkAsamAdhAnAbhyAM naigamAbhiprAyopadarzitaH / 292 prAgabhAvasya dravyavRttitvaM praznottarAbhyAM nirNItam / 293 TIkAyAmutpAdAdInAM trayANAM bhinnakAlArthA'ntaratve bhAvite / " 1 2 " 26 cha 5 8 41 1 " 294 svalakSaNabhedAt trayANAmarthAntaratA darzitA / 6 295 utpAdAdInAM bhinnAbhinna kAlatvAdikaM sambhavRti syAdvAde, naikAnte utpAdAdaya ityupadarzya sUtraM prakRtamupasaMhRtam / 296 bhASye pUrvasUtrasaGgatyA praznottarAbhyAM 'tadbhAvAvyayaM nityam' iti sUtramavatAritam / 297 sahakSaNAbhidhAnAnantaraM tannityatvAbhidhAne. bIjam / 298 vRttAvutpAdAnAM parasparabhijatA sAdhanaprayogaH / 19 29 33 12 16 22 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " TAGE viSayAnukrama viSayaH pRSTham patiH viSayaH pRSTham pahiH 299 lakSaNAnantaradharmAbhidhAnanIjaM spssttiikRtm|| 132 319 punastaharNamaparanistAvagataye ilapara30. TIkAyo nityatvAnityasvaviSayakapraznadvayamA sUrimatamupanyasya dUSitam / / 45 5 : traabhidhaanpryojnopdrshnm| ::42 2 320 aparamapi nitytvmstiitsaashaaprtikssiptm| 3.1 prazna/jopadarzanam / 4321 dravyanayakhabhAvasthityaMzapratibaddhau paryAyanaya 302 praznavIjopadarzanaprakArAntare bhagavadacanamupa khabhAvAvutpAdavinAzau tatpratibaddhA ca - yuktamupadarzitam / " sthitiriti jainazAsane, naivamekAnte iti 3.3 tadbhAvAvyayaM nityamiti sUtravivaraNam / nigamanam / 304 vRttau dharmAdInAM saptavidhatvaM darzitam / . 322 dravyaparyAyayoranyonyapratibaddhatve paryAyani305 saptavidhavikalpAnupadAdyayordravyaparyAya vRttyA dravyanivRttiprasaGga ityAzahA-tatpranayadvayayojanA tikssepH| 3.6 sNshykaarnnopdrshnm| | 323 vRttau sthiterutpAdavyayapratibaddhatA bhaavitaa|, 307 TIkAyoM tadbhAvAvyayamityatra bhAvazabdopA.. | 324 ekAnte utpAdavinAzayo=dhikaraNatva. dAnaphalaM drshitm| 43 __nityatve bhAvite / 308 sarvAnvavidharmopalakSakasya sattvasya sAkSAt . | 325 TIkAyAM tadbhAvAvyayaM nityamityasya nigA parigrahe hetUpadarzanapurassaraM jIvAdInAmanva mnm| yinA nityatvamananvayinA'nityatvamupapA-.. 326 TIkAyAmarpitAnarpitasiddheriti sUtrAvataraNaditam / bhuumikaa| 3.9 vRttau satvasya sanviyidharmopalakSakatvamA | 327 tatra utpAdavyayavatassannityatvAbhidhAnama ' . bazyakamityabhiprAyakamavataraNam / sambhavadarthakaM dhrauvyeNa sahotpAdavinAzayo31. sattvasya sAkSAdupanyAsasya prayojana virodhAna sambhava isyAzA tatprati-.. spaSTIkRtam / vidhaane| . 311 TIkAyAmupapAditapariNAmanityatopadarzana- | 328 vRttau sarvasya sattvanityatvAlizitatvAna .. paratayA yat sato bhAvAdityAdibhASyamava kizcidasannityaM syAditi pranthassamyagavatAtAritam / ...... ritH| 319 atItakAlAnudAharaNaM yadbhASye tatra bhASya utpAdAdInAmapekSAbhedena virodhaparihAreNa kArAbhiprAyo varNitaH / - * 6 na sallakSaNasya durupapAdatvaM na duHzraddhAnatvaM 313 bhaviSyatkAlagrahaNaprayojanamupadarzitamabhi-- -- naM lokavyavahAravilopa iti samAdhAnAvaprAyopadarzanena / " 314 tadbhAvAvyayamityasya krameNa vyAkhyAnadvayam / / 10330 krameNAvataraNikAdvayatattvAvedanam / 315 nityazabdAbhidheyaM prauvyam / 15 | 331 TIkAyAmaparAcAryAbhiprAyeNa sUtrAvataraH / 311 vRttau prathamato. vyetIti vartamAnopanyA, sasya prayojanamatItAnumanyAse'pi mA nyUna | 332 arpitAnarpitasiderityaspAvataraNayAnusAsvamiti darzitam / 44 reNa krameNa sambandhadvayabhAvanA / 317 TIkAyAM tajhAvAvyayamityatra bhASye bhAvA-" 333 prathamAvataraNAbhipretotpAdAyavirodhapratipa diti paJcamInirdeza vyAkhyAnAntare:::: tiphalakaM sUtramiti sambandhAzrayaNena so tRtIyApacyornirdezasyAduSTatvam / 45 , / tyAdi bhaassym| 318 pUrva dhrauvyArthakanityagrahaNabhAve'pi punasta- 334 vRttau nocyate tayorlokapratItatvAdityasyANaphalaM zAsamAdhAnAbhyA bhAvitam / / 2 bhiprAyo drshitH| - 21 sa0 tri. anu01 taraNe darzitam / S Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tsvaatrisuutrii| ...... . viSayaH pRSTham patiH viSayaH - pRSTham pati 335 arpitAnarpitaniritisUtrasya nirmalito... | 353 vastuno'khaNDatve ubhayenayAtmakatve'pi ... ' artho drshitH| --- , 26 zrotRbuddhivyutpattaye vibhajanamityatra prAcI . 336 pUrvasambandhaH spaSTIkRtaH 47 33 . sNvaadH| 337 TIkAyAM dvitIvasUtroktayoH sattvanityatvayo- . 354 nityatve na sahotpAdavyayayorvirodhasya pari- : rarpaNAnarpaNAbhyAM sisiH tattrakAraprapazcaneDa haarH|. .. sattvAnityatvAdisiddhayupadarzanam / 48 1355 virodhakharUpavikalpanam / , 6 168 yena pramANena sadgRhyate tena asadapi yathA . 356 ekatrAdRSyAvasthAnayovirodha itipakSe vadhya- . : prakAzakA bastvantarAbhAvaviziSTameva prakAza-.. .. ghaatkmaavlkssnnvirodhksstiH| yanti pramANamapi ttheti| . , . 357 saMyoge sati vadhyaghAtakabhAva iti darzitam / 339 ekasyaiva sattvAsattvotpAdAdi nigmnm| , 11/358 vRttI bauddho vibhAgo nAkhaNDatAM pAramArthikI 34. vRttau sattvaprakAreNa grahaNasamaye'pyasatvavi. - vyavacchinattItyupapAditam / , 17 ziSTasya prahaNamityupapAditam / 15/359 TIkAyAM sadasadAdInAM badhyaghAtakamAvala- .. 341 indriyeNa vastvantarAbhAvaviziSTavastumahaNa kssnnvirodhaabhaavopsNhaarH| 51 2 mityasya smrthnm| : | 360 sadasadAdInAM sahAnavasthAnalakSaNavirodha. 342 prakAzakA vasvantarAbhAvaviziSTameva prakA nirAsaH . .... - zyaM prakAzayantItyAdeH smrthnm| , / vRttau samavAyavRttiriti ghaTakasamavAyapada 343 TIkAyAM saMsargalakSaNekavastuno nityAnitya- . saMyogAtiriktavRttiniyAmakasambandhapara svAdyupapAdanam / ..... . .. 34 sUtre trikhabhAvasya sattvaM bhASye pratyakasya | 362 birodhasya sarve'pi prakArA ekAntavAde satvamukamiti kathaM sAtamiti zahotyA. aiva, na syAdvAda iti drshitm| pyaaphstitaa| , 4363 TIkAyAmekatrAvasthAnaM na dRzyate ityasyArtha345 vRttau ghaDe ghaTatvasyArpaNamanyadharmANAmanarpaNa | vikalpanena khaNDanam / ___tathA ghaTatvasyAnarpaNamanyeSAmarpaNamubhayathA- | 364 vadhya ghAtakabhAvasahAnavasthAnavirodhayorvize. api pramANenAnantadharmAtmakasya grahaNamupa- . . . SAbhAvapratipAdanam / paaditm| . . . . . . . . . . . , | 365 yAvekatra kAlAntaraM sthitau pazcAdanyatara- / 346 avibhake'pi vastuni khabhovatrayAkhyAnami- vinAza ubhayavinAzo vA tau viruddhAviti syasya marasiMhadRSTAntena smrthnm| / dvitIyapakSasya pariSkRtya nirasanam / 54 5 347 utpAdAdInAM trayANAM pratyeka traikAlye'pi . . 366 prativadhyapratibandhakamAvalakSaNavirodhanirAsaH .. syAtmakatvata ekAzItirbhazA drshitaaH| , 3. taba phalato dharmAdharmavirodhasyA''zaGkA348 TIkAyAM vastvaikadezasya sthityAdeH sattvamupa.. . niraasH| pAditam / 50 1,367 DIkAyAM sadasadAdInAM bauddhaprakANDadharma- : 349 nityagrahaNaprayojanapraznapratividhAnam / , 1 kIrtikIrtitavirodhasyopadarzanam / . 55 / 15. nityagrahaNato nityatvAnikhatvayoraikAdhi. 368 dharmakIrtikIrtitavirodhassa khaNDanopakramaH / , 14 karaNyaM mudRDhanirUDham / / 1 vRttau sAmayiko'sahAvasthAna evetyasya kAla. 351 vRttau dhaumyazi eva nilaH sthAdityasyAsaya " taarthkthnm|:: . .. |37. TIkAyo dharmakIrtidarzilavirodhadvaividhyakhaNDane : 151 TIkAyAM nityatvAnityatvayoraikAdhikaraNye zyapariniSpannayorasahAvasthAmalakSaNavirodhaH paramArthato vibhAgAbhAve'pi bukhA vibha- parikalpitarUpayoH parasparaparihArasthitilakSa- : : : anaM zrotabumartham / 511 pavirodha ityApAThotthApya khnndditaa| .. 5. 3 49. 3 derzitam / " 15 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___... 5/400 antaraGgabahiraGgayorUpavarNanam / ..." viSayaH pRSTham patiH viSayaH pRSTham patiH 351 anivasvasa mAnubhUtasbe gauDaprakAravimAna .::. | 392 paryAvayAbhiprAvaNa mAnisako smmtiH| . 56 6. virodhasya sahAnavasthAlakSaNasya ityasyA 372 nityaanityyorvirodhaabhaavsyopsNhaarH| 4 bhiprAyeNa prtikssepH| 343 vRttau bauddhamate nityatAyAH parikalparUpatve. 393 prastutArthopasaMharaNam / ... 11 ___'pyanityatAyA na tattvamiti spaSTIkRtam / , . 21 | 394 vRttI parasparavirodhe hIti parokeranavakA.... 374 TIkAyAM baudopadarzitavirodhakhaNDane dravyANAM saavednm| paryAyabhedA bahavo niruupitaaH| 57 2.395 arpitAnarpitasiyoH spaSTIkaraNam / 33 375 upadarzitAsahabhuvAM dravyaparyAyANAM na ko'pi 396 bhASye bharpitAmarpitaviveriti sUdhArtha____ virodha ityupadarzitam / karaNam / 376 vRttau khalakSaNopAdAnatvAdityAdi vRttipra... | 397 TIkAyAmukkabhASyasya sAdAvedhatoSayaH. sthAnAM saGgamanam / , 12 prakAratayopavarNanam / 377 TIkAyAM vyasyeva rUpAdivyapadezyattvam / 58 1398 syAdvAdeyatattve sthityaMzasyAntarasatvamutpAdaka 378 rUpAbInAM smudaayaikruuptvaapaakrnnm| , 2 vyayayorbahiraNasvakAdAcitkRtvAnastabhedaH 114 379 rUpAdInAmabhAvatAnirAsaH / svopdrshnm| 380 khlkssnnsaamaanyyorlkssnnvirodhniraasH| 399 vRttI pratiSedhasamaprAdezavikalAdezahityasyA181 kramabhuvAM paryAyANAM virodho'pi syAdvAdena bhipretAoM drshitH| 17 smbhvtiiti| 382 vRttI sahabhuvA paryAyANAM sthUlatvasUkSmatvA 4.1 myAdibhedAtpratipaJcAnentabhedAdityasyAbhidInAM kAlato dezatazca virodhAbhAvapratipA pretArthe darzanam / .. dnm| 402 TIkAyAMmarpitamyAvahArikamityAdi bhASya383 ekasyaiva dravyaya rUpAdipadavAcyatvopapA 403 arpitavyAvahArikamanarpitavyAvahArikami- . danam / 384 ekasyaiva puMsaH pitrAdipadavyapadezyatvamupa syasya krameNaikaM vivaraNam / 5 404 vRttau zabdasya vyavahArAmatvaM zabdavyavahApAditam / rasya prAdhAnyaM c| . pavAbhAve hetopa-" 385 rUpAdInAM samudAyaikarUpatvAbhA ............. 405 ekasya zabdasya sarvArthavAcakatve'pi sAkSAt pAdanam / pratiniyatadharmaviziSTArthabodhakarane yutyupa. 386 rUpAdInAmabhAvarUpatvaniSedhakasya hetopa darzanam / paadnm| 406 vastunizcaye ekadharmagrahaNe'nyadharmagrahaNasyA387 ekasya sAmAnyavizeSobhayAtmakatvaM samarthi .. vazyakatvaM bhaavitm| 26 tam , khato'nuvRttItyAdi hemasarivacana- 407 TIkAyAmarpitavyAvahArikAsiMkhyAvibhAjyama sNvaadH| dvitIya vivaraNam / 62 1 380 pratyekapakSadoSasya sAmAnyavizeSobhayAtma 4.8 arthazagdopAdAnaprobazepavartamam / .., 8 katvena jaatyntre'smbhvprtipaadnm| , 4.9 bhASye satazcAturvidhyaM drshitm| 389 TIkAyAM tamaHprakAzAdivirodhodAharaNa 41. satazcAturvidhyasya niymnm| nirAsaH / 5. 3 411 vRttau kRtyuSArthopAdAnayojanopAmino 39. ekAntavAhidaladoSasyAnekAntabAjhupamate pradarzanam / .............. . jAtyAtare'bhAvasa nigamanamA 5/412 utpAdAdilodAnApArayedekhamAlikA 191 virodhamAtrAbhAvasya nigmnm|| 1. sArtho drshitH| - snggmnm| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MNz. .. tttaaptrisuutrii| viSayaH pRSTham patiH... viSayaH pRSTham pani 13 vyAstikamityArilA'bhimatasya caturbhadasya : 432 paryAyamayavizeSasya prAyAstikasyAbhipreto. vyAvarzanam / 7 . 31 padarzanam / 414 TIkAyAM saviparyayadravyAdibhedaprapaMcasyottara- 433 anyeSAmuspannAstikaparyAyAssikayosvarUpo-::.. bhedapradarzanArthatvaM tathopanyAsaprayojanamAvi. : parNanamabhimatamupadarzitam / . .1 matparyAaurapramANasya niyatvaM bhaavitm|| 6.1 434 aparavidvadvarAbhimalamutpanAstikakharUpaNyA415 caturbhadeSvAdyayoIgyanayatvamanyayoH paryAya khyAnam / ........ hai| nayatvaM dravyAstikapadaniruktizca / 5435 mAtRkApadAstikaM dravyAstikAna bhitra paryA416 vRttI sarvatAtparyAyAkA tyabhiprAyo ... yAstikaM notpannAstikaparyAyAstikakharUpa.. ... prdrshitH| 63 13 . vyaakhyaanm| ....... . . 417 dravyAdyupanyAse sarvatasparyAyAkAjhopapAda 436 TIkAkRtA khavyAkhyAnusAreNa utpnnaastinm| kamityAdi bhASyaM bhaavitm| . ..... 12 18 sattvAdInAM vRttAyukAnAM viSako drshitH| , 22 437 paryAyanayasya mahAviTapilaprarUpaNaM skandha-... 419 sUkSmotpAdAdito ma nisyatvacyAhatiriti .. zAkhAprazAkhAkurapatrapuSpaphalajalAbasekAdi:' drshitm| , 25 bhistadRDhIkaraNam / 14 42. TIkAyAM dravyAstikasya prathamabhedasya nirucya 438 paryAyanayavRkSaskandharjusUtramantavyAtItAnAsaMgrahanayaprarUpaNAviSayatvamAditam / 64 2 gatavyavacchinnavartamAnArthAdyupadarzanam / 69 -1 421 uktAnyasya dravyAstikasya naigamanyavahAra- 439 RjusUtrAbhimate vikaaraavikaaryoraikaadhivissytvmvdhaaritm| karaNyAbhAve palAlaM na-dahatyaniriti padya- ... 122 vRttau mayUrANDakarasavaditi dRSTAntasyopa saMvAdopadarzanam / ............. 13 darzanam / - 10/ 440 vRttAvRjusUtre suutrpaatsaadRshyoppaadnm| 10 423 bhUtiH sattvamAzritasattAtiriktamityasya | 441 atItAyarthabhAve aupapAtikAdividhAnAnu.. spaSTIkaraNam / | . papatti vitaa| 424 TIkAyAM vyvhaarsyaashuddhprkRtitvm| 65 2/442 TIkAyAM phlAlaM na dahatyaniriti pacatAtpa...... 425 naigamasya dravyAstikasya zuddhAzuddhaprakRti ryopavarNanam / tvam / 3443 paryAyanayavRze zAkhAkharUpasya zabdanayasya 426 saGgrahAnusAri dravyAstikaM vyavahArAnusAri mantavyaM zabdAnukharUpaM vastu prapaJcata upa, mAtRkApadAstikamiti viveko vishdiikRtH| 4 dAzatam / .... ... ... ........ . 42. vRttI vyavahAranayassAzuddhaprakRtitvaM sama- 444 vRttau vakturarthAnusArI zabdaprayogaH shroturthitm| zabdAnurodhyarthAvagatiriti darzitam / .. .28 128 TIkAyAM vyavahAranaye. dravyaM dharmAstikAyA- ... |445 TIkAyAM zabdanayavizeSasya sAmpratanayasya..) dibhyo nAnyaditi vyavasthApya vyavahArakSama liGgasalyAdimedAdarthameda ityupagamasyopha.. mAtRkApadAstikamityupapAya vyavahAranayA: | varNanam / ... ...7101 - bhiprAyaH prkritH| 6. 46 sandanayavizeSasya samabhirUDhasya saMjJAbyu.. 429 vRttau dharmAstikAyAdInAM TIkAyAmuktaM mAtR- pattinimittamedAdarthabhedato naikazabdasya : kApadazandavAcyatvaM prapaJcataH samarthitam / 19 pryaayaantrsaamaanaadhikrnnymityupdrshitm| 43. bIkAyAM paryAyanayamantavyopavarNanam / ...67 1447 vRttI sAmpratunaye samAvaliGgAnAmekArthAnAM ... 431 paryAyanayavizeSasotpamAstikasyAbhiprAyopa- paryAyatvaM vibhinnaliyAnAM tu tadabhAva ityubarNanam / 4. pradarzitam / ............ .13 . 9 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmH| viSayaH ..: pRSTham pani viSayaH : pRSTham pani 448 saMstyAmaprasavasthitInAM kharUpamupadarya prati- 466 vRttI vyasyaiva sAmAnyavizeSabuddhiviSayatvaM pAdakatrIliGgAdizabdAnAM na sAmAnAdhika- : na tavyatiriktasyeti drshitm| .....4 15 raNyamiti drshitm| . .. 1 16 467 vyavahArasya vetyasyAvataraNe naigamasya saGgrahaH . 449 pribhaassiknaimittiksNjnyyossvruupopdrshnm|. .34 vyavahArayorantarbhAva uppaaditH| .. 29 45. TIkAyAM pAribhASikI nArthapratipAdikA.... 468 TIkAyAM na tu kadAcidityAdinA asanAma sarvAnaimittikyeva saMjJA, tatra nAma ca dhAtu..... nAstIti bhASyamavatAritam / .....75 / " jamAhetivArttikasaMvAdo drshitH| 72 1/469 asanAma nAstIti bhaassyvyaakhyaa| ... .5 451 pravRttinimittabhUtakriyAkAlIna evArthazza.. 470 dravyAstikasyArthapadabhAvanA nigmitaa| , 5 bdasyeti zabdanayavizeSasyaivambhUtasmAbhima 471 asannAma nAstyeveti saavdhaarnnbhaassypaatthtmupdrshitm| maGgIkurvatAM vyaakhyaanmupvrnnitm| 8 452 atItAnAgatanimittasambandhAbhAvazyaka... .. | 472 vyavahAranayasya mAtRkApadAstikasya vyAsthApanam / khyAnaprayojanAparasya mAtRkApadAstikasyA453 paryAyanayasya jJAnamAtre zUnyatAyAM vA parya pItyAdibhASyAvataraNam / ksAnam / | 473 vRttau dravyamAne niyatavRttitvAditi vRtte - 454 essaamrthpdaaniityaadibhaassyaavtrnnm| . vopavarNanam / 455 vRttI nAma ca dhAtujamAha nirukte iti 474 bhASye mAtRkApadasyArthapadAni bhAvitAni / 76 vArtikavyAkhyAnam / , 18475 niruktabhASyavRttI vyavahAranayamantavyopa456 paryAyanayasya jJAnamAtre zUnyatAyAM vA yathA darzanam / paryavasAnaM tathopapAditam / , 30/476 bhedena vyavahAraHprasAdhyate nirbhedasya vastuno 457 bhASye vyAstikAdInAM caturNA vyAkhyAna na vyavahAraprasAdhakatvamityupapAditam / / prayojaneSu dravyAstikasya vyAkhyAnaprayo- 477 ekvcndvivcnbhuvcnaantmaatRkaapdjnaani| -- 73 1 tathAvidhasatpadayossAmAnAdhikaraNyato vyava458 TIkAyAmukabhASyaspaSTIkaraNam / ... ..5 haarprsiddhiraaveditaa| 459 saGkahanayAbhimatasya dravyaM sadityekavacana- 478 vRttau ekatvAdyanvayAnurodhena sato bhedassama samanvitasya bhavyAkhyasya dravyavyatirikta thitH| ........................ .." vastvabhAvaparatayopavarNanam / 1479 TIkAyAM dharmAstikAyAdipaJcakasya mAtRkApa-.. 460 vRttAvabhidhAnapratyayayorantaraGgamarthasya bahiraGga-... davAcyatvopapAdanam , amAtRkApadaM betyAdi.. . tvamupapAditam / ........... , bhASyasaGgamanaM c| ....... 77 461 TIkAyAmekasya dravyasya cakSurAdigrahaName- .. 48. dharmAstikAyasyaivApekSAbhedena mAtRkApadA.... .. dAd rUpAdivRttibhedA itiH pitrAdivyapade....... mAtRkApadatve uppaadite| .. * zyaikapuraSadRSTAntena bhAvitam / .. .74. . | 481 parasparApohabhAvataH padArthavyavasthApanamupa. 462 karmaNo nyAminnatvaM sthaapitm| .4 pAditam / . .......... . 463 zuddhaprakRtevyAstikasaGgrahasyaikameva dravyamiti , 482 vRttau dharmAstikAyAdiSvamAtRkApadatvaM saGga nimittam / ... ... ....6 . mitam / 464 avizuddhadravyAstikasya naigamasya dravye 483 bhASye utpannAstikavyAkhyAprayojanAni dravyANi veti vyavahArasya veti darzitam / / bhaavitaani| 465 trividhasyApyutpAdAdessata ekavacana- .. 484 TIkAyAM paryAyArthikabhedasyotpannAstikasya- ... dvivacana bahuvacanAntadravyapadapratipAdyatvaM rjusUtrasya mantavyopadarzanaM tatra dravyAstika * tayatirekeNa na saditi darzitam / . . mAtRkApadAstikanirasanam / 5 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tarava, ttvaatrisuutrii| ...' viSayaH pRSTham pakliH | viSayaH pRSTham patiH 485 utpannAstikasyaivApekSAbhedena dravyatvaM dharmA- 501 vRttau guNadvayarUpeNa guNino vacanasya saka. :: virUpatvaM c| 78 14 lAdezatvamekaguNarUpeNa tasya tattvamiti 486 ekavacanAdyantotpannAstikatathAvidhasatpada- vyvsthaapitm| 81 9 ... sAmAnAdhikaraNyato vyvhaarH| 79 1502 tRtIyabhajotthAnabIjaM yugapaddhAvAdubhayaguNa---- 487 anutpanaM vetyAdibhASyAvataraNe dravyAstika yorapradhAnatA vyvsthaapitaa| ".17 mAtRkApadAstikayorvikalpanena duussnnm| , 2503 avktvytvoppaadnm| 488 prasaGgAt saptabhaGgI vicAre prathamadvitIya 504 saptabhaGgIpratipAdyArthasya pramANapratipAdyatvAd " tRtiiybhnggbhaavnaa| bhAvyatvaM nAstIti drshitm| 489 vRttau bhaGgatrayasiddhitaH paripUrNA saptabhaGgI 505 TIkAyAmanantaparyAye puruSAdI saptadhAvaca. sikhyatIti drshitm| , 23 nasya syAtkAralAJchitasya smrthnm| 82 1 49. aSTabhiH kAlAdibhiramedavRttiprAdhAnyopacA 506 prathamabhanavanAstitvapratipAdakadvitIyabhanerAbhyAM pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA taireva ... 'pi syAtkAraprayojanaM darzitam / * bhedavRttiprAdhAnyopacArAbhyAM pratibhaGgavika 507 ekAntavAdino'stitvanAstitvAvadhAraNayora... lAdezakhabhAvAzca saptabhaGgIpramANavAkyaM naya nissttaapaadktvmupdrshitm| . ..,. ... pAkyaM ceti tmupdrshitm| , 25 508 vRttau nAstitvavikalamastitvamabhyupagacchata 1 sanmatAnusAriNAM devasUrINAmAzayopavarNa ekAntavAdinaH prAmANikakathAkhapraveza nam / aaveditH| 192 TIkAyAmAdyabhaGgatrayasya tattvopapAdanam / 80 1 5.9 TIkAyAM syAtkArAbhAve'vadhAraNasya vaipha493 vRttau trayANAmeva bhaGgAnAM sakalAdezatva lym| miti vAdinAM tattvArthasUtravRttikRtAmAzaya 51. vRttAvekAnte'stitvaviSaye naastitvaaprsaaupvrnnitH| " 6 syopapAdanam / 494 anantadharmAtmakavastvavagamaH pratyekaM tattaddu- 511 TIkAyAmanavadhAraNavAkyaprayogasyAyuktaNAtmakatayA pratipattita eva bhaavitm| ., tvam / 495 prathamabhaGgAsya dravyArthikanayApekSyatvaM sama 512 avadhAraNavaiphalyaparihArAya tridhA'vadhAraNarthitam / , 26 . phalaM varNayatAM mtmupdrshitm| , 4 496 vastuto vastuno bhAgAbhAve'pi bhAge siMha 513 tatra krameNAyogAnyayogAtyantAyogavyavaityAdinyAyena bhAgakalpanena vibhAganimi cchedAnAmavadhAraNaphalAnAM nidarzanAnyupadatatA gunnaantrsyaaveditaa| , 32 rzitAni / 497 dIkAyAM guNadvayasya guNino bhAgavRttitvaM na 514 uktmtaapaakrnnm| tvekaguNasyetyekaguNAtmanA vastupratipAdaka- 515 astinA yogastridhA vikalpya duussitH| 85 1 prathamabhaGgasya sklaadeshtaa| 81 1/516 astitvAyogasya vyavacchedo'pi vidhA 498 paryAyanayApekSasya syAdasadityAdidvitIya viklpyaaphstitH| hstitH| , 2 .. bhaGgasya sklaadeshtaa| " 2 | 517 vizeSAstitvAyogavyavacchede syAdasti syA499 syAdavaktavya iti tRtIyabhaGgasya sakalA nAstIti bhaGgadvayasiddhAvanekAntavastu- dezasya bhaavnaa| prsiddhiH| 500 ekasya dravyasya vizvarUpatvaM dravyaparyAyayo- . 518 anyayogavyavacchedAtyantAyogavyavacchedayoranyo'bhyasacivasvamanekAntavAde saptabhanayu- / rapi prAktanaprasaGga aaveditH| 10: " tirvyavahArAvirodhinIti / ..., 4519 akRtamanusRtya prathamadvitIyabhaGgasamarthanam / ., 12 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmH| viSayaH pRSTham patiH viSayaH pRSTham paGkiH 520 vRttau TIkotasya prAcya eva prasaGga ityasya 536 bhASye syAdavaktavya iti tRtIyabhaGgasamartha, snggmnm| 85 29 nam / 521 TIkAyAM vastunaskhaivyakSetrakAlabhAvairastitvaM 537 TIkAyAmuktabhASyAbhiprAyoTTanam / . .. paraizca tairnAstitvamAtmAnamAzrityopadarya syA 538 tatra tRtIyabhaGgasya syAtkAralAJchitasyaikAdastIti-syAnAstItibhaGgayornigamanam / 86 1 ntaavktbytaavyaavRttyrthtvm| . .. 512 ekAntavAde'stittvAnapekSaM nAstitvamatyanta | 539 yugapadviruddhadharmadvayasambandhArpitasyAbhidhAzUnya vastu pratipAdayet tathA nAstitvAna yako na kazcicchabda itysyoppaadnm| , pekSamastitvaM sarvarUpaM vastu gamayedityApAdyA- | 540 vRttAvekAntAnirvacanIyatAvAdakhaNDanaprayo* stitvasya nAstitvasApekSatvaM nAstitvasyA janakatvaM tRtIyabhaGgasya darzitam / stitvasApekSaM nigamitam / .9/541 vRttAvanekAntavAde kAlAdibhiraSTabhirabhedato ......... 523 vRttau dravyarUpatayA''tmanaH sarvakAlasamba guNAnAM vRttyabhAva uppaaditH| 9. 4 dhitve vyomavadAtmatvaM na syAdityasyopapA. | 542 vRttAvanekAntavAde kAlAdibhiraSTabhirameda- . . . . - to'stitvAdInAmekatravRttisambhavataH saka-.. danam / | lAdeza aaveditH| 514 TIkAyAmastitvanAstitvayoH parasparasApe 543 TIkAyAM zuddhasyaikazabdasya samastasya vAkyasya kSatve dvitIyabhaGgo nAtmani ghaTAdisattAyA ca yugapadastitvanAstitvaguNadvayavAcakatvAaprasakAyA niSedhasya pratipAdakaH kintvA. bhAvaH prapaJcataH smrthitH| pekSikaparaparyAyakhaparyAyarUpanAstitvadharmaprati-- - pAdaka iti| 87 114 .544 TIkAyo vRttau samastavAkyAtmakazabdasya yugapadaNadvayAvAcakatvakathanaM samAsavAkyayo525 prathamadvitIyabhaGgayordravyaguNavizeSayorvize. " dhyvishessnnbhaavenopdrshktvm| rktimbhyupetyeti| .. " | 545 zabdagatasAmAnAdhikaraNyasya lakSaNam / 36 526 vRttau nAtmani ghaTAdisattAyA aprasaktAyA 546 TIkAyAM krameNa sAmAnyavizeSazabdayoryugadvitIyabhaGgena niSedhanaM kintu nAstitvAdilakSaNadharmapratipAdanameveti samarthitam / / padguNadvayAbhidhAyakatvAbhAvasamarthanam / 93 4 547 vAkye zabdadvayasya yugapadbhAvo vyudstH| 527 khaparyAyaparaparyAyakharUpavivecanam / 548 saptabhaGgIprathamabhajasamarthanaparabhASyopapAdane / 528 saptasu bhaGgeSu kriyApadaprayogAstitvasamartha sthAdvAdasya dharmasamAzrayatvaM saGghahanyavahArAnam / bhiprAyato'ntyAnAM caturNA vikalAdezatvaM 529 zabdazaktikhAbhAvyopadarzanam / darzitam / 93 6 53. vizeSaNavizeSyabhAvasamarthanam / 549 vRttau syAdvAdasya dharmasamAzrayatvamupapAditam / , 20 531 TIkAyAM smAchabdasvarUpamupadarya vidhyaadissu| 55. prathamabhAssaGgrahato dvitIyabhaGgo vyavahArata... tadartheSu prakRte'nekAntArthatvaM tasya saptabhaGgI stRtIyabhaGga ubhyaabhyaamityuppaaditm| 25 .. prayojanaM ca drshitm| |551 sakalAdezatvAvikalAdezatvayoH krameNa lakSa533 prathamadvitIyabhaGgayorekAntAstitvanivAraNaM ..... Nopadarzanam / . . 28 | 552 TIkAyAM sadbhAvAsadbhAvaparyAyayoH prathama 533 vRttau syAcchabdasya nipAtasvAnekAntAvadyota .. bhaGgagatasyAtpadAdiprayogaprayojanasya copakatve smrthite| darzanam / 534 saptamAyupAsanasyAvazyakatvam / .., 25 | 553 prathamabhaGgapratipAdanapratyalabhASyagataikavacanA-: : 535 sAmAnyasaptamajI vyAkhyAnarUpA vizeSasapta- | dInAM pryojnaadhupdrshnm| 95 : bhaGgIti drshitm| , 35 554 dvitIyabhaGgasamarthanapratyalabhASyArthabhAvanam 166 mepazaSasapta Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 - raajpaacpsmaaptm| " sttvaatrisuutrii| viSayaH pRSTham patiH | viSayaH 2 pRSTham patiH 555 bhASye syAdavaktavya eveti tRtIyabhaGgopa-.-570 TIkAyAM caturthAdibhaGgeSu krameNa yogapadyena ca / pdinm| 97 2. vRttaanaamNshtvoppaadnm| 1.0 2 556 tahubhayaparyAye vetyAditRtIyabhanopapAdaka- 571 caturthe'zAnAM samuccayAtmakakrameNa vRttatvaM ... bhASyArthasaGgamanam / 4 paJcamaSaSThayorapacitakamayugapattatvaM saptame... 957 tadubhayaparyAye velaikavacanasyAnupapattirA pracitakramayugapattatvaM bhAvitam / zakSA prihRtaa| 572 vaktRvivakSAdhInA vacasaMssakalAdezatA ceti 558 vRttau krameNa sadbhAvaparyAyeNAsadbhAvaparyA drshitm| ... ..... -- ........... yeNAdeze Atmadravyasya vaktavyatvaM yugapadAde- 573 vRttau pariNAmAnAM pariNAmyArambhakatvaM vRtyukta " ze'vakavyatvaM samarthitam / samarthitam / . ... .. 559 sadbhAvaparyAye vetyekavacanAnupapattizaGkAyA 574 caturthe'zAnAM samuccayAtmakakramavRttatvasya / tatpratividhAnasya cAvataraNenopapAdanam / , samarthanam / - ........ 560 sadbhAvaparyAye vetyAyekavacanadvivacanabahu- 575 paJcamaSaSThayoraMzAnAmapacitakramayugapattatva vcnnirdeshsmrthnm| .. ., 35 samarthitam / TIkAyAM paryAyanayAzritavikalAdezakharUpa | 576 saptameM'zAnAM - pracitakramayugapadRttatvamupapA...... caturthAdibhaGgacatuSTayapratipAdanapara bhASyama ditam / ----- - , 15 vatAritam / 98 1577 caturthAdibhaGgeSu kramavRttatvApacitakamayugapaAdyAstrayaH sakalAdezA bhASye suspaSTamupa tatvapracitakramayugapattatvasAdhakAH prayogA pAditA vikalAdezAstu sUcitA eva nopa-. drshitaaH| ... pAditA ityatra bhASyakArAbhiprAyasyopavarNa- 578 TIkAyAM syAnnityassyAdanityassyAdavakavyanam / , . .. " - iti bhaGgatrayasya sakalAdezatvamupapAditam / 101 1 561 tatra sakalAdezAtmakAdyabhanatrayAnyatamasaMyo- | 579 syAnityo'nityazcetyAdi turIyapazcamaSaSTha- - -.. gato vikalAdezAnAM caturNA niSpattirA.. saptamabhajJAnAM vikalAdezatvaM bhaavitm| , 3 veditaa| 58. nyArthasAmAnyena vastutvenA''tmanassattvaM 564 Adhabhatrayasya sakalAdezatve'ntyabhAcatu- ... - paryAyasAmAnyenAvastutvenAtmano'sattvaM tathA -.. Tayasya vikalAdezatve heturuddhaattitH| 10 dravyArthavizeSeNa khadravyatvAdinA-dravyatvaM ... 565 dezAdezena vikalpayitavyamiti bhASyaviva ., pUryAyavizeSeNAkhadravyatvAdinA'dravyatvami-: -- raNenAnyabhaGgacatuSTayagrahaNamAveditam / , 11/tyAdyanekadravyaparyAyavRttibhedopadarzanam / 566 vRttau paryAyAstikamiti napuMsakaliGgaprakrAnte- ..... 581 vRttau vRttyuktAdyabhAtrayasakalAdezatvaturI. ..' vikalpayitavyamityAheti vRttaH saGgamanam / , 20 yAdibhaGgacatuSTayavikalAdezatvAdivRttibhedA567 TIkAyAM syAdastinAsti ceti turIyabhAsya akhilsmrthnm|. , 13 vikalAdezatayA samarthanam / 99 582 ThIkAyAM krameNa caturthapaJcamabhaGgasamarthanam / 101 2 558 citrarUpadRSTAntena vastuno'nekakhabhAvasyai- | 583 vRttau bauddhasAyanyAyavaizeSikamImAMsakavedAra :::' katvaM guNasya bhedakatvamAtmAderanekAtmakaM timateSu turyabhajasya sambhavopapAdanam / ..22 caikatvamuSapAditam / 4584 TIkAyAM sthAnAstisyAdavaktavya iti SaSTha569 vRtto dezAdezasyAnekAntAtmakaikatattvavyava- bhajasya tribhirAtmabhivaMzasya prapaJcata sthAyI vikalAdezatvaM yuktamekAntatattvavyava. samarthanam / 103 .. sthAtvayuktati tatra tasya sakalAdezatAsambha- 585 vRttau SaSThabhajasya trimirAtmabhiyaMzatvamupara ... basyanAdaraNIyeti darzitam / 2 -: pAditam / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmH| viSayaH . . . pRSTam patiH | viSayA pRSTham patiH 586 TIkAyAM caturbhirAtmabhikhyaMzasya saptamabhanjasya . 597 abhedadvAreNa vacanAbhyupagantRtvaM sAmpratanayanirUpaNam / 104 1 syopapAditam / 587 arthAnurodhAdvivakSAvazAca saptadhaiva vacana-.. | 598 bhedadvAreNa vacanAbhyupagantRtvaM samabhirUDha- pravRttiriti saptabhaGgayevatASTamabhaGgyAdiriti nayasya darzitam / ... drshitm| | 599 TIkAyAmevambhUtanayAbhiprAyo drshitH| 106 . 580 apazcavacanamArgoM dravyaparyAyanayAzrayaH dravya 60. arthasyaikAnekAtmakatvaM nigamitam / paryAyanayau saGgrahAdyAtmako saGgrahAdyAzcArtha. 6.1 abhidhAnapratyayayorekAnekAtmakatvaM bhAvi. zabdatrayarUpAstatrArthanayAzritA sptbhnggiiti|| 189 arthnyshbdnyyorvissyvivekH| 6.2 trisUtryAbhipretArthanigamanam / 59. vRttau saptamavikalpazcaturbhirezaikhyaMza ityAdi 10 - vRtyuktimAtropapAdanam / 603 kartuzchadrasthatvAnna khakartRkagranthagatadoSasa591 TIkAyAM sAmpratasamabhirUdvaivambhUtanayAnA dAvato hAsyAspadatvaM khata eva paradoSamoSazrotRviSayatvaM zrutajJAnAtmakatvaM zabdapramA : pravaNAnAmetadvanthazodhanavyAmRtAvaprArthyatvaMcA, 27 'NakatvaM zabdapRSThenArthaparicchedakatvaM c| 1.5 1604 antimamaGgale zrIvIrasya nmskaarH| 1 2 591 arthanayAnAM saGgrahavyavahArarjumUtrANAM |605 shriiviirpttttstutiH| ___ sattvAsattvavartamAnasattvamAtraSitvaM pratyeka- 606 nirgranthakoTi-candrAdigacchAnAM sAdhipAnAM 'militAnAM teSAM saptabhaGgIprayojakatvaM c| , 3| | stutyH| 593 vyajanaparyAyANAM zabdanayAnAmabhedabhedadvAreNa |607 saadhiptpaagcchstutiH| , vacanAbhyupagamtRtvaM tatra krameNa zabdasamabhi- 608 paramaguroH zrIvRddhicandrasya stutiH| 1 1 . rUDhAbhiprAyau bhAvitau / 609 khagurovijayanemisUreH stutiH pdykdmbkaiH|, 5 594 vRttau zabdanayAnAM zrotRviSayatvAdikamupapA- 61. atraiva trayodazazloke darzanodayAdisUrINAM ditam / gurustutyantargatatayA nAmnA smaraNam / 18 595 zabdatrayeSvabhidhAnakharUpazuddhiparAcintA 611 tathA paJcadazaSoDazapadyayoH skhaziSyapraziSya cakSurvimalIkaraNAjanadRSTAntopAdvalitA naamguumphnm| vRttyukA smrthitaa| :, 15 / 612 saptadazapadye TIkAkartRnAma TIkAkaraNasamaya. 596 sahanayAdInAM satvamAtrAbhyupagamaparatvA sthAnAdivyAvarNanam / dikNbhaavitm| 21 813 tripImUlollasitatrisUtrIto bhUtiprArthanam / ,, 30 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvijayanemisUrigranthamAlA-ratnAni / - - prkaashitgrnthaaH| Monds "00 1 dhAturatnAkara bhAge / 2-0-0 . 2-0-0 5 devagurvaSTaka-khopakSavRttiyukta 6 devagurvaSTaka tathA kadambASTaka -1-0 7 dhAturaMtnAkara bhAga 5. 4-0-0 9 nUtananinastavanamAlAdisaMgraha, AvRtti 8 bhamUlya 10 mahAvIrastavanamAlA 11 mahAvIrachatrIzI 12 dhAtupArAyaNam, kAti 13 nUtanatIrthastavanamAlA 14 kaNDvAdi prakAzaH : 15 savidhipratikramaNAdisaMgraha 16 dhAturakhAkara bhAga 7, 17 stuticovIzI 16 vidhiyuktapaJcapratikamANAdi bhAga 1 thI 4 . 19 jIvavicAra-padyAnuvAda tathA upayuktaTippaNayukta 20 siddhahemadIpikA (aSTAdhyAyamayI) . 21 tasvArthatrisUtrI-prakAzikA 4-8-0 22 prathamakarmagranthaH padyAnuvAda vivecana-koSTakAdivibhUSitaH / -0-6-0 23 jinasaMgItasaritA be prakAranI mAtrayukta, noTezanayukta' 0-12-0 24 siddhhemdiipikaaprkaashH| prathamo bhaagH| 25 caityavandanabhASya chandobaddha bhASAnuvAda 0-8-0 26 syAdyantaratnAkaraH bhAga 1 mudymaanngrnthaaH| 1 siddhahemazabdAnuzAsana-mahAvyAkaraNam, bahavRtti-bahabhyAsa laghunyAsAdisahitam / 2 siddhhemshbdaanushaasn-sudhaa| 3 tilkmaariittiikaatryyutaa| 4 siddhahemadIpikAprakAzaH dvitIyo vibhaagH| 5 dvitIya karmagrantha, padyAnuvAda, vivecnaadishitaa| 6 navatattva Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham praNAyi nanu yAla goSThISveva mAMsalA ni miti navaM prayAsA bhA dinA'sa vastu kA prarUpakatvaM dra * prayojanakaM * vizvagbhAva nivRtyAtmAbhA parimANatvAd vizvagbhAvaH, * svabhAvAviti 'bhedAzravANA zaktiH / "samudAya yAtA / iti / tAvat 'veti svataM kevalaM mukta' "yAha pItyetad vyAsahitasya iti / viSayasvabhAvaM samastaM prA bhAvAnAvaya mevAvayavaM sati sarvathA'bheda sambhavatI samUla bhASya TIkAyAstrisUtrIvRtteH prakAzikAbhidhAyAH zuddhipatram | zuddham prANAvi nava bAda, goSThIsveva masalAvi miti, nAsaravaM, prayAsAbhA dinAvA vastuka prarUpakayordra prayojanavA farara nivRtyAtmA bhA pariNAmasvAd - viSvagbhAvaH, svabhAvAviti medAzrayaNA samuda "bAtA iti pa "vAdivat teti / svamataM C khati, sarvabhAveda 'sambhavatI pR0 pa0 azuddham * 20 ghaTAdinA 1 33 mityantena 2 12 vyatirikto, 2 3 3 3 Xing 4 4 4 4 6 7 7 8 9 9 kebalamukta yAmAha yeta dravyasahitasya iti 16 vizeSobhayamAvaM 17 samastA 17 00:00 13 13 16 22 1937 21 23 8 pRthuvunodarakArAtmanA zravivezavizeSAtmanA 21 28 8 vetyAdi bi 16 | 12 12 10 10 10 12 10 nayavyAva sambadhita svaya nirapekSalayayoH utpAdi 14 18 | zvena na zabda 17 ekA 22 | tAdAtma vyavahArabandhitA 31 etAvatA 35 | svAdeka 27 maGguliva 14 eveti 24 madhyArthAt 18 |prayojakabhAva 21 uktavinAzaM 29 nAzakAra jalaharaNA 12 24 ra 25 nabhonAza 23 tadedayuktaM 18 | utpattikSaNe 15 15 25 pUrbakSaNe 24 4 jJAneneti / na tu utpannA 4. 'bhAvApakAnAmavayadeg 18 29 nipatanatA mAnamavitvaM 18 29 | naigamanasyeti 18 36 vinAstazataH 19 34 grahaH / sAkSAjI 19 35 dAnA bahU zuddham ghaTAdInA mityanena vyatirikko C cetyAdivi nayadvayavyAva "saMvalita . tadAtma etAvatA syAdeka malika eveti 1 mapyarthAt prayojakabhAva svasvajJAnamadhya nirapekSanayayoH utpAdAdi vyavahArapratibandhitA 27 svena zabda aikA ukavinAza nAzakareNaM jalAharaNA evotpAda namo nAza tadetadayukaM utpattikSaNe, pUrva kSaNa jJAneneti manu utpatanA', nipatanA pR0 paM0 19 36 : " 21 Zui Duo 21 36 C 22 15 22 32. 26 27 26 31 99 27 20 27 3 29 29 29 30 29 $1 30 31 10 31 32 31 33 2 34 33 10 33 14 33 20 33 20 35 7 35 1.9 36 30 20 38 30 39 36 39 36 40 8 naigamanayasyeti vinAzastataH mahaH sAkSAt / jI0 3 dAnAnduH 46 41 5 *4 10 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 paM0 20 antara dhutpAdapUrva 18 bhazuddham zuddham pR0 paM0 azuddham .. zuddham avyayamapItya avyayamitya 44 27 vyavahArapra. vyavahAra vRtyaccheda vRtyavaccheda | vyavahArikatve vyAvahArikatve bharekAte mArekate vyavahArika vyAvahArika 1218 'nyAyinyA nvayinyA vyavahArika vyAvahArika pramANAvi 'pramANavi0 vyavahArika vyAvahArika vehami vehAbhi 46 20 paJca vetya praJcatya 62 28 anantara mAtRkapadadeg - -mAtRkApada svAdekatra svAbhyAmekatra svAyatati svAti zAyAvyudAsaH zaGkAyA vyudAsaH 17 pratyavazena 'pratyavamarzana 64 22 jhutpAdaH pUrva 47 21 | svarUpaM svarUpaM na vizeSeNa nA vizeSaNenA poddalama polane dvitIyopAdAnaM 65 29 prakazana prakAzana 34/ 'yAtrAnivA yAtrA'nivA tadanyathA tadanyathA na 49 28 parasparabhinna parasparaM bhinna 66 . kavalita kalita 51 34 evaM dharmAti evamadharmAsti' .. 6611 deze deze, 51 35 'sti sanni 'stisakhi 67 5 lakSaNavirodha eva. lakSaNaM virodhameva 52 21 'sti sani ___'stisakhi 67 6 sahAnavasthA sahAvasthA 52 22 'sti saci 'stisabi / 6. 2. 'midhAnenA degbhidhAne nA 20 nanviti na svini 67 34 khathA stathA, 5. 27 paryAyanayasya paryAyanayaM etenA sahA etenAsahA | taduttarakAlaH, taduttarakAlo yadeva yadeva 36 vacchinne vacchinne - .69- 21 'khyAne nAsya khyAnenAsya 26 iti zabda itizabda 'vRttI vRttIn 'kalpitAzeSo kalpitAnAmazeSo 57 14 | papAditatve papAdite bhAvatAvivakSayA bhAvatA vivakSayA 50 bhASata iti bhAsata iti 73. 3 mupAdAyavyAvRtta / mupAdAya vyAvRtta 58 thaikasaGkhyA thaikatvasanthA caitadRSTa caitadaSTa | muktamiti / 'muktamiti 74 20 kamAt 58 30 bhyupagame ( degbhyupagame, muktaprakA isthamuktAkA miti ekaravA miti dvitvAdhupagama tyA gAntarIyaka: tyAgAmAntarIyakaH 59 26 7 21 'mahAntarIyakaH mahAnAntarIyakA vyamiti ekaM vyamitivadekaM 7 saMvalita saMvalite 59 28 prakRtivadravyA prakRtikadravyA 75 vyavahArika ghyAvahArika caikyAmi vivakSAyoti kyAmiti vivakSAyA~ 75 18 vyavahArika vyAvahArika vastuno'saMjJa. vastuno'satsaMjJa75 25 vyavahArika vyAvahArika saGgrahaNam / saGgrahaNam . 75 'nyavahArika vyAvahArika dhupakAra, 'dhupakAraM, tairantaro tairanantaro | vyAvRttayoM vyAvRttaMtayA ___7. 25 prayojyaka prayojyaprayojaka 6. 12 pAdataH, tpAdataH papotarA papotetarA 6. 19 sabandhA . sambandha eva RREE :::::::: karamA 74 25 20 :: Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham bhayamAzaya vizeSAbhyAM "ThAvAcAya guNamitratvA sadAtmakavi khaNDate prAmANika praveza: "bhyupagantukavA' papAdena kRtakatva "padezanA vyatham deva dhAraphalA sarvayogavizeSa iha kSetramA prada nAtikospi saGgamityataH zukham pR0 paM0 azuddham aymaashy:8. 6 'masti pado vizeSaNavizeSyAbhyAM 80 7 ityata 80 19 saptamabha 80 22 evai te 9 'vAvAnaya0 guNAmitvA tadAtmakatvavi ghaTate 81 81 11 prAmANikakathAsu pravezaH 82 28 82 29 bhyupagantRvA papAdane 11 yathA kRtakasva 24 vyaktAtma 'padarzanA 20 riNyapa vyartham spAraveSa dhAraNaphalA sarvAyogavizeSa ikSetratathA dRSTAntaprada nAkhi kospi saGgatamityataH magane syApi mekaika api sA dhAnAntara 83 83 38 84 ve adhya 28 tathA'nta 84 32 samucAzrayaM 85 30 zeSAtprati 86 2 degrityasyaiva 86 12 punaH 86 35 "zabda" 87 18 saptabhaGgeti zukham 'mastipado ityata Aha saptabhaGgI evaite "mane * sthApi makaika api, sA "dhAnAnantara vyavayAtma "riNyupa ya tathA'nanta samuccayAzrayaM "zeSAn prati rityekasyaiva punaH / 'zakazabda saptabhaGgIti pR0 pa0 87 ma 88 88 * * 100 100 34 35 26 28 99 .5 99 18 99 20 99 21 15 29 100 30 100 R 101 12 10323,24 101 27 102 24 103 34 104 8 104 28 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I >> a namaH | jenA smaraNarUpe A graMtha pragaTa thAya che te dhanA sutAranI poLamAM thayela apUrva dharmArAdhana visaM. 2000 nI maMgalakAriNI kArtikI pUrNimAnA prathama coghaDiye, dhanA sutAranI poLamAM Avela lAvarInI poLanA paMcaM taraphathI, zAsana samrATa jagadguru 50 pUrva AcAryadeva zrImadvijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrInA paTTAlaMkAra zrImavijayelAvaNyasUrIzvarajI mahArAjazrInuM comAsuM badalAvavAmAM AvyuM hatuM pAMjarApoLanA upAzrayathI moTAM mAnava samudAya ane vizALa ziSyAdi paridhAra sahita jaya-vijayana maMgaLanAdathI dizAone gajAvatA, aneka gahulIo karI akSatAdithI vadhAvatA vadhAvatA, rAjanagaranA rIcIroDa (gAMdhIroDa) vagere mukhya mArgo uparathI pa. pU. AcArya mahArAjazrInI dhanA sutAranI poLamAM Avela lAvarInI poLamAM padharAmaNI karAvI hatI. dhajA patAkAothI poLa zaNagAravAmAM AvI hatI. vizALa maMDapa temaja vividha taktAothI zerI suzobhita karI hatI. te paiDapamAM siMhAsanavALA pATa upara 50 pU. AcAryadeve maMgalAcaraNapUrvaka sudhArA sAviNI amogha dharmadezanA ApI hatI ane zrIsaMgha samakSa te samaye eka bhAIe dIkSA mATe pratijJA karI hatI. prAte zrIphalanI prabhAvanA thaI hatI. aSTAddikA mahotsava ujavavAnI saMgha nimaMtraNa patrikA paNa kADhavAmAM AvI hatI. A aThThAIocchava kArtakavada terasa sudhI laMbAyo hato. occhava daramyAna bapore rAga-rAgaNImAM saMgItanA saMpUrNa sAja sAthe vividha pUjA bhaNAvAtI hatI. sArA sArA gavaiyAo tathA ToLIvALAo khubakhuba bhaktirasa jamAvatA hatA. hamezAM bhAre AMgIo racAtI hatI, jemAM lAkha lAkhanA jhaverAtothI vividha dekhAvo racavAmAM AvatA hatA. pratidina prAyaH 9-5 tolA jeTaluM bAdaluM AMgImAM vaparAtuM hatuM. AMgImAM ratha, hAthI, siddhagirijI, navapada maMDaLa ityAdi vividha manohara drazyonI racanA karavAmAM AvatI hatI. hajAronI saMkhyAmAM loko darzanArthe AvatA. mAnava samudAyathI jANe paLa ubharAI jatI, eTaluM ja nahi paraMtu "vI parvavArA:" e vAkyano yathArtha anubhava thato. roja rAtre bhAvanA besatI. temAM paNa loko ToLe maLIne rasa pUrvaka lAbha letA. * 50 pU. AcArya mahArAjazrInI sudhA sAviNI sacoTa temaja vizada dezanAnA prabhAve janatAmAM pratidina utsAha ne umaMga khUba khUba vRddhi pAmate, jenA pariNAme-vizvavaMdya vartamAna zAsanAdhipati zrI mahAvIrasvAmIjIne paMcakalyANakanI pUjAmAM, (kArtika vada chaThanA roja) janma kalyANakano prasaMga ghaNA ja ADaMbarapUrvaka ujavavAmAM Avyo hato. cokanA vizALa maMDapamAM bhavya meru parvatanI racanA karavAmAM AvI hatI, upara manohara siMhAsana, pAMDukavana temaja atipAMDu kaMbalAsana banAvavAmAM AvyAM hatAM. meragiri upara vimAna cAlatAM hatAM. pa6 dikumArikA kRta janmotsava- chappana dikakumArikAonA ATha samUha banAvavAmAM AvyA hatA. dareka samUhanA judA judA jhaMDAo hatA. dareka jhaMDAmAM te te samUha kayA kyA pradezamAMthI Avela che, te jaNAvavAmAM AvyuM hatuM. jemake UrdhvalokavAsinI dikakumArikAo, adholokavAsinI dikumArikAo" ItyAdi. dareka samUhane judA judA raMganI sADIo hatI. badhI dikakumArikAone mukaTa hAra kaDala Adi paherAvavAmAM AvyuM hatuM. darekane "bhoga bhogaMkarA" vagere nAmavALA paTTAo hatA. trizalAmAtAnuM zayana maMdira banAvavAmAM AvyuM hatuM. putra sahita trizalAmAtAnuM suvarNamaya biMba padharAvavAmAM AvyuM hatuM. traNa keLanA maMDapa banAvyA hatA dareka samUhanI dikakumArikAo e potapotAnI dizAmAMthI AvIne potapotAnuM kaya suMdara rIte bajAvyuM hatuM. traNa keLa maMDapomAM kramaza: snAna, vilepana, mardana, pUjanAdi kAryo karyA hatAM. prAnta dikumArikAoe zrImahAvIra janma kalyANaka stavanadi gIto gAtA nRtya temaja DAMDIyA rAsa lIdho hato A rIte Abehuba 56 dikakumArikAna janmotsava savAre ujavAyo hato. bapore surakRta janmotsava nIce pramANe ujavAyo hato. iMdra idvANuM Adi surakRta janmotsava zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmAnA janma samayanA udyotane dekhADanAra prakAzanAM kiraNo goThavavAmAM AvyAM hatAM. sauthI prathama A kiraNoe prakAza karyo hato. pachI zadramahArAjAe bhagavAnananI zakrastavathI stuti karI hatI. pachI hariegamelI deve(sughoSA) ghaMTa vagADyo hato. temAM tamAma vimAnavAsI deva-devIone caramatIrthapatinA janmasucanapUrvaka meragiri upara janmotsava ujavavA javA mATe taiyAra thavAnuM pharamAna karavAmAM Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 AvyuM hatuM. bAda saudharmendre trizalAmAtA pAse AvI, bhagavAna sahita mAtAne praNAma karI, mAtAne potAnI oLakhANa ApI, huM A prabhuno janmotsava ujavavA mAguM chuM tema jaNAvI, avasvApinI nidrA samarpI, trizalAmAtA pAse kRtrima pratibiMba mUkI, zakre bhagavAnane lIdhA hatA. temAM sakala kalyANAthI zakeMdra pAMca rUpe bhagavAnane megiri upara laI jAya che, tene badale zrIvIravibhunA oimane zakeMdre lIdhuM ane anya ( uchAmaNIvALA ) iMdropaikI e iMdro e mAjI cAmara viMjatA, eka iMdra chatra dharatA, ane eka iMdra hAthamAM vajra ulALatA (A rIte pAMca iMdro) merugiri pAse AvyA. tamAma iMdra-iMdrANI Adi devagaNa ekatrita thaI gayo . ane diganta vyApI jayanAda pUrvaka zrIvIravibhunA biMbane laIne saudharmendra (zakeMdra) mahArAjA meruparvata uparanA siMhAsane meThA. hajAronI medanI jAmI cUkI hatI. jANe sAkSAt devo devalokamAMthI UtaryAM hoya tevo dekhAva lAgato hato. sauthI prathama acyutaMtre abhiSeka karyo. kramazaH 63 iMdroe abhiSeko karyA bAda zatre IzAneMdrane potAnA sthAnake esArI, IzAneMdranA khoLAmAM bhagavavAnane besAryAM hatA. bAda zakrendre vRSabhanA AkAravALA kaLazothI bhagavAnane abhiSeka karyo, khAda IzAneMdranA khoLAmAMthI zake bhagavAnane laI lIdhA ane punaH siMhAsana upara khoLAmAM bhagavAnane laine beThA. bAda iMdrANIoe temaja anya deva devIoe ulaTabhera abhiSeko karyAM hatA. A dRzya atyaMta AkarSaka hatuM. jANe iMdrapurI khaDI thaI gaI hoya tevuM manohara dRzya lAgatuM. sAkSAt iMdrovizALa parivAra sameta merugiri upara bhagavAnano janmAbhiSeka karI rahyA che,tevo ja bhAsa thato hato. A bAju paMcakalyANakanI pUjA paNa cAlu ja hatI. bhagavAnanA abhiSeka mAda pUjA AMgI Arati Adi khUba ThAThathI thayAM hatAM. lAkheNI AMgI racAI hatI. jaina jainetara hajAronAM ToLAMe A dRzya-A prasaMga nihALI, vItarAgadharmanI bhUri bhUri anumodanA karI kRtakRtya anI puNyabhaMDAro bharyA hatA. pUjA temaja bhAvanAmAM jaina jainetara janatAnI bhIDathI poLa ghaNI ja sAMkaDI lAgatI hatI hajAro jIvoe A prasaMgano ulaTa bhera lAbha lIdho hato. tAropaNa--50 pU. vyAkaraNavAcaspati, kavirata, zAstravizArada AcArya zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAjazrInI vairAgyakAriNI sudhAsrAviNI amogha vizada tema ja sacoTa hRdaya bhedinI dezanAnA prabhAve seMkaDo lokoe kaMdamULabhakSaNa ane rAtribhojana nahi karavAnAM, pUjA sAmAyika pratikramaNAdi karavAnAM, tathA jugAra nahIM ramavAnAM paccakakhANo karyAM hatAM. janmakalyANaka ujavAyuM te divase banela tamAma iMdra iMdrANI Adi devadevIoe yathAzakti vivakSita kALa sudhI brahmacaryavrata pAlananI pratijJA karI hatI. pratidina loko AcAryazrI pAse temaja sAdhuo pAse AvIne vividha pratijJAo grahaNa karatA hatA. caturtha vratoccAraNa Adi--kAryakavada dazamIe zAha jamanAdAsa DAhyAbhAI kobAvALA taraphathI nANu maMDANI hatI. jemAM bAvIza jaNAMoe vividha vrato uccaryAM hatAM, te paikI 12 puruSo ane 10 strIo hatI. temAM paNa 9 puruSoe tathA 3 strIoe caturtha prahmacaryavrata uccaryuM hatuM. khAravrato paNa ghaNA puruSo temaja strIoe uccaryAM hatAM, taduparAMta vIzasthAnaka, navapada, jJAnapaMcamI, poSadazamI, mauna ekAdazI Adi aneka tapo lokoe uccaryAM hatAM. dareka vratadhArIne ekavIsa ekavIsa rUpIA temaja dasa dasa zrIphaLo prabhAvanAmAM maLyAM hatAM. kula 31 prabhAvanAo vratadhArIone ApavAmAM AvI hatI. kArtaka vada 13--zAha ratanacaMda karamacaMdra taraphathI bIjI vakhata nANu (naMdI) maMDANI hatI, jemaNe sajoDe cothuM brahmacaryavrata uccaryuM hatuM. A vakhatanI nANamAM 25 jaNAo hatAM, temAM 14 puruSo ane 11 strIo hatI. A samaye traNa jaNAe khAra vrata tathA khIjAoe jJAnapaMcamI, vIzasthAnaka, navapada, mauna ekAdazI, vardhamAnatapa, varasItapa, samyakatva tathA sAmAyikAdi vrato uccaryAM hatAM. AmAM yuvAna varga vizeSa hato. khIjAo mATe nANu maMDAvanAra taraphathI zrIphaLanI prabhAvanA karavAmAM AvI hatI, tathA temanA taraphathI pUjA, AMgI, bhAvanA temaja rAtrijAgaraNa tathA mAgasara zuda bIjanA divase naroDAno saMgha kADhavAmAM Avyo hato. vratadhArIomAM khAsa dhyAna kheMcanArI vastu e hatI ke--jyAre dareka dharmAnuSThAnomAM prAyaH puruSothI strIo adhika hoya che--tyAre A vratoccAraNamAM banne vakhate puruSo karatAM strIonI saMkhyA ochI hatI. arthAt strIo karatAM puruSo vrato uccAravAmAM adhika hatA. occhava daramyAna pratidina prabhAvanAo paNa thatI hatI-naroDA jatAM tathA AvatAM saIjapura (bodhA )mAM dhanA sutAranI poLavALA zAha talakacaMda jeziMgabhAie cA pANI karAvI, zrIsaMghanI sArI sevA bajAvI, caturvidha saMghane visAmo Apyo hato. naroDAmAM pUjA bahu ThAThathI bhaNAvAI hatI. seMkaDo lokoe harSabhera lAbha lIdho hato, Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghInI noMdhapAtra upaja devadravyamAM thayela asAdhAraNa Avaka- rUA. 5000) AratI ne maMgaLadIvAnA ghInA 12000) 9 abhiSeka tathA iMdrANInI uchAmaNInA. 17000) kula devadravyanI Avaka occhava daramyAna thayela sadvyayanI noMdha rUA. 3ra000) dhanAsutAranI poLamAM upAzraya karavA mATe. che. 7500) occhavano paracuraNa kharca. ke 2000) kArtika vada 13nA tathA naroDA saMgha vagerenA che 125) jJAnapuMjaNAnA. ka 1200) "zrI jaina satyaprakAza mAsika mATe, che 600) tavALAne prabhAvanA mATenA ke 700) garIba garabAne caNa vecavA mATenA * 500) paracuraNa prabhAvanAnA. - 450) jIvadayAnI TIpanA 350) samInA upAzraya mATenA 46550 17000 devadravyanA (dhI tathA ucchAmaNunA) rU55) kula kharca. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pU. A. ma. zrI vijayalAvaNyasUrijI AdinA saM. 2000 nA cAturmAsa parAvartana nimitte dhanAsutAranI polamAM lAvarInI polamAM ujavAyela utsava prasaMganuM zrIvIra janmakalyANaka utsavanuM chappana dikkumArikAo ane cosaTha indra-indrANInuM dRzya. Krishan Printery, Ratanpole, Ahmedabad Page #41 -------------------------------------------------------------------------- Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aha~ nmH| tattvArtha trisUtrI [zrImadumAkhAtivAcakavaraviracitatattvArthAdhigamasUtrAntargatA trisUtrI] -***- - zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkArazrIvijayalAvaNyasUriviracitA prakAzikAbhidhA trisUtrIvivRtiH / cisAmAnyamanAthamAvRtilaye kaivalyato bhedavad, jJAnaM darzanamarthabhedakalanAt syAdvAdatIrthAGkaram / yasyAya'sya sama tamAtamasamaM vIraM vareNyaH paraiH, svArthodbodhakRte namAmi satataM muktyaGganAliGgitam // 1 // sanmAtrAMze nibaddhA sthitilayajananaiH sarvameyAzritA yA, dharme sarvatra tulyA svamananaparayA drvypryaayniityaa| jJAne jJeye'bhidhAne kalayati samatAM vIralabdhAtmabhAvA, vANI syAdvAdapUrNA jayati bhuvi varA sA tripadyarthagatyA // 2 // tripadIgUDharahassaM sabhASyasUtreNa yena nirdiSTam / tamahaM vAcakamukhyaM namAmyanekAntatatvajJam // 3 // sUtrArthapravaNA subhASyamananA sanItimAnAgamA, tattattantramatArthasArthaprathanA nirvaannmaargprbhaa| vRttiryasya suzAstrapaddhatimitA sthAdvAdabhAvAnvayA, bhUtyai sa smRtimAgato bhavatu me zrIsiddhaseno gaNiH // 4 // pUrvAcAryaguNaprakarSamahimAdhArasya yasya kriyAH, sarvA eva suziSTakRtyanugame dRSTAntatAbhAjanam / tasyokti mitinItitarkasubhagAM zrInemisUrerguroH, seve tattvasarasvatI pravitatAM nikSepabhanayAzritAm // 5 // yadyAkhyAkalito'tra zAstranivaho bhavyAlijADyApaho, vijJAnAM mudamAtanoti vissmgrnthyrthbodhaasitH| vande meM guruvaryamAptamukuTaM zrInemisUrIzvaraM, syAdvAdAmbujabhAskaraM budhatatiprakhyAtadhAmAspadam // 6 // sthAdvAdamAnamaJjulAM, nayAlikalitAM hitAm / tattvArthasUtramadhyasthAM, trisUtrI bhASyavRttigAm // 7 // gururukRpayA labdha-dhIlavo baalliilyaa| lAvaNyAlapitaH sUriH prakAzayati sanmude // 8 // yugmam // yadyapi pramANanayairadhigamo bhavati tattvArthasya, pramANAni ca nayAzca yathAsthAnaM nirUpitA eva, tattvAnyapi yathAsthAnaM gyAvarNitasvarUpANyeveti kimaparamavaziSTaM yadartham "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sad" iti sUtraM praNAyi shriimdbhirvaackpddvaiH| na cedamavaziSTam , yaduta-sattvasamAkalitAni pramANAdIni santItyucyante'nyathA tvasantIti sattvameva sarvasya prANabhUtama, tannirUpaNaJcAvazyaM vidheyam, anirUpite ca tasminnirUpitAnyapi pramANAdIni zazazRGgakalpAnIti zUnyatAmeva jagadAkalayediti vAcyam, sunirUpite pramANe tadviSayatvameva sattvamiti sattvanirUpaNaM jAtameveti kharUpAntarAnveSaNantasya na kamapyartha puSNAti, pratyuta yAvanti pramANasya viSayIbhUtAni tattvAni tebhyo'dhikaM sattvamiti tadarthamapyanyatpramANaM parikalpanIyaM syAta. anyathA tasyAprAmANikatve tannibandhanajIvanAni vastUnyapi nAtmAnamAsAdayeyuriti sakalA'pi lokayAtrA samucchinnA syAt / na ca satvAzraye vastuni yatpramANaM tadeva sattve'pIti na tadarthaM pramANAntarAnveSaNamiti vAcyam, evaM sati svarUpasattaiva vastuna upagatA syAt , anyathA'nyaviSayasya pramANasya tadanyasminprAmANye ghaTaviSayakapramANamapi paTAdau prAmANyamAsAdaye, dityatiprasaGgo'nivAritaprasaraH syAt / na ca kharUpasattvAbhyupagame khakharUpasya khasmAdabhinatvAtprativyakti sattA bhinnA syAditi san ghaTaH san paTa ityanugatapratItirna tataH samulaset, ananugatAyAH pratIterananugataviSayanimittakatvamivAnugatAyA anu, gatekaviSayanimittakatvasyaiva khIkartumucitatvAditi vAcyam, evaM sati naiyAyikAbhyupagatA sattaiva pramANIkriyatAm, sA cAnyatra prarUpitaiveti vRthA tadvyatirikasattvaprarUpaNAyAsaH "arke cenmadhu vindeta kimartha parvataM vrajet / iSTaspArthasya saMsidI ko vidvAn yatnamAcaret // 1 // " iti nyAyAt / nanu sattApi satItyevaM pratIyate, na ca khasminkhasya vRttirAtmAnayabhayAtsambhavati, na ca sattAyAmanyA sattA'bhyupagantavyA, tathA sati sApi satItyevaMpratIyamAnA'nyayA sattayA''liGyeta, prathamayA sattayA tadAliGgane'nyonyAzrayaH kathamapAkartuM zakyaH ?, tRtIyayA sattayA dvitIyasyAM sattAyAM tatpratItyupapAdane tasyAmapi tatpratItyupapAdanAya caturthI sattA'bhyupagantavyA syAta, sA ca prathamayA satpratItiviSayazveccakrakassamavatarana niroddhaM zakyeta, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] [tattvArthantrisUtrI nyAya-bauddha-sAyasaMketitasattAnirasanam uttarottarAtiriktayA sattayA pUrvapUrvasattAyAM tatpratItivyavahArAdyupapAdane cAnavasthA kathaGkAra vArayituM zakyA ? / yadi ca svarUpasatvamAdAyaiva sattAyAM satpratItirna tu tadarthamaparAparasattA'nveSaNaM tadA prathamayA'pi sattayA'tiriktayA'laM svarUpasattayA yathA tatra satpratItistathaiva dravyAdiSvapi sA bhaviSyati / na caivaM svarUpasattvAnAmananugatatvAdanugatapratIti tAvatopapAditA syAditi vAcyam , bhavatAmapyatiriktasattA'bhyupagame'pi tasyAM punaratiriktasattAnabhyupagamena tatpratIterupapAdanasyAzakyatvAt / na ca nyAyanaye sattakaiva, sA dravyaguNakarmasu samavAyena vartamAnA satpratItijananI, sAmAnyavizeSasamavAyeSu ca khasamavAyisamavetatvasambandhena tathA, abhAvazca saptamaH padArthaH sanniti pratItiviSayo bhavatyeva neti na tadartha tasya sambandhAntarAnveSaNam. ata eva samavAyakhasamavAyisamavetatvAnyatarasambandhAvacchinnasattAniSThapratiyogitAkAbhAva evAbhAvatvamAmananti naiyAyikA iti vAcyam, samAnAkArakapratItessambandhabhedamupAdAyopapAdanasya skhaziSyagoSThISveva mAnArhatvAt / prakArabhede yathA pratIterananugatatvaM tathA sambandhabhede'pIti tadanAkalanamapi tatraiva zobhata iti vAcyam / evaM satyarthakriyAkAritvalakSaNasattvasya saugatAnumatasya doSagaNAspRSTasya satpratItiniyAmakatvasambhave tadatiriktasattvanirvacanasya tathApyAyAsamAtratvAt / na caivambhUtaM sattvaM pratikSaNamarthakriyAkAritve satyeva vastuni ghaTate, arthakriyAkAritA ca satAmeva bhavitumarhati, anyathA zazazRGgAdInAmapi sA syAditi te'pi santaH prasajyeraniti vAcyam, tattatkAryamprati tattatkurvadrUpatvenaiva kAraNatvena zazazRGgAditaH kasyApi kAryasyAnudayena tatra kurvadrUpatvasya kiJcitkAryanirUpitasyAbhAvena tato'rthakriyAyA abhAve teSAM sattvApatteralabhyatvAt / na caivaM satyarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM kArye'nupayuktamevApatitaM tatra kurvadrUpatvasyaiva prayojakatvakakSIkaraNAt, kevalaM satsaditi pratItyanurodhenaiva tadabhyupeyam , satsaditi pratItizca savikalpakarUpA na saugatadarzane prAmANyamAkalayati, tanmate nirvikalpakasyaiva pramANatayA kakSIkArAt / sA ca pratItiH tatkurvadrUpAdvikalpAntarAdita eveti vikalpe nirviSayatayA'bhyupagate viSayasyAhetutvena sattvasya kasyacidanabhyupagame'pi san sanniti pratItyupapattau na tadartha sattAkalpanA jyaaysii| kiMcArthakriyAkAritvalakSaNasattvamapi kiJcidarthakriyAkAri na vA?, antye na tasya sattvamiti asatA tena kathamanyasya sattvaM ?, khayamasato'nyasya satkaraNe prAvINyAsambhavAt , anyathA zazazRGgAdinA'pi sattvopapattAvarthakriyAkAritvalakSaNasattvAbhyupagamenApyalam / Aye arthakriyAkArisve'pyarthakriyAkAritvamApatitam , taccAtmAzrayabhayAdanyadevAstheyam , tasyApi ca sattvopapattaye'rthakriyAkAritvamapyabhyupeyamevaM tasyApIti durnivaaro'nvsthaasmvtaarH| kiJca prativyakti arthakriyA bhinneti tannirUpitamarthakriyAkAritvamapi nAnAkharUpamiti kathantasyAnugatasatsaditipratItiniyAmakatvam / ananugatasyApyanugatapratItiniyAmakatve varUpasatAM vastUnAmeva tdstvisylmrthkriyaakaarivlkssnnsttvklpnyaa| paribhASA tu na vastukharUpaprarUpaNe phalavatI / kiJcaitanmatasyaikAntakSaNabhaGgAbhyupagamasamutthasya mArthakriyAsiddhisthAnatvam / na hi kharUpato vyApArato vA kAryakSaNAnanuyAyino niranvayadhvastasyArthakriyA ghaTata iti vAcyam, evamapi kapiladarzanAvadAtamekAntakAntaM sattvarajastamoguNamayatvameva sattvamurarIkriyatAm , tadapi mataM dravyArthikanayamUlakatvAd bhavatAM kathaJcidanumatameveti tata eva nirUpitasvarUpe tasminnirUpaNAntaraprayAsa AyAsamAtraphalaka eveti / tasya cAnugatatvaM tattvakaumudyA vAcaspatimizreNa spaSTamabhyadhAyi, tadyathA-"ekaiva strI rUpayauvanakulazIlasampannA khAminaM sukhAkaroti, tatkasya hetoH ? tamprati tasyAH sattvaguNasamudbhavAt , saiva sapatnIvuHkhAkaroti tAH prati tasyA rajoguNasamudbhavAt , saiva tAmalabhamAnaM janAntara mohayati tamprati tasyAstamoguNasamudbhavAt" ityAdigranthena / tathA ca strIdRSTAntena sarvasya vastunastriguNaprabhavatvena kAryakAraNayostAdAtmyAtriguNamayatvamiti tadeva sattvamiti / na caivantanmate jIvAnAM caitanyamAtrasvarUpANAM kUTasthanityAnAM kAryakAraNabhAvakathAvimukhAnAM triguNamayatvarUpasattvAbhAvAnna saditi pratItiviSayatvaM syAditi teSAmanyadeva sattvaM vAcyamityananugamastatrApi durudhara eveti vAcyam , jaDamAtre triguNamayatvaM sattvaM jIvAnAJca caitanyamayatvaM sattvamiti sattvadvayakalpanayA saamnyjsyaat| na ca ekasyA evAbalAyAH khAmigataratyAdikhagatasaundaryAdiguNasahakAryupaSTambhena svAmigatasukhajanakatvaM sapanIgatadveSAdikhagatatatpratikUlAcaraNAdisaundaryAdisahakArisambalanena sapatnIgataduHkhajanakatvaM narAntaragatakhakAmukatvasvagatatadakhIkArAdibodhakAcaraNazIlatvAdiguNasahakAreNa tadgatamohajanakatvamityevaM sattvAdiguNAkhIkAre'pyupapattau na sattvAdiguNamayatvaM kasyApi svIkArya, nApi prakRtyAdiprakriyAyAM pramANaM, kAryakAraNatAdAtmyavAdazca teSAM satkAryavAdasamAzrayeNa, satkAryavAde cotpAdavinAzau AvirbhAvatirobhAvAveva, satkAryavAdazca kApilAnAM jIvanabhUta eva tamantareNa kAryakAraNayostAdAtmyasyopapAdayitumazakyatvAt / kAryakAraNayostAdAmyAdeva ca kUTasthacaitanyapuruSasya na kimapi kAryamprati kartRtvaM yatastathA sati kAryatAdAtmyamApannasya tasya kAryanAze sati nAzassyAt, satkAryavAdazca "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasambhavAbhAvAt zaktasya zakyakaraNAskaraNabhAvAca satkAryam" itIzvarakRSNakArikayopapAdito'sti / tathA cotpattikAraNatayA'bhimatasyAvirbhAva Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] vedAntadarzanopadarzitasattAnirAkaraNAdikam / [3] eva vyApAraH, vinAzakAraNatayA'bhimatasya ca tirobhAva eva vyApAraH / tatrAvirbhAvo'pi satvarUpa eva tairupagantavyo'nyathA'satkAryavAdastatra pravizan tadRSTAntenAnyatrApi pravizanna niroDhuM zakyeta / evaJca tatra kArakavyApAravaiphalyaprasaGgabhItyA''virbhAvasyApyAvirbhAvastasyApyAvirbhAva iti nItyA ekA'navasthA, evaM tirobhAvasyApyAvirbhAvo vAcyo'nyathA tasminnapi sati kArakavyApAravaiphalyaM syAt , so'pi sanneveti tatrApi kArakavaiphalyamanuSajyateti tasyApyAvirbhAva iti rItyA dvitIyA'navasthA, evaM yasya tirobhAvastasyaivAvirbhAvo vAcyo'nyathA''virbhUtasyAvirbhAvavaiyarthyamityAvirbhAvasyAvirbhAvAnyathAnupapattyA tirobhAvo vAcyastasya copamardamantareNAvirbhAvasyAvirbhAvAsambhavAttirobhAvasyApi tirobhAvo vAcya evantasyApItyevantatrApyanavasthetyanekAnavasthAdusthatvAdavicAritaramaNIyameva tanmatamiti tadabhyupagatA sattA na satpratItimAdhAtuM pratyaleti vAcyam / evaM satyuttaramImAMsAmImAMsAmAMsalA nirvacanIyatAvAdivedAntyabhyupagatA sattaiva prAtItikavyAvahArikapAramArthikarUpeNa tridhA bhidyamAnA satpratItimAdhAtuM pratyalA puraskriyatAm / vedAntamatasyApi ca zuddhadravyArthikanayabhedaparasaGghahanayaprasUtatvena bhavadabhyupagatatvameva, tasya vyavasthA caivam-yatra bhavadbhirviparItakhyAtirabhyupeyate tatra vedAntinA'nirvacanIyakhyAtirAzritA, zuktikAyAM rajatabhrame TaGkazAlAsthitarajatagatavyAvahArikarajatatvasya na bhAnaM tatkAraNasya tena samamindriyasannikarSasyAbhAvAt , kintu zuktirajatameva tadAnIM pratItisamakAlInamanirvacanIyaM cAkacikyAdidoSasahakRtAvidyAmahimnotpannaM sadavabhAsate tasya prAtItikasattvam , uttarakAle nedaM rajatamiti vyAvahArikapramANajJAnena tasya bAdhAt prAtItikasya brahmajJAnetarajJAnabAdhyatvAt , ghaTapaTAdInAM ca vyAvahArikasattvaM teSAM vyavahArakAle bAdhAbhAvAt , kintu nirvikalpakabrahmajJAnena 'tattvamasi' iti mahAvAkyasamutthabrahmasAkSAtkArarUpeNa teSAM bAdhaH, ato brahmajJAnAtiriktajJAnAbAdhyatvameva teSAM vyAvahArikasattvam , brahmaNazca trikAlAbAdhyatvarUpaM pAramArthikasattvamiti prAtItikavyAvahArikayorbAdhyatve'pi nAsattvaM kintu sattvAsattvAbhyAM vicArAsahatvalakSaNamanirvacanIyatvameva, tatra sattvaM trikAlAbAdhyatvam , asattvaJca na tadvirahaH kintu cidbhinnatve sati kvacidapyupAdhAvapratIyamAnatvam , tacca zazazRGgAdInAmeva, te ca na kvacidapyadhikaraNe pratIyante, prAtItikaM ca zuktirUpyAdi zuktyavacchinnacaitanye kalpitaM tatra pratIyate, vyAvahArikAzca ghaTAdayo zuddhacaitanye kalpitAstatra pratIyanta eva / yadyapi brahmApi na kvacidapyupAdhau pratIyate tathApi na tasya cidbhinnatvamiti nAsattvaprasaGgaH, itthaJcAsadviviktatvalakSaNaM sattvameva tritayAnugataM satpratItiniyAmakamiti nAnanugamo'pi, mAyAvAde cAsmin parApAditAni dUSaNAni bhUSaNAnyeva, ata eva tadvAdino vAdajalpo vihAya kathAyAM vitaNDAmevAzrayanti / teSAM khapakSasthApanaprayAsAbhAvena parapakSakhaNDanata eva khAbhISTasiddheH, ata eva khaNDanakhaNDakhAdya "nAtyApattyA pramAmAtrAtte te'rthAH sviikriyocitaaH| taddhiyastadurIkAre svAzrayaM kazcikitsatu // 1 // athAnyaH sa vizeSazcettaddhItvaM kazcidiSyate / dattaH sAkAravAdAya viSTaraH spaSTameva hi // 2 // arthAdutthAnavo dharmA nAnumAtvAdayo yathA / taddhItvamapi tadvatsyAdityartho'narthamAvizet // 3 // so'pi vA dhIvizeSaH kiM svIkAryastaddhiyaM vinA / evaM ca so'pi so'pIti nAntaH sopAnadhAvane // 4 // samastalokazAstraikyamatyamAzritya nRtytoH| kA tadastu gatistattadvastudhIvyavahArayoH // 5 // upapAdayituM taistairmtairshkniiyyoH| anirvaktavyatAvAdapAdasevA gatistayoH // 6 // " iti khaNDanaDiNDimaH / na caitanmatasya vivartavAdapradhAnatvena brahmaiva jagadrapeNAvabhAsata ityatraiva paryavasAnam / yadyapi mAyAvAdarUpatayA mAyApariNAmatvamapi jagatastathApi vivartavAdopaSTambhakatayaiva mAyApariNAmatvasvIkAraH, vivto nAma adhiSThAna viSamasattAkakAryApattiH, pariNAmo nAma kaarnnsmsttaakkaaryaapttiritynyorbhedH| bivarttavAde ca brahmasattAtiriktasattAkatvAbhAva eva jagati, brahmasattA ca brahmarUpaiva, zuddhacaitanyasvarUpasya brahmaNo nirdharmakatvena tatrAtiriktadharmarUpasattAyA abhAvAt / isthaJca viprakArasattAvibhajanaM mUDhapratibodhanArthameva, vastuto brahmaiva saccidAnandasvarUpamiti jagato'nirvacanIyatve tadantaHpraviSTA sattApi nAstIti na tanmatAbalambanaM jainAnAM jyAya iti vAcyam / evaM sati tattannayamaye bhagavatpravacane tattannayaprasUtatattatairthikabicArasya sattAkharUpAkalane kuNThatAmevorarIkurvatasvaprakRtibhUtanayasyApi tatra kuNThIbhavanamevopapAdayatastatsamaSTirUpasya pramANavarUpatA prAptasya bhagavadAsyanirgatasyAdvAdasyApi tathaiva paryavasAnaM nayato kA nAma kathantA syAt ? "prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM varam" iti nyAyena dUrataH pariharaNIya eva sattAvicAraH, avicAritaramaNIyaiva sA pratipAdyapuruSavyutpattyAdhAnAyAkhaNDopAdhirUpatAmAkalayantI tata eva satpratItimapi pramA'pramAsAdhAraNI vyavahArapravartanAya sampAdayiSyatIti / tathApi parasparopamopamardakakharUpANAM bhedAbhedanityAnityasadasadAdyanantakharUpavastvavagAhanavimukhAnAM durNayAnAM dUrataH prAmANyacarcA, nayatvamapi vastvaMzAvagAhitvAbhAvAnAstyeva / nahi bhedaikAnto'bhedaikAnto nityaikAnto'nityaikAnto vA sadAyekAnto vA jagati samasti yo vastvaMzatAM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdInAmantaraNakSaNajijJAsayA praznaprakAraH [tasvAtrisUtrI zrImadumAkhAtivAcakapravaraviracitaM vopakSabhASyam // atrAha-dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti ? / zrIsiddhasenagaNivaraviracitA TIkA // - abAhetyAdisambandhagranthaH / dharmAdInAM dravyANAM yathAsambhavaM gatisthityupagrahAdi lakSaNamukta vaizeSikam , adhunA'ntaraGgavyApilakSaNajijJAsayA sandihAnaH praznayati-dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti / asti cAtra sandehabIjam-kiM vikAragranthirahitaM sattAmAtramete dharmAdayaH, Ahosvid vikAramAtramutpAdavinAzalakSaNamathobhayam ? ityevamanekaprakArasambhave sandehaH, kathaM-kena prakAreNa, dharmAdIni santi-vidyanta iti / itizabdo hetau / yena hetunA sattvameSAM nizcIyate tadviSayatvamitikaraNasya / vAkyaparyantavartI itizabdaH prssttvyaartheyttaakhyaapnaarthH| gRhyata iti grAhyam , nishceymityrthH| kiM tadastitvameSAmiti / athavA dharmAdIni santItyastitvameva sandigdhe prH|| nanu ca yeSAM parikalayet / yastu samasti khakhanimittApekSayA bhedAdirabhedAdyapratipanthI sa yadyapi na vastubhUto ghaTAdivastukAryasyAnugatavyAvRttabuddhyAderekena bhedAdinA'bhedAdinA'sambhavAt , tathApi yatkiJcidvastu kAyaikadezakAritvAdvastvaMzo bhavatyeva, paraM sa na nyAyAdidarzanAnAM viSayaH, teSAmekAntatvakalaGkabhAjAM yathAvadvastvaMzAvagAhitvAbhAvAt / tathA ca vastutadaMzopadarzanaparAGmukheSu teSu sadasadvivecakatvameva nAsti, kutaH sattAnirUpakatvaM khayamasatAM, sattAprarUpakatvaM dravyArthikaparyAyArthikanayayostu parasparapratikSepaudAsInyena pravRttayoskhakhanimittApekSayA vastvaMzAbhedAdiviSayakatvavyavasthitau tatsAhAyyasampadajayyaparihRtavirodhasyAdvAdapramANarAjaviSayatvaM vastUnAM nirvahati, vastutA ca nAntareNa sattA kasyApIti sattA bhavati nirUpaNAre syAdvAdinAmiti dharmAdIni vastUnyadhikRtya tAM nirUpayituM bhASyakAraH pRcchati atrAheti, lakSaNAdhInA lakSyavyavasthitiriti vyavahAraprayojanakamitarabhedAnumitiprayojanakaM tallakSaNamevAbhidhAnIyaM tadeva ca suparIkSitaM tanirUpaNaparyavasAyItyabhiprAyavAn samAdhatte-atrocyata iti / uktaprayojanakaM lakSaNaM nAsAdhAraNasvarUpaM virahayyAnyadato vizeSasvarUpAvagamAtha pRcchati-kizceti, "uppei vA vigamei vA dhuvvei vA" iti mahAvIrAsyanirgatasakalavastuvyApibhedAbhedAdisakaladharmavyavasthAnirvAhakatripadIpavitritameva sattvasya svarUpalakSaNambhavitumarhati nAparatairthikaprarUpitamityAzayenottarayati-atrocyata iti / TIkAyAM paizeSikamityasyAsAdhAraNamityarthaH, gatisthityAdikaJca lakSaNaM paramukhanirIkSakatvAdahira bodhyam / antaraGgeti, yadyapi dharmAdInAM svato'vasthitasvarUpANAmutpAdavyayau parApekSAveveti vakSyamANasattvakharUpamapi parApekSatvAdahirajam , tathApi vastu pratikSaNaM svaparyAyAtmanA pariNamadevAvatiSThate iti paragatyAdhupaSTambhakaH kazcitvapariNAmo bhavatyeva dharmAdInAM khasvarUpAnupraviSTa itybhipraayennaivmuktiH| yadyapi sAmAnyataH sattvasvarUpamutpAdAdikaM dharmasyevAdharmAderapItyativyAptikavalitaM tathApi satvarUpatayA lakSaNIye dharme tadIyotpAdAdikameva tallakSaNamiti vyApitve'pi sAmAnyato vizeSApekSAyAM nAtiprasaJjakatvamiti bodhyam / sandihAna iti-atrAcAryasyAvadhRtasattvasvarUpasya sandeha AhAryarUpo bodhyaH, tasya nizcayApratibadhyatvena nizcayAnantaramapi sambhavo na virujyte| vikAragranthipadenotpAdavyayau bodhyau / sattAmAtraM sakalavastuvyApI dhrauvyAMzaH / ubhayam , utpAdavyayau dhrauvyaM c| tadviSayatvamitikaraNasyeti, vastukharUpanirUpaNe trividhA hyAkAGkSA praznAparaparyAyA prayojikA bhavati, nirUpaNIyakharUpasya nirUpaNahetoH tatprakArAparaparyAyetikartavyatAyAzca, yathA-kiM jJeyamityAkAsA vahayAdikharUpaviSayiNI, kenetyAkAlA dhUmAdiliGgaviSayiNI, kathamityAkAlA parAmarzA ditatsahakArisampattiviSayiNI, trividhApyAkADA kharUpavizeSakaraNavizeSataLyApArAdiprakAravizeSopadarzanenopazAmyati / tathA prakRte'pi kiM nirUpaNIyaM kena nirUpaNIyaM kathaM nirUpaNIyamityevamAkAsAtrayamupatiSThate, tatra prathamA dharmAdIni santi ityaMzena, karaNavAcinA cetizabdena dvitIyA, prakAravAcinA ca kathamitizabdena tRtIyopasthApyate, ato dvitIyAkAGkSAviSayakhyApanameva itikaraNasya prayojanamiti bhaavH| praSTavyArtheyattAkhyApanArtha iti / dharmAdInAM sattve grAhye kiM karaNaM kazca tatprakAra ityetanmAtrameva pRcchAviSaya ityarthaH / kharUpAbhinnalakSaNataH kharUpe grAhye kharUpameva viSayavidhayA karaNaM tatprakAro'pi ca jJAyamAnasvarUpatAmupAdAya kharUpamevetsataH prakRtapraznasya paryavasitarUpamAha-kiM tadastitvameSAmiti, praznasya saMzayamUlakatvAtkAraNakArya Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . bhASyaTIkAvivRtiyutA] sAmAnyena prativacane sallakSaNapRcchA [bhASyam-] anrocyte-lkssnntH| kiJca sato lkssnnmiti?| atrocyategatyAdyupakAreNAnumitamastitvaM prAk te prasiddhasattAkA eva, kutaH sandehaH ? ayamabhiprAyaH praSTuHgatyAdyupagrahakAriNaH kila dharmAdayaH ke'pItyaprasiddhasattAkenaiva prapatrAbhyupetam / idAnIM tu praznayatikathaM punareSAM dharmAdInAM vidyamAnatvaM nizceyamiti ? / AcArya Aha-atrocyate lkssnntH|| AcAryasyAyamabhiprAyaH-saGgrahAdekIbhAvAdutpAdAdayaH sallakSaNamastizabdaviSayaH, evaMvidhAzcaita upalabhyanta ityataH sAmAnyena tAvadupanyasyati-lakSaNata iti / punarapi sAmAnyAbhidhAne sandihAna Aha-kizca sato lakSaNamiti? kiM punaH sato lakSaNaM ? lakSyate yena lakSaNena pramANAni tadviSayazca, lakSyate yena sadetaditi / atrocyata ityAcAryaH pratijAnIte sattvalakSaNam , teSAM dharmAdInAmastitvAvyabhicAri liGgamidamucyate / etaduktaM bhavati-dharmAdharmAkAzapudgalajIvAH paJcAstikAyA jagataH svatattvam, tatra jIvadravyaM dharmAdInAM grAhakaM svarUpasya ceti, saGkepataH zabdArthajJAnAni sattvalakSaNalakSyANIti. ataH sakalAbhigamyAbhigamopAyaviSayeNa praznenopakrAntaM codayitvA'taH prativacanamapi tathaivAcAryeNocyate, yena lakSaNena pramANAni tadviSayazca lakSyate tadvyApi lakSaNamabhidhIyata iti / taccedaM satramayorabhedamupacarya praznasya saMdeharUpatayA kIrtanamiti mantavyam / svarUpe nizcite yatra tatkaraNatatprakArayoH sandehastatra karaNe prakAre ca jijJAsA jAyate, prakRte tu sattvasvarUpameva sandigdhamiti tatraiva prazna ityAzayena pakSAntaramAzrayati-athaveti / sattvaM kAraNatAvacchedakakoTipraviSTamiti yatkiJcitkAryamprati kAraNatve'vadhRte sattvamapyavadhRtamiti nizcite sandehAnavakAza ityAzayena zaGkate-nanviti, sattvaM na kAraNakoTiniviSTaM na vA kAraNatvameva sattvaM kintu tadanyadeveti gatyAdikaM prati dharmAdeH kAraNatvanizcaye'pi sattve sandehaH syAdevetyabhiprAyeNa dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti praznapravRttirityAha-ayamabhiprAyaH praSTuriti, saGgrahAt, saGgrahanayAbhiprAyAt / ekIbhAvAt, kathaJcittAdAtmyAdhyavasAyAt , utpAdAdaya itytraadipdaadhyysthityorupgrhH| astizabdaviSayaH, astishbdprtipaadyH| evaMvidhAH, utpaadvyydhrauvyaatmkaaH| upalabhyante, pramANaviSayIbhUtA bhavanti, taduktaM nyAyavizAradena zrImadyazovijayavAcakavareNa "taddhema kuNDalatayA vigataM yaduccairutpannamaGgadatayA'calitaM svabhAvAt // lokA apIdamanubhUtipadaM spRzanto na tvAM zrayanti yadi tattadabhAgyamugram // 1 // " iti| sAmAnyAbhidhAne sandihAna iti, sAmAnyaprakArakajJAnasya vizeSajijJAsAhetutvAt, tacca sAdhAraNadharmavaddharmijJAnasya koTidvayopasthApakatvena vizeSasaMzayahetutvenApi nirvhtiiti| pramANAni tadviSayazceti, sarvatra lakSaNAnugatyupapattaye / prakRte tadanugamanAyAha-lakSyate yena sadetaditIti / pratijAnIte, vartamAnakAlAvyavahitottarakAlInakarttavyatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAravAnityarthaH / sattvalakSaNamityatra dvitIyArtho vizeSyatvaM tatra prakRtyarthasyAdheyatayAnvayaH, tasya ca nirUpakatvasambandhena pratijJAghaTakajJAne'nvayaH, 'atrocyate' ityasya pratijAnIte sattvalakSaNamiti arthamabhidhAya punastasyaiva prakRtArthasamanvayenArthamAha-teSAmiti, sattvalakSaNamiti yaduktaM tasyaivopavyAkhyAnam / astitvAvyabhicAri liGgamidamiti, idamityanantaravakSyamANasUtrArtha parAmRzati, sattvalakSaNalakSyaM jagadeva bhavitumarhatyatastallakSaNamakhilasaMgrAhyeva vAcyamityarthopodvalanAya bhAvArthamAviSkaroti-pataduktaM bhavatIti / dharmAdIni santItyAdipRcchAviSayo naikasya sattvaM kintvazeSasya jagata ityarthasphoraNAya tatratyAdipadasagRhItasakalArthamullikhati-dharmAdharmetyAdi, etAvatA prameyasAmAnyagatatayaiva sattvaM pRcchAviSayo na tu pramANasattvamapItyAzaGkonmeSApanodAyAha-tatra jIvadravyamiti, svaparavyavasAyi jJAnaM pramANaM, jIvazca khaparagrAhako jJAnaparyAyasvarUpazceti tadbhahaNena pramANamapi gRhItameva bhavati, pramANaM ca viSayasamanvitameva vyavahArapathamavataratIti tadbhahaNena viSayo'pyAkSipta eveti / arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti sAmAnyoktau yogyatvAtsarve'pi buddhisthA bhavantItyanusandadhAnenoktaM sajhepata iti / yadyapi lakSaNAdhInA lakSyavyavasthitiH, tathApi zRGgitvaM golakSaNamupakalpya mahiSasyApi gotvaM mA prApadato lakSyaikacakSuSAmeva lakSaNanirUpaNaM kAntamiti sAmAnyato lakSyasvarUpAvadhRtau lakSaNamativyAyAdidoSAnAghrAtaM sukhAvabodhamityabhiprAyeNAha-ata iti / sakalAbhigamyeti, sakalaM yadabhigamyaM dharmAdi vastu tasya yo'bhigamaH sarvatobhAvena jJAnaM sadAtmanA pratItistasyopAyassakalavyApi sattvalakSaNaM tadviSayeNetyarthaH / dharmAdisakalavastugatasatvalakSaNameva pRcchAviSayo'ta uttaramapi tathaiva vidheyaM yenAzeSasya jagataH sttvmaaveditmbhvtiityaah-atHprtivcnmnniiti|| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthatrisUtrI sattvalakSaNaM tasya ca dravyaparyAyanayagarbhatA sUtram-] utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 5-29 // - [bhASyam-] utpAdavyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam ; yadutpadyate, yad vyeti, yacca dhruvaM tat sat; ato'nyadasaditi // 29 // - utpAdavyayAbhyAmityAdi / samAsatazcAyaM sUtrArthaH-sthityutpattivinAzasvabhAvaM sad , avazyantayaiva sthityutpAdavinAzAH samuditA eva sattvaM gamayanti / sthityAdayo hi sata eva bhavanti, na jAtucinnirupAkhyasya, kenacidapyAkAraNAnupAkhyAyamAnatvAditi / yat kathaMcinna dhruvaM na cotpadyate na vyeti tanna saditi / idaM ca sUtraM dravyaparyAyanayadvayagarbham , yato dravyAstikaparyAyAstikAvutsargApavAdusvabhAvau mUlaM saGgrahAdiprapaJcasya, tannirUpyaM ca sarva vastu, te ca saGgrahAdayaH prathamAdhyAye vidhyapavAdasvarUpatayA nirUpitAH, vizeSavivakSayA tu kiJciducyate-utsargo vidhirvyApitvamapratiSedhaH, na hyasau dravyanayo vizeSamicchati, vizeSo hyanyapratiSedhenAtmAnaM pratipAdayati bhAvAntaratvAt , na - utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 5 / 29 // dvandvAnte zrUyamANasya pratyekamabhisambandhAdutpAdAditrayANAM kRtadvandvAnAM yuktapadenAnvayAdyo'rtho niSpadyate taM bhASyakRdAha-utpAdavyayAbhyAmityAdi.dvayorutpAdavyayayorekaparyAyArthikanayAbhipretatvamabhisandhAya dhrauvyAdravyArthikanayAbhipretAtpRthakkRtya nirdezaH, sato lakSaNamityuktyA utpAdavyayadhrauvyayuktamiti lakSaNAMzaH saditi lakSyAMzo nirdiSTaH sUtre iti khyaapitm| uppei vetyAditripadyAM vAkAro na vikalpArthaH kintu samuccayArthaka eveti dyotanAyAha-yadutpadyate ityAdi / arthApattigamyamartha spaSTamAvedayati-ata iti, sadasatkAryavAdAvirbhAvanAya TIkAyAM sthityutpattItyevaM nirdezaH, tena sthiteH sarvakAlAvacchedyatvamabhipreti / sUtrabhASyayoryuktamitizabdo na sambandhAntareNa sambandhitvakhyApanaparaH, kintu kathazcittAdAtmyalakSaNAvizvambhAvasambandhenaivetyavagataye sthityutpattivinAzakhabhAvamityatra svabhAvapadam , svabhAvasvabhAvavatozca tAdAtmyaM supratItam . tena cotpAdAditrayANAmapi parasparaM kathaJcidabhedo labhyate tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti nyAyAt / evaJca na bhinnapravRttinimittakatvena sacchabdasya nAnArthatvaM haryAdipadavat, kintu trayANAM kathaJcidekatvena tatpravRttinimittakatvAdekArthakatvameveti, kathaJcidbhede'pi ca tritayaparyAptakAvacchedakatAkazakyatAkatvAdekArthatvamavaseyam , ata eva samuditA evetyupapannam / utpAdavyayadhrauvyANAM vibhinnakhabhAvAnAmekasmin vRttina prakArabhedamantareNa nirupAkhyasya ca nirdharmakatayA na prakArabhedasambhAvaneti na sthityAdisamuditalakSaNasambhava ityAzayenoktam-kenacidapyAkAraNeti, AkArazcAsamastAkhaNDazabdAbhilapya evAbhimataH, tena zazazRGgagaganakusumakharaviSANAdizabdAbhilapyAkArasya na grahaNam / ato'nyadasaditi bhASyaM gamayati-yatkathaJcinna dhvamityAdi, sthityAdInAM trayANAM parasparaviruddhatvAdekAzrayatayopabandhanaM sUtre'sAtamityAzaGkApanodAyAha-idazca sUtramiti, utsargaH sAmAnyaM taca prakRte dhrauvyAMzaH, tasya pUrvottaraparyAyAnusyUtatayA'nugAmitvAtsAmAnyarUpatvam , apavAdo'nanugAmI tattatparyAyaniyataikakhabhAvo vizeSaH, sa ca prakRte utpAdavyayau / yathA hi sthityavacchedakaM suvarNadravyaM kuNDalAGgadAdipUrvottaraparyAyAnuyAyi,na tathA kuNDalatvAGgadatvAdikamutpAdavyayAvacchedakam , avacchedakAnugatatvAnanugatatvAbhyAmavacchedyAnugatatvAnanugatatve bodhye, viSayadharmeNa viSayiNo'pyanurajanamiti drvyaastikpryaayaastikaavutsrgaapvaadkhbhaavaavityuktm| sngghhaadiitytraadipdaadyvhaaraadiinaamupgrhH| pramA nayairadhigama ityatra nayasyAdhigamaprayojakatvamuktaM tatsmArayati-tannirUpyamiti, snggrhaadinyniruupymityrthH| utsargApavAdetyatra yasyaivotsargazabdenAbhidhAnaM tasyaiva vidhyapavAdetyatra vidhizabdenAnuraNanamityetatkathayati-utsago vidhirityAdi, utsargamAtrapratipAdakatvAdutsargakhabhAvatvaM dravyAstikasyeti prapaJcayati-na hysaaviti|kiNkhruupo vizeSo yaM na dravyAstiko'bhidhatte ityapekSAyAmAha-vizeSo hIti, yathA'datvaM vizeSo'GgadabhinnakuNDalAdipratiSedhenAGgadasvarUpaM pratipAdayatIti, bhAvAntaratvAt, kuNDalAdyavRttidharmatvAt / anyapratiSedhenetyuktaM, tatra ghaTatvAdInAmataghyAvRttirUpatAmabhyupagacchatA saugatAnAM mate anyapratiSedhena pratipAdakatvaM vizeSasyeSTameva, parantasyAbhAvarUpatayA tucchatvameva na caivamatretyAzayenAha-na cAbhAvaHpratiSedhamAtramiti, tucchsvruupmityrthH| athavA prAgabhAvAdicaturvidhasyAbhAvasya vaizeSikamate sarvathA bhAvavyatiriktatvena saptamapadArthatA'bhyupagatA tathA'tra netyabhiprAyeNAha-nacAbhAvaHpratiSedhamAtramiti, pratiSedhamAnaM bhAvakharUpatAnAkrAntAbhAvakharUpam / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] syAdvAdavAde prAgabhAvAdInAM bhAvarUpatA [7] cAbhAvaH pratiSedhamAtram / prAgabhAvo hi ghaTasya mRtpiNDaH, prAgghaTotpAdAd ghaTasthAbhAvaH piNDa eSAnAvirbhUtaghaTAkAraH 1; pradhvaMsAbhAvo'pi kapAlAdyavasthA, pradhvaMso vinAzaH, sa cAvasthAntararUpatvAd vastusvabhAvaM na jahAti, varNakaviracanAmAtraprApitanaTAnyatvavadutphaNaviphaNAdisaMsthAnamAtratyAgisarpavad vA 2; itaretarAbhAvo'pi stambhakumbhAdInAM parasparavyatirekarUpatvAnnAvastu, ghaTo hi ghaTasaMsthAnAdivyatirekApekSasvarUpa evAbhAvazabdavAcyaH, samastavastunazca tathAvidhatvAbhyupagamAd vastveva bhavatItaretarAbhAvaH 3; na cAtyantAbhAvaH kazcidanupAkhyo'sti sarvaprakAramanupAkhyAyamAnasvarUpAnadhigamAt, zazaviSANAdervastvavasthAntaratvAdupalabdhiviSayatvam , zazaviSANAbhAvo hi mauNDyaM samatalamastakasvarUpopalabdhirnAtyantAbhAvaH, viSANasadbhAvAdanyatra zazamastakasadbhAvAccetaretarAbhAva eva, samavAyasambandhapratiSedhamAtratvAd vA anyatra ca tasya sattvAnnAtyantAbhAvaH, nAmakarmapariNAmavazAccApatyavattve niSedhe hetumAha-prAgabhAvo hIti, hi yataH, prAgabhAvo ghaTasya praagbhaavH| mRtpiNDaH piNDitAvasthamRdravyameva ghaTaprAgabhAvaH, etenAvyavahitapUrvaparyAyabhAvApannadravyasyottaraparyAyaprAgabhAvarUpatA vyAkhyAtA / kathamevamityapekSAyAmAha-prAgghaTotpAdAditi, piNDa eva mRtpiNDa eva / pradhvaMsAbhAvo'pItyapinA prAgabhAvasya bhAvarUpatAsamuccayaH / sa ca vinAzazca / avasthAntararUpatvAt kapAlAdyavasthottarakAlInaghaTAdyavasthArUpatvAt / vastusvabhAvaM bhAvarUpatAm , utpAdavyayadhrauvyAtmakatAmiti yaavt| tathA cAvyavahitottaraparyAya eva pUrvaparyAyasya dhvaMsaH, tathA ca ghaTasya ghaTAtmanotpAda eva kapAladhvaMso mRdUpeNAvasthitizceti vinAzasya ghaTarUpatve ghaTagatotpAdavyavadhrauvyayuktatvaM tasyApIti tadrUpavastukhabhAvatvamapi nirbAdhameveti / athavA kenacidrUpeNa vinAze'pi anugAmidravyAvasthAnaM samastyevAto'nugAmirUpatvameva vastukhabhAvaM na jhaatiityrthH| atraivAnuguNaM dRSTAntadvayamAha-varNakaviracanetyAdi, varNakaviracanA rAmarAvaNAdyanukArikharUpaparikalpanA / mAtrapadopasandAnAtvakharUpAmanA naTasyAnanyatvaM gamyate, evamagre'pi / anyonyAbhAvasyApi bhAvarUpatvaM spaSTamAkhyAti-itaretarAbhAvo'pIti, uktamarthameva bhAvayati-ghaTo hIti, ghaTasya yatsaMsthAnAdi pRthubudhnodarAdyAkArastadrUpo yo vyatirekaH paTAdito vailakSaNyaM tadapekSasvarUpa eva ghaTaH / abhAvazabdavAcyaH paTAdyanyonyAbhAvavyapadezabhAk / na ca ghaTAdereva pratiniyatasya vastuno bhAvAbhAvobhayarUpatvamapi tvazeSasya jagata eva bhAvAbhAvobhayarUpatvamityAha-samastavastunazceti, tathAvidhatveti, parasparavyatirekarUpatvetyarthaH / atyantAbhAvo'pi tAdAtmyapariNAmanivRttyAtmAbhAvabhUtAdhikaraNasvarUpa eva, na tu tadvyatiriktastuccharUpa iti / tasyApyadhikaraNagatotpAdAdiyogAdvastutvamevetyAzayenAha-na cAtyantAbhAva iti, anupAkhyastuccharUpaH / tasyAnupAkhyatve'dhigativiSayatvameva na sambhavatItyAha-sarvaprakAramiti, na ca zazaviSANAdInAmanupAkhyakharUpANAM yathA'satkhyAtyAtmakAdhigativiSayatvaM tathA'tyantAbhAvasyApi tathAvidhasya tattvambhaviSyatIti vyAcyam, zazaviSANapratItirhi nAkhaNDasyAlIkasya pratItistathA sati gaganakusumAdipratItito viSayakRtavailakSaNasya tatrAnubhUyamAnasyApalApaprasaGgAdalIke kharUpAdivailakSaNyasya vaktumazakyatvAt , kintu viSANe zazIyatvasya zaze vA viSANasambandhasya pratItirevaM sati zazIyatvamapyanyatra prasiddha viSANasambandho'pi cAnyatra prasiddha ityuktaviziSTapratItirviparItakhyAtireva na tvstkhyaatiH| evaM zazaviSANaM nAstItyantAbhAvapratItirapi nAsatpratiyogikAbhAvaviSayiNI, kintu zaze viSANasambandhAbhAvAvalambanaivetyanurodhenApyasatkhyAtirna siddhipathamupagacchatItyAzayenAha,-zazaviSANAderiti, AdipadAdgaganakusumAdInAM parigrahaH / vastvavasthAntarasvAta, zazo'pi pudgalaparimANatvAdvastvavasthAntararUpa evaM viSANamapi / tatazcopalabdhiviSayatvam, viparItakhyAtiviSayatvam / mauNDyamityasyaiva vivaraNam-samatalamastakasvarUpopalabdhiriti, upalabdhiriti pramANopanyAsAya, tathA copalabhyamAnasamatalazazamastakakharUpameva zazaviSANAbhAvaH, nAtyantAbhAvaH, na tu tucchruupo'saavbhaavH| ayaM yAbhAvo'nyonyAbhAvakharUpa ityAvedayitumAha-viSANasaddhAvAdanyatreti / nanvanyonyAbhAvasthale pratiyogyanuyogivAcakapadayossamAnavibhaktikatvaM tantramato noktasyAnyonyAbhAvaviSayakatvamata Aha-samavAyeti, samavAyazcAtra kathaJcittAdAtmyalakSaNAvizvambhAvaH, tathA ca zaze tAdRzasambandhena viSANasyAbhAvo viSANe vA zazasya tAzasambandhasyAbhAvo vA viSayo naitAvatA tuccharUpAtyantAbhAvaviSayatvaM, kintu adhikaraNasvarUpAtyantAbhAvaviSayatvameveti bhAvaH / tasya, samavAyasambandhasya / evaM vandhyAputro'pi nAtyantamasannupalabdhigocara ityupapAdanAyAha-nAmakarmeti, kAcitstrI nAmnA vandhyA'pi syAtputravatyapi syAttasyAH putra eva Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] dravyAdiviprakarSAdbhAvarUpA'nupalabdhiH, dravyanayamataJca [ tattvArthatrisUtrI vandhyAyAH kena tadvattA nivAryate ?, nahi pUrvopAttakarmavipariNAmavyatirekeNa tajjIvatathAvidhapariNatyabhAve vA uttarajanmapratipattiramUlatvAt 4; ataH sarva eva padArthA dravyakSetrakAlabhAvabhedApekSAH kadAci - dupalabhyante, pratyakSAdinA pramANenAvadhAryante, kadAcidupalabdhAH santo'pi bhUyo nopalabhyante, dravyAdiviprakarSAt, satyapi matijJAnAvaraNIya karmakSayopazamakAraNasAkalye upayoge ca kiJcid dravyamanyAparamANuvyaNukAdi vaikriyazarIrAdi ca sadapi nopalabhyate, tasya ca dravyasya tathAvidhapariNAmAt, AdizabdAd divA tArakAdayo mASazca mASarAzAvupakSiptaH kiJcit kSetraviprakarSAddhi dUrAtyAsannasa - vyavadhAnavarti vidyamAnameva nopalambhaviSaya bhUyamAskandati, tathA'paraM kAlaviprakarSAdanAvirbhUtaM tirobhUtamupalabdheragocaraH, tathA'nyadbhAvaviprakarSAt parakIyAtmavartimatijJAnavikalpajAlamaNvAdiparivarti saMsthAnarUpAdiparyAyakalApajAtaM sadapyanupalabhyam, vivakSitopalabdhezcAnyA upalabdhiranupalabdhiH, paryudAsavRtterabhyupagamAt, na punarupalabdhyabhAvo'nupalabdhiH, anupAkhyasyAbhAvasya pratyAkhyAnAt, bhAvasyaiva cAbhAvazabdena kathaJcidabhidheyatvAt tasmAdupalambhakAraNabhAja evAnupalabdhirnAnyathA, vyavasthitamidaM nAbhAvaH pratiSedhamAtramiti / evaM ca dhauvyaM dravyAstikaH, astIti matirasyetyAstikaH, dravya evAstiko dravyAstikaH, sakalabhedanirAsAdakRtalakSaNasya ca tatpuruSasya mayUravyaMsakAdiprakSepAt samasanam, tazca dravyaM bhavanalakSaNaM mayUrANDakarasavadupArUDhasarvabhedbIjaM nirbhedaM dezakAlakramavyaGgyabhedaM samarasAvasthamekarUpaM bhedapratyavamarzenAbhinnamapi bhinnavadAbhAsate, tadAzrayAcca bhavitari vizeSe bhavati vandhyAputraH prasiddha iti na vandhyAputrasya sarvathA'sattvam / kiJca yA'pi strI kasyApyapatyasyAjananItvAdvandhyeti prasiddhA, sA'pyasti putro'pyanyastriyAH kazcitprasiddha iti putre vandhyAsambandhitvajJAnarUpA vandhyAputrapratItirapi viparItakhyAti reva, nAsatkhyAtiH kutrApi sambhavatItyAzayenAha - ataH sarva eveti kadAcid, dravyAdyaviprakarSe, upalabhyanta ityasyaiva vivaraNaM pratyakSAdinA pramANenAvadhAryanta iti / nopalabhyante dravyAdiviprakarSAditi, yathA- pRthivItvAdijAtI rUpAdikaM ca ghaTAdAvupalabhyate paramANau nopalabhyate iti dravyaviprakarSAt tatrAnupalabdhiH, bhittyAdyanAvRtadezasthito ya eva pUrvamupalabdhassa evaM bhittyAdivyavahita dezagata ssannopalabhyate tatrAnupalabdhiH kSetraviprakarSAt khAsamAnakAlIna padArthastatkAlInapuruSopalabdhigocaro'pyanyakAlInapuMsA nopalabhyate tatrAnupalabdhikAraNaM kAlaviprakarSaH, lavaNaM pUrvamupalabdhamapi cakSuSA toyagataM nopalabhyate tatrAnupalabdhi hetussvabhAvaviprakarSa ityevamekasyApyupalabdhyanupalabdhI jJeye / dravyAdiviprakarSAditi, svayaM spaSTadRSTAntenopapAya darzayati- satyapItyAdinA, kizcidravyamityAdi dravyaviprakarSe udAharaNam / upalambhaviSaya bhUyamAskandati upalambhaviSayatvaM prApnoti / anupalabdhirapi nopalabdhyatyantAbhAvo yena tuccharUpatAmAskandeta, kintu bhAvarUpaivetyAha-vivakSitopalabdhezceti / prakrAntamarthamAlambyAha evaM ceti, dravyAstikaparyAyAstikAvutsargApavAdasvabhAvAviti, yaduktaM prAk tadadhikRtyAha - dhrauvyamiti, atra viSayinayagatasya dravyAstikatvasya viSaye dhrauvyepyupaDhaukanam, tadupapAdanAyAha- astIti matirasyetyAstika iti / dravyAstikazabdasyoktasya lAkSaNikatatpuruSasamAsabhedAnantargatatve'pi tatpuruSatvopapAdanAyAha-sakalabhedanirAsAdakRtalakSaNasyeti, sakalabhedanirAsAdityasya pUrvAnva - yo'pi sambhavati, tatra dravya eva kuta Astika ityapekSAyAmAha - sakaleti, bhedapadamatra paryAyaparam / tacca dravyaM, dravyAsvinayaviSayo dhauvyalakSaNaM dravyaM ca, bhavanalakSaNaM bhU sattAyAmiti vacanAt sattAsvarUpam tasyaiva ghaTapaTAdikharUpasadvizeSAnugatatvena dravyatvam, tadeva ca vastuni trikAlAnugAmitayA dhauvyam / mayUrANDakarasavaditi, yathA mayUrANDakarase bhAvimayUragatasacandrapicchasnigdha saundaryacitrarUpAdisannivezassUkSmarUpeNa varttate tathA bhavanalakSaNe sattve'pi sarve'pi vizeSAssanti, mayUrANDakaraso yathA tattadrUpeNottarakAlampariNamati tathA bhavanamapi tattadvizeSAkAra iva bhavati tadvadeva ca sarvavizeSaprabhedabIjaM sattvam / nirbhedaM khato bhedavikalamapi / dezakAlakramavyaGgya bhedamityatra bhedazabdo vizeSavacanaH / samarasAvasthaM vizeSeSu nAnArUpeSvanugatatayaivAvasthitam, ata eva ekarUpam anekarUpasyAnugatapratItiniyAmakatvAsambha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] dravyanayamatopasaMhAraH, paryAyanayamataM tasya ca dravyanavena saha carcA / [9] bhAvatA, anyathA tu bhAva eva na syAd bhavitA vizeSo bhavanavyatirekitvAt, tadavyatiriktarUpatvAcca bhaviturvizeSasya tatsvarUpavadbhAvatA tadavyatiriktarUpatA ca / evaM sati bhavanamAtramevedaM kRtsnaM bhedAbhimatAstvetA vRttayastasyaiva na jAtyantarANIti // paryAyaH punarapavAdasvabhAvo'nyaparivarjanamapavadanamapavAdaH, sa hyanyaparivarjanenAnyaM pratipAdayati pratiSedharUpatvAd, aghaTo na bhavatIti ghaTaH, paryAyA eva santi na punadravyaM nAma kiJcidekaM paryAyArthAntarabhUtamasti, dravyAstikAvadhAritadhrauvyavastuprati. kSepeNa bhedA eva vastutvena pratijJAyante'taH paryAye AstikaH paryAyAstikaH samupalabhyamAnAyaHzalAkAkalpabhedakalApavyatirekeNa dravyasyAnupalambhAt // nanu ca rUpAdivyatirekeNa mRdrabyamityekavastvAlambanazcAkSuSaH pratyayaH pratyAkhyAtumazakyaH, santamasapaTalAvacchAditapradezavartini vA mRdravye sparzanajJAnamabhinnamRdravyamAtrAlambanamasatyamiti vA bhASituM na pAryata ityastyabhinnamekaM dravyamabhedajJAnavi vAt / na caikarUpatvaM sattvasya nAstyeva ghaTatvaM hi ghaTe sattvaM paTatvaM paTe sattvamityevamananugatatayA bhinnarUpasyaiva sattvasya ghaTasattA paTasattetyevaM bhinnapratibhAsAditi vAcyam , tasyaupAdhikabhedasya vAstavikAbhedAvirodhitvAdityAzayenAha-bhedapratyavamazaineti, abhinnamapi bhavanalakSaNaM dravyaM ghaTAdibhavanavizeSAvagAhivedanena bhinnamivAbhAsate, yathA mahAkAza eka eva maThaghaTazarAvAkAzAdirUpairavabhAsate tathedamapIti / bhAvatvaM sattvasyaiva kevalasyAnyatra tUpacArAttatsaMpratyaya ityAha-tadAzrayAcceti, sattvAtmakamahAsAmAnyAbhedAzrayANAcetyarthaH / bhavitari bhvnruupyogini| anyathA sattvAtmakamahAsAmAnyAbhedAnAzcayaNe, bhavitA bhavanazIlaH, vizeSo bhAva eva na syAt , anugatasya bhAvatvAdvizeSANAM ca khato'nanugatatvAdityAha-bhavanavyatirekitvAt, sattvabhinnatvAt / tadavyatiriktatvAta, sattvAvyatiriktavAda, bhaviturbhavanAzrayasya, vizeSasya paryAyasya, tatsvarUpavada, bhavanakharUpavad, tadavyatiriktarUpatA, bhaavaavytirikruuptaa| evaM sati dravyArthikanayAbhipretaM yaniSpannaM tadAha-evaM satIti, etA vizeSarUpA vRttayo'vasthAH, tasyaiva mahAsattvalakSaNabhavanasyaiva, na jAtyantarANi na tu vizeSA mahAsAmAnyAtpRthagabhUtAni tattvAni / itthamutsargasvabhAvalaM dravyAstikanayasyopapAditam // samprati paryAyAstikasyApavAdasvarUpatAM prapazcayati-paryAya punastvarthe, apavAdakhabhAvaH, apavAdasvarUpaH paryAyAstikamayaH / apavAda eva ka ityapekSAyAmAha-anyaparivarjanamiti, yaugiko'yamartha ityupapAdayituM vyutpattimupadarzayati-apavadanamapavAda iti, sa hIti, hi yataH sa paryAyArthikanayaH, anyaparivarjanenAnyaM pratipAdayatIti, paryAyArthikanaye hi ghaTa iti zabdo na vidhimukhena ghaTarUpamartha kathayati, kintu ghaTAnyad yatpaTAdi tatparivarjanena tanniSedhamukhena ghaTAnyapaTAdibhyo'nyaM ghaTaM pratipAdayati, yato ghaTapadasya ghaTatvAvacchinne zaktiH / ghaTatvaM ca na vidhirUpaM sAmAnyaM kintvaghaTavyAvRttirUpamevetyAhapratiSedharUpatvAditi, etadeva spaSTayati-aghaTo na bhavatIti ghaTa iti, ghaTo'yamityukte'yamaghaTo na bhavatIti niSedharUpo'rtho labhyate ityarthaH / ghaTatvasya vidhirUpatvaM kimiti nAzrayatyayamityapekSAyAmAha-paryAyA eva santIti, eva chedyamAha-na panavyamityAdi. dravyapadazcAtrAnugatadharmamAtropalakSakam , tathA ca ghaTatvaM na ghaTebhyo vyatirikta sakala ghaTAnugatamekaM sAmAnyamasti, ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatamatizcAghaTavyAvRttiviSayiNyeveti / aghaTavyAvRttirUpatayA'nugatamatiprayojanakatvamiSTameva ghaTatvAdI na punarvidhirUpatayetyAvedayitumuktaM-paryAyArthAntarabhUta miti, paryAyAstikasaMjJApyasya nayasyAnvathailyAha-dravyAstiketyAdi, dhrauvyeti, anugtaaNshetyrthH| bhedA eva vizeSA eva / praticAyante, khapakSe sthApyante, parapakSanirAkaraNapUrvakasvapakSavyavasthApanasyaiva pratijJAtvAt, etanmate'nugatamatirvikalpanamAtraM na tu vastunirNAyakamiti hRdayam / kathaM nikhilaparyAyAnusyUtamanugatadravyamayaM nAbhyupagacchatItyapekSAyAmAha-samupalabhyamAnetyAdi / dravyAlambanapratItyapalapanamasahamAno dravyAstika AzaGkate-nanu cetyAdi, rUpAdItyatrAdipadAdasagandhasparzAdyupaprahaH / santamaseti, nibiDAndhakAretyarthaH, anenAlokarUpasahakAryabhAvAccakSustatra rUpagrahaNe na vyApriyata iti sUcitam, sparzanajJAnamiti, tvagindriyajanyajJAnamityarthaH, tathA cendriyadvayavedyatvaM na rUpasparzayoskhayorekaikendriyagrAhyatvasyaiva bhAvAditi cAkSuSaspArzanajJAnaviSayo'nugAmI rUpasparzayoH kazcidabhyupagantavyaH, sa eva dravyamiti gUDhAbhisandhiH / mRganyamAti, mAtrapadena rUpavyavacchedaH / nanvanugatapratItimAtrasya bhrAntatameva paryAyavAdinA'bhyupagamAna tato vastusiddhirityata Aha-nacAyamiti / ta. tri.1 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] paryAyanasya dravyApalApe'vayavAnAmeva samudAyatAdaraH / [ tatvArthatrisUtrI na cAyamabhedapratyayo bhrAntaH punaH punaH prekSApUrvakAribhistathaivopalabhyamAnatvAt, SayatvAt, devam, anyaviSayatvAd, rUpasparzaviSayAccakSuH sparzanajJAnAd bhinnaviSayopalambhano'nyadeva rUpAdisamudayaviSayaM smArtamabhedajJAnamutpadyate - sa evAyaM ghaTo yamahamadrAkSamahani rAtrau vA yaM cAsprAkSam, ato rUpAdyagrahe tasyA abhedabuddheranutpAdAt / etaduktaM bhavati - dRSTvA spRSTvA vA sa evAyaM ghaTa iti yadabhedajJAnaM tad rUpAdisamudayaviSayaM smArtam, tadagrahe satyanutpatteH, yathA vanajJAnaM dhavAdyaprade satyanutpadyamAnaM dhavAdiviSayamiti // nanvAlokAgrahaNe zuklabuddhirna bhavati, na cAlokaviSayA zukubuddhirityevamanyatve'pi sAdhye, na cAlokAd rUpaM nAnyadityanekAntaH, naitadevam, hetvarthAparijJAnAt, rUpAdyagrahe tadbuddhyabhAvAdityanena tadabhAvAbhAvamukhena rUpAdigrahe satyeva bhAvAdityAkhyAyate, na cAlokagrahaNe sati rUpabuddhirbhavati, citrarUpavat sAlokasya rUpasya prahaNAt, Aloke tu sati syAd rUpabuddhiH // punararAzaGkate - pratyakSAnumAnAbhyAmananubhUte samudAye kathaM smRtirutpadyata iti, na, anekA - niSedhe hetumAha-punaHpunariti / prekSApUrva kAribhirityanena vizeSadarzitvaM teSAM vyajyate, vizeSadarzanaM ca guNarUpaM tato jJAnaM bhavatpramaiva syAt, vizeSAdarzanasya doSavidhayA bhramakAraNasyAbhAvAtteSAM bhrAntirna syAdeveti bhAvaH / sakRdanubhavane vizeSAdarzanasaMbhavAdbhrAntissaMbhavedapi na caivaM prakRte ityAvedanAya punaH punarityasakRdAmreDa namiti dravyaviSayakatvenAbhimatapratyayasya rUpasparzasamudAyaviSayakatvaM smArttatvaJca samudAyazca samudAyibhyo'bhinno na dravyaM kintu paryAya eveti nAto dravyasiddhiriti paryAyavAdI nanviti zaGkAyAM samAdhatte - naitadevamiti / anyaviSayatvAt dravyAtiriktaviSayakatvAt / etadeva bhAvayati-rUpasparzeti, rUpaviSayakAccakSurjJAnAtsparzaviSayakAtsparzanajJAnAzcetyarthaH, bhinnaviSayopalambhino, bhinnaviSayakopalambhatvena dravyavAdisammatAjjJAnAt / anyadeva bhinnameva / na tu dravyaviSayakam / kintadityapekSAyAmAha - rUpAdisa mudAyaviSayamiti, smArttatvoktyA'syAnubhavAtmakarUpajJAnasparzajJAnadvayAdevAsyotpattirnaitadanurodhenAtiriktadravyakalpanamiti sUcitam / ataH smArttatvAdeva, AzayamudghATayati- etaduktaM bhavatIti, tadagrahe, rUpAdyagrahe / samudAyagrahasya samudAyijJAnaM vinA'nutpadyamAnasya samudAyaviSayakatvamityatra dRSTAntamAha-yathA vanajJAnamiti, yadajJAne yajjJAnanna bhavati tajjJAnasya tadviSayakatvamiti vyAptirevoktadRSTAntabalAdAyAtA / tatra dravyavAdI vyabhicAramAzaGkate - nanvAlokAgrahaNa iti, anyatveSpi sAdhya ityatrAnanyatve'pi sAdhya iti pATho bhavitumarhati tatraiva na cAlokAdityanena vyabhicArasya darzitatvAt, yatrAnumAne vyabhicAro'nena darzitassa cAnumAnaprakAra: paryAyavAdina IdRzaH - vivAdApannaM jJAnaM rUpAdyananyaviSayakaM, rUpAdyagrahaNe satyanutpadyamAnatvAt, yajjJAnaM yadagrahaNe notpadyate tajjJAnaM tadananyaviSayakaM, yathA dhavAdisamudAyAtmakavanajJAnaM dhavAdyagrahaNe'nuspadyamAnaM dhavAdyananyaviSayakamiti / tatra ca vyabhicAra AlokAgrahaNa ityAdinopadarzitaH, tathAhi - AlokAgrahaNe zukla buddhirnotpadyate iti sAmAnyavyAptAvabhimato hetustatra varttate, na ca zuklabuddhirAlokAnanyaviSayeti sAdhyantatra nAstIti / vivAdapadaM jJAnaM rUpAdyanamyaviSayaM, rUpAdigrahaNe satyeva bhAvAdyadyagrahaNe satyeva bhavati tat tadananyaviSayakaM yathA dhavakhadirAdisamudAyajJAnaM dhadhAdyananyaviSayakamityatraivoktAnumAnaparyavasAnam, tatra ca noktavyabhicAraH, zuklabuddhau hi nAlokagrahaNaM kAraNaM yenAlokagrahaNe satyeva bhAvassyAdapi tu AlokabhAsa kasAmagrIniyatasAmagrIkatvenAloko'pi tasyAM bhAsata iti / paryAyavAdI samAdhatte - naitadevamiti, yadi AlokagrahaNaM na zuklagrahe kAraNaM tarhi AlokamantarA'pi zuklabuddhiH kasmAnna bhavatItyapekSAyAmAha - Aloke tviti, tathA ca rUpabuddhau svarUpasata Alokasya kAraNatvanna tvAlokajJAnasyeti, AlokAbhAve kAraNAbhAvAdeva zuklabuddhirnopajAyata iti bhAvaH / ananubhUtasya smaraNAnna bhavatIti niyamena rUpasparzasamudAyasya rUpAdipratyekajJAnAviSayatvena prAgananubhUtatayA na tasya smaraNasambhava iti dravyaviSayakameva vivAdapadaM jJAnamabhyupagantavyamiti dravyavAdI zaGkate - punarAzaGkata iti / ananubhUtasya na smaraNamiti na niyamaH kintvajJAtasya na smaraNamityeva niyamaH, ata eva jJAnatvena smRtitvenaiva kAryakAraNabhAvo'bhyupagamyate tata eva ca smRtyanantaramapi smaraNamupapadyate, anyathA sakRdanubhUtasya smaraNarUpaphalena saMskAranAze punaH smaraNaM na syAt, tathA ca ghaTAdipadasaGketaprabhavavikalpAtmakajJAnagocaratvAtsamudAyo'pi jJAta eveti tatsmaraNaM na durghaTamiti paryAyavAdI samAdhatte-na anekAntAditi, anubhavatvena smRtitvena kAryakAraNabhAve vyabhicArAdityarthaH tathA ca vyabhi Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] guNaguNinorbhedAnumAne'nekAntadUSaNadAne pryaaynyen| [11] ntAt , vikalpite'pi hyarthe smRtidRSTA bandhumatyAkhyAyikAdau / asti ca ghaTAdisaGketaprabhavaH samudAye vikalpo vanAdivikalpavat, anyathA vanasenAsmaraNamapi na syAt , evaM ca na rUpAdivyatiriktaM dravyaM samastIti vyavasthitam // punarapyAha-astyevAnyad dravyaM buddhibhedAt, anyaiva hi rUpAdidhIranyA ca ghaTabuddhiH, ayaM ca buddhibhedo'nyatve sati bhavati nAnyathA, tasmAd rUpAdidravyayoranyatvaM buddhibhedAd gavAdivaditi, ayuktametadapi, yadi tAvadubhayoranyatvaM sAdhyate, dravyAbhAvAdekadezAzrayAsiddhaH, nahi sato'satazcaikameva vizeSaNaM nyAyyam / atha rUpAdibhyo dravyasyAnyatvaM sAdhyate, tadasamaJjasam , nahi dravyaM nAma kizcidasti svarUpeNa yasyAnyatvaM sAdhyeta, siddhe dharmiNi dharmavipratipattau sAdhanasadbhAvAt , anaikAntikazca pAnakAdibhirbuddhibhedAditi, vinA'pyarthAntarabhUtadravyakalpanayA manISAbhedasya sadbhAvAd rUpAdyavayavAnAM sannivezavizeSAd buddhibhedaH, yathA guDodakAbhyAM pAnakaM nArthAntaramatha ca buddhibhedaH, evaM vanapatayAdiSvapi draSTavyam / tasmAnnotpAdavyayavyatiriktaH kazcidasti dhrauvyAMzo yamAzritya prajJApyeta dravyamekamabhedapratyayaheturiti / svAtmavyatiriktAvayavyArambhakAstantava iti cet, ayuktataramidam , tulAnativizeSAbhAvAt , yasya hyavayavaguNA guNAntarANyArabhante'vayavini "dravyANi dravyAntaramArabhante guNAzca guNAntaram" iti vacanAt tasya cArAbhAve vyApyarUpeNa taddharmAvacchinnamprati kAraNatvasambhave vyApakarUpeNAnyathAsiddhiriti nyAyenApyanubhavatvasya kAraNatvAvacchedakatvana sambhavatIti bhAvaH / vyabhicArasthalamevopadarzayati-vikalpite'pIti, na hi tatrAnubhavasya sambhavo bandhumatyAdeH kavikalpanAmAtragocaratvena vastutvAbhAvena tadviSayakAnubhavAsambhavAt , anubhavasya sanmAtraviSayakatvaniyamAditi bhaavH| vikalpazca rUpasparzasamudAye'pi samastyataH tatsmaraNaM na durghaTamityAha-asti ceti, anyathA samudAyasya vikalpaviSayakatvAnabhyupagame vikalpasya vA smaraNajanakatvAnabhyupagame / etAvatA niSpannamarthaM paryAyavAdyAha-evaM ceti / dravyavAdI punarAzakate-punarapyAheti, dravyaM rUpAdibhyo bhinna rUpAdyagrAhakajJAnagrAhyatvAt , dravyaparyAyau vA paraspara vibhinnau, vibhinnabuddhiprAhyatvAt , rUpasparzAvivetyatrAnumAnAkAro jJeyaH / buddhibhedameva spaSTayati-anyaiveti / buddhibhedasya viSayabhedena sahAvinAbhAvamAvedayati-ayazceti / paryAyavAdI uktAnumAnamAzrayAsiddhyAdinA pratikSipati-ayaktametadapIti / paryAyavAdinamprati rUpAdidravye anyonyaM bhinne iti sAdhayituM na zakyate, dravyasyApi pakSAntargatatvena tasya tampratyasidhyA''zrayAsiddhirityAha-yadi tAvadubhayoranyatvaM sAdhyata iti / nanu vikalpasiddho'pi dharmI paryAyArthikavAdinA vIkriyata iti vikalpasiddhatvamupAdAya dravyasya pakSatvambhaviSyatItyata Aha-nahIti, rUpAdikaM sat, dravyaJcAsat tayorekasAdhyavattvanna sambhavati sati sanneva sAdhyadharmaH, asati cAsanneva, na tayozcaikyamiti tdubhyvishessnntyaiksaadhyaasmbhvaadityaashyH| nanu dravyaM rUpAdibhyo bhinna bhinnabuddhigrAhyatvAdityeva sAdhyate, tatra dravyamAtrasyaiva pakSatvena na pakSakadezAprasiddhirityAzaGkate-atheti / satpratiyogikasya bhedasyApi pAramArthikatvena pAramArthike vastunyeva saMsargo nApAramArthike, dravyaM ca pAramArthikaM nAdyApi siddhamiti na tatra pAramArthikarUpAdi. bhedasaMsargasambhava ityAzayena paryAyavAdI samAdhatte-tadasamaJjasamiti / asato'pi dravyasyAsatkhyAtivAdinAM paryAyAstikAnAmasatkhyAtyA siddhisambhavAnnAtrAzrayAsiddhidoSodbhAvanaM nyAyyamiti yadi paro brUyAttatrAha-anaikAntikazceti, pAnakasya guDodakamaricyAdisamudAyarUpatvameva na tu tadatiriktadravyarUpatvamiti sAmAnyavyAptI vyabhicAro bhavatyeveti bodhyam / nanu viSayabhedamantareNa kathaM buddhibheda ityAzaGkAyAmAha-vinApyarthAntarabhUteti / samudAyinaH samudAyaghaTakatvAtsamudAyAvayavatvamabhipretyoktam-rUpAdyavayavAnAmiti, etadeva bhAvayati-yathA guDodakAbhyAmiti / viziSTA patirvipatiH puSpAdInAM kramikasannivezavizeSo mAlAdirUpaH, AdipadAdvanasenAdiparigrahaH; uktakhaNDanamupasaMharati-tasmAditi / vaizeSikanayamAzrayati dravyavAdI-svAtmavyatiriktati, yadi tantubhyo vyatiriktaH paTaH syAttadA paTAnArambhAvasthAyAM pratyekaM tantUnAM yAni gurutvAni tAni paTAvasthAyAmapi tantUnAM vidyamAnatvAtsanyeva paTagurutvamapi tata utkRSTamadhikaM jAtamiti pUrva gurukhakArya yAdRzaM namanonnamanAdikaM tulAyAstato viziSTaM paTAvasthAyAM sthAna caivaM mAtrayA'pi vizeSa upalabhyate'to nAvayavAtiriko'vayavIti paryAyavAdI samAdhatte-ayuktataramidamiti, tulAnativizeSAbhAvAditi yaduktaM tadeva vizadayati-yasyeti, vaize Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [12] avayavAvayavinorbhedanirAsaH, kAryakAraNabhAvasya kAlpanikatA ca / [tattvAtrisUtrI dazapalaparimANabhAjastantavaH paTe gauravAntaramArabheran , atastulAnativizeSAgrahaNAnnAnyo'vayavyavayavebhya iti dharmavizeSanirAkaraNAt pakSApavAdo vAkyArthaH; paTazca tantuSu samavayan pratitantu varteta kAlAna dezena vA ? na tAvadekatra tantau kRtsnaH samavetaH sannikRSTe'pi tantAvagrahaNAt, stambhAdisannikarSe mervAdyagrahaNavat, yazca yasmin samavetaH sa tatsannikarSe gRhyate, yathA rUpAdiH, avayavibahutvaprasaGgazca; atha tantau paTasya pradezo vartate, na tarhi kvacidekaH paTo vartata iti prAptam , na ca tantuvyatirekeNAnyaH paTasya dezo'sti yena dezenAsau tantau varteta, tantureva ca tasya deza iSyate vaizeSikaiH, na ca tasyaiva tasmin vRttiyujyate, sAvayavazvAvayavI syAditi / evamavasthitaikadravyAbhAvAt sarvamutpAdavinAzalakSitamarthakriyAsamartha vastu, utpAdavinAzazUnyAzca zazaviSANAdayo na vastuvyapadezabhAja iti pratItam / na ca paramArthataH kAraNaprakRtirasti dravyasattA yatrAvagamyate bhavyatvAt , kAraNaM kAryamiti kalpanAmAtrametat , pratItyapratyayamAtravRttitvAd dIrghatvahasvatAvat, tantupaTaSikasyetyarthaH / avayavaguNAnAmavayaviguNArambhakatve kaNAdasUtraM pramANatayopanyasyati-dravyANIti, dharmavizeSeti, avayavagurutvabhinnAvayavigurutvetyarthaH, pakSApavAdaH, avayavirUpapakSasya nirasanam , vAkyArthaH prakRtakhaNDanatAtparyArthaH / avayavepvavayavinaH kAtsnyenaikadezena vA vRttyasambhavAdapi nAtiriktAvayavisambhava ityAha-paTazceti, samavayan samavAyena vRttimadbhavan / na caikasminneva tantau paTasya vRttirityAha-na tAvadekatreti / tathAbhyupagame ko doSastatrAha-sannikRSTe'pIti, ekatantumAtreNa cakSuSassannikarSe'pi paTasya pratyakSAbhAvAdityarthaH, yadi caikatantumAtravRttiH paTaH syAttadaikatantusannikarSe tanmAtravRttirUpAdivatpaTo'pi gRhyeta, na ca gRhyate tasmAnnaikatantumAtrasamavetaH paTa iti bhaavH| uktamarthamanvayavyatirekadRSTAntAbhyAM bhaavyti-stmbhaadiiti| paTasya pratyekatantuparisamAptatve tantUnAmanekakhAtpaTasyApyanekatvaM syAdityAha-avayavibahutvaprasaGgazceti, etAvatA pratitantu paTasya kAtsnyena vRttiH prtissiddhaa| pratitantu ekadezena paTavRttipratiSedhanAyAha-atheti / na cAyaM pakSaH sambhavatyapi, tantuvyatiriktapaTapradezAbhAvAdityAha-na ca tantuvyatirekeNeti / nanu tantuskhayameva khasminpaTasya vRttAvavacchedako'stvata Aha-na ca tasyaiveti, tadadhikaraNasyaiva taniSThadharmAvacchedakatvamiti niyamena svavRttI vasyAvacchedakatve khAzrayatvaM khasya prasajyetelyAtmAzrayAnna muktiH syAditi bhAvaH / evamabhyupagame'khaNDakharUpatvamapyavayavino na syAdityAha-sAvayavazceti, yadyapyavayavo'syAstItyavayavIti vyutpattibalAdavayavinassAvayavatvamastyeveti nedamaniSTam , tathApyAzrayabhUtAdavayavAdhyatiriktena pratyekAvayavavRttyavacchedakAvayavenAvayavavattvaM tu nAnumataM tatprasaktirevAtra vivakSiteti svamataM nigamayati paryAyavAdI-evamavasthitaikadravyAbhAvAditi / kAryakAraNayostAdAtmyAtkAraNameva kAryarUpeNa pariNamata ityevamanugAmitvAtkAraNasya dravyatvamiti parAbhipretamapyAskandayannAha paryAyavAdI-na ca paramArthata iti, etaduktyA kAryakAraNabhAvasya kalpanAmAtranirmitatanutvamAveditam / kAraNaprakRtiH kAraNasvabhAvaH kAraNAtmeti yAvat / yatra kAraNaprakRtI, bhavyatvAt tena tena kAryarUpeNa bhavanazIlatvAtpariNamanasvabhAvatvAdvA, bhavyaM ca dravyamiti vcnpraamaannyaadetduktiH| kAryakAraNabhAvasya kAlpanikatvaM vyavasthApayannAha-kAraNamiti / kAlpanikatve hetuH-pratItyapratyayamAtravRttitvAditi, pratItya kizcidapekSya pratyayo jJAnaM yasya sa pratItyapratyayastanmAtravRttitvAt sanirUpakatvAditi yAvat , kAraNaM hi kAryamapekSyaiva pratIyate idamasya kAraNaM, na tu kevalaM kAraNamityavagatiH, kAryamapi kAraNamapekSyaiva jJAyate idamasya kAryamiti, na tvapekSAvinirmuktaM kAryamityetAvanmAtraM tadavagatirastIti / yacca pratItyapratyayamAtravRtti satkalpanAnirmitazarIramiti sAmAnyavyAptau dRSTAntamAha-dIrghatvahrakhatAdivaditi, ayamasmAddIrtho'yamasmAd haskha ityevaM dIrghatvahaskhatvayoH pratyayAt tayoH pratItyapratyayamAtravRttitvaM supratipannam, na ca te api vAstavike eva, vAstavasya sarvApekSayaikarUpatvAt , yaddhi nIlaM tanna kizcidapekSayA nIlaM kiJcidapekSayA'nIlaM ca sambhavati, tasya sarvApekSayA nIlatvAdeva, dIrghatvahaskhatve ca na sarvApekSayakarUpe pratIyete, ekApekSayA dIrghatayA pratIyamAnasyaivAbhyApekSayA hakhatayA pratIyamAnatvAt, evaM kAraNatvakAryatve api / nahi kAraNatva. kAryatve sarvasAdhAraNyena pratIyete tathA sati ghaTakAraNasyApi paTakAraNatvaM prasajyeta kulAlakAryamapi tantuvAyakArya syAttatazca pratItyapratyayamAtravRttitvAtkAryakAraNabhAvasya kAlpanikatvamiti, tantapaTayoriti / tantuSu yatkAraNaevaM paTe ca yatkAryasvaM na tat Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] mithonirapekSanayadvayasyopasaMhAraH, sApekSasya tu sllkssnntaa| [13] yoddhaTayorvA na kizcit svasiddhaM rUpamasti, tantuSu mRdi vA yaH kAraNapratyayaH sa paTakumbhAcazeSArthAntarApekSayA, na svasiddhaH, tasmAt tantupaTayoryastantupaTapratyayaH sa itaretarAzrayatvAdasadarthaviSayaH, tathA mRdghaTayoH, atatkAraNakAryayorabhAva eva svarUpasyAsiddhatvAd vyomotpalAdivaditi / atrocyateprAgutpatadbhirevAsmAbhirabhyadhAyi sthityutpattivinAzasvabhAvaM sakalameva sat, etau ca dravyaparyAyau parasparanirapekSau na sato lakSaNam , dravyAstikasya dhrauvyamAtravRttitvAt , paryAyasyotpattivyayamAtravRttitvAt , parasparApekSau tu vastusvatattvam , na ca dravyAMzaH paryAyAMzo vA paramArthataH kazcidasti parikalpitatvAt // yathA''ha "nAnvayo bhedarUpatvAnna bhedo'nvayarUpataH / mRjhedadvayasaMsargavRttirjAtyantaraM ghaTaH // " ata ekAntavAdaparikalpitAd vastuno'nekAntavAdinaH saMmataM vastu jAtyantaramevAvibhaktarUpadvayasaMsargAtmakatvAd narasiMhAdivat , yathA "na naraH siMharUpatvAnna siMho nararUpataH / zabdavijJAnakAryANAM, bhedAjAtyantaraM hi tat // ".. tadevaM ghaTAdyapi kalpitAd dravyArtharUpAt paryAyArtharUpAcca jAtyantaramityevaMvidhaprakriyAbhyupagamena ca sarvamekanayamatAnusAri dUSaNamupanyasyamAnamasambaddhamevApanIpadyate, yatazcaivamato bhedAbhedasvabhAve'pi khasiddhaM svAbhAvikam / evaM mRdghaTayorapi kAraNatvakAryatve na svAbhAvike, tathA sati sarvApekSayA tantutvAdikamiva kAraNatvAdikamapi syAt, nahi tantutvAdikaM tatra nirUpyamANaM kiJcidapekSayaiva bhavatIti tatvAbhAvika naivaM kAraNatvAdikaM, tattu kiJcida. pekSayaiva nirUpyate'taH klpitmityaashyH| paTakumbhAcazeSatyatrAzeSazabdaH svakhaniyatakAryamAtrArthakaH / na svasiddhaH, na khAbhAvikaH, tantupaTapratyayaH paTAvayavatvena tantupratyayaH, tantvavayavitvena paTapratyayaH / paTAvayavatvaM parikalpya tantuvyapadezapratyayau tantvavayavitvaM prakalpya paTavyapadezapratyayau na nirapekSau kintvanyonyApekSAvityanyonyAzrayakavalitAvityAha-sa itaretarAzrayatvAdasadarthaviSaya iti, uktanyAyamanyatrApyatidizati-tatheti / atatkAryakAraNayoriti, nahi mRt ghaTasya kAraNaM nApi ghaTo mRdaH kAryam , anevambhUtayorapi klpnaakoshmaatrnirmitvpussorityrthH| kharUpasya khasiddhakharUpasya, mRttvaghaTatvAdikaM ca sAmAnya nAstyeva kevalamAropyate khaskhasiddhAntAbhinivezavazAt , tata eva ca mRddhaTAdivyapadezapravRttiriti / evaM dravyAstikaparyAyAstikanayavAdAvekAntau parasparasvarUpamardakAvupadarya granthakAraskhasiddhAntamAvedayannAha--atrocyata iti / utpatadbhirvastukharUpaM niruupydbhiH| dravyAMzo dravyamAtram , paryAyAMzaH paryAyamAtram / anyonyanirapekSayoH dravyaparyAyayorapAramArthikatve vRddhasammatimupadarzayati-yathAheti / nAnvayo na dravyamAtratvam , bhedarUpatvAd utpAdavinAzarUpaparyAyakhabhAvatvAt / na bhedo na kevalaM muktaparyAyasvarUpavizeSa eva, anvayarUpata utpAdavyayAnusyUtadravyasyApi bhAvAt / tarhi kiMkharUpaM vastvityapekSAyAha-mRddhedeti, mRditi dravyopalakSakam , bhedaH paryAyaH, jAtyantaramiti, naikAntobhayarUpamapi, pratyekapakSadoSasyobhayapakSe'pi sadbhAvAt, "pratyekaM yo bhaveddoSo dvayorbhAve kathaM na saH" ityukteH, kintu narasiMhAdivadvilakSaNo. 'khaNDakharUpa eva pratyekapakSadoSAsaMspRSTa iti, etadeva bhAvayannAha-ata iti / narasiMhAdivadityuktadRSTAntaM vizadayatiyatheti / zabdavijJAnakAryANAmiti, nare narazabdaH siMhe siMhazabdaH narasiMhe tu na narazabdo nApi siMhazabdo'bhidhAyakatayA pravarttate kintu narasiMhazabda iti zabdabhedaH, evaM nare narabuddhiH siMhe siMhabuddhiH, narasiMhe tu noktabuddhI avabhAsakatayAM pravartete kintu narasiMhabuddhireveti buddhimedaH, narakAryasiMhakAryavilakSaNameva tadubhayAsAdhyaM hiraNyakazipuhRdayavidAraNaM narasiMhakAryamiti kAryabhedaH, ityapto narAtsiMhAca vilakSaNameva jAtyantaraM nrsiNhH| evamekAntavAdyabhimatadravyaparyAyapratyekakharUpomayakharUpavilakSaNamevAnyonyasApekSotpAdavyayadhrauvyAtmakamanekAntavAdyabhimataM vastvityarthaH / etadeva nigamayannAha-tadevaM ghaTAya. pIti, kalpitAda apAramArthikAt, ekAntAnugatikharUpAditi yAvat , kalpitAditi ca paryAyArtharUpAdityatrApyanveti tadAnImakAntavyAvRttirUpAditi tadarthaH, jAtyantaramityasya bhinnamityarthaH / evaMvidhaprakriyA syAdvAdaprakriyA, ApanIpadyate prApnoti, yatazcaivaM yato'nekAntotpAdavyayazrauvyAtmakaM bastvekAntanayAnusAridUSaNAspRSTam / upagRhamAno rakSamANaH, prAdu Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANopadarzanaM tatra dravyaparyAyAvabhAsacarcA c| [tasvArthatrisUtrI vastuni kadAcidabhedapratyayaH svavAsanAvezAt kevalamanvayinamaMzamupagRhamAnaH pravartate, kadAcid bhedamAtravAdino bhedAvalambanaH pratyayaH prAdurasti, syAdvAdinastu jijJAsitavivakSitArthAyattajJAnAbhidhAnasya dravyaparyAyayoH pradhAnopasarjanabhAvApekSayA samastavastuviSayavyavahArapravRttirvastutatvamanekAkArameva // yathA''ha "sarvamAtrAsamUhasya, vizvasyAnekadharmaNaH / sarvathA sarvadAbhAvAt , kacit kizcid vivakSyate // " iti / bhavatu nAma vivakSAvazAd vacanavyavahAraH, cakSurAdijJAnaM punaH pravartamAnaM na sahate kAlAntaram , prathamasampAta eva svaviSayagrahaNAt , tad yadi bhedAbhedasvabhAvaM vastu kimiti prathamata eva tadullekhamindriyajJAnaM notpadyate, ato manovijJAnavikalpamAtraM dravyaparyAyAviti ? / atrocyatecakSurAdivijJAnAnyavagrahAdikrameNotpadyante, arthAvagrahazcaikasAmAyikaH prAk, tato muhUrtAbhyantaravartIhAjJAnaM, tato'pAyajJAnamanantaraM pramANamindriyameva vyApArayato nizcitAkAramupajAyate, tadbhAve bhAvAt sadabhAve cAbhAvAt , nizcayazcakSurAdiviSayo'pyasti manoviSayazcASTAviMzatividhatvAnmaterbahvAdibhedena vA bahutaravikalpatvAd, astyevedaM nizcitAkAramindriyasya grahaNaM dravyaparyAyAviti, mAnasamapi yadi rastItyataH pUrva kevalaM vyAvRttasvarUpamaMzamupagRhamAna iti dRzyam , ubhayatrAnyAMze gajanimIlikAmavalambamAna ityapi dRzyam , khavAsanAvezAditi cottaratrApi hetuH / nayavaktavyatAmupadarya pramANavaktavyatAmAha-syAdvAdinastviti, dravyaparyAyayoH pradhAnopasarjanabhAvApekSayA samastavastuviSayavyavahArapravRttiH jijJAsitavivakSitArthAyattajJAnAbhidhAnasya syAdvAdina ityanvayaH, jijJAsitavivakSitArthAyatte jJAnAbhidhAne yasya bhavatassa jijJAsitavivakSitArthAyattajJAnAmidhAnastasyetyarthaH, atra syAdvAdino yo'rtho yena dravyAtmanA paryAyAtmanA vA jijJAsito bhavati tasyArthasya tena rUpeNa jJAnambhavati yazcArtho yena dravyAtmanA paryAtmanA vA vivakSito vaktumiSTo bhavati tasyArthasya tadrUpamupAdAyAbhidhAnambhavati / etasmAjijJAsAvivakSAvaicitryAtsyAdvAde dravyaparyAyayorekatra vastuni samapradhAnabhAve'pi pradhAnopasarjanabhAvAvalambanena samastavastubhyavahAraH pravarttate, naitAvatA vastutvaM dravyamAtravRtti paryAyamAtravRtti vA, kintu dravyaparyAyAnekAkAravRttyeva, vyavahAravaicijyasyaivamapi jijJAsAvivakSAvaicitryata uppttrityrthH| uktamartha prAcInasampratipattyA dRDhIkaroti-yathAheti, sarvamAtrAsamUhasyetyatra mAtrApadaM dravyaparyAyAMzaparam , sarvathA sarvaprakAreNa dravyaparyAyAdisvabhAvena / evaM sati kuto na sarvarUpeNa sarvasyAbhidhAnamityata Aha-kaciditi, yadA yasya yena rUpeNa vivakSA tadA tena rUpeNa tasya vyavahAra ityarthaH / vastuna utpAdAditrayAtmakatve medAmedakharUpasya ghaTAdezcakSurjanyajJAne prathamata eva bhAnaM syAttasyArthajanyatvAdarthasya ca vyAtmakatvAdityAzakate-bhavatu nAmeti, ataH, cakSussannipAtAnantarajAyamAnajJAne'rthajanye bhedAbhedAderapratibhAsanAt , avagrahAdikrameNa pravarttamAnasya cakSurAdiprabhavasya jJAnasya sAmAnya vizeSaviSayakatvAdbhedAbhedAdiviSayakatvamastyevopayogadairghyamAzrityeti siddhAntI samAdhatte-atrocyata iti, avagrahAdItyAdipadAdIhApAyadhAraNAnAM parigrahaH, vyaJjanAvagrahasyArthAviSayakatvAdarthAvagrahamAdIkRtya kramamupadarzayati-arthAvagAhazcetyAdi, sAmAnyamAtreNa vastugrahaNamavagrahaH kizcidastIti, prAyo vRkSeNAnena bhavitavyamitIhA, vRkSa evAyamityapAyaH, dhAraNA cApAyasyaivottarakAlAvasthAnapariNAmasya saMjJeti, tathA caitAvaccatuSTayasvarUpatAmAskandato dIrghopayogarUpasya cakSurAdiprabhavamatijJAnasya bhedAbhedAtmakavastuviSayakatvamastyeveti yuktamutpAdAdyAtmakatvaM vastuna iti, indriyameva vyApArayataH pramAtunizcitAkAramapAyajJAnaM pramANamupajAyata itynvyH| indriyamevetyevakAreNa tasya jJAnasya mAnasavikalparUpatvavyavacchedaH / tasyendriyaprabhavatve'nvayavyatireko pramANayati-tadbhAve bhAvAditi / cakSurAdiviSayaH, cakSurAdIdiyajanyaH, cakSurAdinA viSayo yasya bhavatIti vyadhikaraNabahuvrIheranyatrAsAdhutve'pyatrAgatyA khIkaraNIyatvam, athavA cakSurAdipadaM cakSurAdiviSayaparaM, tathA ca cakSurAdizcakSurAdiviSayo viSayo yasyati bahuvrIhirevAtra sAdhuH / manoviSayazcetyatrApi nizcaya ityanuvartate, arthagatiH pUrvavat / aSTAviMzatividhatvAditi, etacca prathamAdhyAye prapaJcitam / tathA ca cakSurAdiprabhavamapi jJAnaM dravyaparyAyAlambanamupapadyata ityAha-astyevedamiti, idaM dravyaparyAyAviti nizcitAkAraM grhnnmindriysyaastyeatynvyH| indriyasyetyatra janyajanakabhAvalakSaNasambandhArthA sssstthii| mAnasasyApi dravyaparyAyaviSayakagrahaNasya nAsadviSayakatvaM tenApi ca dravyaparyAyobhayAtmakatvaM vastuno'bhyupagantavyamevetyAha-mAnasamapIti, mAnasasyApi nAyathArthatvamiti prapaJcayati Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyadI kA vivRtiyutA] ekAntavAdinA dattadUSaNe syAdvAdAnavabodho bIjam / [15] bhavati, bhavatu nAma ko doSa: ? sarvathA manovijJAnamevedam, taccAbhUtaM vikalpamAtramityetadasat, ato yadavAci-"nanu rUpAdivyatirekeNa mRddravyamityekavastvAlambanaJcAkSuSaH pratyayaH pratyAkhyAtumazakya iti" tatsvamatijRmbhitasamutthApita vikalpamAtram, syAdvAdiprakriyAnavabodhAt yato na rUpAdibhyo 'tyantavyatiriktaM kiJcid dravyamasti, kathaJcid bhede vA parasyAbhyupetabAdhA syAtkAralAJchanArthajJAnavacaso vA vAdinaH siddhasAdhyatAsamAskandanAt sarvamasamIcInam / na cAndhatamasAdau kevalamRdravyagrahaNamastyabhihitanyAyAt, api ca " dravyaM paryAyaviyuktaM paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA ? // " hi vizeSanirapekSo dhauvyAMzaH sAmAnyalakSaNaH kazcid vidyate yo gRhyeta kevalaH, na ca sAmAnyanirapekSaH kazcid vizeSo nAma vidyate ya indriyANAM gocaratAmApadyate // athaivamAzaGkethA:na brUmo nAsti sAmAnyAMzaH, sa hi vidyamAno'pi grahaNakAle grahItumazakya iti vizeSamAtragrahaNameveti, evaM tarhi sAmAnyAMzasvazarIravirahAd vibhAvatvAd vyomotpalAdivat kuto vizeSagrahaNam ? / sAmAnyopalambhAnubhavavirodhazca sAmAnyazUnyavizeSamAtra prahaNavAdinaH / nApIndriyaviSayasaGkaraH, " " sarvatheti, manovijJAnamevetyevakAreNa tAdRzajJAnasya cakSurAdiprabhavatvavyavacchedaH / bhavatu manovijJAnameva tat tenApi ca dravyaparyAyAtmakatvaM vastunaH setsyatItyA vedayitumAha - taccAbhUtamiti, abhUtamityasyAyathArthamityarthaH / ityetadasat evamabhyupagamo niSpramANaka ityarthaH / vyavasthite ca dravyaparyAyobhayAtmakatve, dravyaikAntavAdiprarUpitayuktijAlamayuktamevetyAha- ato yadavAcIti, syAdvAdiprakriyAmevopadarzayati-yata ityAdinA / kathaJcidbhede veti dravyasya rUpAdiparyAyebhyaH kathaci - dbhedAbhyupagame vetyarthaH / parasya dravyaikAntavAdinaH / abhyupetabAdhA, svAbhyupagatasya paryAyAtsavaithA vyatirikta dravyavAdasya bAdhA, tathA caivamabhyupagame'pasiddhAntadoSo duruddharaH / syAdvAdISTasiddhyApItyetadvacanasya parampratya samaja satvamiti vavadhAya kRtvotthApanameva syAdityAha - syAtkAreti vAdinaH syAdvAdinaH / yatpunardravyavAdinA pUrvamuktam - "santamasapaTalAvacchAditapradezavattiMni vA mRddavye sparzanajJAnamabhinnagRhavyAlambanama satyamiti vA bhASituM na pAryate" ityAdi, tadapi na yuktamityAhana cAndhatamasAdAviti, abhihitanyAyAditi, jJAnamAtre dravyaparyAyobhayaviSayakatvavyavasthApakapUrvoktayukterityarthaH / cakSurAdijJAnasya jAtyantaraviSayakatve yuktayantaramAha - api ceti, dravyamiti, vyaktamadaH, kka kasmindeze, kadA kasminkAle, kena kena pramAtrA, kiMrUpAH kiM prakArAH, kena mAnena pratyakSAdyanyatamena kena pramANena, dRSTA avalokitAH, arthAt naivetyarthaH, etadeva bhAvayati-nahIti / paryAyavAdimatamAzaGkaya pratikSipati - athaivamAzaGkethA iti / sa sAmAnyAMzaH, hi yataH, evaM tarhi sAmAnyAMzasyAgrahaNe hi sAmAnyAMzasvazarIravirahAditi, dravyAsahita eva paryAya iti pUrvaM nirNItameva, tatra sAmAnyAMzAgrahaNe tanniyatavizeSasyApyagraha iti sAmAnyarUpaM yat svasya vizeSasma zarIraM tadvirahAt evaM sati vibhAvatvAt, vigato bhAvassattA yasmAtsa bibhAvastattvAt utpAdavyayadhInyAtmakatvaM hi sattvam, tacca dravyaparyAyobhayarUpatve satyeva bhavati dhrauvyAMzAbhAve tanna bhavatyeva tathA ca vyomotpalAdivatkuto vizeSagrahaNamiti, vyomotpalAderapyagrahaNe uktalakSaNasattvAbhAva eva niyAmakaH sa ca prakRte'pyaviziSTa iti vizeSamAtra grahaNamiti rikaM vaca iti bhAvaH / nahyanubhavamabhibhUya kimapi kalpayituM zakyate, anubhavaca sAmAnyAMzagrahaNasyApIti tadapalApa AgrahamAtravilasita ityAha- sAmAnyopalambheti natu yadi na sAmAnyAM parityajya vizeSamAtragrahaNaM cakSurAdibhistarhi teSAM viSayasaMkaraH syAt, asaMkIrNaviSayatayA ca teSAmupagamaH prAmANikAnAmiti viSayasAGkaryaparihArAya sAmAnyAMzAgrahaNameva nyAyyamityata Aha- nApIndriyaviSayasaGkara iti, sarvathA viSayasArya tadA syAdyadi sAmAnyamAtramevAlambanaM sarveSAM syAnna caivaM, kintu vizeSo'pi tadazarUpapratiniyataviSayakatvAdviSayAMsAryamadhya styeva, anubhavasya durapahratvAtsAmAnyAMzarUpa viSayasAM karyantviSTameva, sarvatra kathAzcitprakArasya syAdvAdibhirabhyupagamAtsAmAnyAMzarUpaviSayAbhede'pi khakhAvaraNakarmakSayopazamarUpakAraNa vailakSaNyAdvailakSaNyaM cakSurAdijJAnAnAM sambhavatyeva / evaM vizeSAMza viSaya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [16] sAmAnyAMze pramANagocaratAM gate'pIndriyaviSayasAMkaryAbhAvaH / [tatvArthantrisUtrI cakSurAdijJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSAt tAdRza evAsau kSayopazamo yena samastAnyevendriyANyekasAmAnyagrahaNe vyApriyante, na punarviziSTAnyAnyArthagrahaNe, tathA dRzyamAnatvAt / na cAsti kAcidU yuktiryad vivakSitaM vastu sarvathA vastvantareNAsadRzaM svarUpe'vasthAsyate, sarvaprakAramatulyatvAd vandhyAsutAdivat , ato bhAvAntareNa tulyatA'vazyamabhyupeyA vivakSitasya vastunaH sttvmicchtaa| tacca sAmAnyaM dhrauvyalakSaNam / na caitad buddhiparikalpanAmAtre sAmAnye ghaTate, parikalpasya vastvasaMsparzAt tAdavasthyaM doSANAm , parikalpazcAbhUto'pi tattvato vastuSveva tAdRzIM dhiyamutpAdayati, nAvastuSu vAjiviSANAdiSviti kimatra kAraNam ?, upAdAya vastu vikalpaH pravartata iti cet , tadasat, tasya vastuno vastutvenAnirdhAritatvAnnopAdAnakAraNatA, na ca sarvathA vastunaH tulyataiva, yadi syAt tato vairUpyazUnyatvAd vivakSitaM vastu vastvantarAdanyadityeSa pratyayo na syAt , kenacidapyAkAreNa bhedAbhAvAt , ato bhedamabhilaSatA prekSApUrvakAriNA vairUpyamapi kenacidAkAreNAbhyupeyam , evaM cet sAmAnyavizeSakhabhAvaM sarvadA sarvameva vastviti pratipattavyam / na ca sAmAnyavizeSayoH skhalakSaNabhede'pyatyantabhedaH, zabalarUpatvAt , vastunazca vastutayA'pi vastvantarAtulyatve'nyatarasyAvastutvaprasaGgAt tadavinAbhAvAcca dvitIyasyApyabhAva iti sarva zUnyaM syAt , iSyata eveti cet , tadayuktam , pramANaprameyapratipAdyapratikailakSaNyamapItyAzayenAha-cakSurAdIti / indriyaviSayasaGkarahetoH kSayopazamavizeSasya mAhAtmyamAvirbhAvayati-tAdRza eveti, viziSTeti, sarvathA vilakSaNetyarthaH, tena vizeSAMzamAdAya vibhinnArthagrAhitvasya siddhAntyabhyupagatatve'pi na kSatiH / uktAbhyupagame'nubhavaM pramANayati-tathA dRzyamAnatvAditi / nanu sarva vastu parasparaM vilakSaNameva tato na sAmAnyAMzasambhAvanA'pItyata Aha-nacAstIti / yaddhi na kenacitsadRzaM tanna sat yathA vandhyAsutaH, asadRzaM ca vastvabhyupagamyate paryAyaikAntavAdineti tadapi na satsyAdityAha-sarvaprakAramatulyatvAditi, tacca tulyatAlakSaNaca / nanu kalpitenaiva sAmAnyena tulyatA'stu ko'tra doSa ityapekSAyAmAha-na caitaditi, etat tulyatvam / parikalpasya, kalpanaikamAtrazarIrasya sAmAnyasya / vastvasaMsparzAt, pAramArthikavastusaMsargAbhAvAt / tAdavasthyaM doSANAmityuktaM tadeva spaSTayati-parikalpazcetyAdinA, kimatra kAraNamityantena, kimatra kAraNamityasya kAkA nAstyatra kAraNamityarthaH / vastUnyupAdAya vikalpaH pravartate nAvastUni, tato vastuSvevAnugatabuddhi vastuSu zazaviSANAdiSviti paraH zaGkate-upAdAyeti, vastu upAdAyetyanvayaH, vastunaH vikalpaM prati kAraNatve sati vastu upAdAyeti vaktuM zakyate, kAraNatvaM ca vastutvenaiva vAcyam, anyathA zazazRGgAdikamupAdAyApi anugatabuddhiH pravarteta, vastutvazcotpAdavyayadhrauvyayuktatvamiti dhrauvyAMzamantareNa na nirNayaviSaya iti / dhrauvyAMzAbhAve zazazRGgAdivadvastutvenAbhimatasyApi vastutvAbhAvAdvastUpAdAya vikalpaH pravartata iti vaktuM na zakyata iti samAdhatte-tadasaditi, etAvatA sarvathA paryAyarUpataivetyasya vyavacchedaH / idAnIM sarvathA sAmAnyarUpameva vastvityapi nAstItyAha-naca vastuna iti / sarvathA vastunastulyatAbhyupagame daNDamAha-yadi syAditi. sarvathA yadi vastunaH tulyatA syAdityarthaH / tataH tadA / bhedamabhilaSatA, vivakSitaM vastu vastvantarAdanyaditi bhedapratItimabhilaSatetyarthaH, tena dravyaikAntavAdino bhedAbhilASAbhAve'pi na kSatiH, vyavahArAnyathAnupapattyA bhedapratItistasyApISTatvAdabhilASAgocara ityabhisandhiH / anugatapratItyanurodhena sAmAnyasya vyAvRttipratItyanurodhena bhedasya ca siddhau satyAM yanniSpannaM tadAha-evaM cediti / nanu sAmAnyavizeSayoH parasparaviviktalakSaNakatvenaikavastukharUpatvaM kathaM syAlakSaNAtmakaviruddhadharmAdhyAsAtparasparaM bheda eva syAdityata Ahanaceti, khalakSaNabhede'pIti, sAmAnyasya yallakSaNamanugatapratItijanakatvaM vizeSasya ca yallakSaNaM vyAvRttibuddhijanakatvaM taddhadAr3hede'pItyarthaH / na cAtyantabheda ityatra hetumAha-zabalarUpatvAditi, citrasvabhAvatvAdityarthaH, vastutvena rUpeNa sarveSAM vastUnAmaikyaM svaskhAsAdhAraNarUpeNa bheda ityevaM bhedAbhedasaMvalanAtmakatvAditi yAvat / etadeva bhAvayitumAha-vastuna ti, ekena vastunA samaM dvitIyasya vastunastulyatvaM tadaiva na bhavedyadhubhayorvastutvaM na syAt, anyathA vastutvasyobhayatra sattvAsapeNa tulyatAM ko vArayitA, vastutvAbhAve cAvastutvaM syAdevetyarthaH / atra mAdhyamika Aha-iSyata paveti, sarvasya jyata evetyarthaH / zanyatA'pi kathAyAmeva kenacitpramANena zUnyatAvAdinA jagatsatyasvavAdinamprati sAdhanIyA, tada Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] mAdhyamikamatazUnyatAyAH kaNAdAdRtAtiriktAvayavinazca niraasH| [17] pAdakasadbhAvAt / sAMvRta eva vyavahAra iti cet, tadapyasat , saMvRtiH pramANamapramANaM vA syAt ? yadi pramANaM sato bAdhakapramANAbhAvAt paramArthasattvaM pratyakSAdivat , athApramANaM saMvRtiH tato devAnAMpriyasya vyarthaH prayAsaH, pramANapratItinibandhatvAt prekSApUrvakArivyavahArANAm / atha sakalazUnyatAprasaGgamItyA sAmAnyavizeSayostulyatvameva vastutayA'bhyupeyate tataH sAmAnyaviSayasvabhAvaM sarvamiti vyapetazata pratipadyaskha, parasparaM vA svabhAvavirahAbhAvAt sAmAnyavizeSayoH saGkIrNatAyAM satyAmapi dharmabhedaprasiddhaH samastavyavahArasamprasiddhiH, kArakazaktivat; kArakazaktayo hyekadravyAvyatiriktatvAt saGkIrNA api kAryabhedAd bhedamanupatanya evopalabhyante viziSTavyavahArahetavaH, tadvadatrApi draSTavyam / na ca sAmAnyavizeSavyatiriktaH kazcidanayoH sAmAnyavizeSayorAdhArabhUto dravyAMzo'paraH samasti paraparikalpitaH, tulyAtulyAMzavyatirekeNAnupalabhyamAnatvAd dravyAMzasya; yadi tAvadasAvanyasmAd vyAvRttatayA'vagamyate tato vizeSa eva, athAnuvRttidvAreNa paricchidyate sAmAnyAMzaH syAt, na cAnyathA pratyayapravRttiyA~ dravyamAlambeta, ato vastvekamanekAkAram ; AkArAzcAnuvRttipratyayAvaseyAH nurodhena ca zUnyatArUpaH prameyaH, tatsAdhakaM pramANaM, pratipAdyo jagatsatyatvavAdI, pratipAdakazca khAtmA zUnyavAdinA'bhyupagantavya eveti kathaM sarvazUnyatA, tadRSTAntena tattulyanyAyAdanyasyApi saMsiddhau pUrNatAyA eva jagati vizrAnteH, zUnyatAyAM pramANAnupanyAse kathaM zUnyatAsiddhiH, tatsiddhau pramANAnapekSaNe pUrNatAsiddhAvapi tadapekSA mAstviti pUrNataiva kinna siddhyet pramANopranyAse ca zUnyatAsAdhakapramANasya satvaM vAcyamiti va sarvazUnyatA, taduktam zUnye mAnamupaiti cenanu tadA zUnyAtmatA duHsthitA no cettarhi tathApi kinna sutarAM zUnyAtmatA duHsthitaa| vandhyA me jananItyamukhyasadRzImapyAzrayan zUnyatAM zaGke duzzakasAhasaikarasikaH khAminnasau saugataH // 1 // iti, ityAdyabhiprAyAvaSTambhena mAdhyamikamatamapahastayati-tadayuktamiti, kathAyAM pramANAdInAM sattvaM sAMvRtamevopayujyate na vAstavikamiti zUnyavAdI zaGkate-sAMvRta eveti, vyavahAraH, pramANaprameyapratipAdyapratipAdakAdivyavahAraH, saMvRtiH satI na vA?, Aye tadadhInavyavahArasyApi sattvamavarjanIyam , asatI cet gaganakusumasyeva na tasyA vyavahAropapAdakatvamityAzayena saMvRti vikalpya dUSayati-tadapyasat, saMvRtiH pramANamapramANaM vA syAditi / Aye pramANabhUtasaMghativiSayasya bAdhaka pramANAbhAvAtsattvaM pAramArthikameveti na zUnyatetyAha-yadi pramANamiti / dvitIye prAmANikAnAM pariSadi pramANenaiva sattvamasattvaM vopapAdanIyamiti pramANabahirbhUtayA saMvRtyA vyavahRtisattvopapAdanaM prayAsamAtraphalakamevetyAha-athApramANaM saMvatiriti / sAmAnyavizeSayordvayorapyabAdhitapramANaviSayatvAttulyasvarUpatvameva prAmANikairabhyupeyaM sarvazUnyatAprasaGgabhItimadbhiriti vastutvaM sAmAnyavizeSakhabhAvatvasamaniyatamanubhavAnurodhAdApatitamevetyAha-atha sakalazUnyatAprasaja-bhItyeti / tadabhicyAbhinnasya tadabhinnatvamiti nyAyena sAmAnyAbhinnavastvabhinnatvAdvizeSasya sAmAnyAbhinnatve'pi na naH kiJcidapacIyate viviktalakSaNayogAdbhedasyApyabAdhAdbhedAbhedayorekatra vibhinnAbacchedena vRttau virodhAbhAvAttAvataiva samastaM prAmANikavyavahAropapattirityAhaparasparaM veti, vAkArazvArthe / svabhAvavirahAbhAvAditi, niSedhadvayopAdAnamekasvabhAvatvadAArtham, dharmabhedaH sAmAnyatvavizeSatvAdiH / kArakazaktivat kAraNatvavat / ekasmin kAraNe viviktAnekakAryakAraNatvazaktayassamavayanti, tAsAM ca saktInAM khAzrayadravyAvyatirekAttadabhinnAbhinnasyeti nyAyena parasparamabhinnatvaM nirUpakIbhUtakAryabhedAdbhinnatvamapi, tathaiva sAmAnyavizeSayorapItyAvedayitumAha-kArakazaktayo hIti, viziSTavyavahAreti, ghaTakAraNaM gavAnayanAdikAraNazca daNDa ityAdItyarthaH / dravyamAzrayaH, tatrAzrito sAmAnyavizeSau tato bhinnAvityabhyupagacchantaM vaizeSikampratyAha-na ca sAmAnyavizeSavyatirikta iti, paraparikalpitaH, vaizeSikAbhyupagataH / niSedhe hetumAha-tulyAtulyAMzavyatirekeNeti, sAmAnyavizeSabhinnatayetyarthaH / sAmAnyavizeSAvyatiriktatvamevopapAdayati-yadIti, asau dravyAMzaH, vizeSa eveti, anyavyAvRttatvasyaiva vizeSatvarUpatvAditi bhAvaH, anuvRttidvAreNa, anugatatayA, anyathA, anuvRttibhinnaprakAreNa, etadarthasaMvAdakaJca"svato'nuvRttivyativRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAiyaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 1 // " iti zrImaddhemacandrasUrIzavacanam / phalitamAha-ata iti, anuvRtipratyayAvaseyA:, anugatabuddhiviSayAH, kecita ta. tri. 3 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] ekAntato'tiriktasyAnatiriktasva cAvayavino niraasH| [tattvArthatrisUtrI kecid, apare tu vyAvRttyAkArabuddhyA'dhyavasAtavyA iti| na cAvazyaM sato bhavitavyamAdhAraNa, parikalaya tAvat tasyaiva tvatparikalpitadravyAMzasya ka AdhAraH ? ko vA vyomAderityalaM prasaGgena / vyavasthitamidamubhayasvabhAvaM sakalam / tasmAnna kevalasya kvacidasti mRdravyasya grahaNam / upapadyate cAyamabhedapratyayaH, na ca bhrAntaH, sAmAnyAMzAlambanatvAd, ataH sarva sAdhu syAdvAdaprakriyAyAm / etena rUpAdisamudayaviSayaM smArtamabhedajJAnamiti pratyuktam , ubhayasvabhAvatvAd vastu sat ; sAmAnyAMzAlambanabhedajJAnam , na punaH sAmAnyazUnyarUpAdibhedasamudayamAtrAlambanam , samudAyasya tattvAnyatvAbhyAmanirvacanIyatvenAnirdhAryamANasvabhAvasyApAramArthikatvAt / yadapyuktaM-"teSveva hi tantvAdiSu tathAsanniviSTeSu paTa ityAdibuddhiH pravartate, yathA bhaktasikthodakeSu tathAsanniviSTeSu kAJjikabuddhiH" iti; kathaM punA sanniviSTeSviti nirUpyam ?, nanu ca paTAdyAkAreNeti kimatra nirUpyate ?, ka punarasAvanyantra paTA prasiddhaH? yasyAkAreNa tantavaH sannivizante, yathA pArthAkAro'bhimanyuriti / kazcAyaM sannivezaH ? yadi saMsthAnameva vRtta-vyasra-caturasrA-yata-parimaNDalabhedamiSyate yugmA-yugma-pratara-ghanavikalpakam , evaM sati prAgasmAbhiH pratyapAdi prapaJcataH saGghAtabhedebhya utpadyante skandhAstadbhAvalakSaNapariNAmavazAt , sa ca tAdRzaH paramArthato'styeva samudAyaH, athAnyaH ko'pi samudAyaH, sa nirUpaNIyaH, kAJjikAdyapi sAmAnyasvabhAvAH, apare vizeSasvabhAvA AkArAH / nanu yat sat tatsAdhAramiti vyApteH satossAmAnyavizeSayossAdhAratvamavazyamabhyupagantavyam , AdhArAdheyabhAvazca bhedaniyata iti sAmAnyavizeSAdhArastavyatirikto dravyAMzo'vazyamabhyupagantavya ityata Aha-na ceti, uktavyAptirevAsiddhA / anyathA tabalAvyasyApi sata AdhAraH parikalpyaH syAttasyApi ca sattvAdAdhArAntaramevantasyApItyanavasthA syaadityaashyenaah-priklyeti| na ca gaganameva sarvadravyAdhArabhUtam , svasmin khavRttivirodhena tasyaivAnAzritasyAbhyupagamanIyatvAdityAha-ko veti / nigamayati-vyavasthiteti, tasmAdubhayakhabhAvatvAt / na ca dravyapratyayasya bhrAntatvAdeva na vizeSasambhinnasAdhakatvamata Aha-naca bhrAnta iti, abhedapratyaya iti sambadhyate, nirAlambanatvameva sAmAnyApalApibauddhamate bhrAntatvam , pUrvottaraparyAyAnugatamRdravyAvagAhI cAmedapratyayaH, tasya mRdravyarUpasAmAnyAMzAvalambanAtvAdeva na bhrAntatvamityAha-sAmAnyAMzeti / vastUnAM sAmAnyavizeSasvabhAvatvavyavasthApanena ekAntaparyAyavAdimatamapyunmUlitamevetyAha-pateneti / etenetyatidiSTameva hetuM saGgamayati-ubhayasvabhAvatvAditi, sAmAnyAMzAlambanabhedajJAnamiti, sAmAnyaviSayakaM sadvizeSaviSayakaM bhedajJAnam , na tu sAmAnyAMzaM parityajya vizeSamAtraviSayakaM tat , sAmAnyavinimuktasya vizeSasyAbhAvAdityarthaH / sa evAyaM ghaTo yamahamadrAkSamahani rAtrau vA yaM cAsprAkSamityabhedajJAnasya rUpAdibhedasamudAyamAtrAvalambanatvAsambhavamupadarzayati-na punriti| samudAyasya samudAyibhyo bhinnatvamabhinnatvaM vA?, Aye samudAyibhAnamantareNApi tatsamudAyAvabhAsaprasaGgaH, yaddhi yato bhinnaM tattadbhAnamantarA'pi bhAsate, yathA sparzo rUpAdibhAnamantareNApi spArzanajJAne, na cAnubhUyate rUpasparzAdisamudAyinamantareNa tatsamudAyaH, tasmAnna prathamaH pakSaH, nApi dvitIyaH, tathA sati ekaikasya samudAyino bhAne'pi tadbhAnaprasaGgaH / ato dravyarUpatAmantareNa tasyApAramArthikatvamevetyAha-samudAyasyeti, tattvaM samudAyibhyo'bhinnatvam / sannivezavizeSabhAvAnAnAvayavAnAmevAvayitvaM na tvavayavI avayavAnugato'tirikta ityapyekAntavAdo na kSodakSama ityAha-yadapyuktamiti / avayavAnatirekavAdinaM pRcchati-kathamiti, kena prkaarennetyrthH| avayavAnatirekavAdI uttarayatinanu ceti / kvacitprasiddhenaivAkAreNa kenacitkeSAMcitparikalpanA bhavati, paTAdyAkArastu na tantUnvirahayya kvApi prasiddha iti na paTAdyAkAreNa sanniviSTeSviti vaktuM zakyate, dRSTAnte'pi na sarvathA'bhedaH kathaJcittasyaiva kAlikAdestathAbuddhiviSayatvAdevaM senAvanAderapItyAzayamudghATayati siddhAntavAdI-ka punrsaavnytreti| prasiddhasyaivAnyatra sanniveza ityatra dRSTAntamAha-yatheti, pArthaH, arjunaH, abhimanyuH, arjunasya putraH, sannivezotyA'pyavayavyeva kathaJcidvyatiriktaH khIkRtaH pareNa, anyathA tanirvacanamazakyamityAzayavAn siddhAntI paraM pRcchati-kazcAyaM sanniveza iti / sannivezasya saMsthAnakharUpatvaM yadi paro brUyAttadA siddhaM nassamIhitamityAzayenAha-yadIti,evaM sati, sannivezasya saMsthAnavizeSarUpatvAbhyupagame sati saMsthAnavizeSavyatiriktarUpatvena sanivezo na nirUpayituM zakyastasya prakArAntarasya syAdvAdavinirmuktasya darzayitumazakyatvAdityAzayenAha-atheti / sa iti, Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] anvayino dravyasya ruupaadismudaaymaatrtaaniraakrnnm| [19] pariNAmAntarApattyaiva siddhamArhatAnAm , na bhaktasikthAdimAtratayA / yaccoktam-"rUpAdyagrahe ghaTAdibuddherabhAvAt" iti, etadapi jainAn prati na kiJcit , ubhayasvabhAvatvAd vastuno vibhAgAbhAvAt , rUpAdisvarUpollekhenaiva sAmAnyAMzaH pratIyate, vahnirUpasparzapariNatAyogolakavat , tathA vanavipakkyA . dayo'pi sannivezavizeSAH pudgalAnAM sAmAnyavizeSasvabhAvAH samAsAditakramapariNatayaH tattvato'bhyupeyante, nopAdAya prajJaptimAtram , yadi ca saMsthAnamarthAntaraM rUpAdibhyastadapi paramArthasat, tato rUpAdivadanyAnapekSameva gRhyeta, atha rUpasparzamAtram , evaM tarhi tadanekaM rUpasparzavat prasaktam , evaM cAniSTaprApterasamaJjasatA, yadi rUpasannivezavizeSo vRttaM sparzanena na gRhyetAviSayatvAd rUpavat, na vA sparzavizeSazcakSuSA gRhyetoktanyAyAt , bhede ca dve vRtte gRhyeyAtAmanyatvAd rUpasparzavat, evaM tantvAdiSu tathAsthiteSvityAdi vicAryamANaM vizIryate, tasmAdasti dravyaM tadbhAvAvyayalakSaNaM sthityAtmakamanvayirUpatvAt , svabhedAnAM prAk tadA AyatyAM ca mRdanvayAvicchedAdekam , na punA rUpAdisamudAyamAtram , ataH sarvaikAntadhvaMsavidhAyini syAdvAde dUramapAstamasadvikalpacatuSTayam , kiM tat ?, evaM-samUhinaH pariNAmino anyaprakAraH, nirUpaNIya iti, yadi sa prakAraH syAttadA bhavadbhirupadarzayitumapi zakyeta, na copadarzayanti bhavantastamiti sa nAstyeveti guuddhaabhisndhiH| kAJikAdirapi bhaktAdibhyaH kathaJcidvayatirikta eveti dRSTAnto'pi bhavadukto'smadanukUla evetyAhakAlikAdyapIti / anyadapi paryAyavAdyuktamanekAntavAdinamprati nAbhISTa prasAdhakamityAha-yaccoktamiti / ubhayasvabhAvatvAt, dravyaparyAyobhayAtmakatvAt / vibhAgAbhAvAt , rUpAdiH paryAyaH, tadAzrayo dravyaM ghaTa ityevaM vibhAgAbhAvAt / ekameva vastvakhaNDAtmakamavacchedakabhedena paryAyAtmanA dravyAtmanA ca vyavahriyate, na tu tasyaiko bhAgo dravyamaparo bhAgaH paryAya iti vibhAgenobhayAtmakam , kintu dravyAMzasyApi paryAyamizritatvaM paryAyAMzasyApi dravyamizritatvam / ata eva sampUrNenaiva vastunA'pekSAbhedena dravyavyavahArabuddhI paryAyabuddhivyavahArau ca bhavataH, anyathA pratyekapakSadoSApattaH, etadabhisandhAneneva "bhAge siMho naro bhAge yo'zo bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate" ityuktirupapadyate / vibhAgAbhAve sati yadabhilaSitaM tadAharUpAdIti, sAmAnyAMzaH khaparyAyAnugatatvAvyAtmA ghaTaH, sa rUpasparzAdivizeSAjahadvRttireveti rUpAdikharUpollekhenaiva pratIyata ityarthaH / etadeva dRSTAntena bhAvayati-vahnirUpeti, atitaptAyogolakaM tatkSaNe sarvatobhAvena vahnivyAptazarIratvAdvahnigatarUpasparzasamanvitamevAvabhAsate, tatkSaNe tasya tanmayIbhavanameva vibhAvyate, tadvaddhaTAderapi paritaH paryAyasambhinnatvAtta bhAsanam , naitAvatA tatsamudAyAtmaiva ghaTaH, tathA sati ayogolakasyApyatitaptatAdazAyAM vahnirUpasparzamAtrakharUpatA prasajyeteti / uktnyaaymnytraapytidishti-ttheti| tattvataH paramArthataH / nopAdAya prajJaptimAtramiti, prajJaptimAtraM bikalpamAtram , upAdAya abhyupagamya, na naiva abhyupagamyante, vanavipakyAdayo vRkSAdipuSpAdibhyo vyatiriktA na santyeSa, kevalaM vikalpabuddhiprabhAvitA eva vanavipaMktyAdivyavahArA ityevaM nAbhyupagamyate'smAbhiH, kintu sAmAnyavizeSasvabhAvA bastubhUtA evAbhyupagamyanta ityAzayaH / nopAdeyaprajJaptimAtramiti pAThe tu upAdeyo'vayavebhyo vyatirikto'vayavI arthAt pratyekavRkSAdivibhinno vanAdistatprajJaptimAtrantadvikalpamAtrannAbhyupagamyate, kintu samudAyibhyo bhinnAbhinnasyaiva samudAyino vanAdeonamabhyupagamyata iti / ekAntavyatireke ekAntAvyatireke ca krameNa doSamudbhAvayati-yadi ceti, saMsthAnamiti, samudAyAvayavidravyAderupalakSaNam / arthAntaraM sarvathA vyatiriktam / tadapi saMsthAnamapi / tataH tadA, rUpasparzamAtram , ekAntena rUpasparzAdibhyo. 'vyatirikta saMsthAnam / tat saMsthAnam / aniSTaprApterityuktaM tadeva spaSTayati-yadIti, vRttamiti, vyasracaturasrAyataparimaNDalAderupalakSaNam, tadeti shessH| aviSayatvAt, rUpAbhinnasya vRttAdestvagindriyAgocaratvAt / uktanyAyAt, sparzavat sparzAbhinnasya vRttAdezcakSurindriyAgocaratvAt , rUpAbhinnasya vRttasya sparzAbhinnavRttabhinnatvam , sparzAbhinnasya vRttasya rUpAbhinnavRttabhinnatvaJca prasaktam / tathA sati yadaniSTaM tadAha-mede ceti / avayavAvayavinorapi sarvathA'bheda uktanyAyena sambhavatItyatidizati-evamiti / dravyasiddhimupasaMharati-tasmAdasti dravyamiti / anvayirUpatvAditi yaduktam tadeva saGgamayati-khamedAnAmiti, mRdravyaparyAyANAM sthAsakosakuzalaghaTAdinAmityarthaH / prAk tadA''yatyAzceti, prAkpadenAtItakAlasya tadetyanena vattamAnakAlasyAyatyAmityantena bhaviSyatkAlasya parigrahAduktakAlatrayavattitvena mRdo'nvayitvaM nityatvamekatvaJca spaSTameva prtiiyte| asadvikalpacatuSTayamiti, sAmAnyenoktam / tadvizeSapratipattaye paraH pRcchati Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20] ekAntavAdajanmanAM doSANAM syaadvaade'nvkaashH| [tattvAtrisUtrI vA tatkAryamuta naiva tatkAryamatha kAryamevAsti na kAraNaM, kAraNameva vA vidyate na kAryamiti; eSa ca sAmUhikaH samasto'pi ratnAvalIpaTastambhakumbhasenAvanayUthAdirarthaH khasamaye pAriNAmika eva, bhinnAbhinnadezAnAM pariNAminAM pariNAmAbhyupagamAt , tathApi bhedenopanyAso lokavyavahArAnuvRttyA, pUrvadharmopamardainottaradharmotpAdaH pariNAmo loke kSIradadhyAdivat samUhiSu pAriNAmiSu cAnaikAntavyAptiprapaJcapradarzanArthaH / tathAhi-AlokaviziSTarUpagrahaNamapi nAtyantabhedapratipattaye, vizeSaNavizeSyabhAvazcaikAntabhedaviSayo na kazcit prasiddhaH, daNDyAdAvapi sAmAnyavizeSabhAve sati vishessnnvishessybhaavaat| yaccoktamavadhAraNaM-rUpAdigrahe satyeva bhAvAt , tadapyubhayasvabhAvavastvabhyupagame na kaJcanApakSAlamAvahati / yadapyAreko "pramANAnubhavamantareNa smRtiranupapannA" iti pazcAt parijihIrSatA'bhyadhAyi"vikalpite'pi hyartha smRtirdRSTA" iti, tadapyasat, arthAbhidhAnapratyayAnAM vastutvAbhyupagamAdatyantAbhAvasya ca nirupAkhyasya pratiSiddhatvAt, sarvaprakAramasataH saMvyavahArAyogyatvAt , babhUvuranAdau saMsAre bandhumatyAdayaH prANivizeSAstadabhidhAnAni tadAlambanAzca pratyayAH, tatazca pramANAnubhavapUrvikaiva smRtiH sarvatra, nAnyathA, samudAyasya ca pratipAditavastutvAnna nirmUlavikalpatvam, buddhibhedAccAnyatvakiM taditi, granthakAra uttarayati-evamiti, anantaraM yanmayocyate tattadavadhAryamityarthaH, tat samudAyAvayavyAdikam / samahinaH pariNAmino vA tatkAryamityeko vikalpaH, naiva tatkAryamiti dvitIyo vikalpaH, atrApi samUhinaH pariNAmino vetyanuvartate, atha kAryamevAsti na kAraNamiti tRtIyo vikalpaH, yadyapi kAryasya kAraNAdhInAtmalAbhatvAtatsvIkAre kAraNasvIkAra AvazyakaH, tathApi kAryapadamatra kAryatvenAbhimataparaM bodhyam , evaM kAraNapadamapi, kAraNameva vidyate na kAryamiti turIyo viklpH| samUhinaH pariNAmino veti bhedenopanyAsasya prayojanamAvirbhAvayati-eSa ceti, cakAro yadyapItyarthaparo jnyeyH| sAmUhikaH, samUhaprabhavaH / svasamaye jainarAddhAnte / bhinnAbhinnadezAnAmiti, ratnAvalIsenAvanAdau pariNAmapariNAminobhinnadezatA paTastambhakumbhAdAvabhinnadezatA'vaseyA / lokavyavahArAnuvRttyeti, loke hi kSIrAdInAM dadhyAdirUpeNa bhavanasthala evaM pariNAmavyavahAro yatra pUrvadharmasyopamardaH, mAlAdirUpeNa ratnAdInAM niSpattau tu samUhavyavahAra eva, tatra pUrvadharmopamardAbhAvAditi lokavyavahAramanusaradbhirasmAbhissamUhinaH pariNAmino vetyuktamiti / etadeva prapaJcayati-pUrveti / ekaikaratnAdau yatnAntarAsaMyuktaratnasvarUpo dharmastasya ratnAvalyAdirUpeNa samUhAvasthAyAmupamardanambhavatyeveti syAdvAde tadapi pariNAmalakSaNaM tatrApi susaGgatamiti gUDhAbhisandhidyotanAyoktam-anekAntabyAptiprapaJcapradarzanArtha iti / anekAntavyAptiM snggmyti-tthaahiityaadinaa| yadagrahe yanna gRhyate tayorabheda ityatrAlokAgrahe rUpagraho na bhavati, atha cAlokarUpayorbheda eveti vyabhicArasyAloke sati rUpagrahaNambhavatItyAloka eva rUpagrahaNanimittannatvAlokagrahaNaM tayostulyakAlatvAdityevamuddhAra AlokarUpayorbhedamavalambya pUrvamupadarzitastatredAnI kathaJcidabheda eva tayorapIti uktaniyame kathazcidabhedasya vyApakatayA'bhimatatve vyabhicAravArtApi nAstItyabhiprAyeNAha-AlokaviziSTarUpagrahaNamapIti, atra yayovizeSaNavizeSyabhAvastayoH kathaJcidabheda iti vyAptirabhimatA / tatra daNDI puruSa ityatra daNDapuruSayorvizeSaNavizeSyabhAvo'sti . na ca kathaJcidabheda ityAzaGkA syAttadapAkaraNAyAha-daNDyAdAvapIti, daNDI puruSo'pi bhavati daNDavAntadanyadezo'pIti daNDitvasya daNDakharUpaparyavasitasyAnugAmitvena sAmAnyatA daNDitvena pariNatastu puruSo na daNDazUnyakAle'nuvartata iti tasya vizeSateti sAmAnyavizeSabhAvena tayorabhedo'vadhAryaH / athavA daNDatvapuruSatvAbhyAM bhedaH, sa ca vizeSarUpatAmAzritya, saMyuktatvena - rUpeNa cAbhedaH, sa ca sAmAnyamAzritya / yaccoktaM prAk paryAyavAdinA "rUpAdyagrahe tabuddhyabhAvAdityanena tadabhAvAbhAvamukhena rUpA- . digrahe satyeva bhAvAdityAkhyAyate" iti tasyApi kathaJcidabhedasAdhakatvAbhiprAye nirduSTatvamevetyAha-yaccoktamavadhAraNamiti / apakSAlaM doSam / yadapyuktaM paryAyavAdinA "punarAzaGkate-pratyakSAnumAnAbhyAmananubhUte samudAye kathaM smRtirutpadyata iti, na, anekAntAt, vikalpite'pi hyarthe smRtirdRSTA bandhumatyAkhyAyikAdAviti" tadadhikaroti-yadapIti, asakhyAtirna sambhavatI-- tyAvedanAyAha-sarvaprakAramasataH saMvyavahArAyogAditi, pratipAditeti / sa ca tAdRzaH paramArthato'styeva samudAya ityAdigranthena pratipAditetyarthaH / buddhibhedAr3heda ekAntato bhedastadA syAdyadi sarvaprakAreNa buddhibhedassyAt, na caivam , ya. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASTakAcivRtiyutA ] avayavAkya vipramukhANAM bhedAbhedasvIkAre naikAntadoSAvavatAraH / [21] mekAntata eveti pUrvameva pratyastam / nahi buddhibhidA sarvaprakArA'sti jainendrANAM dravyAstikanayAbhiprAyeNa grahaNAt, sadravyatayA bhedAbhAvAt paryAyataH saGkhyAparimANAkAra bhedasadbhAvAt bhinnAbhinnasvabhAvaiva zemuSI, sA ca bhedAbhedasvabhAva eva vastuni vyApAramAsAdayantI svAtmapratiSThAM pratilabhata iti na kiJcidaniSTam / yazcoktam - "tulAnativizeSAgrahaNAdananyo'vayavyavayavebhya" iti, tadiSTameva, sarvathA anyatvasya niSidhyamAnatvAt yato vinA'pyavayavinA saMyogamAtre tadarthAntarabhUtasaGghAtapariNAmAd dazapalaparimANatvamastyeveti ato nAvayavikRtaM paladazakasya dazapalaparimANatvaM vinA'pi tenopalabhyamAnatvAdekAdazapaleneva; itazcAvayavavyatirekeNAsannavayavI, anabhibhUtaguNatve satyavayavarUpAdivyatirekeNAnupalabhyamAnarUpAdiguNatvAt, turagavAraNAdyavayavavyatirekeNa senAvat / yadi ca syAd rUpAdayo'pi ca guNA gRhyerannavayavinaH pRthaktvena, ghaTabadarAdivaditi vyatirekaH, vizeSaNopAdAnAd vidyamAneSvabhibhavAdanupalabhyamAnaguNatvaM tArakAdiSu dRSTamityanaikAntikatvavyAvRttiH, dravyAtmanA ca tantupariNatau paTapariNAmo'styeva, sucirAdapi tatra bhAvAt, paryAyAtmanA cAbhAvAda, atItAnAgatapariNAmAnAmasattvAdavyavahAryatvAd vartamAnaparyAya eva paramArthato'styupayujyamAnatvAt, paTapariNAmakAle ca dravyAtmanA tantusadbhAvAt paryAyAtmanA cAbhAvAt sarveSAmavayavAvayavisamudAyasamudAyiguNaguNinAmanyatvAnanyatvamubhayanayApekSamevAbhirUpadhiyo dhinoti tasmAdekAntavAdinaH suukssmbaadrprtighaat|prtighaatbhedsngghaatkaary kAraNaikatvAnyatvAdivizvaprakAra pariNAmamabhyupayato na kiJcida mADhakate // etena dravyaparyAyanayadvayavyAvarNanena kimeko'vayavI svArambhakAvayaveSu pratyavayavaM vartate rUpeNAbhedasyApi pratIterityAha-nahi buddhibhideti / zemuSI buddhiH, sA buddhiH / avayavAvayavinorananyatvasAdhanaM kathaJcidananyatvasAdhanaparyavasitaM syAdvAdinA miSTApAdanarUpatvAnna doSAyetyAha yaccoktamiti / avayavino'vayavebhyassarvathA'nyatvaM na sambhavatItyatra hetumAha yato vinA'pyavayavineti, tadarthAntarabhUteti, avayavivyatiriktetyarthaH / ayamabhiprAyaHyatraikaikaparimitAnAM dazAnAM vastUnAmanArambhakasaMyoga eva na tvArambhakasaMyogastatrAvayavI notpadyata evetyavayavivAdinA'pyabhyupeyam / atha ca dazapalaparimANatvaM tAdRzasaMyogavizeSApanna samudAye'nubhUyate, ato'vayavinamantarA'pi bhAvAtsaMyoga kRtameva paladazakasya dazapalaparimANatvannAvayavikRtamiti, uktArthe parArthAnumAna prayogamupanibadhnAti - ato nAvayavikRtamityAdinA ! avayavino'vayavavyatiriktatvAbhAvasAdhakamanumAnAntaramupanyasyati itazcaiti / yadi ca syAt, avayavebhyo vyatirikto, yadyavayavI syAt, tadeti zeSaH / rUpAdaya iti, avayavino rUpAdayo guNA avayavarUpAdiguNebhyaH pRthaktvena gRhyeranniti, vyatirekaH / na cAvayavino rUpAdayo guNA avayavarUpAdiguNebhyaH pRthaktvena gRhyante tasmAnna santi tadabhAvAdavayavyapi nAstIti / anabhibhUtaguNatve satIti hetuvizeSaNaphalamupadarzayati- vizeSaNopAdAnAditi / dravyanayaparyAyanayayorabheda-medAne kAntAbhyupagamarUpasyAdvAda pramANarAjadautyamAvedayannAha - dravyAtmanA ceti, tatra bhAvAt, tantupariNatau paTasya bhAvAt, abhyathA'satastasya kadAcidapi tatrotpAdAsambhAvAdgaganakusumasyeveti bhAvaH / paryAyAtmanA cAbhAvAt pRthubudhodarAkArAtmanA: bizakalitaptamsvavasthAnavelAyAM tantupariNatau paTasyAbhAvAt / atraiva paryAyAstikanayAvaSTambhena hetumAha-atItetyAdi, upayujyamAnatvAt, dehAdyAvaraNAdikAryakAritvAt / avayavino'vayaveSu bhAvAbhAvAvupadaryAvayavAnAmavayavini bhAvAbhAvAnupadayati - paDhapariNAmakAle ceti / dravyAtmanA - vizakalitAvizakalitasAdhAraNatantukharUpeNa / paryAyAtmanA - vizakalitatanturUpeNa / ayaM ca nyAyaH sarvatrAvayavyavayavAdau yojya ityAzayenAha - sarveSAmavayavetyAdi / ubhayeti, dravyAstikaparyAyAstiketyarthaH / abhirUpadhiyo ghinotIti, paNDitAnAM buddhirviSayitayA''zrayatItyarthaH, zemuSyunmeSazAlinAM buddhAvavabhAsate : iti yAvat / syAdvAde na dUSaNakaNasyApi praveza ityupasaMharati--tasmAditi, sUkSmetyAdi abhyupayata ityetatparyantamanekAntavAdinaityasya vizeSaNam / avayavI avayave sAmastyena varttate ekadezena vetyAdi vikalpAnAmapyatiriktAvayavini ekaraNAya saugatAbhimatAnAM nAsti syAdvAde padAropaNasaGkathApItyAha-eteneti / asya vivaraNarUpameva dravyaparyAyanayavyAva " Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [22] kAryakAraNabhAvasya kAlpanikatvanirAkAraH / staH, [ tatvArthatrisUtrI Ahosvid ekadezenetyeSo'pi vikalpaH siddhasAdhyatAdibahu doSatvAdapAsto veditavyaH, tasmAnna vyatirikto - 'vayavyasti nibhAlyamAnaH samasti ca dravyAMzaH sthitilakSaNo'nvayI, tadapekSAvutpAdavinAzau ataH sthityutpAdavinAzasvabhAvameva sarvamarthakriyAsamartha, na sthitinirapekSAvutpAdavinAzAviti / yadapyuktam - kalpanAmAtraM kAraNaM kAryamiti pratItyapratyayamAtratvAt, tadapyayuktam, karotIti kAraNaM kAryAntaranivartanasamartham, kriyAyAH kAraNAntarApekSAt, kalpanA ca bahiraGgArthazUnyaM vijJAnamAtraM zabdamAtraM vA na ca tasya ghaTAdikAryAntaraniSpAdane zaktirasti, na ca vijJAnamAtrameva grAhyagrAhaka - lakSaNamarthazUnyamastIti pratipattuM zakyam, pramANAbhAvAt na ca bhrAntimAtraM kAryakAraNavyavasthA, bhrAntibajAbhAvAt nApi zUnyatA, pratiSedhapratiSedhyAdisadbhAvAt / vyavahArataH sattvamarthAnAM na paramArthata iti cet, pratiSedho'pi tarhi vyavahAramAtratvAdasannityapratihatasadbhAvAt kathaM na bhAvA bhaveyuH ? na ca rAsabhazRGgamasat svataH parikalpitena rUpeNa mRtkhananAdikAryArthamAceSTamAnamiSTaM dRSTaM vA // dIrghatA ca yadi svato'satI hakhabuddheH kAraNaM bhavatyevaM sati vyomAravindakarNikA'pi hetu - rasattvAt syAd hrasvatAbuddheH, yadi cAsatpratItyA'sadevotpadyeta tathA sati zazaviSANaM pratItya kharaviSANamapi syAt, athAstyeva vastuno dIrghatA, na tarhi pratItyapratyayamAtraM sarvam, satImeva dIrghatAmAzritya svatAdhiyo'bhyupagamAt dIrghahasvabuddhyozcAyaugapadyAdayuktA pratItyasamutpattiH, na cAsataH kAraNabhAvaH, yadi ca sarvaM pratItyaiva siddhyati nApratItya, tataH pratItyasiddhirapi pratItyasiddhiprabhavA rNaneneti, asyApAsta ityuttareNa yogaH / utpAdavyayasambadhitadhrauvyaM sarvavyApakatayopasaMharannAha - tasmAditi / na vyatirikto na sarvathA'vayavebhyo bhinnaH, tena kathacidbhedAbhyupagamo na virudhyate / tadapekSau dravyAMzAnugatI / kAryakAraNabhAvasya kAlpanikatvameveti matamapyapahastayitumAha-- yadapyuktamiti / kAraNAntarApekSAditi bhAvapradhAno nirdezaH / kalpanAmAtrami - tyukta tatra kalpanAM vikalpya tatra kAryAntaranirvarttanasamarthatvaM kAraNatvannasambhavatItyato na kalpanAmAtraM kAraNamityAha - kalpanA veti / tasya vijJAnamAtrasya zabdamAtrasya vA / vijJAnavAdyabhimataM grAhyaM ca grAhakaM ca jJAnameva na tu bAhyo'rtho vidyata ityeta. pratikSipati-naceti, asya zakyamityanena yogaH / kAryakAraNabhAvAvagAhijJAnaM bhrAntameva tato nArthasiddhirityetadapAkaraNAyAha-na ca bhrAntimAtramiti / mAdhyamikamatamunmUlayitumAha - nApi zUnyateti, - "zUnye mAnamupaiti cennanu tadA zUnyAtmatA duHsthitA, no cettarhi tathApi kiM na sutarAM zubhyAtmatA duHsthitA / vandhyA me jananItyamukhyasadRzImapyAzrayan zUnyatAM zaGke duzzakasAhasaikarasikaH khAminnasau saugataH // 1 // " iti zlokArtho'pyetatpakSapratikSepAyAtrAnusandheyaH / saMvRtisattvamevArthAnAM na tu pAramArthikasattvaM saMvRtisattvAdeva pratiSedhyapratiSedhavAdiprativAdisakalavyavahAropapattiriti gUDhAbhisandhi zUnyavAdina Azaya pratikSipati-vyavahArata iti, vyAvahArika pAramArthika sattvaM tasya yadi saMvRtisattvaM nAmAntaraM pareNa gIyate tatra na no vivAdaH, anyathA vyavahArasato vastuno vastuto'sattve pratiSedhasyApi pareNa vyavahriyamANasyAsattvApattyA kathaM zUnyatA siddhyet / tadabhAve virodhyabhAvAtpUrNataiva jagati padamAdadhAtIti gUDhAbhisandhirmanthakAra Aha-pratiSedho'pIti / vyAvahArikasyAsatve rAsabhazRGgAdivatkAryakAritvameva na syAdasti ca kArya - kAritvamataH sattvamevAstheyamityAha-na ca rAsabhazTaGgamasaditi, kAraNaM kAryamiti kalpanAmAtrametat pratItyapratyayamAtravRttitvAt dIrghatvahasvatAvadityatra dIrghatvAdidRSTAnte'pi nAsattvamasmAkaM sammatamiti dRSTAntAsiddhiruddhartumazakyetyAha-dIrghatA ceti / nanu hrasvatvamapyasadeva kAryaM tatazca asataH kAraNAdasataH kAryasyotpattau na kazciddoSa ityata Aha-yadi ceti / yatkiJcidasatpratItyApekSya yatkiJcidasadutpattau niyAmakAbhAvAcchazaviSANAdapi kharaviSANaM syAdityAha tathA satIti / hasvatvAdInAM sattvA - bhyupagame tu na parasyeSTasiddhirityAha- athAstyeveti / kSaNakSayavAdinaH parasya yadA dIrghatvabuddhirna tadA hrasvatvabuddhiriti pratItyapratyayatvaM tayorupagantumazakyamityAha - dIrghahakhabuddhyoriti, avadhyavadhimatorekakAlInatAyAmeva tathA vyavahArAdityabhisandhiH / sarvasya pratItyapratyayamAtratve'navasthA'pyabhyupagamavirodhinI prasajyetetyAha-yadi ceti / kAryakAraNabhAvasya pAramArthi Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] sadarthaviSayaH kAryakAraNabhAvaH, bhASyAnugaM sUtravyAkhyAnazca / [23] 'bhyupeyA, tathA cAbhyupagamavirodhaH, tasmAdasti dhrauvyAMzalakSaNAt dravyasattA, nApekSyasiddhA, kAraNamiti yA vyapadizyate, kAraNasiddhau ca kAryasiddhirapi tadavinAbhAvAt , anyathA kAraNava na syAdasambhAvitatadguNatvAt , paryAyAstUtpAdAdayaH kecidapekSyasiddhAH prayogajAH paTAdayaH, kecidanapekSyasiddhAH khAbhAvikAH paramANunIlatAnendracApavidyudAdayaH, evaM ca svarUpasiddheH kAraNakAryapratyayAvasadarthaviSayau na bhavata iti siddham // bhASyAkSarAnusaraNamadhunA samAtanyate-utpAdazca vyayazca utpAdavyayau, samasyaikatvena nirdiSTI, dhruvatIti dhruvaM-zAzvataM tadbhAvo dhrauvyaM-sthiratA, utpAdavyayadhrauvyANi, yuktaM yogaH-samudAyaH, sat astIti sada, vidyamAnamityarthaH / etaduktaM bhavati-utpAdAdayo naikakAH sat , kiM tarhi ? yuktaM yogaH-parasparApekSaH samudAya evotpAdAdInAM, sadityasya dhvaneviSayaH, yathA vRkSA vanaM samuditA eva naikakAH, evamutpAdavyayadhrauvyANi yogaH saditi, athavA samAdhyarthasya yujeryuktaM samAhitaM trisvabhAvaM sat, utpAdavyayadhrauvyANyeva trayaH svabhAvAH samyagAhitA:-parasparapratibaddhAH saditi / anye tUtpAdavyayadhrauvyairyuktamiti vigRhNate, kiM punastadutpAdAdibhiryuktamiti nirUpaNIyam , utpAdAditrayavyatikatvavyavasthitau dhrauvyamayatnopanatamevetyAha-tasmAditi / yA dravyasattA / tadavinAbhAvAt , kAryakAraNayoranyonyamavyabhicArAt / avinAbhAvAnabhyupagame daNDamAha-anyatheti, kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvaparyavasitasya kAryaniyatapUrvavartitvasya kAryAnukUlazaktimattvasya vA kAraNatvasya kAryaghaTitamUrtikasya kAryAbhAve'sambhAvitatayA tatsvabhAvasya kAraNasyApyasambhavAdityabhiprAyaH / pratItyapratyayamAtratvena kArya kAraNaM ca kalpanAmAtramiti paramatamapAkRtya paryAyANAmapi keSAMcidApekSikatvaM keSAMciccAnApekSikatvamityupapAdanadvArA kAryakAraNabhAvapratyayayorasadarthaviSayakatvamapAkaroti-paryAyAstUtpAdAdaya iti / prayogajAH kuvindAdiprayatnaprabhavAH / svAbhAvikAH visrsaaprinnaamaaH| svarUpasiddheH kAryatayA kAraNatayA ca vastusvarUpavyavasthiteH / AkSepasamAdhAnAbhyAmutpAdavyayadhrauvyAtmakatvaM sattvaM vyavasthApya mUlaM yathAvaLyAkhyAtumAha-bhASyAkSareti / sUtre utpAdazca vyayazca dhrauvyaM cotpAdavyayadhrauvyANi tairyuktamutpAdavyayadhrauvyayuktamiti na samAsaH, kintu utpAdazca vyayazcotpAdavyayau utpAdavyayau ca dhrauvyaM cotpAdavyayadhrauvyANi teryuktamutpAdavyayadhrauvyayuktamityetat khyApayitumutpAdavyayAbhyAmityuktirityAha-utpAdazceti / ekatveneti, paryAyarUpatayA tayorekatvaM bodhyam , yuktamityasya yogAzrayo nArthaH, tathA sati ghaTayuktasya bhUtalasya ghaTabhinnatvavadutpAdavyayadhrauvyayuktasyApi vastuna utpAdavyayadhrauvyabhinnatvaprAptI tantritayAtmakatvamiSTaM vyAhanyetAta Aha-yuktaM yoga iti|yogo'pi na saMyogAdilakSaNassambandhastathA sati utpAdavyayadhrauvyAgAntatpratiyogitve tadanuyogino'nyasyaivAkSepalabhyatvenaikasyotpAdavyayadhrauvyAtmakatvaM na nirUpitaM syAtpratyuta tatsambandhamAtrasyaiva sattvaM sUtravidheyaM syAdata Aha-samudAya iti / saditi / na paraparikalpitasattAtmakajAtiviziSTArthaka, sattAjAterevAprAmANikatvAvyApakatvAcca, kintu vidyamAnArthakamityAha-sat astItIti / uktArthakaraNAbhiprAyaM prakaTayati-etaduktaM bhavatIti, utpAdavyayadhrauvyayuktaM sadityatra samudAyArthakayuktapadopAdAnenAnantarAbhidhIyamAnArthaH pratipAdito bhavatItyarthaH, sadityasyeti, anurUpaM dRssttaantmaah-ytheti|yogo nAtrotpAdavyayadhrauvyANAM saMyogalakSaNo'bhimataH samudAyopi vA na vyatiriktaH, kintu samuditAni tAnyevetyAha-utpAdavyayadhrauvyANi yoga iti, bahutve'pi satyekatvannApekSikaM viruddhamityAvedanAya yoga ityekavacananirdezaH, vedAH pramANamityanurodhena vizeSyavizeSaNavAcakapadayossamAnavacanakatvamiti niyamasya yatra vizeSyavAcakapadottaravibhaktitAtparyaviSayasaGkhyAviruddhasaMkhyAyA avivakSitatvaM tatra vizeSyavizeSaNavAcakapadayossamAnavacanatvamityevaMrUpatayA'nyatropapAditatvena na tdvirodho'piiti| yujela, yujidhAtoH,yuktaM yuktamiti rUpam / evaM sati yo'rthassampadyate tamAha-samAhitamiti, asyaiva phalitaM trikhabhAvamiti, saditi, suutrghttklkssyaaNshgrhnnm| tathA ca yAdRzassUtrArthoM nisspnnstmaah-utpaadetyaadi| samyagAhitA ityasyaiva vivaraNaM parasparapratibaddhA iti|vyaakhyaantrmaacaarydeshiiyaanaaN keSAMcidAkSepopagatamityanAdaraNIyamityAvedanAyopanibanAti-anye tviti / etanyAkhyAnAsampratipattikhyApanAyAha-kiM punariti, kimityAkSepe / AkSepa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [24] aparAcAryAbhiprAyeNa prakArAntareNa sUtravyAkhyAnam / [tattvAryatrisUtrI rekeNa dravyAbhAvAnna vidmaH kiM tad yujyamAnamutpAdAdibhiH / apare samAdhAnamAkSepasyAbhidadhateyuktaM vizeSyate utpAdavyayadhrauvyaiH, samuditairyo yogastad yuktaM sat, nAnyAbhyAmutpAdavyayAbhyAmityAdiko yogaH saditi / yogazca sAmAnyenotpAdAdInAmanAdivizeSavivakSayA sAdiH, dhrauvyaM ceti pRthak prAdhAnyakhyApanAya sAmAnyasya bhASyakRtodacAri, yataH satyanvayyaMze tadAzrayAvutpAdavinAzau saGgacchete, anyathA kasyotpAdaH ? kasya cAnutpannasya tenAkAreNa vyayaH ? // apare tu dhrauvyaM cetyasamastatAmanyathA varNayanti trailakSaNye sataH sAdiH kathaM sanna trilakSaNam ? / dhrauvyaM tallakSaNatvena dravyArthena triSUditam // 1 // ata eva pRthag vRttau dhauvyaM ceti pradarzitam / sat trirUpaM trayaM tvetat sambhavena vikalpyate // 2 // AdyayorniyamAdantyamantye tu bhajanA''dyayoH / svataH paranimittau tu syAtAmapyupacArataH // 3 // asti notpadyate caikamekamutpadyate'sti ca / nAsti cotpadyate caikaM nAsti notpadyate param // 4 // AkAzaparamANU ca pradIpAnyazikhAdi ca / AkAzakusumaM ceti catuSTayamudAhRtam // 5 // paripoSAyAha-utpAdAditrayavyatirekeNeti / uktAkSepapratikSepakaM vyAkhyAnAntaramupanibadhnAti-apara iti / yukta saditi lakSyalakSaNabhAvena vivakSitam , tatra yuktaM yogastasya lakSaNatvaM, sadityasya lkssytvm| yuktamiti sAmAnyenAbhihitam , utpAdavyayAbhyAM yuktaM vyayadhrauvyAbhyAM yuktamutpAdadhrauvyAbhyAM yuktamutpAdavyayadhrauvyairyuktamityevaM bahurUpam, tatra turIyakalpa evAdaraNIyaH / tattva eva sattvopapattarityAvedayitumAha-yuktaM vizeSyata iti, utpAdavyayadhrauvyairyuktaM nyAnyatkiJcidabhimataM kintu laissamuditairyo yogo'nyonyAviSvagbhAvastadeva yuktaM saditi vyapadizyate'to'nyavizeSyAkAGkSaNaprayuktAkSepasya nAvakAzaH / kIdRzo yogo'tra vyAvartyatayA'bhimata ityapekSAyAmAha-nAnyeti / AdipadAdutpAdadhrauvyAbhyAM vyayadhrauvyAbhyAmityanayorupagrahaH / kimayaM yogassAdiranAdityapekSAyAmAha-yogazceti, anAdirityanenAnantatvasya sAdirityanena sAntatvasya cArthAdAgateranabhidhAne'pi na nyUnatvamiti bodhyam / nanvevamutpAdavyayadhrauvyayuktaM sato lakSaNamityevaM bhASyeNa bhavitavyam , dRzyate tu utpAdavyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNamityevamanyAdRzaM bhASyaM tasya kA gatirityAzaGkAyAmAha-dhrauvyaM ceti, etaspratIkakhArasyAt utpAdavyayau dhrauvyaM ca yuktaM sato lakSaNamiti pATho bhASye bhvitumrhti| tadAzrayo dhrauvyalakSaNasAmAnyAzrayau, dhrauvyaM ceti pRthaggrahaNaprayojanAntaropadarzakamatAntaramupanyasyati-apare tviti|lkssnny ityAdyAH paJca shlokaaH| tatra prathamasyasataH vastunaH, trailakSaNye utpAdavyayadhrauvyAtmakatve siddhe sati, sAdiH sat utpattimadvastu, kathaM na trilakSaNam, utpattimatpadArthasya niyamena vinAzitvena niranvayasyotpAdavinAzayorasambhavena yatrotpAdastatra vinAzadhrauvyayoravazyambhAvena trilakSaNaM svaadevetyrthH| triSu utpAdavyayadhrauvyeSu madhye, dhrauvyaM nityasvam , dravyArthena dravyArthikanayAvaSTammena, tallakSaNatvena salakSaNasvena uditam , sUtre kathitam , ityarthaH // 1 // nanu sUtre utpAdAdInAM trayANAM samAsavAkyenaivAvabodhanAtkathametadityapekSAyAmAhaata eveti, yata eva dhrauvyasya sallakSaNatvaM tata evetyarthaH / vRttau bhASye / dhrauvyaM ceti, ityevaM kharUpeNa pRthak utpAdavyayAbhyAM pRthakRtya pradarzitaM kathitam / nanUtpAdavyayau ityevaM rUpeNa tayorapi dhrauvyAt pRthak kIrtanaM bhASye samastyeva tatastayoreva kathaM na sallakSaNatvamityata Aha-santrirUpamiti, santrirUpamityetadyadabhimatam , tatra etantrayam utpAdavyayadhrauvyakharUpam / sambhavena yathA yatra yatsambhavastathA / vikalpyate vibhajyate, iti dvitIyasyArthaH // 2 // vibhajanAmevopadarzayatiAdhayoriti, utpAdavyayayorityarthaH / antyaM dhrauvyam / niyamAditi, yatrotpAdavyayau tatra niyamena dhrauvyamityarthaH / antye tu dhrauvye punaH / bhajanA syAdvA na syAdveti vikalpanA / AdyayoH utpAdavyayayoH / dhrauvye gaganAdivastuni svataH parApekSAbhAvataH utpAdavyayau na staH / paranimittau tu, avagAhakapudgalAdiparApekSAvagAhanAdiphalApekSau punaH / syAtAmapi utpAdavyayau sambhakto'pi / evamapyutpAdavyayayorvastuvyApakatvaM samastyeveti kathanna sallakSaNatvamityata Aha-upacArata iti / pradhAnavRttyA''zrayaNena dhauvyasya vastuvyApakatvato lakSaNatvamiti pradhAnavRttyAzrayaNameva nyAyyamaNurapi vizeSo'dhyavasAyakara iti nyAyAditi tRtIyapadyArthaH // 3 // bhajanAkharUpopadarzanaparaH astItyAdi turIyazloka uttAnArthaH // 4 // bhajanAsvarUpAvagatisaukaryAya nidrshnctussttymaah-aakaashprmaannuuceti|astinotpdyte caikamityatra nidarzanamAkAzaH, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyuvA ] kacidutpAdavyayoranyAdazatvaM sallakSaNaparamArthAparamArthabhAvazca / [25] sajhepataH kArikApaJcakasyAyamarthaH-pudgalajIveSUtpAdavyayayoranyAhazatvAd, dharmAditritaye tato'nyAdRzatvAta, dhrauvyasya pazcatve'pyavizeSAd vRttau pRthag vivaraNam , anyathA dharmAdharmAkAzeSvadhigamopAyaviSayatvenotpAdacyutI, anyathA ca jIvapudgaleSviti dravyakSetrakAlabhAvApekSAd anyathA prayogajAvutpAdavyayau, anyathA ca dharmAstikAyAdiSu dravyasvabhAvApekSamaprayogajau jJAnaviSayatvotpAdapracyutimAtralakSaNau, nahi teSu pauruSeyo visrasA vA prayogaH kramata iti, ataH parapratyayAvutpAdavinAzau trayANAm , jIvapudgalAnAM tu prayogavisrasAbhyAmutpAdavyayau sambhavataH, dhrauvyaM tu sarveSvaviziSTam , etat sato lakSaNaM kacidupacArataH kacit paramArthata iti, tadetat paurvAparyeNAlocya kRtaprajJairAgamajJaireva vyAkhyAsyate nirvirodha, vayaM tatrAnipuNAH kizcideva sthUlakuzalatayA'bhidadhmahecazabdaH samucitau vartate, tena notpAdAdayaH pratyekaM sato lakSaNaM, kiM tarhi ? samuditA eva vastutasvaM lato nAkAzasyotpattiritpurarIkRtya cedam / ekamutpadyate'sti cetyA nidarzanaM paramANuH,tasya skandhAtpRthagabhAve utpttirbseyaa| nAsti cotpadyate caikamityatra nidarzanaM pradIpAntyazikhAdi / evaM sati tRtIyavikalpanAyAM dhrauvyasyAstitvalakSaNasya vyApakatvaM na syAditi nArekaNIyam , dravyArthikanayAvaSTambhena dhrauvyasya lakSaNatvapratijJAnAtpudgalAtmanA pradIpAntyazikhAderapyutpAdApUrva vinAzAnantaramapi sattvamastyaveti / nAsti notpadyate paramityatra nidarzanamAkAzakusumaM cetIti // 5 // paJcAnAmapyupadarzitapadyAnAmmukulitamarthamAvedayannAha-sajhepata iti / anyAdRzatvAt dharmAditritayotpAdavyayApekSayetyarthaH, anyAdRzatvacAne spaSTIkRtam / paJcatve'pyavizeSAditi sthAne paJcasvapyavizeSAditi pATho yuktaH, paJcasu jIvapudgaladharmAdharmAkAzeSu, avizeSAt , yAdRzaM dhrauvyaM jIvapudgalayostAdRzameva dharmAdharmAkAzAnAM na tUtpAdabyayavadanyAdRzamityataH / vRttI bhASye, pRthaga vivaraNam , utpAdavyayau samAsenopanyasya tatpArthakyena dhrauvyasya vivaraNam / utpAdavyayayoH kathamanyAdRzasvamityapekSAyAmAha-anyatheti, asyaivArthakathanam-adhigamopAyaviSayatveneti-jIvapudgalayorutpAdavyayayoH kathamanyAhazatvamityapekSAyAmuktam-anyathA ceti / asyaiva spaSTataravAkyAntareNa vivaraNam-dravyakSetrakAlabhAvA prayogajAvityetatparyantam / tato'nyathA dharmAstikAyAdiSUtpAdavyayAvityupadarzayati-anyathA ca dharmAstikAyAdi. viti, utpAdavyayAviti sambadhyate, AdipadAdadharmAstikAyAkAzAstikAyayorupagrahaH / etadeva bhAvayati-dravyasvabhAveti / kathamaprayogajAvutpAdavyayau dharmAdiSvityata Aha-nahi teSviti, teSu dharmAdharmAkAzeSu / parapratyayau gntRsthaatrvgaahkjiivpudglnimittkau| trayANAM dhrmaadhrmaakaashaastikaayaanaam| jIvapudgalotpAdavyayayoH pryogtvmuppaadyti-jiivpudglaanaanviti| sarveSu jIvapudgaladharmAdharmAkAzeSu / etat , utpAdavyayadhrauvyAtmakatvam / kacit, dharmAstikAyAdiSu, khata utpAdavyayayorabhAvAt , paranimittakayoreva tayostatropacAraH, teSveva ca dhrauvyasya svato bhAvAtparamArthatA, ityaMzenopacAratoM'zena paramArthatastri. lakSaNayogitvam , jIvapudgalayostu khata utpAdavyayau svato dhrauvyaJceti paramArthatastrilakSaNayogitvam / yadyapi sarvasyaiva vastuno dravyaparyAyobhayAtmakatvena dravyAtmanA dhrauvyaM paryAyAtmanotpAdavyayAviti kRtvotpAdavyayadhrauvyANAM sarvatrApekSikatvamaviziSTamityApe. kSikasyaupacArikatve sarvatropacArata eva trilakSaNayogaH, pAramArthikatye sarvatra paramArthata eva trilakSaNayogastathApi dharmAdInAM kharUpato nityatayaiva prasiddhiH pradIpAntyavikhAdInAJcAnityatayaiva prasiddhirato nityatvameva dharmAdInAmanityatvameva pradIpAdInAM vyavahArataH pAramArthika rUpamApekSikamapi, tadanyattu yuktyupapattisiddhamapi vyavahArapathAnavatIrNatvAdapAramArthikamiti manasi nidhAyokam-kacitupacArata ityAdi / atra bhASyanyAkhyAbhedasamyaksAsamyaktvavighekaM kartumAgamajJA eva vidagdhA na svanya ityuktivaicitryeNopadarzayaneva prakRtamanusarati-tadetaditi / nirvirodhamiti vyAkhyAsyata iti pUrva kriyAnvayi / tatra nirvirodhanyAkhyAne / kizcideva prAgupadarzitaprakAraM vakSyamANaprakArameva ca / sthUlakuzalatayA mandabuddhigrAhyArthavyAkhyAnanaipuNyena, etaduktizca svasya sato'pi pANDityavizeSasyAbhimAnamUlatvAbhAvAviSkArAya / vastutaH khopadarzitavyAkhyAnaprakAro'pi sUkSmaprekSAdakSavidvajanacetazcamatkAracA revetyarthAvabodhanAma kizcidebetyuktamiti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / cazabdaH, bhaudhyeNa cetyatroktaH cazabdaH / samubayArthakasya cazabdasyopAdAne prayojanamAha-notpAdAdaya iti / samuditA pati, ta. tri.4 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [26] nayavizeSApekSayotpAdAdeH paramArthAparamArthatA, pratyekaM sallakSaNatvAbhAvazca / [ tattvArthatrisUtrI bhavantIti, enamevArthamuttareNa bhASyeNa pradarzayati - [ yadutpadyate yad vyeti yaca dhruvaM tat sat / ato'nyadasaditi // ] yadutpadyate ityAdi / yaditi sAmAnyamAtrAbhidhAyinA sarvanAmnA dharmAstikAyAdipaJcakaparigrahaH, parasparApekSAH samuditA evotpAdAdayaH sallakSayanti, tatra dravyanayAbhiprAyeNAkArAntarAvirbhAvamAtramutpAda aupacArikaH, paramArthato na kiJcidutpadyate satatamavasthitadravyAMzavivartamAnamutpAdavinAzavyavasthayA vyapadizyate prajJAyate ca pUrvakSaNocchedena kSaNAntarAtmalAbha utpAdaH paryAyasya, tasyaiva kSaNasya niranvayoccheditA vinAzaH, dravyAstikasya dhauvyamanvayI sAmAnyAMzaH / paryAyasyopacArAt santAnamAtraM prauvyazabdAbhidheyam, eka: santAnaH, tadbalena ca pratyabhijJAdiprasiddhiH / tadetat tritayamapi pratipAdayatyubhayanayasaGgatyA vastusadbhAvapratipattaye, na dhauvyamutpAdavyayazunyaM kenacit pramANena gocarIkartuM zakyate, nApyutpAdavyayau sAmAnyAMzaviyutAviti yadutpadyate yad vyeti yacca dhruvaM tatsad vidyate tadastIti, sAmarthyAdidamApannam - ato'nyadasaditi, ata ityutpAdAdisamuditasvabhAvAd yadanyat tadasat tacca kiM ? samudAyAdapakRSTa ekaka utpAdo vA vinAzo vA dhauvyaM vA, utpAdavinAzauvA, utpAdadhauvye vA, vinAzaghrauvye vA, itaranirapekSyasya tAdRzAMzasyAbhAvAda utpAdAdaya iti sambadhyate / enameva pratyekaM na kintu samuditA evotpAdAdayaH vastutattvamityevaMrUpameva / sAmAnyamAtrAbhidhAyinA yaditi sarvanAmneti yogaH / parasparApekSadravyaparyAyobhayanayAnugatapramANaprameyaM vastuna vailakSaNyaM tattvaM na tu parasparAnapekSaikanayAbhimataM tattvambhavitumarhatItyupapAdayitumAha - tatreti, utpAdAdiSu tridhvityarthaH / prathamaM dravyanayavaktavyamA vi* karoti - dravyanayAbhiprAyeNeyArabhya prajJAyate celantena / paryAyanayavaktavyamAha - pUrvakSaNocchedeneti / paryAyasyeti, paryAyanayasyetyarthaH, abhiprAyeNeti zeSaH / tasyaiva kSaNasyeti, pUrvakSaNasyaivetyarthaH / utpAdavyayayossvarUpaM matadvayenopadarzya dravyanaye dhrauvyaM kiM, paryAyanaye ca kiM tadityapekSAyAmAha - dravyAstikasyeti, mata iti zeSaH, etramapi / anvayI pUrvaparaparyAyAnugato yaH sAmAnyAMzaH sa dravyAstikasya mate dhrauvyamityarthaH, dravyanaye dhrauvyaM pAramArthikam utpAdavyayau caupacArikau / paryAyanaye cotpAdavyayau pAramArthikau dhau vyaJcaupacArikamityabhipretyAha-paryAyasyeti, paryAyAsti kasyetyarthaH / santAnamAtramityatra mAtrapadopAdAnAtsAmAnyasya vyavacchedaH / kimarthantarhi aupacArikasyaikasya santAnasya kalpanamityata Aha- tadvaleneti, santAnAtmakaikaviSayAvagAhitvenetyarthaH / pratyabhijJAdiprasiddhiH, so'yaM ghaTa ityAdipratyabhijJAyAH paramANupuJjAtmakapUrvAparakAlavarttino TakSaNayorbhedena tadaikyarUpaviSayAbhAve'pi tatsantAnaikyarUpa viSayasadbhAvena prAmANyaprasiddhiH / evaM ca dravyanaye kevale kevale ca paryAyanaye na vastugatyotpAdavyayadhrauvyAtmaka vastuprasiddhiH, ubhayanayavyApi pramANAvalambane ca tatprasiddhirityAha- tadetatritayamapIti / nanu vyamevAstu vastu dhauvyarahitAvutpAdavyayau vA'stu tathA, tathA ca tatpratipattire kenApi nayena sulabhetyubhayanayasaGgatyA - zrayaNaM vastupratipattyarthamanAvazyakamityata Aha-na dhauvyamutpAdavyayazUnyamiti, tathA ca kevalasya dhrauvyasya tadvinirmuktayo - zrotpAdavyayayodazazazRGga kalpatayA tadviSayayoH paraspara nirapekSalayayorna vastuviSayakatvamiti na tato vastupratipattiriti bhAvaH / sadityasya vyAkhyAnaM vidyata iti, tathA ca tatsadityasya tadastItyarthaH / "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" iti sUtre ato'nyadasaditi noktaM bhASye kathamakasmAdidamApatitamityata Aha-sAmarthyAdidamApannamiti, lakSaNasya lakSyatAvacchedakasama* niyatatvena yatra lakSaNaM nAsti tatra lakSyatAvacchedakamapi nAstIti prakRte utpAdavyayadhrauvyalakSaNarahite sattvAbhAvAdasattvamarthAkSiptameveti / ata ityatredampadenotpAdAdInAM trayANAM pratyekaM parAmarze pratyekamutpAdAdiSu triSu utpAdibhinnatvasyAbhAvAtteSAmaikaikazo'sattvanna prApnoti yeSAM ca zazazRGgAdInAM nAstyutpAdAdyanyatamarUpatA teSAM sarvopAkhyAvidhurANAM vyavahArasAmAnyAviSayatvena nAsadvyavahAraviSayatvamapItyato'nyadasadityasya nirviSayatvameva syAdityata Aha- ata ityutpAdAdisamuditasvabhAvAditi / tacca kim ? utpAdAdisamuditasvabhAvAdanyatkim / uttarayati samudAyeti, samudAyasamudAyinoH kathaJcidbhedamavalambyeyamuktiH / kathamutpAdAderekaikasya utpAdavinAzAdiyugmasya cAsattvamityapekSAyAmAha - itaranirapekSasyeti, vyayadhrauvyanirapekSasyospAdasyotpAdadhauvyanirapekSasya vinAzasyotpAdavinAzanirapekSasya dhrauvyasya dhrauvyanirapekSasyotpAdavinAzayugmasya vinAzanirapekSasyo - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhAyIkA vivRtiyutA ] tattannaye doSAvatAre tannikare'pi tathAtvamityAzaGkyoddhAra paddhatiH / [27] sadviSayatvamasadvyavahArapratibandhitA ceti nAnupAkhyo'sacchabdavAcyaH zabdavyavahArAyogyatvAt // nanu ca dravyaparyAyanayau svatantratvAd dvAvapi vijigISU svaviSathopamarda parasparaM na sahete, tatazca punarapi sImantitameva vastu na vastutAyAmavatiSTheteti / ucyate-paryAyanayasya tAvadutpAdavyayalakSaNasya svAtazvayaM nAsti dravyAstikenAGkuzitatvAt / nahyutpAdo nAma kazcid dharmo'styabhUtabhavanAtmakaH, sa cotpAdo dvidhA kalpyeta - prAyogiko vaisrasikazca prAyogika : puruSakAranirvartyaH, so'pi dvidhA - anabhisandhikRto'bhisandhikRtazca, tatrAdyaH kAya vAksvAntabhedena paJcadazaprakAraH, te ca kAyAdayaH samudAyAtmakAH, samudAyazcAsan sArtharathacakrAdivat, svAGgasamudAyamAtratvAnna sArtho nAma kazcit paramArthato'sti, ratho vA puruSakUvarAdivyatiriktaH, sa cAbhAvatvAt sArtharathAdiH kathamutpadyeta ? evaM kAyAdayo'pi tpAdadhrauvyayugmasyotpAdanirapekSasya vinAzaghrauvyayugmasya cAbhAvAdityarthaH / asadviSayatvamasadityAkAra kavyavahAraviSayatvam / asadvyavahArabandhitA ceti, asadityAkAra ko yo vyavahAro viSayatayA tena saha tAdAtmyena yaH pratibandho vyAptistadvattvamityarthaH, teSAM ca samudAyapraviSTatayA vastvaMzAnAmeva tadapraviSTabhAvavivakSayA'sattvamasadvyavahAraviSayatvAsadvyavahAra pratibandhitvAdirUpaM, na tu nirUpAkhyo'sadityanenAbhimata ityAha- nAnupAkhyo'sacchabdavAcya iti / atra hetuH zabdavyavahArAyogyatvAditi, gAmAnaya gAM naya gAM pazya gAM dogdhi paya ityAdizabdavyavahArayogya eva gavAdirgavAdizabdavAcyo bhavati, zazazzRGgAdistu sarvakriyAkarmatva kartRtvAdivikalo na kasyApi zabdavyavahArasya yogya iti na tasya kasyApi zabdasya vAcyatetyasacchabdavAcyatA'pi tasya kathaM syAdata utpAdAdInAmevaikaikazo'sattvamatra sammataM na tu zazazRGgA derityAzayaH / itthantu na vyAkhyeyaM zazazRGgakalpasyetara nirapekSasyotpAdAdezzabdavyavahArAyogyatvAdasa cchandavAcyatvAsambhavenAsadityasyAsacchabdavAcya iti nArthaH kintu asaditipratIti viSayo'saditi vyavahAra pratibandhI vArtha iti, yato ghaTa utpadyate ghaTo vinazyati mRdravyaM dhruvamityAdizabdavyavahArasyAbAlagopAlaM tatra bhAvAt, yadi cotpadyata ityAdivyavahArA na dhauvyAdinirapekSotpAdAdi viSayAH kintu tatsApekSotpAdAdiviSayA eveti bhavati prAmANikAnAmmatiH, tadA tathA vyAkhyAnamapi yuktameva, idantu tatra cintyaM yathA'lIkasya zabdavyavahArAyogyatvena na zabdavAcyatvAbhAvAnnAsacchabdavAcyatvaM tathA'saditi vikalpaviSayatvA saditi vyavahArapratibandhitve api kathaM sarvavyavahArAyogyatvAditi / nanu syAdvAdo dravyaparyAyanayadvayAvalambyapi na parasparasApekSotpAdAdizrayAtmakavastuvyavasthApanakuzalaH, yato dravyanaya syotpAdavyayaviyutaM dhauvyameva svatantraM viSayaH, paryAyanayasyApi dhauvyaviyutau svatantrAyutpAdavyayAveva viSayAviti nayadvayAvalambane'pi svatantrANAmevotpAdavyayadhrauvyANAmavagatiH, tAdRzAzca te samuditA apsanta eva na hi gaganakusumavandhyA putra kUrmaromazazazRGgAdisamudAyaH sanniti vyavahArapathamRcchatIti na syAdvAde'pi vastuvyavasthA sUpapAdeti paraH praznayati- nanvityAdinA / svatantratvAt, anyonyApekSA rahitatvAt / vijigISU parasparakhaNDanaparau / ata eva svaviSayopamadaM parasparaM na sahete, dravye kathaMcidarthaghaTane paryAyapraveza eveti dravyanayasyaikAntikadravyarUpaviSayasya bAdharUpaH khaviSayopamardaH, evamutpAdavyayayoH kathaJcidarthasamanvaye bhaunyapraveza eveti paryAyanayasyaikAntikaparyAyarUpaviSayasya bAdharUpaH svaviSayopamardaH, taM na sahete, tatsahane parasparakhaNDana paratvalakSaNaskhA sAdhAraNarUpasya pracyutireva syAditi / evaJca sati yatprazrayiturabhipretaM tadAha- tatazceti, parasparaviSayopamardAbhAvAnurodhena sammilanadazAyAmapi paryAyasyotpAdavyayAveva dravyasya dhrauvyameva viSayabhAvamAbhejAnamiti naikAntatvApagama iti tAdRzasya vastuno vastuto vastvAbhAsa - taiva sarvopAkhyArahitatvAditi na vastutAvyavasthitiriti / svAtantryaM yadi nayasya svarUpaM syAttadA syAdayamubhayanaya nayanonmIla* ne'pi vastutvAvyabasthAnadoSaH, tadeva tu nAstItyAzayena samAdhatte - ucyata iti / svAtanyam, ekAntikatvam / aGkazitatvAditi, dravyAstikena sarvathotpAdasya sarvathA vyayasya cAsambhavodbhAvanameva tatrAGkuzaH / asyaiva bhAvanAmAha-na hyutpAdo nAmeti / abhUtabhavanAtmakaH pUrvaM sarvathA'sata uttarakAle kAraNavyApAre sati bhavanalakSaNaH / kathaM nedRzasyo - tpAdasya sambhava ityapekSAyAmAha - sa cotpAdo dvidhA kalpyeteti / puruSakAranirvartyaH, puruSaprayatnasAdhyaH / so'pi puruSakAranirvattyo'pi / anabhisandhikRta iti, abhisandhiH prakarSeNekSaNAdiH, idammadiSTasAdhanaM matkRtisAdhya mityAdi - jJAnajanyacikISAdirUpa iti yAvat, tadanyo'nabhisandhistatkRta ityarthaH / sArtho janasamudAyaH / kAyAdInAmutpattau yadyapyasti prayatno bimittaM tathApi tasya neSTasAdhanatAdijJAnajanyacikIrSAprabhavatvamiti bhavatyanabhisandhikRtatvamiti / tatrApi pudgalasa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [28] utpAdabhedAH, anvayAMzanirapekSotpAdasyAsaMbhavazca / [tattvArthatrisUtrI pudralasamudAyarUpAH, samUhazca samUhimAtram , atastatrApi na kasyacidutpAdaH, kAyAdeH paramArthato'sattvAt ; abhisandhipUrvakastUtpAdaH kAyAdiyogAt samapravAsyAdikaraNApekSAt stambhakumbhAdInAM prekSApUrvakAripuruSakriyAjanyatvAt prayogajaH, so'pyevameva samudAyaviSayaH, samudAyazcAsattvAdeva notpadyata ityutpAdAbhAva eva, anvayAMzanirapekSatvAnna prAyogika utpAdaH sambhavatItyarthaH / vainasiko'pi nAstyutpAdaH, vinaseti svabhAvavacanasaMjJAzabdaH, svAbhAviko vaisrasikaH, tatra dharmAdharmavyomAtmapudgaladravyANAmimA vRttayo yathAkramaM sthitigatyavagAhopayogasparzazabdAdilakSaNAH svasadbhAvAH, nahi teSAM dharmAdInAM gatyAdayo dharmAH paryAyA vA bhavanti, yadi bhaveyustatasteSAmetadvilakSaNamanyadeva rUpaM syAd gatyAdyutpAdasadbhAve, na cAnyad rUpaM lakSyate bhujagaprasAraNAkuNDalikatotphaNaviphaNAdivat , phaNino hi svabhAvabhUtAkRtakasaMsthAnAntarAbhivyaktimAtratvAt prAcyaphaNirUpAnanyatvAt tadrvyAvasthAnAt kuta utpAdaH ? kiM hi tatrotpannaM vidyamAnaM vA nAbhivyaktamityata utpAdAbhAva eva, ityevaM dharmAdInAmapi gatyAdInAmutpAdAbhAvaH svarUpAvasthAnAntaramAtratvAjalataraGgatuhinapaTalAdivat, kutaH svAbhAvika utpAdaH ? / na cotpAdasyAnyaH prakAro vidyata iti, tsmaannaivaastyutpaadH| evaM dravyaparyAyanayadvayApekSamastitvamutpAdasya nAstitvaM ca bhAvitamAtmapudgaladravyaviSayam // athAkAzadharmAdharmeSvavikriyAtmakeSUtpAdasyAbhAvAt kutastatrotpAdAnekAnta iti ? / ucyate-teSvapi svAbhAvika utpAdaH samudAyajanita ekatvikazca mudAyarUpeSu kAyAdidhvapi, tatkimutpAdasya sarvathAbhAva eva, na, anvayAMzanirapekSasyaikAntaparyAyanayakalpitasyotpAdasyAbhAvo'. bhipreta ityAvedanAyoktam-anvayAMzanirapekSatvAditi / prAyogikasyotpAdasyAbhAvamupadarya vaisrasikasya tasyAsambhavamupadarzayati-vainasiko'pIti / visrasAzabdasya pAribhASikasyArthAjJAne taniSpannasya vaisrasikasyApyarthajJAnaM na sambhavatItyata Aha-vinasetIti / svabhAvavacanasaMjJAzabdaH khabhAvasya vacanaM pratipAdanaM yasmAtsa khabhAvavacanaH khabhAvavAcItyarthaH, saMjJAzabdaH svabhAvarUpArthe saGketito visrasAzabdaH / evaM ca sati vainasika ityasya khAbhAvika ityartha ityAha-svAbhAviko vainasika iti / svAbhAviko hi khasmAdabhinna eva bhavati, dharmaparyAyau ca dharmikharUpAdbhinnAviti gatyAdInAM dharmarUpatve paryAyarUpatve vA tadutpAdAnna dharmAdInAmutpAdo vaizrasiko vyavatiSTheta, gatyAdInAJcotpAdAbhyupagame tadutpatteH pUrva dharmAdInAM na tatsvabhAvatetyanyAza eva dharmAdInAM svabhAvo vAcyaH, na ca so'bhyupagamA) gatyAdikhabhAvAtmaneva teSAmabhyupagamAdityeva prapaJcayati-tatretyAdinA / sparzazabdAdItyatrAdipadAdgandharUparasAnAmupagrahaH, sparzAdayaH pazcApi pudgalasya svabhAvalakSaNam / khasadbhAvAH khabhAvAH / gatyAdInAM dharmAstikAyAdikhabhAvatvameva taddharmarUpatvaM tatparyAyarUpatvaM vA kathannetyapekSAyAmAhanahIti, asya bhavantItyanena sambandhaH / yadi bhaveyuriti, yadi dharmAdInAM gatyAdayo dharmAH paryAyA vA bhaveyurityarthaH / tataH, tadA / teSAM dharmAdInAm / etadvilakSaNaM gtyaadivilkssnnm| anyadeva gatyAdibhyo bhinnameva / astu galyAdyutpAdakAle tatpUrvakAlAvasthitagatyAdivilakSaNasvabhAvo dharmAdInAM kinnazchinnamityata Aha-na cAnyadpamiti / lakSyate pramANena viSayIkriyate / ukkamarthaM dRSTAntena bhAvayati-bhujageti / etadevopapAdayati-phaNino hIti / dRSTAnte upapAditamutpAdAbhAvaM dAryantike smrthyti-ityevmityaadinaa| nanu mAstu prayogajo vaisasiko votpAdaH, AbhyAmanya evotpAda upapAda. nA) bhaviSyatItyata Aha-na cotpAdasyAnya iti / ekanayApekSayotpAdasya na sambhavo nayadvayApekSayA tu tasya sambhava iti syAdasti utpAdaH syAnnAsti cotpAda ityevamutpAdAnekAnta evAvatiSThata ityAha-evamiti / ayazcotpAdAnekAnta Atmapudgaladravyayoreva, tayoH prayogajasya vaisrasikasya cotpAdasya sambhavo vidyate, yato'nyarUpeNa sthitasya tadanyarUpeNa pariNamanalakSaNAtmalAbho'stItyAha-AtmapadaladravyaviSayamiti / dharmAdharmAkAzAnAM sarvadA'vicalitakharUpAvasthitAnAmanyarUpeNa pUrvamavasthitasya tadanyarUpeNa pariNamanameva nAstIti teSUtpAda evAprasiddha iti kasyAnekAntatvaM syAdvAdena vyavasthApyate ityAzaGkateatheti / dharmAdiSu prayogajasyotpAdasyAsambhave'pi vaisasikasyotpAdasyAstyeva sambhavaH, tatra ca syAdvAdo labdhAvakAza evetyutarayavi-ucyate iti / teSvapi AkAzadharmAdharmAstikAyeSvapi |bhjnyeti, kathaJcidbhAvenetyarthaH / etadevopapAdayannAha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] AkAzadharmAdharmeSu svAbhAvikA samudAyaja ektvikshcotpaadH| [29] dviprakAro'pyasti bhajanayA, yathaiva hyAtmanyaupazamikAdInAM bhAvAnAmAtmana eva tena tenAkAreNa vRttirutpAdaH, sparzAdInAmaNuSu, sparzazabdAdInAM ca skandheSu svAbhAvika utpAdastathA vyomAdiSvavagAhagatisthitayo vyomAdisvabhAvAsteSAM pariNAmAH, ta eva hyAkAzAdayo'vagAhAdyAkAraNotpannAH, tasya cAva. gAhAderutpAdasya pradezarUpatA yathA''tmano'saGkhyAtAH pradezAstatsamudAyazcAtmA bhavati, AkAzasya thAkAzatvaM svAbhAvikamakRtrimameva, yastasyAvagAhotpAdo'sAvapyakRtrimatvAt svAbhAvika eva, yasmAdAkAzaM zuSiramavakAzadAtRtvasvabhAvam , tathA dharmAdharmo gatisthityanugrahahetusvabhAvau, AtmA'pi jJAnAtmakatvAdupayogasvabhAvaH, pudgalAzca mUrtitvAt sparzAdisvabhAvAH / evamavagAhAderutpAdasya syAt svAbhA vikatvam ; tathA syAdavAbhAvikatvaM samudAyakAryatvAt , yathA paTo bhUyasAM tantUnAM samudAyena janyate, avagAhAderapi yathokta utpAdaH samudAyajanyatvAdasvAbhAvikaH, yasmAdavagAho'vagAhyAvagAhakadvayasamudAyAtmakaH, gatirapi gantRdharmadravyadvayasamudAyAtmikA, sthitirapi sthAnadharmadravyadvayasamudAyasvabhAvA, upayogo vijJAtRjJeyasamudAyAtmakaH, sparzAdayo'pi sparzanAdispRzyAdisamudAyAtmakAH, tasmAt samudAyAtmakatvAt syAdasvAbhAvikaH samudAyanirapekSANAmeSAmavagAhAdInAmabhAvAd, evaM syAt samudAyakRtA; syAdekatvikaH, katham ? utpAdo hyavagAhasyAkAze'vagAhakAnupraveze vyaktiH, sA ca vyaktiyomanyeva nAnyatrApi, tasya tu vyaJjakamevAvagAhakaM notpAdakam, vyaJjakaM cAkAzAdanyadeva bhavati vyaGgyAd ghaTAderiva pradIpAdi, tatazvAvagAhasyaikatvika utpAdaH; syAdanaikatvikaH prAk pratipAditavat ; tatazca yathaiva hIti / sparzAdInAmiti, aNuSu sparzAdInAM khAbhAvika utpAda ityanvayaH, AdipadAdUparasagandhAnAmupagrahaH / aNvapekSayA skandheSu vizeSamAha-sparzazabdAdInAmiti / vyomAdiSviti, AdipadAddharmAdharmayorgrahaNam / teSAM vyomAdInAm / kathamavagAhAdInAmAkAzAdipariNAmatvamityapekSAyAmAha-ta eveti, anyAvagAhAdirUpeNa vyavasthitA eve. tyarthaH / avagAhAdyAkAreNotpannA iti, pUrvAvagAhakAdivyatiriktAvagAhakAdyAcagAhAdyAkAreNotpannA ityarthaH / pradezarUpateti, AkAzAdipradezarUpatetyarthaH / atastatsamudAyarUpatA cAkAzAdInAmiti atraiva nidarzanamAha-yathAtmana iti / AkAzasyAvagAhotpAde svAbhAvikatvaM yuktyA vyavasthApayati-AkAzasya ceti / AkAzasya khAbhAvikarUpamupadarya dharmAdharmayostadAha-dharmAdharmAviti / AtmapudgalayoH krameNa svabhAvAvupadarzayati-AtmApIti / AkAzAdInAmavagAhAdilakSaNotpAdasya khAbhAvikatve kathaJcidarthasaGghaTanAmupadarzayati-evamavagAhAderutpAdasyeti / avagAhAdyutpAdasya samudAyakAryatvenAkhAbhAvikatvaM dRSTAntabalato vyavasthApayati-yathA paTo bhUyasAM tantUnAmiti / avagAhAdInAM samudAyakAryatvamupapAdayatiyasmAdavagAhaviti, avagAhya AkAzaH avagAhako jIvapudgalau, gantArau jIvapudgalau, tAveva sthAtArau / upayogasparzAdInAmapi samudAyAtmakatvAtkathaJcidaskhAbhAvikatvaM prapaJcayati-upayogaviti, upayogasya svaparAvabhAsitvena ghaTamahaM jAnAmIyevaMrUpatayA vijJAtujJeyAbhyAM saha saMsargitvena saMsargamAtravyApakakathaMcittAdAtmyasyAvazyakhIkartavyatvena vijJAtR ysmudaayaatmktvmitybhisndhiH| sparzAdayo'pIti, prameyasattAyAH pramANAdhInatvenAdheyasya cAdhArasApekSatvena sparzanAhIndriyamantareNa spRzyAdyAdhAramantareNa na spAdivyavasthitirityataH sparzAdeH sparzanAdisambandhitvena kathaJcittAdAtmabhAvena sparzanAdispRzyAdisamudAyAtmakatvamiti / upayogasparzAdInAmutpAdasyAsvAbhAvikatvamupasaMharati-tasmAditi / etAtvatA syAtsamudAyakRtatvamapyavagAhAdInAmityAha-samudAyanirapekSeti / avagAhAdyutpAdasyaikatvikatvamapi kathaJcidarthAnupravezenetyAha-vAdekatvika iti|avgaahyaavgaahkaabhyaamvgaahsyaatmlaabh ekamAtra nibandhanatvAbhAvAdekatvikatvameva durupapAdaM syAdarthaghaTanA tu tatra dUrotsAritaivetyAzayena pRcchavi-kathamiti / avagAhasyotpattirabhivyaktireva, sAcAvagAhasyAkAzaguNatvAdAkAzagataina, tajanakatvAdavagAhakamavagAhasya vyajakameva notpAdakam , itthaJcAbhivyakterAkAzavyatiriktAvagAhakamAtranimittakatvAdekatvikatvamityAzayenottarayati-ucyata iti / nAnyatrApi, nAvagAhakAdau, avagAhasya tadadharmatvAt / prAkapratipAditavaditi, yathA'vagAhasya samudAyakAryatvAdakhAbhAvikatvaM tathA tata evAnakarivakatvamapItyarthaH / evaM sati yanniSpannaM tadAha-tatazceti.. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagAhAdInAmAkAzAhInAJcAnityatvopapAdanam / [ tatvArthatrisUtrI sarsafter eva guNatvAt patranIlatAvat, nabhaso'vagAhatvalakSaNamupakAraH, sa cAvagADAramantareNa jIvaM pudgalaM vA nAbhivyajyata iti avagADhajIvAdisaMyogamAtramavagAha iti siddham, saMyogazcotpAdI saMyujyamAnavastujanyatyAt dvyaGgulasaMyogavat, yathA cAvagAha AkAzasyaivaM gatisthityupayoga - rUpAdayo gatimadAdidravyasaMyogamAtratvAdutpAdAdisvabhASA iti sarve'pyutpAdavigamadhruvasvabhASA ityarthaH / na 'ca paryAyAdAtmIyAt kiJcid dravyamekAntabhinnamupalabhyate, yat sambhAvyeta tasmin paryAye parasvabhAvabhUte vinaSTe'pyavinaSTamekAntAviSkRtaM nityamiti, yasmAcca paryAyAdananyad dravyaM tasmAt tatparyAyanAze tenAtmanA tad dravyaM nazyet nAnyaparyAyAtmanA, anekaparyAyAnanyarUpatvAdanekAtmakatvAde kenAtmanA nazyatyanyenAtmanotpadyate'myena cAtmanA dhruvamaGgulikatvavakratvarjutvavad bahutvAJcAtmanAmekavastuviSayANAmekasya vastunaH, tasmAt kathamivaikAntenAkAzAdayo nityAH pratipattuM zakyAH ? syAdvAdasya dezavartitva - prasaGgAt, AkAzAdiSvaupacArikAvutpAdavinAzau syAtAmiti cet, tadayuktam, upacAro yadyalIkatvam, avagAhotpAdasyaikatvikatvAdanaikatvikatvAccetyarthaH / prAmANikasya pramANaM vinA na paritoSa ityato'vagAhasyAnityatve'numAnaM mAnamupanyasyati nabho'vagAho'pIti / avagAhasya guNatvenAnityatvamupapAdya saMyogasvarUpatvenAnityatvamupapAdayannAhanabhaso'vagAhatvalakSaNamupakAra iti / saMyogarUpatvenA vagAhasyAnityatve'pi kathamutpAda ityapekSAyAmAha-saMyogacotpAdIti / avagAhavadgatyAdInAmapi saMyogarUpatvenotpAdakhabhAvatvam, na ca sthiti vigamAvantareNa kevalamutpAda iti utpAdavigamasthitisvabhAvatA sarveSAmityAha-yathA ceti / nanvavagAhagati sthityupayogarUpAdInAM paryAyANAmAkAzadharmAdharmajI - vapudgalAtmakadravyabhinnatvAtteSAmutpattivipattyorapi na dravyasyotpattivipattI, tatazca dravyaM nityameveti noktatrilakSaNarUpatA tasyeta Aha-na ceti, asya upalabhyata ityanena sambandhaH / dravyAntaraparyAyasya dravyAntarAdbhinnatve'pi khaparyAyasya na svasmAdbhiznatvam anyathA tasyAyaM paryAya iti bhede'pi bhAve khaparyAyavatparadravyaparyAyasyApi bhedAvizeSAdavizeSeNa sarva paryAyasya sarvadravyaparyAyatvaM syAdataH svaparyAyAddravyasyAbhinnatvamAstheyamityAzayaH, yadi paryAyAddravyasya bhinnatvameva bhavettadA prakRte kAnupapattirityapekSAyAmAha-yatsambhAvyeteti / nanu bhavatvAtmIyAtparyAyAddravyasyAbhinnatvaM tataH kimabhISTaM siddhyati bhavata ityapaikSAyAmAha-yasmAcceti / nanvevaM yasminkasmiMzcidapi khaparyAye vinaSTe taddravyasyApi vinaSTatvAdanugAmitvamapi dravyasya na syAdityata Aha- tasmAditi / yatazca tattatparyAyAtmanaiva nAzo nAnyaparyAyAtmanA, tata eva trilakSaNatvaM dravyasyotpadyatetarAmityAha- aneka paryAyeti, anekaparyAyAnanyarUpatvamanekAtmakatve hetuH tacca ekaparyAyAtmanA nAze tadanyaparyAyAtmanotpattI sahabhAviparyAyAtmanA dhrauvye ca hetuH / etadupapattaye nidarzanam aGgulitvavakratvarjutvavaditi, bhAvanA ca-ekamevAGgulidravyamRjutAmavalambamAnaM vakratvena vinaSTamRjutvenotpannamaGgulitvena sthitaM tadvadekamevAkAzadravyamavagAdRpuruSavizeSAdyavagAhanadazAyAM tadavagAhAtmanotpannaM tadanavagAhyabhAvena vinaSTaM sarvakAlAvasthitAvagAhyasAmAnyakhabhAvAtmanA dhruvamevaM dharmAdInAmapIti / yataH paryAyANAM vastvAtmabhUtAnAM nAnAtvamatastadAtmakasyaikasya vastuno'pi nAnAtvaM tata eva cAkAzAderapi pratyekamanekAtmatvata utpAdavyayadhauvyAtmakatvamiti tallakSaNasya sattvasya vastumAtragatatvameva na tu yatkiJcidekavastumAtra niyatatvenAvyApitvamityAhahutvAcceti, vastuna ityanantaraM bahutvamiti dRzyam, tatazcaikavastuviSayANAmAtmanAM bahutvAccaikasya vastuno bahutvami - tyanvayaH kAryaH, ekasya vastuno bahutvAdeva cotpAdavyayadhrauvyAtmakatvamarthata eva labdhamiti bodhyam / athavA vastuna ityanantaraM bahutvamiti pUrttirna kAryA bahutvAccetyArabhya zakyA ityetatparyantamekameva vAkyam / tasmAdityasya bahutvAditye - vArthaH / ekAntenetyuktyA kathaJcidarthasamanvayena nityatvamAkAzAdInAmanumatameveti sUcitam / kathamekAntena nityatvamAkAzAdInAM syAdvAdino nAnumatamityapekSAyAmAha - syAdvAdasyeti / dezavarttitvaprasaGgAditi, dharmAdharmAkAzAnAM sarvathA nityatve jIvapudgalAdipaJcaprabhedasya dravyasya dezau jIvapudgalau tayorevotpAdavyayadhauvyAtmakatve tatra kathamekasyAnekAtmakatvaM virodhAdato virodhabhaJjanAya syAdvAdasya syAdvAdArthasyApekSAbhedakharUpasya tadvRttitvameva syAdityarthaH / nanu paramArthato dhauvyamevAkAzA. dInAmupacAratastUtpAdavyayAvapIti kRtvA tatritayasyApi prAptau syAdvAdasyaivamapi tadvRttitvaM syAdeveti syAdvAdasya sakalavastuvyApakatvaM vyomAdInAmekAntanityatve'pi yujyata evetyAzaGkate - AkAzAdIti / vastubhUtotpAdavyayazUnyasya bhauvyasya [30] Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] dharmAditraye pAramArthikotpAdavyayopavarNanam , vinAzabhedAzca / [31] evaM sati dhrauvyamevAkAzAdiSvavaziSyate, na ca dhrauvyaM paramArtharUpotpAdavinAzazUnyam , api caAkAzAdidhauvyaM pAramArthikAnupacaritotpAdavinAzasambandhi dhruvatvAt pudgalajIvadhruvatvavat / atha vyavahAra upacAraH; tathApi sa vyavahAra AgamapUrvako vA syAlokaprasiddhipUrvako vA ?, tad yadi tAvadAgamapUrvakastato bhagavatA''khyAtaM jagatsvarUpaM praznatritayenotpAdAdinA, na ca kacidupacAreNa kacit paramArthata ityanAgamamAkAzAdau dhrauvyameveti; lokaprasiddhyaGgIkaraNe dharmAdidravyAprasiddhireva kutastadAzrayAvutpAdavinAzAviti dUrApAstaM dharmAdidravyadhrauvyam / evamutpAdavyayadhrauvyayuktaM satsarvamiti vyavasthitaM lakSaNam // evamutpAdamabhidhAya saprapaJcamadhunA vinAzavicAraH kriyate / vinAzo'pi dvividhaH-samudAyavibhAgamAtramarthAntarabhAvagamanaM ca, tatra samudAyavibhAgalakSaNo dvidhA-svAbhAvikaH prAyogikazca, khAbhAviko jIvavyApAranirapekSaH, prAyogikastvAtmavyApArAdupajAtaH / tatra svAbhAviko dharmAdharmAkAzajIvapudgaladravyANAM dravyAtmanA'vasthitAnAmeva, yathA-teradhogatipariNAmavizeSanAzAdUrdhvagatipariNAmenotpAdaH, tathA kacid deze'vasthitasya taddezAvasthAnavinAze'nyadezAvasthAnotpAdaH, khasyApi nAstyeva sambhava iti aupacArikotpAdavyayAbhyupagame AkAzAdau dhrauvye'pi jalAJjalireva vitIrNA syAttathA ca zazazRGgakalpateva teSAM syAdityAzayena samAdhatte-tadayaktamiti / evaM sati utpAdavyayayorAkAzAdAvalIkatve sati / nanu pudgalajIvadhruvatvasyotpAdavyayasAhacarye'nubhavapramANasadbhAvena vAstavikotpAdavyayasAhacaryasambhave'pi AkAzAdidhrauvye tatsAhacaryasAdhakapramANAbhAvAt kathaM tasya tattvaM zraddhayamityagatyA syAdvAdasya tadavyApitvamevAstheyamityata Aha-api ceti, tathA ca tatrApyanumAnaM pramANamastyeveti bhAvaH / nanUpacArasya nAlIkatvamarthaH, kintu vyavahAra eva, tatra noktadoSAvasara ityata Aha-atha vyavahAra upacAra iti / praznatritayeneti, 'uppei vA vigamei vA dhuvei vA' iti praznatritayenetyarthaH / tatra yAdRza utpAdastAdRza eva vinAzastAdRzameva ca dhrauvyaM mahAvIrAgamabodhitamiti pAramArthikadhrauvyasya pAramArthikotpAdavyayasamanvitatvameveti kevaladhrauvyasyAkAzAdigatasyAnAgamikatvenAsambhava eveti lokaprasiddhipUrvakavyavahArarUpopacArapakSamapAkartumAha-lokaprasiyaGgIkaraNa iti, nahi dharmAdidravyANAM lokasiddhatvaM pratyakSapramANasiddhasya tatpUrvakAnumAnAdisiddhasya vA lokasiddhatvena dharmAdInAmasmadAdipratyakSAviSayatvena tadasambhavAt , tathA ca dharmAdInAM lokasiddhatvAbhAve tadAzritotpAdavyayayorlokaprasiddhipUrvakavyavahAraviSayatvasya dUrApAstatvena tadavinAbhAvidhrauvyamapi durApAstameveti bhAvaH // dharmAdInAmapi utpAdavyavasthitau tadavinAbhUtavyayadhrauvyavyavasthityA sarvasya vastunalakSaNyamupapannamityupasaMharati-evamiti / vinAzavicAramavatArayitumAha-evamutpA. damabhidhAyeti / khAbhAvikasya samudAyavibhAgalakSaNasya vinAzasya krameNa dharmAdiSu saGghaTanAmupadarzayati-yathA gateriti / etenAdhogatipariNAmavizeSanAzo dharmAstikAyasya tAdRzavizeSapariNAmAtmanA nAzaH, saca pUrvamadhodezAvacchinnagamanakartRjIvapudgalasyo dezagamane sati bhavati, evaJcAdhodeze yadgantRjIvapudgaladharmasamudAyaH pUrvamabhavat tasya vibhAga eva jAta iti kRtvA sa vinAzassamudAyavibhAgalakSaNo'bhidhIyate, tasya ca naikAntikavinAzarUpatvaM tasya tuccharUpatvena zazazRGgakalpataiva syAdata UrddhagatipariNAmenotpAda eva dharmAstikAyasyAdhogatipariNAma vizeSAtmanA nAza ityutpAdAvinAbhUtatvaM vinAzasyetyAvedayitumukam-gateradhogatipariNAmavizeSanAzAdUrdhvagatipariNAmenotpAda iti, gatyupagrAhakasya dharmasya gatyabhinnatvamavalambyeyamuktiH, anyathA gaterevotpAdavinAzAvAveditau syAtAM na dharmAstikasyeti / UrdhvAdhogatyoH pariNAmatvoktyA tadanugAmino dravyasya pariNAmitvamAveditambhavatIti dravyAtmanAvasthitatvamapyArthAtprAptameveti dhrauvyAvinAbhUtatvamapi vinAzasya sUcitam / vimAzotpAdayossamakAlatve'pi vyAvahArika prayojakabhAvamAzritya paJcamI vibhaktiH, dRSTaJca samakAlayorapi kAraNAbhAvakAryAbhAvayoH prayojya prayojakabhAvaM parikalpya kAraNAbhAvAt kAryAbhAva iti vyavahAraH / evaM vinAzasyotpAdAbhinnatve'pi kathaJcidbhedavivakSayA tathoktiH, yathA ghaTajJAnAbaTasiddhirityAdIti, evamagre'pi bodhyam / adharmAstikAye vinAzasaGghaTanAmAvevi-tathA kaciddeze'vasthitasyeti, bhAnanA pUrva dizA bodhyA / AkAze vinAzasyotpAdAvinAbhAvaM prakaTayati-khasyA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [32] utpAdavinAzayoravinAbhAvaH, arthAntaragamanarUpavinAzazca / [tattvArthatrisUtrI kvacid deze'vagAhasya taddezAvagAhavinAze dezAntarAvagAhotpAdaH; tathA''tmanaH kenacidupayogenopayuktasya tadupayogavinAzAdupayogAntareNotpAdaH; pudgaladravyasyApi varNAntareNa prAk pariNatasyApi savinAze varNAntareNotpAdaH; sa caiSAM pUrvAvasthAvinAzaH samavasthAnAntarasyotpAdasaMjJakasyAbhivyaktikAraNam , samavasthAnAntarameva hi tirobhUtaM vinAza ucyate, nahi tatra kizcid vidyamAnamabhAvIbhUtamato dravyAtmasthitatAyAmevotpatanavyaktyarthaM sarpanipatanavinAzavad, utpatanavyaktaye sarpasya nipatanameva vinAzaH, tasmAd dravyasvatattvotpAdAvinAbhUta eva vigamaH, nArthAntaram , yathA paTe tantUnAM vibhAgena paTakAryotpattAvavinaSTaM tantudravyaM, tadeva pratyakSIkriyate yat tena pRthak tantubhAvena prAg nAsIt , evaM samudAyavibhAgamAtraM vinaashH| tathA'rthAntarabhAvagamanamanyo vinAzaH, yadA manuSyajanmanyAtmapudgalasamudAyo vinazyati tadA'rthAntarabhUtena devatvAdinA vartate nAtyantAbhAvatayA, yathA'rhaddattasya sthAta. kriyAviziSTasya takriyAvinAze gantRtayotpAdo'rthAntaragamanaM vinAzaH, yathA vA ghaTopayuktasyAtmanapIti / AtmanastamAvedayati-tathAtmana iti / pudgale taM saGghaTayati-pudaladravyasyApIti / utpAdavinAzayorabhede'pyupAdAbhivyaktyotpAdasyAbhedamupacarya tatlAraNasya vinAzasyotpAdakAraNatvamupacarya paJcamIprayoga upapadyate ityabhiprAyeNa paJcamIprayogasamarthanAyAha-sa caiSAmiti, sa ca svAbhAvikaH samudAyavibhAgalakSaNo vinAzazca / eSAM dharmAdidravyANAm / pUrvAvasthAvinAzaH, adhogatipariNAma vizeSAdinAzaH / samavasthAnAntarasya UrdhvagatipariNAmAdeH / abhivyaktikAraNaM prAkaTyaprayojakam / tatkimuttarAvasthAvirbhAvasamaye pUrvapariNAmAvasthA nAstyeva ? netyAha-samavasthAnAntarameva hIti, pUrvapariNAmAkhyAvasthAntarameva yata uttarapariNAmAvirbhAvasamaye tirobhUtaM vinAza iti gIyate / evaJca svameva vibhUtAvasthaM svasyotpAdaH khameva tirobhUtAvasthaM svasya vinAza iti kRtvaikasyaivAvirbhAvatirobhAvarUpApekSAnimittabhedenotpAdavinAzarUpatvaM sudRDhanirUDham / tatra ca yadaivottarasyotpAdAbhivyaktistadaiva pUrvAvasthAyAstirobhAva iti samasamayatvAtkathaM kAryakAraNabhAva iti na codanIyam , pUrvottaraparyAyAnugatasya dravyasyaiva pariNAmitvena kAraNatvam , tadabhedAca vinAzasyApi kAraNatvamevamuttaraparyAyotpAdo'pi pUrvaparyAyavinAze nimittatAmanubhavati / ata eva dvividho'pyanubhavo vyavahAravIthImavatarati, uttarottaraparyAyAtpUrvapUrvaparyAyamAza iti pUrvapUrvaparyAyanAze sati uttarottaraparyAyotpAda iti ca / pUrvapariNAmasya tirobhUtAvasthottaraparyAyarUpaiva, ava. sthAmprati avasthAtuH kAraNatvenottaraparyAyamprati pUrvaparyAyasya kAraNatvam , abhivyakterapyabhivyaktimato'bhinnatvena tAmpratyapi kAraNatvam , sarvathA kAryakAle'sato na kAraNatvamiti dravyarUpeNa pUrvapariNAmasyottarapariNAmakAle sattvamapyupeyam , sarbathA'sataH zazazRGgAderivotpAdAsambhavAduttaraparyAyasyApi dravyarUpeNa pUrvaparyAyakAle sattvamiti pUrvottaraparyAyayoH kAryakAraNabhAvAnurodhenApi dravyarUpeNAvasthitirAvazyakIti dhrauvyamutpAdavyayAnugataM samastyeveti tadetatsarvamabhipretyAha-nahIti / tatra, vinaashsmye| kiJcitpUrvapariNAmAdikam / vidyamAnaM pUrvasamaye vidyamAnamapi / abhAvIbhUtaM tuccharUpaM sampannam , tathA sati tasya tamprati kAraNatvameva na nirvahedityabhisandhiH / upasaMharati-ata iti / dravyAtmasthitatAyAmeva dravyarUpeNAvasthitau satyAmeva / utpatanavyattyartha sarpanipatanavinAzavaditi / etadeva spaSTayati-utpatanavyaktaya iti, nipatyotpatati sarpa ityevaM sarpasya svabhAvo lokaprasiddha iti dRSTAntasya nAsiddhatA / prakRte samudAyavibhAgalakSaNaM vinAzaM nigamayati-tasmAditi / yatheti, atrodAharaNe zatatantukapaTAtricaturAditantuvizleSe sati khaNDapaTarUpakAryotpAdo mahApaTanAzAjAyata iti sa khaNDapaTotpAdo mahApaTanAzastathA pRthagbhUtAstantavo'pi mahApaTanAzaH, tatra pRthagmUtAstantava evApRthagbhUtatanturUpapUrvapariNAmavinAzAttathotpannA api tantvAtmanAvasthitA eveti / prAyogikastu samudAyavibhAgalakSaNavinAzaH pudgaladravye sambhavannapi dharmAdidravye na sambhavatIti tamidAnImanirUpyaivArthAntarabhAvagamanalakSaNaM vinAzaM nirUpayitumAha-tathA'rthAntarabhAvagamanamanyo vinAza iti| anyaH smudaayvibhaaglkssnnvinaashaadbhinnH| uktvinaashsthlmudaahrti-ydeti| manuSyAdenaM kevalAtmarUpatvaM nApi kevalapudgalarUpatvaM kintvanyonyAnuviddhatadubhayarUpatvamityanusandhAyoktam-AtmapudalasamudAya iti / nAtyantAbhAvarUpatayA na bhAvAtiriktatucchAbhAvakharUpatayA, tenAtiriktadhvaMsAbhyupagamavAdino'pi dhvaMsasyAtyantAbhAvarUpatvAnabhyupagame'pi naasnggtiH| ahahattasyeti, arhaddattAbhidhAnasya kasyacitpuMsa ityarthaH / samudAyAtmano'rthAntarabhAvagamanalakSaNaM vinAzamudAhRtya jIvAdInAM pratyekaM tamudAharati-yathA vetyaadinaa| ghaTopayuktasyA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] arthAntaragatirUpanAzaH, prAyogikanAzalope bauddhasya yuktijAlam / [33] stadupayogavinAze paTopayogo'rthAntarabhAvagamanam , aNvAdezca zuklavarNavinAze kRSNatayotpAdo vinAzaH, tathA''kAzAdInAM pUrvAvagAhagatisthitivinAze'vagAhAntarAdyarthAntarabhAvalakSaNo vinAzaH, ata eva bhAvAntarotpattito na vigamo vigama evaikAntena, nApyutpAda evotpaadH| itthamutpAdavigamau tattvenAnekAntAtmakena nirUpitAvanvayAMzApekSAvevAtmalAbhaM pratipadyete prAyogikasvAbhAviko nAnyathA, ityevamukte kazcinmRSAbhimAnI mahAmoha nibiDavRddhabuddhavipralabdhabuddhirAcakSIta-astu svAbhAvika eva vinAzo nirhetukaH, prAyogikastu nopapadyate vinAzahetvayogAt , vinazyatAM hi ghaTAdInAM vinAzasya heturna yujyate, yasmAt svarUpata eva bhAvA nazvarAH svahetubhyo yathAsvamupajAyamAnA bhaGguraprakRtaya upajanakSaNAnantarakAlAnavasthAnAsta eva jAyante, naiSAM svakAraNasAmagrItaH pratilabdhAtmanAM satAM prakRtibhaGgurabhAvamapahAyAnyasmAnmudgarAdeH kAraNavizeSAnnAzasya vastuna ivotpattiH, na cedaM svaprakriyAprakAzamAtram , kiM tarhi ? upapattyA nibhAlyate-vinAzahetutvenAbhimatasya nAzakAraNaM prati mudgarAderasAmarthyam , kathaM punarasAmarthyamiti ?, ucyate, vinAzakaraNe hi vinAzasya trayI gatiH-vinazyamAnabhAvasvabhAvaM vA kuryAdathavA svabhAvAntaramabhAvaM vA, tatrAvyatirekapakSastAvadatisthUla eva, nahi vinAzaheturmudgarAdiH ghaTAdikaM bhAvasvabhAvameva karoti, svakAraNebhya eva kulAlAdibhyastasya prathamameva nivRttatvAt , niSpannasya cAkiJcitkAryatvAt , nApi svabhAvAntare kartavye tadavasthasya ghaTAderavicalasya vinaziturvikAro'pi sambhAvyate, kuta eva tatsvabhAvapracyutiH ?, tadavasthazca ghaTaH pUrvavadupalabhyeta, arthakriyAM jalaharaNAdikAM kurvIta // nanu cAnityAd ghaTAderarthAntaraM kapAlAdyeva vinAzastena ca vinAzahetuniSpAditena bhAvasyAtmana ityAdinA jIvasyArthAntarabhAvagamanalakSaNaM vinAzaM spaSTIkRtavAn / tadupayogeti, ghaTopayogetyarthaH / aNvAdezvetyAdinA pudgalasya tathAbhUtaM vinAzamAha / vyomAdInAM tamudAharati-tathA''kAzAdInAmiti / pUrvAvagAheti, pUrvAvagAhavinAze'vagAhAntaratayotpAda AkAzasya vinAzaH, pUrvagativinAze gatyantaratayotpAdo dharmasya vinaashH| pUrvasthitivinAze sthityantaratayotpAdo'dharmasya vinAzaH, so'yamarthAntarabhAvagamanalakSaNo vinaashH| ata eveti, ata evotpAdavinAzayoranyonyasvarUpatvaM tata evetyrthH|n vigamo vigama evaikAnteneti, vigama ekAntena na vigamarUpa eva kintUtpAdarUpo'pItyarthaH / nApyutpAda evotpAda iti, utpAda ekAntenotpAda eva na kintu vinAzarUpo'pItyarthaH / atra prAyogikavinAzasamarthanAya prAyogikavinAzApalApinaM bauddhaM parAbhavituM tatpUrvapakSAvakAzadAnAya bhUmikAmAha-itthamutpAdavigamAviti, anvayAMzApekSau dhrauvyasamanvitau / vinAzasya khAbhAvikatvaM nirhetukatvatassiyatItyabhisaMdhAnena nirhetuka ityupAttam / prAyogikastviti, puruSavyApArajanyo vinAzaH punarityarthaH / vinAzahetvayogAditi yaduktaM tasyaivopapAdanAyAhavinazyatAM hIti / bhakuraprakRtayaH, vinazvarasvabhAvAH / upajanakSaNeti, utpattikSaNetyarthaH, ta eveti, sthAne tata eveti pATho yuktaH, tata eveti, khahetubhya evetyrthH| naiSAmiti, namonAzasyotpattirityanena sambandhaH, eSAM bhaavaanaam| kathambhUtAnAmeSAmityapekSAyAmAha-svakAraNetyAdi / prakRtibhaGgurabhAvamiti, prakRtiH svabhAvabhUto yo bhakurabhAvo vinazvaratvaM tamityarthaH / vastuna iveti, vyatirekadRSTAntaH, vastuna utpAde kAraNasya bauddhairapyabhyupagamAt / vAGmAtratvAnna parIkSakANAM mAnAhamitthaM bauddhasya vinAzakAraNApalapanamiti na cetasi. nidheyamityAha-na cedamiti / trayI gatiriti, dhvaMsasya vinazyamAnabhAvakhabhAvatvaM svabhAvAntaratvamabhAvarUpatvaJceti bhedAtprakAratrayamityarthaH / etadevAha-vinazyamAneti / tatra teSu prakAreSu / avyatirekapakSaH, vinAzasya vinazyamAnasvabhAvatApakSaH, tatpakSasya vinAzatatprA mavalambyaiva pravRtteH / tasya ghaTAdeH, prathamameva mudrapAtAtprAgeva, nivRttatvAt sampannatvAt / vinAzasya svabhAvAntara ghaTasya pUrvavadavasthAne ko doSa ityata Aha-tadavasthazceti / evaMvAdinaM bauddhaM prati.prativAdI. taddoSaparihAramAzaGkate-nanviti / tena ca, kapAlAdinA ca, bhAvasya ghaTAdeHtathopalabdhIti, pUrvavadu ta. tri. 5 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [34] prAyogikavinAzApalApino bauddhasya yuktijAlam / [tattvArthatrisUtrI vRttatvAnna tathopalabdhyAdiprasaGga iti, ucyate-na svabhAvAntaraM kapAlAdikaM vinAzahetunA kriyamANamasyAnityasya ghaTAderAvaraNaM yujyate, kRte'pi tasmin kapAlAdike vinAzahetunA ghaTe ca tadavastha eva dRzyAtmani kutastya AvaraNasambhavaH ?, na caikatraikadA yujyate darzanAdarzane viruddhatvAt / nApi vinAzahetunA tRtIyapakSApatito bhAvAbhAvaH kriyate, tatra yadyevaM vikalpyate-na vivakSito bhAvaH abhAva iti, tato'nyaH syAd bhAva eva, evaM cAbhAvasya vidhinA paryudAsarUpeNa kAryatvAbhyupagame vyatirekAvyatirekavikalpAnatikramaH sambhAvyate-yadi vyatiriktamanyaM bhAvaM karoti tatastathopalabdhyAdiprasaGgastadavasthaH, athAvyatiriktaM tameva bhAvaM karotIti, tadapyayuktam , tasya prathamatarameva svakAraNairnirvartitatvAt // atha kriyApratiSedhamAtramAlambyate, evaM sati abhAvasya bhAvapratiSedharUpatve'bhyupeyamAne abhAvaM karotItyasamarthasamAsenoktaM bhAvaM na karotItyayamarthaH sampayeta, tathA ca sati akartu zahetvabhimatasyAhetutvamakArakatvamiti na vinAzaheturnAma kazcana sambhavatyanyatra vinaSTustaddharmatAyA ityupasaMhAraH, vaiyarthyAcca na vinAzaheturasti, yasya bhAvasya vinAzAya vinAzahetuH kalpyate sa bhAvaH svabhAvato nazvaraH syAnnavA ?, yadi nazvaraH svabhAvata eva bhAvastanna kiJcidvinAzahetunA'sya prayojanam , svayaM tatsvabhAvatayaiva nAzAt , yasya hi ghaTAderyaH svabhAvaH sa svahetoreva mRdAdisAmagryAdikAdupajAyamAnastAdRzo vinAzasvabhAvo bhavati, na jAtucid vinAze hetvantaramapekSate mudgarAdikam , tatsvabhAvo hyAtmalAbhAnantaraM svayameva bhavatyanyathA tatsvabhAva eva na syAt , yazca yatsvabhAvaH sa svaniSpattihetumapahAya hetvantaraM nApekSate prakAzAdivat , prakAzAdayo hi prakAzAdisvabhAvAH svahetorutpannAH santaH punarutpatteH pazcAt prakAzAdisvabhAvatAyAM svajanmavyatiriktaM na hetvantaramapekSante // atha naiva svabhAvato nazyati bhAva utpannaH, tataH pazcAdapi na nazyedanazvarasvabhAvatvAt , na ca tAdRzo'rthakriyAsu sAmarthya sambhAvyate / palabdhItyarthaH / bauddha uktAzaGkAM pratikSipati-ucyata ityAdinA / vinAzasyAbhAvarUpatArUpatRtIyapakSamapAkaroti-nApi vinAzahetuneti, bhAvo vidhirUpo na kAraNasahasreNAbhAvIbhavitumarhatIti khaNDanAbhiprAyaH, vinAzo'bhAva ityasya na bhAvo'bhAva iti vyutpattau bhAvapadaM vivakSitabhAvaparaM naJazca na prasajyarUpatvaM kintu paryudAsarUpatvamityabhiprAyeNAha-tatreti, abhAvapade ityarthaH / tato vivakSitabhAvAt / vyatirekAvyatireketi, vivakSitapratiyogisvarUpabhAvavyatiriktaH sa bhAvaH, tadavyatirikto vA sa bhAva iti vikalpAnatikrama ityarthaH / bhavatUktavikalpAnatikramastatra ko doSa ityata Aha-yadIti / tameva pratiyogitayA'bhimataM ghaTameva / tasya ghaTasya prathamatarameva mudgarapAtAtpUrvameva / tRtIyapakSe'bhAvapade naJaH prasajyarUpatvamevetyabhipretyAha-atheti, "paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ / prasajyapratiSedho'sau kriyayA saha yatra naJ // 1 // " iti vacanAnnanaH prasajyarUpatve abhAva ityasya bhAvo na bhavatItyevaMkharUpatA syAt , prasajyArthakasya namo'samarthatvena 'samarthaH padavidhiH' ityanumoditasamAsasvarUpaghaTakatA na syAdevetyabhyupagamamAtreNAsamarthasyApi tasya samAsa ityabhisandhAyoktam-asamarthasamAseneti / yadyapi "amAnonAH pratiSedhavacanA" iti vacanAdabhAvaM karotItyatrAkAraH samAsAniviSTo'pi sambhavati, tathApi tasya prayogo na prAya upalabhyata iti bodhyam / tathA ca sati, bhAvaM na karotItyarthe ca sati / na vinAzaheturiti, vinastaddharmatAyA anyatra kazcana vinAzaheturna sambhavatIti yogaH, vinaSTavinazanazIlasya, taddharmatAyA anyatra vinazvarakhabhAvatAM vihAya / vaiyarthyAccetyuktaM tadevopapAdayati-yasyetyAdinA / asya vinazvarakhabhAvasya bhAvasya, tatsvabhAvatayaiva vinazvarasvabhAvatayaiva / pUrvoktameva prapaJcayati-yasya hItyAdinA / prakAzAdivaditi, etadRSTAntopapAdanAyAha-prakAzAdayo hIti / nanu bhASasya vinazvarasvabhAvataiva nAsmAbhiraGgIkriyate tatrAha-atheti / tAdRzo'nazvarakhabhAvasya, akSaNikasyeti yAvat, arthakriyAkAritvalakSaNasya sattvasya niye prasaGgaviparyayAbhyAM kramayogapadyarUpavyApakanivRttyA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyadIkAvivRtiyutA] prAyogikavinAzasAdhane sugatavicArApAkaraNam / tadedayuktaM svagoSTharamaNIyaM prakAzanamAtratvAt , na hyanupapattikamabhidhIyamAnaM vicitramapi pratipattumutsahante vidvAMsaH, prakRtyaiva bhakurAH sarvabhAvA vinAzahetvayogAdityasiddhatA hetoH, yasmAdayaM vinAzaH kadAcideva bhavatyupajanakSaNottarakAlaM nopajanakSaNa eva, upajanakSaNazcAtmalAbhakAlastatra vinAzAbhAvAt kAdAcitkatvaM vinAzasya nirhetukavinAzavAdino'pi prasiddham , na labdhAtmalAbhaM vastu vinazyati, vyomakusumAdInAmapi vinAzaprasaGgAt, ye ca kAdAcitkAH paTAdayaste prativiziSTahetujanyA eva dRSTAstathA vivAdAspadAskandI vinAzo'pi prAgavidyamAnaH pazcAdAtmalAbhahetumapekSamANa evAtmAnamAsAdayati / nanu caivamabhyupeyamAne vinAzasyApi hetumattvAt paTAderiva vinAzena bhavitavyam , asattvAJca niSkAraNo vinAzaH khakusumAdivadityanumAnavirodhinI pratijJeyaM-kAraNavAn vinAza iti / atroMcyate-pUrvAvasthApacyutiruttarAvasthotpattiH, uttarAvasthApattizca pUrvAvasthApracyutiH, ayameva vinAzazabdavAcyo'rtho nAtyantAbhAva iti prAk pratyapAdi prapaJcena, tatazca vinAzasyApi vinAza iti prasiddhameva prasAdhyate, vinaSTe ca vinAze punaravasthAntarotpattikramavRttyA na kiJcidaniSTamasti syAdvAdaprakriyAyAm , ata eva cAsattvAnniSkAraNo vinAza ityetadapyapAstameva, asattvasyAsiddhatAdidoSAkSaNikatvenaiva vyApterityabhisandhiH / etAvatA bauddhamatamupapAdya tatpratikSipati-tadetadayuktamityAdinA / vinAzahetvayogAdityasiddhatAhetorityatra vinAzahetvayogAditi hetorasiddhatetyevaM yogH| tatra hetumAha-yasmAditi / upajaneti, utpattItyarthaH / kathaM nopajanakSaNa eva vinAza ityapekSAyAmAha-upajanakSaNazceti / AtmalAbhakAla iti, Atmano vastusvarUpasya lAbhaH sattvaprAptiyasminsa AtmalAbhaH tAdRzazcAsau kAlazceti AtmalAbhakAlaH, AdyakSaNasambandha iti yAvat / tatra utpattikSaNe evaM sati tasminkSaNe'sato vinAzasyottarakAle sattvAtkiJcitkAlAsattve sati kiJcitkAlasattvarUpaM kAdAcitkatvaM siddhaM, tatazca sahetukatvamapi siyati utpattau tasya hetumattvena sahAvinAbhAvasya gRhItatvAt / na ca prAgabhAve vyabhicAraH, tasya jainamate pUrvAyarUpatayaiva svIkAreNa tatra sahetukatvasya sadbhAvAt pUrvapUrvaparyAyAtmakapravAhasyAnAdikAlatayaiva tadAtmatvamAzritya tatrAnAditvavyavahArAt , kSaNikavAdinastavApi pUrvapUrvakSaNasyaivottarottarakSaNaprAgabhAvatayA'bhyupagama iti tasya khakAraNajanyatvamastyeva, yeSAM cAnAdissAntaH prAgabhAvastanmatAzrayaNena tatra vyabhicArastu pUrvakAlAvRttitve sati uttarakAlavRttitvarUpatA kAdAcitkatvasya khIkRtya pariharaNIya ityAzayenAha-kAdAcitkatvaM vinAzasyeti / anutpannasyaiva vinAzAbhyupagamo'nubhavabAdhita iti tasya pUrvakAle'sattvamAvazyakamityAha-nAlabdhAtmalAbhamiti / kAdAcitkatvasya sahetukatvena sahAvinAbhAvagrAhakamudAharaNamupadarzayati-yaJceti / upanayamupadarzayati-tatheti, yaddhi hetumattadvinAzapratiyogItivyAptevinAzasya hetumattve vinAzitvaprasaGgaH, na caivamabhyupagantuM zakyaH, tathA sati vinAzasya vinAze prtiyogyunmjnprsnggH| evaM dhvaMsaH sahetukaH kAdAcitkatvAdityanumAnaM dhvaMso niSkAraNako'sattvAt khapuSpavadityanumAnabAdhitamiti paraH zaGkate-nanvityAdinA / anumAnavirodhinI, anumAnaM virodhi bAdhakaM yasyA iti vyutpttyaa'numaanbaadhitetyrthH| kAraNavAn vinAza iti pratijJAkharUpakathanam / vinAzasyApi vinAzo'bhyupagamyata evaM pratiyogyunmajanadoSa uttarottaraparyAyANAmazeSANAmeva pUrvapUrvaparyAyavinAzarUpatvenaikaparyAyarUpavinAzavinAze'pyuttaraparyAyarUpavinAzasadbhAvAt , uttaraparyAyasya bhAvarUpatayA sattvena nAsattvaM vinAzasyeti nAnumAnabAdhApItyAzayena samAdhatte-atrocyata iti / nAtyantAbhAvaH, na tuccharUpo dhvNsH| pratiyogyunmajanaprasaGgasyApi nAvatAra ityAzayenAha-vinaSTe ceti / kramavRttyA pravAhAnuvRttyA / kizcit pratiyogyunmajanAdi / na caivaM dhvaMsasyAnantatvamiti lokaprasiddhirbhajyetetyata Aha-syAdvAdaprakriyAyAmiti, nahi sarvathA kasyacitsAntatvamanantatvamvA sambhavati kintu kathaJcideva, kathaJcidanantatvaM ca vyaktyapekSayA sAntatve'pi uttarottarapravAhAtmanA'stveveti na kiJcidanupapannam / asattvahetorasiddhatvAdeva niSkAraNatvAnumAnaM parasya na pravartata ityAha-ata eveti, dhvaMsasyottaraparyAyAtmakabhAvarUpatvAdeva / na cotpattimato bhAvasya vinAza iti niyamo naiyAyikAdiparikalpito'smAbhirabhyupagamyate yena tasyAnantatvAnyathAnupapattyA'bhAvarUpatA''zrIyetApItyAha-na cAvazyamiti / sarveNaivetyanantaraM bhAveneti draSTavyam / niSedhe hetumAha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [36] saugataM prati pRcchA, sadIya vikalpantrayopamardanAya (sazca / [ tattvArthatrisUtrI prAtatvAt / na cAvazyaM sarveNaiva hetumatA vinaSTavyam, asmatpakSe svAtmAvasthAnalakSaNasya mokSasya samyagjJAnAdihetukasyApyavinAzAbhyupagamAt / yadyapi samyagjJAnAdihetuH karmakSapaNAbhyupAyastathApi svAtmAvasthAnasya karmakSayarUpatvAdadoSaH / vinAzavAn vinAza iti cAbhyupayataH saugatasyAbhyupagamavirodhaH / niSkAraNa vinAzavAdI cedaM praSTavyaH - kiM niSkAraNatvAnnityo vinAzaH utAsanniti ? / tatra yadi nityaH, kAryotpAdAbhAvaprasaGgaH, dvitIyavikalpe vinAzAbhAvAt sarvapadArthAnAM nityatvaprasaGgaH / na cAsan sarva eva niSkAraNaH, stambhakumbhAdInAmasattve'pItaretarAtmanA hetumattvamastItyanekAntAt, yathA cAnAditvAt prAgabhAvo nirhetuko'pi vinazyatyevaM vinAzo'sannapi hetumAn kimiti neSyate ? / evaM dravyaparyAyAtmakaprakriyAprapaJce vizvamukhe sarvamevaikAntavAdyutprekSitamasAdhanameva jAyate syAdvAdinaM prati / vinAze ca sahetuke pratipAdite yaduktaM - mudgarAderasAmarthyaM vinAzakaraNaM prati tadayuktam, astyeva hi sAmarthyaM tadbhAvabhAvitayA kapAlAdyutpatteH / vikalpatrayaM ca sukumAraprajJena pramANavicAraparikkezAsahiSNunA yathAkathaJcidupanyasya prathamavikalpo'tisthUla ityevopekSito manAgAgatatrapeNa, tathA dvitIyAMveasmatpakSa iti, jainasiddhAnta ityarthaH / parakalpitAtyantikaduHkhanivRttirUpamokSasyAbhAvarUpatvAdeva na nAza ityata uktamsvAtmAvasthAnalakSaNasyeti / anena mokSasya bhAvarUpatvamAviSkRtam, tasya nirhetukatvAdeva na nAza iti na bhramitavya - mityAha- samyagjJAnAdihetukasyeti, AdipadAtsamyagdarzana cAritrayorupagrahaH / nanu samyagjJAnAdyanantaraM nikhilakarmaNAmeva kSayaH, tasya nikhilakarmavigamasya mokSatvapakSe mokSarUpatA'pi tatkAraNatvAtsamyagjJAnAdInAM mokSamArgatvamapyupapadyate, tasya cAbhAvarUpatvAdeva na hetumatA sarveNa bhAvena vinaSTavyamiti niyamavighAtakatvamityata Aha- yadyapIti / samyagjJAnAdituriti, samyagjJAnAdizcAsau hetuzceti karmadhArayaH, yadyapi svAvaraNIya karmakSayAtsamyagjJAnAdInAmAvirbhAva iti samyagjJAnAdikampratyeva karmakSayasya hetutA na tu karmakSayamprati samyagjJAnAderiti kAryakAraNabhAvavaiparItyameva, tathApi kRtsnakarmakSayalakSaNa eva sa na tu katipayajJAnAdyAvaraNakSayaH, sa ca samyagjJAnAdyanantarameva sampadyata iti karmakSapaNAbhyupAya ityatra tatpuruSaH, na tu samyagjJAnAdiheturityatra tatpuruSaH, tathA sati karmakSapaNahetunA samyagjJAnAderjanyatvameva labhyeta, tena svAtmAvasthAnalakSaNasya mokSasya samyagjJAnahetukatvaM na pratyAdiSTaM syAditi yadyapItyukteH sAphalyaM na bhavediti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / nikhilakarmakSayasya samyagjJAnAdihetukasya mokSatve'pi khAtmAvasthAnasya mokSatvamAgatameva tasya tadrUpatvAttata eva ca samyagjJAnAdihetuka tvamapItyAha - tathA'pIti / na caivaM satyabhAvarUpatvamevApatitamiti zakhyam, karmakSayasya na tuccharUpatA kintu khAtmAvasthAnalakSaNabhAvarUpataivetyatroktagranthasvArasyAditi / sarvasya kSaNikatvamabhyupagacchatA saugatena vinAzasyApi vinAzo'bhyupeya eveti vinAzo na vinazyatItyupagamasvAbhyupagama viruddha ityAha - vinAzavAnvinAza iti ceti / saugataM punarA skandannAha - niSkAraNa vinAzavAdIti, bauddha ityarthaH / idaM, kiM niSkAraNatvAdityAdivakSyamANaM buddhau viparivarttamAnatvAtpratyakSam / nityatvapakSe dhvaMsasyaiva sarvadA sattvena tatpratiyoginaH kAryasya kadApi sattvaM na syAdityAha - kAryotpAdAbhAvaprasaGga iti / dvitIya vikalpe dhvaMso'sanniti pakSe, dhvaMsAbhAve dhvaMsapratiyogitvarUpAnityatvasyApyabhAva iti dhvaMsapratiyogitvAbhAvarUpanityatvameva syAdityarthaH / yadasattanniSkAraNakamiti vyAptirapi vyabhicArAnna sambhavatItyAha - na cAsanniti / itarAtmaneti, paradravyakSetra kAlabhAvAtmanetyarthaH / anAditvA diti, nyAyAdimate kharUpata eva prAgabhAvasyAnAditvaM bauddhamate pUrvakSaNe santAnatvameva prAgabhAvatvamiti tadrUpeNAnAditvamiti bodhyam / yadyapi santatipatitasya pUrvapUrvakSaNasya bauddhamate sahetukatvameva, tathApi uktalakSaNaprAgabhAvatvena na sahetukatvamiti nirhetukatvasya tatra nAsiddhiH / asannapi vidhyAtmanA'sannapi / vizvamukhe, sarvavastuni / vinAzakaraNamprati mudgarAdessAmarthyaM vyavasthApayati- vinAze ceti / tadbhAvabhAvitayeti, mudgarAdInAM nipatanAdivyApArasadbhAve kapAlAdilakSaNaghaTadhvaMsotpatterbhavitatvenetyarthaH, kapAlAdyutpattestadbhAvabhAvitayA mudgarAdeH vinAzakaraNa - mprati sAmarthyamastyevetyevamanvayArtho'tra bodhyaH / vikalpatrayamiti, vinAzakaraNe hi vinAzasya trayI gatiH - vinazyamAnabhAvasvabhAvaM vA kuryAdathavA svabhAvAntaramabhAvaM veti granthokta vikalpatrayamityarthaH, yata eva bauddhaH sukumAraprajJo'ta eva pramANavicArapariklezAsahiSNuriti hetuhetumadbhAvena vyAkhyeyam / asyaivopodvalanAya yathAkathaJcidupanyasyetyupAttam, yadyayaM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] saugatavikalpopamardane pryudaasprsjyprtissedhvicaarH| [37] kalpaH-svabhAvAntaraM kila kriyate vinAzahetunA, ghaTatAdavasthye tu sakalaghaTaniSpAdyajaladhAraNAdikriyAprasaGga iti zApadAnamudaghoSi / etacca vikalpadvayaM na jAne kiM prathamatarameva mAyAsUnunotkhAtamutpannasarvArthajJAnenAhosvid bhikSuvaradharmakIrtinaiva svayamutprekSitamiti ?, yat satyaM vismitAH smo'nayA vAcoyuktyA-kiM vinAzaheturghaTameva karoti uta svabhAvAntaramiti ?, yad vinAzahetunA kriyate tadevaikaM na vyapAdezi galitadhiSaNena; ghaTavinAzaheturghaTavinAzameva karoti, sa cokto'vasthAntarApattilakSaNaH prathamameva / abhAvavikalpe'pi paryudAsAbhyupagame kila vivakSitAd bhAvAdanyaM bhAvameva karoti, tatazca pUrvavad vyatirekAvyatirekavikalpAnatikramaH, vyatirekAvyatirekavikalpau ca vihitapratikriyau prAga vikalpAbhAsatvAccAyuktau, prasajyapratiSedhapakSe tvabhAvaM karoti-bhAvaM na karotIti vAkyArthaH / tadetadayuktam , asmatprakriyAnavabodhAt , jainI prakriyA dravyaparyAyAvubhau vastu bhAvAbhAvasvabhAvam , na cAbhAvaH kazcid bhAvAnniTuMThitaH sambhavati yaM vinAzahetuH kariSyati, na cAsti kAcit kriyA dravyAdatyantavyatiricyamAnasvabhAvA yasyAH prasajyapratiSedhena nivAraNA kriyeta, dravyameva hi tathodbhUtapariNAmaM kriyAvyapadezamaznute dravyanayasya, paryudAso hi vidhirUpatvAd dravyAstikaH, itaraH paryAyanayaH pratiSedhamAtratvAt, etau ca parasparApekSAveva ca vastu naikakau, tatazca vibhAgAbhAvAdasadviprauDhaprajJaH syAnnaivaM yathAkathaJcidupanyasyediti / prathamavikalpaH, vinazyamAnabhAvasvabhAvaM kuryAditi pkssH| dvitIyavikalpa iti / etatsvarUpAkhyAnam-svabhAvAntaraM kila kriyate vinAzahetuneti / tatpakSodbhAvitadoSasya saMkSepeNotkIrtanamghaTatAdavasthye tvityAdi / taddoSasya zApadAnatvenopanyasanaM nissaartvkhyaapnaay| utkhAtaM khaNDitam , mAyAsUnunA buddhena / utpannasarvArthajJAneneti / vizeSaNaM mAyAsUnorupahAsAya-idAnIM paryantaM ko'pi buddhetaro vidvAnnedRzaM vikalpamakArSIdayaM ca kRtavAnato nUnamasya vijJAnaM sarvArthavijJAnamiti / svayamiti, na tu buddhatacchiSyaparamparAgatamiti / anayA uktavikalpadvayodbhAvanarUpayA / kA ca sA vAcoyuktirityapekSAyAM kiM vinAzaheturghaTameva karoti uta svabhAvAntaramitIti / tatsvarUpAnuvAdaH-galitadhiSaNeneti, galitA patitA dhiSaNA buddhiryasya sa galitadhiSaNastena buddhizUnyena dharmakIrtinetyarthaH / vinAzahetunA kiM kriyate tadbhavataiva vAcyaM yadanavabodhAddharmakIrtergalitadhiSaNatvaM jAnIma ityAkSipta evAha-ghaTavinAzahetu saca ghaTavinAzazca / prathamameveti, ukta iti pUrvatanena smbndhH| tatra yadyevaM vikalpyate-na vivakSito bhAvo'bhAva ityAdigrantha evoktaH / atra bauddhaH pUrvagranthasthadoSameva smArayati-abhAvavikalpe'pIti, astu vyatirekavikalpAnatikramaH kinnazchinnamiti / granthakRtsamAdhatte-vyatirekAvyatirekavikalpo ceti / vihitapratikriyA dattottarI, tathA ca na piSTapeSaNamasmAbhiH karaNIyaM prekSAvidagdhairiti / prAmANiko hi vikalpa uttarArho bhavati, bhavaduktau ca vikalpI vikalpAbhAsatvAnnottarAhAvityAha-vikalpAbhAsatvAccAyuktAviti / nanu paryudAsapakSAzrito vikalpo'stu vikalpAbhAsaH, prasajyapratiSedhapakSIyastu doSaH syAdeva bhavata ityata Aha-prasajyapratiSedhapakSa iti / atra pakSe nAzahetutvenAbhimatasyAhetutvamakArakatvamApAditaM tattadA syAdyadyabhAvo'bhAva eva syAttuccharUpaH, tasya karaNAsambhavAt bhAvaM na karotItyarthaparyavasAnamasmAkamanumataM syAnna caivamityAha-tadetadayuktamiti, na dravyaM paryAyaviyutaM na paryAyA dravyavarjitA na to bhAvarUpAveva nApyabhAvarUpAveva kintu bhAvAbhAvasvabhAvaM dravyaparyAyAtmakamekaM vastu, tatrAbhAvAMzasyApi bhAvAtmakatvena tatkaraNaM nAnupapannaM tatastatkarhetutvaM kArakatvazca ghaTata evetyabhiprAyavAn jenI prakriyAmupadarzayati-jainI prakriyeti |bhaavN na karotIti kriyApratiSedho'pyaikAntiko jainaprakriyAyAM na ghaTata ityAha-na cAsti kAcitkriyeti / dravyasvarUpatA kriyAyAH ke nayamAzrityetyapekSAyAmAha-dravyanayasyeti / naarthaprarUpaNe dravyanayasya ko'vakAza ityata Aha-paryadAso hIti / dravyAstika iti, viSayaviSayiNorabhedaM vivakSitvetthamuktiH, zabdArthajJAnAnAM trayANAmapi nayatvamiti pakSaM vAzrityetthamabhidhAnam / itara: prasajyapratiSedhaH / etau dravyaparyayanayaviSayau bhaavaabhaavau| vibhAgAbhAvAt , abhAvasya bhAvAtpRthakkaraNAsambhavAt / asadvikalpateti, viSayasadbhAve hi vikalpaH pravartate, viSayAbhAve hi nirnibandhanA vikalpapravRttirapi na sambhavatItyasadrikalpatA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [38] prayogajavinAzApalApinaH sugatasya yuktijaalnirsnm| [tasvArthatrisUtrI kalpatA / api ca bhAvo vastu pariniSpannam , tasya kutaH karaNenAbhisambandhaH ? apUrvotpAdArthatvAt karoteH, atha pRSThaM kurvityupacAraH, tathApi yat kiJcid bhAvasya karaNam , abhAvazcApariniSpannamavasthAntararUpaM vastu, tanniSpAdanAya yatnaH kriyate, tazca nAtyantamasanna sarvathA sadityabhAvaviziSTasyaiva vastuno vastutvAt / yadapyuktam-vaiyarthyAcca na vinAzaheturiti tadapyasamIkSitAbhidhAnam , asmatprakriyAnavagamAt / vaisrasikaH prAyogikazca dvidhA vinAzaH, tatra prAyogikaH kAdAcitkatvAt paTAdivat sahetukaH, na ca dRSTamapahnotuM zakyaM pramANataH padArthasvarUpAvabodhAt, AtmalAbhasamanantarameva ca sarvathA vinazyanti padArthA iti na kiJcidasminnarthe pramANamasti, kAlAntarAvasthAyini ca vinAze pratyakSabuddhervyApAraH / yaccAvAci-prakAzAdayo labdhAtmalAbhAH prakAzAdisvabhAvatayA svajanmaivApekSante, nAparaM hetvantaram , etadapyasaGgatam , yadi prakAzAdaya utpannAH punarutpattau hetvantaraM nApekSanta iti vAkyArthaH tataH kiM kena saGgatam ? na hyutpannaH padArthastena rUpeNa punarhe tumabhilaSati, labdhAtmalAbhaH kAlAntare hetumapekSya vinazyatIti jAgadyAmahe / nanu ca sa svahetorevotpadyamAnastAdRzo bhavati yenotpattisamanantarameva vinazyatIti, ayuktamidam, pratijJAmAtratvAt, vayamapi brUmaH-sa svahetoreva tAdRza upajAyate yena kAlAntaramavasthAya vinazyatIti, atra ca pakSe pratyakSAdyapi pramANaM sahAyIbhavati / nanu ca niSkAraNavinAzavAdinAmiyaM yuktiH-'naSTA cennAzavighnaH kaH ? na cennaiva vinavyatirekAvyatirekavikalpayoriti suSTaktam-vikalpAbhAsatvAccAyuktAviti / yattu abhAvasya tuccharUpatvAt karaNamayuktamiti kRtvA bhAvaM na karotIti vyAkhyAnaM tanna samIcInamabhAvasyAsadrUpatvAbhAvena tatkaraNasambhavAt pratyuta bhAvasyaiva karaNaM na sambhavatIti prapaJcata upadarzayati-api ceti, pariniSpannaM vastu bhAva ityabhisambandhaH / tasya pariniSpannasya / pariniSpannasya kuto na karaNenAbhisambandha ityatastatra hetumAha-apUrvotpAdArthatvAtkaroteriti / nanu pariniSpanne'pi karoteH prayogo dRzyate, yathA-pRSThaM kuru ityatra tathA bhAve'pi pariniSpanne karoteH prayogassughaTa ityAha-atheti / evamapi bhAve aupacAriko'yaM prayogo na vastuniyataH, abhAvatvapariniSpannasvarUpe yathArtha iti abhAvaM karotIti yukta evetyAha-tathApIti / yata kiJcita, aupacArikam / tanniSpAdanAya abhAvaniSpAdanAya / tacca avasthAntararUpamabhAvAtmakaM vastu c| nAtyantamasaditi, tathAtve zazazRGgAdivanna prAmANikavyavahAravIthImavatarediti / na sarvathA saditi, tathAtve abhAvarUpeNeva vidhirUpeNApyabhAva eva syAditi niSedhAtmanaiva sarvasyAdhyavasitiH syAd , evaM pUrvakAlAdivRttitayA'pi sattvaprasattau niSpannasya na karaNamityabhAvaM karotItyapi durghaTaM prasajyatetyAdi bodhyam / yadi nAtyantamasanna sarvathA sadavasthAntararUpamabhASAtmakaM vastu tarhi kimAtmakaM tadvastvabhyupeyamityapekSAyAmAha-abhAvaviziSTasyaiveti, atrAbhAvapadamasattvaparam / vastuna ityatra prakRtibhUtaM vastupadaM sattAviziSTaparam , tathA ca sadasadAtmakasyaiva vastutvAdityarthaH / yaccoktaM "vaiyarthyAcca na vinAzaheturasti, yasya mAvasya vinAzAya vinAzahetuH kalpyate sa bhAvaH khabhAvato nazvaraH syAnnavA" ityAdi tdphstyti-ydpyuktmityaadi| asmatprakriyeti, jainaprakriyetyarthaH / janaprakriyAmeva darzayati-vainasika ityAdi / prAmANikI ceyaM prakriyA na kuyuktizatairapyapaneyA, naitaniSedhe pramANamAtmalAbhamAsAdayati, paraprakriyA tvaprAmANikatvAnopAdAnAhetyAzayenAha-AtmalAbhasamanantarameveti / na tu kiJcitkAlaM sthitvA bhAvo vinazyatItyatrApi pramANaM nAstItyata Aha,-kAlAntarAvasthAyinIti, SaSThyarthe cAtra saptamI, SaSThIsaptamyorekArthe bahulaM prayogadarzanAt , tathA ca kAlAntarAvasthAyinazca vinAze ityarthaH, vinAze sAmAnAdhikaraNyenaiva kAlAntarAvasthAyinItyasyAnvaye vA kAlAntaretyasya utpattisthitikAlAdanyakAlaH kAlAntaramityarthaH, tadavasthAyini tadvatini vinAza iti vyAkhyeyam / pratyakSabaddheApAra iti. kiJcitkAlasthAyino ghaTasya kAlAntare mudgarapAtAdvinAze sati mudgarapAtAdvinaSTo ghaTa iti pratyakSeNaiva vinAzasyAnubhavAtkimato'pi pramANAntaramanveSaNIyamiti bhaavH| khabhAvavAdamAzritya bauddhaH zaGkate-nanu ceti / pratijJAmAtreNApi vastusiddhau daNDamAha-vayamapIti, sthiravAdino'pItyarthaH / atra ca pakSe sthiravAdijainAdyupagatoktakhabhAvapakSe, durduTo bauddhaH punarAzaGkate-nanu ca niSkAraNeti / naSTA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] prayogajavinAzopasaMhAraH, utpAdAdInAM bhinnAbhinnakAlatvAdikam / [39] yati" iti, pratikRtavidhAnaiSA yukti:-"prAgabhUtAtmalAbhatvAnnAzaH kAraNavAn bhavet" iti / svabhAvazca vastuno dharmaH pariNativizeSaH, sa ca kazcit sAdivarNAdipariNAmA, kazcidanAdiH sattAmUrtatvAmUrtatvAdipariNAma iti, ato'nekAntenaiva yo yatsvabhAvaH sa sarvadA tatsvabhAva eva kadAcinnazyati kadAcidavatiSThate kadAcidutpadyata ityalamatiprasaGgena / sthitamidam-prAyogiko'pyasti vinAza iti // ete'vasthityutpAdavinAzAstrayo'pyekakAlA vibhinnakAlAzca parasparato'nantaramarthAntaraM ca, tatrotpAdavinAzayorekakAlatAyAM siSAdhayiSitAyAM svAtmatvApRthagbhAvaH kAraNam , nahi utpAdavinAzayoH svAtmA bhidyate, yathaikasminnekakSaNavartini rUpe vibhAgAbhAvAt svAtmalAbhakAla evaikaH kAlo nAnyaH samasti, yaccaikakAlaM na bhavati tadekamapi niyamena na bhavati, yathA-gavAzvayorjanmavinAzAviti / evamutpAdavinAzayorekakAlatA, evamutpAdavinAzAbhyAM dravyamabhinnakAlaM sAdhyam , tathotpAdavinAzau dravyAdabhinnakAlau tAbhyAmeva hetudRSTAntAbhyAM vAcyau // nanu caikAntavAdI svAtmatvApRthagbhUtatvamutpAdavinAzayona pratijAnIte, tatprasAdhanAya parikaraH-sarpadravyasyAtmanyutpatanAkAreNotpAdaH, tasyaivAtmani patanAkAreNa vigamaH, sarpadravyAtmaivobhayAkAraH, nahi satmA bhidyate, na ced bhidyate tataH ceta vinazanazIlazcet / nAzavighnaH ka iti, nAzapratibandhakaH kaH ? yenotpattyanantarameva na nazyati, tAdRzasya pratibandhakasyopadarzayitumazakyatvAdutpattyanantarameva vinazanazIlo bhAvo nazyedeveti bhAvaH / na cediti, bhAvo vinazvarakhabhAvo nAbhyupagamyate cedityarthaH / naiva vinayatIti, vinazvarasvabhAvasyaiva vinAzo bhavati nAvinazvarasvabhAvasya, anyathA nityatvema bhavadabhimatAnAmapi kadAcinnAzaH syAt , tathAcottarakAle'pi na nazyedityarthaH / etAM yuktiM pratikRtyA pratikSipati-pratikR. teti / uktayuktaH pratipakSabhUtAM yuktimevopadarzayati-prAgabhUteti, prAgabhUtasya kAraNavyApArAtpUrvamasato vinAzasya yo mudgarapAtAdyanantaramAtmalAbha utpattistattvAt prAgasattve sati sattvalakSaNakAdAcitkatvAdityarthaH / svabhAvatvAdeva khabhAvavatA saha samAnakAlatAniyamaH svabhAvasyetyapi nAsti, tasya vaicitryAdityAha-svabhAvazceti / sa ca pariNativizeSazca / pariNAmadvaicidhyopadarzanena yadabhimataM tadAha-ata iti / vAcyastarhi kIdRgbhAva ityapekSAyAmAha-kadAcinnazyatItyAdi / upsNhrtisthitmidmiti| sthityAdInAM trayANAmekakAlatvAdikaM vyavasthApayati-pata ityAdinA / tatrotpAdavinAzayorekakAlatAM vyavasthApayati-tatrotpAdeti / khAtmatvApRthagbhAva eva tayoH kathamityapekSAyAmAha-nahIti / khAtmAbhede / ekakAlatvaM syAdeveti dRSTAntena bhAvayati-yathaikasminniti, etacca kSaNavAdAbhyupagamena, syAdvAde tasyApi kathaJcidabhyupagamAt, paramaniruddhasamayasyaiva kSaNatvena tanmAtrasthAyino rUpasyApi vibhAgo na sambhavatIti / anvayadRSTAntamupadarya vyatirekadRSTAntamupadarzayati-yaccaikakAlaM na bhavatIti / utpAdavinAzayorekakAlatAM prasAdhya tAbhyAM dhrauvyAtmakasya dravyasya tayozca dhrauvyAtmakena dravyeNa sahAbhinnakAlatvaM saadhyti-evmutpaadvinaashaabhyaamiti| tAbhyAmeveti, svAtmatvApRthagbhAvarUpahetvekakSaNavatyaikarUpadRSTAntAbhyAmityarthaH, pUrvamutpAdavinAzau parasparamekakAlau svAtmatvApRthagbhUtatvAdekakSaNavaryekarUpavat , tato dhrauvyAtmakaM dravyamutpAdavinAzaikakAlaM khAtmatvApRthagbhUtatvAt , utpAdavinAzI dravyaikakAlau khAtmatvApRthagbhAvAt , ekakSaNavaryekarUpavaditi pryogo'nusndheyH| na ca siddhasAdhanAdidamanumAnaM nAvataratIti zaGkayam , ekAntabAdibhisteSAM bhinnakAlatayA vibhinnatayaiva caikAntenAbhyupagamena tAnpratyevotasAdhanasyAvatArAtsiddhasAdhanAbhAvAdityAzayaH / nanvevaM sati kharUpAsiddhatva hetoH, ekAntavAdibhirutpAdAdInAM khAtmatvApRthagbhAvasyAnaGgIkArAdityAha-nanu ceti, utpAdavinAzayorityupalakSaNaM dravyasyApi tAbhyAM saha tayozca dravyeNa saha khAtmatvApRthaktvanna pratijAnIta ityapi bodhyam , na pratijAnIte ityasya nAbhyupetItyarthaH / granthakAra Aha-tatprasAdhanAyeti, ata iti dRzyam , yatastadanabhyupagamAtsvarUpAsiddhirmA prApadityetasmAtkAraNAditi tadarthaH, tatprasAdhanAya khAtmatvApRthaktvasiddhaye / parikara upaayH| parikarameva darzayati-sarpadravyasyetyAdinA / Atmani khruupe| tasyaiva sarpadravyasyaiva / ubhayAkAra utpatanAkAraH patanAkArazca / sarpadravyAtmetyatra dravyapadopAdAnAtpUrvoparapoyAnusyUtatA sarpasyAveditA, nahi utpannAkArakAle yaH sarpaH sa na nipatanatAkArakAle anubhavavirodhAdityAha-nahIti / evaM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [40] utpAdAdInAM bhinnAbhinnakAlatA, arthAntaratA'narthAntaratA ca / [ tattvArthatrisUtrI sarpasvabhAvataiva / ata evAnarthAntaratA'pi grAhyA, anarthAntaramutpAdavinAzau parasparAvadhikau tatpratipatterabhinnakAlatvAt, tasyotpAdasyArambho viziSyate abhinnakAlatvena kena sahAbhinnakAlaH ? iti cet, sAmarthyAd vinAzena, yasmAd vinazyato hi yo'ntyakSaNo yazcotpAdasyAdyakSaNastadetAvutpAdavinAzAvekakAlAvanarthAntaraM ca, yadi cAnyo vinAzakAlaH syAt pUrvasyAnyazcotpAdakAlaH syAduttarasya, tataH prAgetanaM vinaSTamuttaramanutpannam, evaM ca vastuzUnyaH kAlo bhavennirbIjaM cottaramutpadyeta, tasmAdabhinna kAlAvanarthAntaraM ca tAviti yathaikakSaNavartino rUpasyaikatvAdeva tatpratipattyabhinnakAlatetyetat pratipAdayati-anyasya hyanyena bhinnakAlatA sambhAvyeta, na punastasya tenaiveti vAkyArthaH / evamitaratrApi dvaye'narthAntaratA bhAvanIyA, hetudRSTAntau tu tAveva / naigamanayAbhiprAyeNa tUtpAdavinAzadravyANAM bhinnakAlatA, utpAdo hi prAgabhAvaH, sa ca dravyadharmatvAd dravyavRttiH, pradhvaMsAbhAvo'pi vinAzaH sospi dravyadharma eva dravyamapi dravyAtmarUpamajahat svAtmani vartate, tatazcotpadya kazcit kAlaM sati tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamenotpatanAbhinnasarpAbhinnasya nipatanasyotpatanAbhinnatvaM tatazca svAtmatvApRthagbhAva ubhayAvasthasya sarpasyetyAha-na cedbhidyata iti / ekakAlatvasiddhau tato'narthAntaratA'pyutpAdavinAzayossiddhyatyevetyAha- ata eveti, ekakAlatvAdevetyarthaH / atrAnumAnaprayogamupadarzayati-anarthAntareti / tatpratipatteH, utpAdArambhasya | abhinnakAlatvAditi hetau kena sahAbhinnakAlatvamutpAdArambhasyeti pRcchati kena saheti / utpAdasya vinAzena samamanarthAntaratvaM sAdhyaM nAnyena samamutpAdArambhasyAbhinnakAlatvena seDumarhatyati prasaGgAdato vinAzena samamabhinnakAlatvameva tanniyatamiti tadevAkSipyata ityAha- sAmarthyAdvinAzeneti / kathamutpAdavinAzayorekakAlatvamanarthAntaratvaM ca saGghaTanAmiyatItyapekSAyAmAha - yasmAditi / evamanaGgIkAre'niSTamAsaJjayati-yadi ceti, pUrvasya vinAzakAlo'nyaH syAduttarasya cotpAdakAlo'nyaH syAditi sambandhaH / tataH, tadA / evaM ca yasminkSaNe pUrvapadArtho naSTaH tasminnottarapadArtha utpanna ityabhyupagame ca / kAlaH pUrvavinAzakSaNaH / vastuzUnyaH pUrvasya tasminkSaNe vinAzAdeva na sattvam uttarasya cAnutpAdAdeva ca na sattvam, dhvaMsAnutpAdayosattve'pi tasyAbhAvarUpatvAdeva na vastutvamiti vastuzUnyaH sa kAlaH syAt / evamapi kadAcitpara upeyAsadApyAha-nirbIjaM ceti, dhvaMsasya tucchatvA deva na janakatvaM vastu ca kiJcidavyavahitapUrve tasminkSaNe nAstyeveti / ataH pUrvasya yasminkSaNe nAzastasminneva kSaNe uttarasyotpAdArambha Astheya iti / upasaMharati- tasmAditi / tau utpAdavinAzau / pUrvopadarzitaM dRSTAntaM smArayati - yathaikakSaNavartina iti / etaduktikhArasyamudbhAvayati- patatpratipAdayatItyAdinA, etaditi, anantaraM vakSyamANamanyasya hyanyenetyAdItyarthaH / utpAdavinAzayorabhinna kAlatvAnarthAntaratve prasAdhya dhrauvyasyApyutpAdena saha vinAzena ca sahAbhinna kAlatvAnarthAntaratvayoH prasAdhanaprakAramati dizati - evamitaratrApi dvaye iti, dhauvyotpAdadhrauvyavinAzAtmakadvaye ityarthaH / tAveva svAtmatvA pRthagbhAvaikakSaNavarttirUpAtmakAveva / evamutpAdavinAzadhrauvyANAmabhinnakAlatAM vyavasthApya teSAM bhinnakAlatAmapi vyavasthApayati- naigamanayAbhiprAyeNeti / sa ca prAgabhAvazca / dravyadharmatvAditi, pratipAditaJca naigamanayaprasUte kaNabhakSAkSapAdanaye dhvaMsaprAgabhAvayoH pratiyogisamavAyikAraNavattitvam, pratiyogisamavAyikAraNazca dravyameveti / nanu anutpAda eva naiyAyikAdimate prAgabhAva iti vyapadizyate, prAgabhAvazca pratiyogikAraNaM pratiyogyutpatteH pUrvaM varttate, sa hi utpAdasya kAraNaM tasyotpAdarUpatAbhidhAnamasaGgatameva naigamanasyeti cenna, yato'bhUtvA bhavanamutpAdaH, tatra bhavanaM sthityaMza eva bhavati, tasya cotpAdazvamabhavanAvyavahitottaratvAdeva, anyathA dvitIyAdikSaNe'pi bhavanasya sadbhAvena tadApi tasyotpAdatvaM syAdato bhavanA'vyavahitapUrvakAlavarttino'bhavanasyaiva mukhyamutpAdatvam, tasya ca svAvyavahitottarakSaNavarttibhavane pratiyogikharUpe phalopadhAnarUpakAraNatvamapi, sthiteH prAgabhavanasya prAgabhAvarUpatA yuktaiveti naigamAbhiprAyaH / nanu prAgabhavanaM ghaTasya paryAyasya na tvanugAmino mRddavyasya, tasya kAlatraye'pi sthitilakSaNabhavanAzrayatayaiva pratIteriti riktamucyate dravyadharmatvAdravyavRttiriti cenna, samAnakAlInayorevAdhArAdheyabhAvasya vAstavikatvena pUrvamasataH paryAyasya prAgabhAvarUpotpAdAzrayatvAsambhavena dravyasyaiva tadAnIM varttamAnasya tadAzrayatvaucityAttadabhedamupacaryaiva paryAye tathAvidhotpAdAzrayatvavyavahArAdityAzayAt / nanvevamutpAdavi - nAzayovyarUpatve'pi dhrauvyasya dravyakharUpasya khAtmani vRttivirodhAtkathaM dravyadharmatvamityata Aha- dravyamapIti, sthityA. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvidhutiyutA ] utpAdAdInAM bhinnakAlatA'rthAntaratA ca, tathottarasUtrabhUmikAbhASyam / [11] sthitvA pradhvaMsad vinazyati, evaM bhinnakAlAH pratyekAtmakAlavRttitvAt parasparavibhinnAtmAno'rthAntarabhUtA iti yAvat , paTavyomAdInAM cAtyantapRthagbhUtarUpANAmatyantabhinnakAlAnAM ca naikatvaM dRSTam , yo vA'dya janitvA mriyate yazca varSazataM jIvitvA maraNamanubhavati na tayostulyakAlatA yuktA / tathA na ghaTotpAdakAla eva vinAzakAlaH kriyAphalAnAzvAsaprasaGgAt , yadi ghaTarUpanivRttyanantarameva ghaTasya vinAstazataH kriyAphale ghaTe syAdanAzvAso vinaSTena tena ghaTakAryAkaraNAt , tasmAd bhinnakAlAvusAdavinAzau / tathA'rthAntaramutpAdasthitibhaGgAH parasparataH skhalakSaNabhedAt, AtmalAbhAtmAvasthAnAtmahAnisvabhAvAH khalvete, yatra ca skhalakSaNabhedastatrArthAntaratA dRSTA ghaTapaTAdiSu, yatra cAnAntaratA na tatra skhalakSaNabhedaH, yathaikakSaNavartini rUpa iti / evaM bhinnAbhinnakAlatotpAdAdInAmarthAntaratvamanarthAntaratA ca syAdvAdaprakriyAyAM sakalapramANAvirodhinI sidhyati, naikAntavAdeSUtpAdAdayaH sambhavanti, bhedAbhedAdilakSaNAnabhyupagamAt / tasmAdavasthitamidam-utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi // 29 // evaM prapaJcataH sallakSaNamupapAdyottarasUtrasambandhAya granthamupacikSepa bhASyakAra:[bhASyam-] atrAha-gRhImastAvadevaMlakSaNaM saditi, idaM tu vAcyamnta t kiM nityamAhokhidanityamiti ? / anrocyate atrAhetyAdi / atrAvasare paraH praznayati pratipAditasallakSaNAnumodanAdvAreNa-gRhImastAvadevalakSaNaM saditi, evaMvidhasya sattvamanumanyAmahe yuktyaagmbhaajH| tAvacchabdaH prakramAvadyotanArthaH, pUrvameva sattvaM nizceyam , nizcite sattve pazcAnnityatA'nityatA ca cintyA / evaM lakSaNamAsyetyutpAdAvitrayayogamulliGgayati / itizabdo hetvarthaH / yasmAd sat tasmAt idaM tu vAcyam-tat kiM smakadhrauvyamapItyarthaH / dravyAtmarUpamajahaditi, paryAyAtmanotpAdavinAze'pi dravyAtmanA sthitikharUpamatyajadityarthaH / svAtmani vartate khavarUpe'vatiSThate, tathA ca dravyasya khakharUpe saMyogAdyatiriktasambandhasyAbhAve'pi tAdAtmyameva sambandhaH, sena sambandhena tasya khasminvRttina virudhyate'to dravyasyApi dravyadharmatvamaviruddhamiti bhAvaH / evaM sati yanniSpanaM tadAhatatazceti / evam uktaprakAreNa / pratyeketi, utpAdadharmakasya dravyasyotpAdakAlavRttitvamevaM sthityAtmanastatkAlavRttitvaM vinAzAtmano vinAzakAlavRttitvamityevaM vibhinnakAlavRttitvAdutpAdAdayo vibhinnA ityarthaH, anumAnaprayogazcetyam-utpAdAdayo nAnyonyamekatAM bibharti atyantapRthagbhUtarUpatvAdatyantabhinnakAlatvAcca ghaTavyomAdivaditi / uktasAdhyahetvoravinAbhAvaM dRSTAnte prakaTayati-paTabyomAdInAmiti / utpAdavinAzayostulyakAlatvAbhAve dRSTAntAntaramAha-yo vetyAdinA / tayoH, varSamAtrajIvizatavarSajIvinoH / kriyAphalAnAzvAsaprasaGgAditi yaduktaM tadevopapAdayati-yadIti / utpAdAdInAmarthAntaratvaM sAdhayatyanumAnena-tathArthAntareti / utpAdAdInAM lakSaNabhedamupadarzayati-AtmalAbhetyAdi, AtmalAbha utpAdasya lakSaNam , AtmAvasthAnaM sthiterlakSaNam , AtmahAnirbhaGgasya lakSaNamiti / ete utpaadsthitibhnggaaH| anvayavyAptimupadarzaati-yatra ca khalakSaNabheda iti / vyatirekavyAptimAdarzayati-yatra cAnAntarateti / siddhe cotpAdAdInAmarthAntaratve'narthAntaratve syAdvAdaprakriyAyAM na kasyacidvirodha ityupasaMharati-evamiti / ekAntavAdeSu notpAdAdInAM sambhava ityupadarzayati-naikAntavAdeSviti / ekonatriMzattamasUtrapratipAdyaM sallakSaNamanavadyamityupasaMharati-tasmAdavasthiteti, // 29 // ... uttarasUtrabhUmikAmavatArayati evaM prapaJcata iti / sato nityatvAnityatve eva kuto na lakSaNAt pUrva vicArite ityapekSAyAmAha-pUrvameveti, sacca dharmikharUpaM tasya nityatvamanityatvaM vA dharmaH, dharmiNo'nirNItakharUpatve kasya dharmatayA tajhyavatiSThateti dharmikharUpapratipattyartha yuktameva kharUpalakSaNasya prathamamabhidhAnamiti, evaMlakSaNamiti zabdaH samAsarUpa ityAvedanAyAha-evaM lakSaNamasyeti, tadevaMlakSaNamiti dRzyam / anena kimuktaM bhavatItyapekSAyAmAha-ityutpAdAditrayeti / ulliAyali, jJApayati / saditItyatretipadasyArtha vyAcaSTe-itizabdo hetvartha iti / hetvarthatve yadukkaM bhavati tadAha ta.tri.6 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to nityatvAnityatvagocarapraznaH, nityalakSaNazca / [ tattvArthatrisUtrI nityamAhosvidanityamiti ? tuzabdastasmAdityasyArthamabhidhatte, taditi sataH parAmarzaH, tat sat kiM nityamanityamiti / saptasu vikalpeSu sati sambhavatsu prazradvayopanyAsaH kimartha iti cet, ucyate-dravyAstikaparyAyAstikasamparigrahArthaH, tatsamparigrahAcca zeSavikalpasUcanamavaseyam / kutaH punariyamArekA praSTuH ? ucyate-- satAM nityAnityatvadarzanAt, sad vyomAdi nityaM dRSTaM sacca ghaTAdi anityamataH sandehaH / athavA AdAvidamuktam - " nityAvasthitAnyarUpANi " ( a0 5, sU0 3 ) iti, tatraivaM manyate-na sarvaM sannityamarUpagrahaNAt, rUpavatastvanityatvamarthAdato na sat nityaM nApyanityamitI - Syate'vasthityaMzAGgIkaraNena rUpavadapi nityam / yathA''ha bhagavAn - " se jahA NAmae paMcatthikAyA siyA" ityAdi sUtram / anyathA tUtpAdavyayadhauvyayuktaM sadityavyApi sallakSaNaM syAt, ata idaM tu vAcyam-tat kiM sarvathA nityamAhosvit sthityaMzasamAzrayaNenaiva nityamiti ? / AcAryastu sthityaMzamabhipretyAha- atrocyate // [ sUtram - ] tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // [42] tadityanenAbhisambadhyate sat, tasya -sato bhavanaM - bhAvastadbhAvaH kartari SaSThI, tadeva hi sat tathA tathA bhavati jIvAdi devAdirUpeNa, na jAtucit sattvatyAgenAnyathA bhavati, tadbhAvAdavyayaM tadbhAvAvyayam avinAzi nityam, nityagrahaNAt dhrauvyAMzaparigrahaH, "nerbhuve tyap" iti vacanAt yasmAditi / idantu vAcyamiti vAkyamadhyapatitastuzabdasta smAdityarthe ityAha- tuzabda iti / tatkimityatra tacchabdena kasya grahaNamityapekSAyAmAha - taditIti / praznavazAdvidhiniSedhakalpanayA saptabhaGgItyAdigranthavyAkhyAne dharmANAM saptavidhatvaM tatastadviSayaka saMzayAnAmapi saptavidhatvaM tatastajjanyAnAM jijJAsAnAmapi saptavidhatvaM tatastajjJApakapraznAnAmapi saptavidhatvantata uttaravAkyasyApi saptavidhatvamiti uttaravAkyasamudAyasya saptabhaGgIrUpatayaiva pUrNatvamanyatra niSTaGkitamastIti saptavidhapraznopanyAsa eva nyAyaprApta iti tamupekSya praznadvayopanyAse kiM bIjamiti paraH pRcchati - saptasu vikalpeSviti, kiM nityaM sat 1, kimanityaM sat 2, kiM nityamanityaM ca sat 3, kimavaktavyaM sat 4, kiM nityamavaktavyaM ca sat 5, kimanityamavaktavyaM ca sat 6, kiM nityamanityamavaktavyaM ca sad 7 ityevaM saptasu vikalpeSvityarthaH / dravyAstikanayotthaH prathamo vikalpaH paryAyAstikana yotyo dvitIyaH, tRtIyAdidharmANAM vidhiniSedhadvaya kramayugapadbhAvakalpanAlabdhAtmatvena tadviSayakapraznAnAmapyAkSepato lAbhasaMbhavAdityAzayena samA - dhatte - ucyata iti / nanu vidhiniSedhakoTisahacaritadharmavaddharmijJAnAdita eva saMzayaH prAdurasti tato jijJAsAdvArA praznAvirbhAvaH prakRte kintacchaGkA nibandhanamiti praznayati- kuta iti / sAdhAraNadharmavaddharmijJAnAdevAtra saMzayaH, sAdhAraNadharmazca sattvameva, tasya nitye vyomni anitye ghaTAdau ca sattvena nityatvAnityatvobhayasahacaritatvena sAdhAraNadharmatvasaMbhavAdityAzayenottarayati-ucyata iti / uktapraznotthApana prakArAntaramAdarzayati-athaveti / Adau paJcamAdhyAyasyAdau / idaM nityAvasthitetyAdyanantarameva pratyakSagocarIkriyamANaM tRtIyasUtram / tatra tasmin sUtre, evaM na sarvamityAdi vakSyamANaprakAram / manyate praSTA'bhijAnAti / arthAditi, arUpagrahaNAnyathA'nupapattyetyarthaH / nanvevamarUpidravyANAM nityatvaM rUpidravyANAJcAnityatvaM tena sUtreNa pratipannameveti pratiniyatadharminizcitayostayordharmyantarAbhAvAdeva na bhavati saMzayAvakAza ityata Aha-avasthityaMzAGgIkaraNena ceti / tadanaGgIkAre utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi salakSaNameva na tatra samanviyAdityavyApitA lakSaNasya prasajyetetyAha-anyatheti / evaM sallakSaNAnugamAnurodhAnnityatvaM dhauvyAMzamAdAya anityatvaJcotpAdavyayAMzamupAdAyeti koTidvayanizcaye punarapi saMzayo'nupapanna ityata Aha-ata idantu vAcyamiti / tat sadrUpam / abhisambadhyate vAcyatayA sambadhyate parAmRSyata iti yAvat / tasya bhAva ityatra SaSThI kartrabhidhAyiketyAha- karttari SaSThIti / tacchabdArthasya sato bhavanaM prati kartRtve syAdiyaM SaSThI kartrarthatayopapannetyataH sato bhavanamprati kartRtvamupapAdayati tadeva hItyAdinA / jIvAdidravyAdipariNamanadazAyAmapi sadrUpatA nApaitItyAha-na jAtuciditi / anyathA paryAyAtmanA / tadbhAvAvyayamityatra Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhATI kA vivRtiyutA dharmAdiSu sattvAdinA nityatvaM gatyupakArakatvAdinAcAnityatvam / [43] sa hyanvayI dravyAstikAMzaH sarvadA sarvatra na vicchidyate, sadAkAreNAnutpatteravinAzAcca, bhAvazabdopAdAnAt pariNAmanityatA gRhyate, kUTasthanityatA tyajyate, anyathA ' tadavyayaM nitya' miti sUtraM syAt, yat tu na kenacidAkAreNa vikriyate tadanupAkhyameva bhavet, sattvaM ca sarveSAmanvayinAM dharmANAM sUcakam, paJcAstikAyavyApitvAt tu sattvaparigrahaH / sAkSAjjIvastAvat savaM caitanyamamUrtatvamasaGkhyeyapradezatvaM cAjahat tathAtathApariNAmAnna vyagAt na vyeti na vyeSyatyavinAzyavyayo nitya ucyate, na punardevAdiparyAyeNApyananvayinA nityatA dhrauvyamasya vidyate; tathA paramANuvyaNukAdipudgala - dravyaM sattvamUrtatvAjIvatvAnupayogagrAhyAdidharmAnaparityajad vivartate, na ghaTAdiparyAyavivakSayA dhauvyam ; dharmadravyamapi sattvAmUrtatvA saGkhyeyapradezavattva lokavyApitvAdidharmAtyAgenAvatiSThate, na tu paramANudevadattAdInAM pratyekaM gantRtvasya vivakSAyAM gatyupakAritvena nityatvam, gantRbhedAddhi gatyupakAritvaM bhidyate, anya zAkAreNa pUrvaH pariNAmo'nyAdRzenAkAreNa pAzcAtyaH, nahi prathamataramutpanno gatyupakAritvapariNAmaH sarvadA'vatiSThate, svarUpavyatiriktavastusambandhitayopajAyamAnatvAd ghaTAdivat ; evamadharmadravyamapi draSTavyam, sthityupakAritayA cAnityatvabhAvanA; AkAzaM tu sattvAmUrtatvAnantapradezavattvAdidharmadvAreNa nityam, avagAhakApekSayA'vagAhadAtRtvenAnityam, yatrApyavagAhakaM jIvapudgalaM nAsti tatrApyapaJcamItatpuruSa ityAha-tadbhAvAdavyayamiti, yadApi paryAyo nazyati tadApi etadbhAvo vidyata evetyAzayaH / sa hi dhauvyAMzo hi, anvayI pUrvottaraparyAyAnusyUtaH, ata eva dravyAstikAMzaH dravyAstikanyAbhimatoM'zaH / tadavyayaM nityamityeva vaktumucitaM bhAvapadopAdAnamanarthakamiti na vaktavyaM, pratikSaNaM tattatparyAyarUpeNa parivivarttata eva tat, paryAyasya ca kathaJcitsadAtmakatvena tadutpAde tadrUpeNotpAdo'pi paryAyasya vinAze tadrUpeNa vinAzo'pi tathA pariNamanaM ca sata eveti tadAtmanA'vasthAnamapIti kathaJcinnityatvAvagataye bhAvapadopAdAnamityAha- bhAvazabdopAdAnAditi / pariNAmanityateti, pUrvottarAkAraparityAgopAdAnA jahadvRttidhrauvyatetyarthaH / kUTasthanityateti, apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatetyarthaH / nanu kUTasthanityataiva kuto na sUtrakRdabhimatA, tadanusAreNaiva sUkSmArthakasya sUtrasya vyAkhyAtuM zakyatvAdityata Aha- anyatheti, kUTasthanityatAtyAgAbhAva ityarthaH / nanu kUTasthanityatAmurarIkRtya tadavyayaM nityamityeva sUtraM kathanna kRtamityata Aha-yattviti, kUTasthanityasya kenacidapyAkAreNa pariNAmavikriyAbhAve'rthakriyAkAritvalakSaNasattvAbhAvAcchaza zRGgakalpatvameva syAditi bhAvaH / nanu tadbhAvAvyayamityatra tadbhAvapadena sattvasya grahaNaM bhavatA kRtametAvatA sattvena rUpeNa sarveSAM padArthAnAmavyayatvAnnityatvaM prAptaM jIvatvena jIvasya pudgalatvena pudgalasya dharmAstikAyatvAdinA dharmAstikAyAdernityatvantu na prAptaM tatkiM jIvo'pyajIvatAmupagacchati pudgalAdirapyapudgalAdirUpatAm ?, na caivamiSTambhavatAmityata Aha-sattvaM ceti / nanu yadi sattvaM sarveSAmanvayinAmupalakSaNaM tatkimanvayidharmAntarameva kuto na sAkSAdupanyastaM tadapyupanyastaM sadanvayidharmAntaramupalakSayedevetyata Aha- paJcAstikAyeti / sAkSAditi pUrvAnvayi, tathA cANurapi vizeSo'dhyavasAyakara iti nyAyAdanyadharmApekSayA sattvasya sarvavyApitvaM vizeSa iti kRtvA tasyaiva sAkSAdupanibandhanamityarthaH / tadbhAvAvyayatvalakSaNaM nityatvaM jIve saGgamayati- jIvastAvaditi / sattvacaitanyAdi - rUpeNaiva jIvasya nityatvaM na tu devatvAdinetyAha-na punardevAdiparyAyeNeti / pudgalAstikAye ukta nityatvalakSaNaM saGgamayatitathA paramANuyaNukAdIti / anupayoga prAhyAdIti, anupayogatve sati grAhyatvetyarthaH / tena prAhyatvasya jIvasAdhAraNye'pi na kSatiH, ghaTatvAdinA tu na pudgalasya nityakhamityAha-na ghaTAdIti / dharmAstikAye uktalakSaNaM saGgamayati-dharmadravyamapIti / paramANvAdigatyupakAritvAdinA tu na dharmAstikAyasya nityatvamityAha-na tu paramANudevadattAdInAmiti / kuto na tathAnityatvamityapekSAyAmAha - gantRbhedAddhIti / etadeva prapazcata upadarzayati-anyAdRzAkAreNeti / sarvadA'vasthAnAbhAve hetumAha-svarUpavyatirikteti / dharmAstikAye yena rUpeNa nityatvaM tenaivAdharmAstikAye'pItyatidizati - evamadharmadravyamapIti, dharmAstikAyato'nityatvabhAvanAyAmatra yo vizeSastamAha-sthityupakAritayA ceti / AkAza uktalakSaNa saGgamayati- AkAzantviti / anityatvaM tatropapAdayati- avagAhakApekSayeti, nanu dharmAstikAyAdInAM gannAdibhede'pi Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [44] - pariNAmanityatAmAzritya vividharItyA tdbhaavaavyymitisuutrvyaakhyaa| [ tattvArthatrisUtrI muruladhvAdiparyAyavattayA'vazyaMtayaivAniyatA'bhyupeyA; te tvanye cAnye ca bhavanti, anyathA tatra na khata utpAdavyayau nApyApekSikAviti nyUnameva sallakSaNaM syAt, imAmeva pariNAmanityatAM bhASyeNa darzayati [bhASyam-] yat sato bhAvAna vyeti na vyeSyati tannityamiti // 30 // ___ yat sata ityAdi / sattvAderanvayinoM'zAnna vyeti na vinazyati nApi vinaGkathati tannityam / kiM punaH kAraNamapravRttaH kAlo nodAhRtaH ?, evaM manyate bhASyakAra:-nAtItapratyAkhyAne vartamAnaH sambhavati, vartamAnAvadhikamevAtItatvam , atItAsattve nirmUlasya vastuno'nutthAnaprasaGgAt , tasmAdanAdi jIvAdi sattvAdi; evaM tarhi bhaviSyato grahaNaM kimartham ?, atrApyevaM manyate-kecidaviviktabuddhayaH pratyAkhyApayanti-na vartamAnakAlAvacchinnasya vastunaH kadAcid bhaviSyatkAlAbhisambandha iti, tanniSedhArtha bhaviSyagrahaNam / athavA tadbhAvenAvyayam , tena sadAtmanA sthityaMzenAvigataM pariNAmApattau satyAmapi svabhAvApracyuternityamucyate, tameva ca dhrauvyAMzamAzritya samastAstikAyeSu nityatAvyavahAraH pratIyate / athavA bhUtirbhAvaH svAtmetyarthaH, sa cAsau bhAvazca tadbhAvaH; kazcAsau ?, yaH sarvAsvavasthAsu nirvikAraH zuddhA dravyAstikanayaprakRtiravivakSitasakalabhedagranthiH, ayo-gamanaM viruddho'yo vyayastadbhAvasya ca viruddhagamanamabhAvApattiA, na vyayo'vyayaH, na jAtucit tadbhAvo'bhAvo bhavatIti vAkyArthaH; dhrauvyAmisambandhAcca napuMsakanirdezaH, tadbhAvazcAsAvavyayaM ca tadbhAvAvyayam , kiM tat ?, prakRtatvAdevaMvidhapUrvakhabhAvataiveti kathamanityatvamata Aha-te viti, dharmAstikAyAdayastvityarthaH / itthamanabhyupagame daNDamAha-anyatheti / tatra dharmAstikAyAdau / nyUnameva utpAdavyayarahitaM dhrauvyameva / bhASyamavatArayati-imAmeveti / sato bhAvAdityasya vyAkhyAnam-satvAderanvayinoM'zAditi, etatsattvasyAnvayidharmAntarasUcakatvaM yatpUrvamuktantadabhisandhAyAna vyatIti mUlapratIkamupAdAya na vinazyatIti vivaraNam / na vyeSyatItyasya vivaraNam-nApi vinytiiti| bhASye'tItakAlotpannadhvaMsopAdAnAbhAve kAraNaM pRcchati-kiM punariti / apravRttaH, atiitH| uttarayati-evaM manyata iti / mantavyamevopanibadhnAti-nAtIteti, naM vartamAnakAlamavijJAyAtItatvaM jJAtuM zakyate yato vartamAnakAlavRttidhvaMsapratiyogitvamevAtItatvamataH prathamato vartamAnasyopanyAsa AvazyakaH / vartamAnazca pUrvakAraNaka eva na tadvinA bhavitumarhatItyarthAkSipta evAtIta iti tadanupanyAse'pi na nyUnatetyAzayenAha-vartamAnAvadhiketi / nanu bhaviSyattvamapi vartamAnakAlavRttiprAgabhAvapratiyogitvamiti vartamAnAvadhikameveti tadupAdAnamapi na nyAyyamityAzayena pRcchati-evaM tahIti / uttarayati-atrApyevamiti / manyate, bhASyakAro mnyte| mantavyakharUpamupanibadhnAti-kecidityAdi bhaviSyadrahaNamityantena / yatsato bhAvAditi bhASyAnusAreNa tadbhAvAdavyayaM tadbhAvAvyayamiti vyAkhyAtamidAnIM tadbhAvenAvyayaM tadbhAvasyAvyayaM tadbhAvAvyayamiti tRtIyASaSThyorAzrayaNena krameNoktasUtraM vyAkhyAnayati-athaveti / tadbhAvenetyasya vyAkhyAnam-tena sadAtmanA sthityaMzeneti / avyayamapItyasya vyAkhyAnamavigatamiti / kathamavigatamityapekSAyAM tatra heturuktaH-pariNAmApattau satyAmapi svabhAvApracyuteriti / tadbhAveneti tRtIyApakSAzritaM vyAkhyAnamupadarya taddhAvasyeti SaSThIpakSAzritaM vyAkhyAnamAha-athaveti / tadbhAva ityatra karmadhAraya ityAha-sa cAsAviti / tadbhAvapadena ka ucyate iti pRcchati-kazvAsAviti / uttarayati-ya iti / zuddhati yaduktaM vizeSaNaM tasyaiva viziSya khyApanam-avivakSitasakalamedagranthiriti, asakalabhedagranthiriyeva kuto noktamiti na zakyam , sakalavizeSarahitasya sAmAnyasyAnugAmino dhrauvyAMzasya vastuto'bhAvAt, satAmapi bhedAnAmavivakSA ca drvynyaadeshaatsmbhvtiiti| tadbhAvAvyayamityatra napuMsakanirdeze bIjamAha-dhrauvyeti, tadbhAvAvyayamityanena dhrauvyamevAbhimataM tasya napuMsakatvAnapuMsakanirdezaH / na vyayo'vyaya iti vyAkhyAne tadbhAvasyeti SaSThI, na vyayo yasya tadavyayamiti, vyAkhyAne prathamaivAdartavyetyabhisandhAnenAha-taddhAvazcAsAvavyayaM ceti / avazyaJca SaSThIpakSo'pyAdartavyo'nyathA tRtIyA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvikRtiyutA] aparAcAryAbhiprAyeNa dvividhanityatAmAzritya vyAkhyAnantatkhaNDanazca / [15] vizeSaNasAmarthyAd dhrauvyaM nityazabdenAbhidhIyate; bhASye ca yadyapi bhASyakRtA paJcamI pradarzitA vivabhAvazAt tathApi vivakSitasyArthasyAbhinnatvAt tRtIyASaSThyorna dossH| nanu ca prAgapi nityAvasthitAnyarUpANItyatra (tRtIye ) sUtre nityagrahaNaM dhrauvyArthameva vyAkhyAyi bhavatA, tat kimarthamidamucyate 'tAvAvyayaM nityam' iti ?, atrocyate-iha nityasya lakSaNamabhidhitsitam , lakSitena ceha nityatvena tatra vyavahAraH pradarzitaH // apare tvevaM varNayanti-dve nityate, tatraikA svabhAvApracyutyA kAlatrayAvyabhicAriNI nityatA, aparA pAramparyapravRttinityatA, tatra ca prAcyAM nityatAmAzritya nityAvasthitAnyarUpANIti paThitam , paramparAvRttyavacchedamadhikRtyotpAdavyayadhrauvyasUtramadhyagAyIti; etadapi yatkizcit , yatastadbhAvAvyayaM nityamityekameva nityalakSaNaM lakSaNAntarAnabhidhAnAcca kathaM dve nityate ?, nityaprahasitAdiSu dRSTeti cet, tadayuktam , abhIkSNArthAbhidhAyitvAdarthAntaravRttistatra nityazabdaH, tattvavicAraprastAve ca na kizcidupacAreNa prayojanam , ato vyavasthitameva lakSaNaM tadbhAvAvyayaM nityamiti // evamanvayyaMzo nityatvena lakSito dravyanayasvabhAvaH / paryAyanayasvabhAvau tUtpAdavinAzAvabhUtabhAvabhUtAbhAvalakSaNAvuktanyAyena sthityaMzapratibaddhau / sthitirapi paryAyapratibaddhA, sarvadA saMsargarUpatvAd vastunaH, evamekAdhikaraNAvutpAdavinAzau jaina eva zAsane sAGgatyamanubhavato'nyatra tu vyadhikaraNAvevotpAdavinAzau niyatau veti // nanvevamapi yathA tad dravyamAtmAparityAgAt tathotpAdavinAzalakSaNaH paryAyo'pi AtmaSaSThyorityuttaragranthAsaGgatiH syAt, tadbhAvazcAsAvavyayaM cetisthAne tadbhAvasyAvyayamiti pAThe bhavati sarvathA pranthaparizuddhiH / nanvevaM vyAkhyAne tadbhAvAvyayamityanena kasyAbhilapanamiti pRcchati-kintaditi / uttarayati-prakRtatvAditi / sUtrasthanityamityasya nityazabdenAbhidhIyata ityartha ityAha-nityazabdenAbhidhIyate iti / nanu nityAvasthitAnyarUpINIti tRtIyasUtre nityapadena dhrauvyamevoktamiti gatArthatvAnnedaM sUtramArabdhavyamityAzaGkate-nanu ceti / iha tadbhAvAvyayaM nityamiti sUtre / lakSiteneti, iha lakSitena nityatveneti smbndhH| tatra nityAvasthitAnyarUpANItisUtre, ata evoktaM tatra bhASye tadbhAvAvyayaM nityamiti ca vakSyate iti / tatra tayormadhye / prAcyAM khabhAvApracyutyA kAlatrayAvyabhicAriNIm / paramparA vRttyacchedamadhikRtya pAramparyapravRttilakSaNanityatAM dvitIyAmAzritya / jainarAdhAnte tadbhAvAvyayaM nityamityekalakSaNalakSitamekameva nityatvaM dvitIyA nityataiva nAstIti nityatAdvayamupAdAya sUtradvayasaGgamanA na yuktyAha-etadapi yatkizciditi / nityatAdvayAbhimAnI shngkte-nityprhsitaadissviti| aupacAriko'yaM tatra nityazabdo na vAstavikI dvitIyAM nityatA gamayitumISTe ityuttarayati-tadayuktamiti / prakRtamanusarannAha-evamiti, uktasUtropadarzitaprakAreNetyarthaH / anvayyaMzaH, dhrauvyaaNshH| sa ca dravyanayaviSayatvAivyanayakhabhAva iti viSayaviSayiNorabhedamAzritya dhrauvyasya dravyanayasvabhAvatve utpAdaThayayayoH paryAyanayakhabhAktvaM prAptameva kaNThato'sandigdhapratipattaye upadarzayati-paryAyanayasvabhAvAviti. iyamapi viSayaviSayiNorabhedamavalambyoktiH / utpAdavinAzAvabhUtabhAvabhUtAbhAvalakSaNAviti, abhUtasya prAgasato bhAva AtmalAbhastallakSaNa utpAdaH, bhUtasya prAk sato'bhAvo'sattvantallakSaNo vinAza ityarthaH / uktanyAyeneti, ekAntotpAdAdInAmasambhavAvedakayuktikadambenetyarthaH / paryAyeti, utpAdavyayetyarthaH / atra hetuH-vastunaH pariNAmikhabhAvatvaM nApariNamya kavikAlamavatiSThata iti pratikSaNamapUrvApUrvaparyAyasambandho vastuni bhavatyeva, sa ca notpaadvyyaavntrennetybhisndhiH| jainarAddhAntasthAnyadarzanApekSayA'trAthe utkrssmaavibhovyti-evmeketi| anyatra jainAtiriktadarzane / vyadhikaraNAviti, bhinnakAlikatvAdvibhinna vyaktigatatvAcca, AdyakSaNasambandhalakSaNa utpAdo ghaTe vinAzazca tasya kapAla iti / niyatI vetIti, yasya bhAvasyotpAdastasya notpatteH pUrvaM sattvaM yasya vinAzastasya na vinAzAnantaraM sattvaM dhrauvyAMzAnabhyupagamAdityevaM niyatAvaikAntikAvityarthaH / nanu mRdAdirUpeNa dhrauvyameva vastuno'bhimataM tanna saGgacchate mRdAdInAM mRdAdiryathA''smA tathA paryAyo'pyAtmaiva, tathA ca paryAyanAzAdAtmanivRttyA mRdAdirUpeNApi nivartitavyamiti mRdAdirUpeNa dhrauvyaM kuta iti paraH praznayati-nanveSamapIti, evamapi utpAdavyayasthitInAM parasparapratibaddhatve'pi / tat mRdAdi / dravyaM dhrauvyAtmakam / bhAtmA'parityA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [46] paryAyanivRttau dravyanivRttizaGkAyA utpAdavyayayornityatvavirodhAzaGkAyAzca nirAsaH / [tattvArthatrisUtrI bhUto dravyasyetyataH paryAyanivRttivad dravyanivRttiprasaGga iti / atrocyate - syAdetadevaM, yadi ghaTAdinivRttau mRnnivRttirdRzyeta, mRnnivRttau vA pudgalanivRttiH, na ca dRzyate mRdo'nvayinyAH pudgalajAtervA kasyAMci - davasthAyAM nivRttistadabhidhAnapratyayavyavahAryatvAt, ghaTAdinivRttau vA yadi na kiJcit pazcAdupalabhyeta zradhIta vidvajjanaH paryAyanivRttau dravyAMzanivRttiH, na ca pratyakSavirodhe tarkaH kramata ityapakarNyametat / evamupapasyAgamAbhyAmavasthitaM tadbhAvAvyayaM nityamiti // 30 // evaM sUtradvayena nirUpite samaste vastunyarthAbhidhAnapratyayarUpe sthityutpattivyayasvabhAve punarvistarabizeSArthI para arekAte - yad vyetyutpadyate ca tat sannityaM cetyatisAhasam, athavA na kiJcidasada - nityaM vA, sannityatvAbhyAM nirAkRtatvAt, tato lokavyavahArocchedaH, tadetad durupapAdatvAd duHzraddhAnatvAzvAsaGgatam, nityatA tpAdavyayau viruNaddhi, utpAdavyayau ca nityatAM virundhAte, so'yaM chAyAtapavadasahAvasthAnalakSaNavirodhAtrAtapakSo na vidvajjanamanAMsi prINayatIti; atrocyate zraddhattAM bhavAnupapAdyamAnaM yathA na kazcid virodhaH samasti, yathA cAtraiva lokavyavahArasaGgatirdravyAstika paryAyAstikanayasambhave'nyatarapradhAnaguNabhAvavivakSAprApite ubhe api sannityatve tatpratipakSabhUte vA'sadanityatve // gAt, mRdAdikharUpApracyuteH / AtmabhUtaH kharUpam / dravyasya mRdAdeH / paryAya nivRttivat ghaTazarAvodaJcanAdinivRttivat / dravyanivRttiprasaGga iti, yasminkSaNe ghaTAdiparyAyanivRttistasminkSaNe mRdAdikharUpasyApi nivRttiH syAdvastunastrayAtmakatvena tritayanivRttAveva vastunivRttirucitA syAdanyathA ghaTo'pi na nivartteta, tadA''tmabhUtAyA mRdo 'nivRtterityarthaH / kalpanA hi dRSTAnusAriNI bhavati, yathAdRSTaM nAtikrAmati, dRzyate ca ghaTAdiparyAyasyaiva nivRttirna tu mRdAderanugAmina iti paryAyanivRttyaiva nivRttivyavahAro na tu mRdAdinivRtyeti samAdhatte - atrocyata iti / etat paryAyanivRttivaddravyanivRttiprasaJjanam / evam uktaprakAreNa / syAt tadA bhavet / yadItyasya dRzyetetyanena sambandhaH ghaTAdyapekSayA mRdo'nugAmitvaM tadapekSayA pudgalasyAnugAmitvamiti pArthakyenobhayopAdAnam / na ca dRzyata ityasya nivRttirityuttareNa sambandhaH / mRdoSnvAyinyA ityasya pudgalajAterityasya ca nivRttirityanena sambandhaH / niSedhe hetu :- tadabhidhAnapratyayavyavahArya - tvAditi, ghaTazarAvodaJcanAdinivRttAvapi tadAnImabasthite cUrNAdau mRtyudgalAdyabhidhAnatadAkArapratyaya vyavahAryatvAdityarthaH / asyaivopapAdanAyAha - ghaTAdinivRttAviti / paryAyanivRttivadravyanivRttiprasaGgasya tarkarUpatayA kasyacitpramANasya tadvAhakasya bhAve tatra sahakAritvaM syAttadabhAve ca durbalasya tasya prabalapratyakSapramANAbirodhena tarkAbhAsatvamevetyAha-na ceti / upasaMharati - evamupapattyeti // 30 // arpitAnarpita siddheriti sUtramavatArayituM bhUmikAmAracayati - evaM sUtradvayeneti / tatsannityaM cetyatisAhasamiti / utpAdavyayAbhyAM dhrauvyalakSaNasya nityatvasya virodhastAvatsphuTa eveti utpAdavyayayogini dhauvyAbhidhAnasyA sambaddhapralApatvAdati sAhasatve'pi sattvasya na tAbhyAM saha virodha iti tadabhidhAnasya kathamati sAhasatvam ?, yadi ca sattvaM na kiJcitkAlavRttitvaM navA sattvAdijAtirUpaM vehabhidhitsitaM kintUtpAdavyayadhrauvyAtmakatvameva tasya dhrauvyAMzamupAdAyotpAdavyayAbhyAM saha virodha evaiti vibhAvyate tadA nityatvavirodhena gatArthametaditi na pRthaguktyA prayojanamataH prakArAntaramAzrayati - athaveti / atra sarvasya sattve'satkimapi na syAt sarvasya nityatve'nityamapi kiJcinna bhavet, na ca nAstyevAsat anityaM vA kizcidata Ahatata iti / loketi ghaTo hi utpAdAtpUrvaM vinAzAca pazcAdasanniti vyavahiyate laukikaparIkSakairanityazceti, na ca lokamaryAdA'tikramo nyAyya ityabhisandhiH / tadetat, antarasUtradvayapratipAdyam, asaGgatamityanena sambandhaH / atra hetu :durupapAdatvAt duHzraddhAnatvAzceti / uktahetudvayopapAdanAyAha - nityateti / apekSAbhedenotpAdavyayavatyapi dhauvyasya dhruve utpAdavyayayossati asattvasyAsati ca sattvasya nitye'nityatvasyAnitye nityatvasya ca sambhavena na durupapAdatvaM navA duzra ddhAnatvaM tato na lokavyavahAroccheda ityAzayena samAdhatte - atrocyata iti, atraiva syAdvAdAvalokitavastunyeva / sattve utpAdavyayadhrauvyAtmakatvalakSaNai dravyAstikanayAda dhaunyasya prAdhAnyaM paryAyAstikanayagauNabhAvAttadviSayayorutpAdavyayayorguNabhAvaH, evaM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] aparAcAryAbhiprAyeNa sUtrAvataraNikA, vyaakhyaanaassyaan| [40] [sUtram-] arpitaanrpitsiddheH||5-31|| apare'nyathAkAraM sUtrasambandhamabhidadhate-dhrauvyasya nityaparyAyatvena lakSaNamuktamutpAdavyayayorucyatAm , nocyate, tayorlokapratItatvAt , sAmarthyagatezvAsadanityatvAdInAm , atastallakSaNaM na sAkSAd vAcyam , kiM kAraNam ? [bhASyam-] arpitaanrpitsiddheH|| arpitaM nidarzitamupAttaM, tadviparItamanarpitam , siddhiH-jJAnam , arpitenAnarpitaparijJAnamarpitAnarpitasiddhistasyAH-tato hetorarpitAnarpitasiddheH, vizeSyaM hi vastu nIlotpalAdivadupAdIyamAnaM niyamakArivizeSaNadharmapratyanIkaparyAyAzrayatAmanubhavatyeveti nyAyAt, evamihApi dhrauvyalakSaNe'rpite'narpitAvapi sAkSAt tadviparItAvutpAdavyayau saGgasyete, pUrvamuttaraM ca paryAyaM dhrauvyamAsAdayati, na tUtpAdalakSaNaH paryAyo vinAzalakSaNo vA pUrvottaraparyAyAnubhAvI, tasmAd vilakSaNAvutpAdavyayAviti sujJAnam / evaM sambandhadvayamabhidhAya sUtrArtho'bhidhIyate, pUrvaka sambandhamAzrityedaM bhASyam[bhASyam-] sacca trividhamapi nityaM cobhe api arpitaanrpitsiddheH|| cazabdaH samuccaye, api sambhAvane / sat trividhamutpAdavyayasthitilakSaNam , nityaM ca tadbhAvAvyayatvalakSaNanityatve'pi, evamasattve paryAyAstikanayAdutpAdavyayayoH prAdhAnyaM dravyanayagauNabhAvAd dhrauvyasya tadviSayasya guNabhAvaH, evamanityatve'pIti sattvAsattvayornityatvAnityattvAdrekatra vRttina viruddhyate ityabhisandhAnenaiva arpitAnarpitasiddheriti suutrprvRttirityekaavtrnnikaa| AcAryAntarAbhimatAmanyAmavataraNikAmupanibadhnAti-apare'nyathAkAramiti / nityaparyAyatveneti, etenAnantarasUtreNa nityasyaiva lakSaNamuktaM na dhrauvyasyeti zaGkAyAvyudAsaH / sallakSaNaghaTakasya dhrauvyasya lakSaNapratipattaye'nantarasUtramabhihitaM tathA sadghaTakotpAdavyayayorviviktalakSaNapratipattyarthamapi sUtramabhidhAnIyamityAha-utpAdavyayayorucyatAmiti / uktaprazne pratividhAnamAha-nocyata iti / tatkimazakyanirUpaNatvAttadanabhidhAnamevaM sati tadavijJAne tadghaTitasattvalakSaNamapyavijJAtameva syAttatazca sato'vadhAraNamapyazakyaM jainAnAmityatastallakSaNAnabhidhAne hetvantaraM prakaTayatitayoriti, utpAdavyayayorityarthaH, durUhe'tisUkSme'rthe zAstravyApArassAphalyamaJcati, pUrvamasatassattvaM hyutpAdapUrva satazcottarakAlamasattvaM vinAzastadubhAvapi tantrAntarIyANAmapi laukikAnAM pratItAviti tata eva tayoravagatisambhavAttallakSaNapratipAdakasUtrAnArambhe'pi na nyUnatvamiti bhAvaH / sata utpAdavyayadhrauvyAtmakatve tadvikalasyAsattvaM tadbhAvAvyayasya nityatve tadvidhurasyAnityatvaM prAptameveti na tallakSaNaprarUpaNayApi sUtravyApArasAphalyamityAha-sAmarthyagatezceti / ataH, lokapratItatvAtsAmarthya gatezca / tallakSaNam , utpAdavyayAsadanityatvAdilakSaNam / kuto na sAkSAdvAcyamiti praznamukhena sUtramavatArayati-kiM kAraNamiti / "arpitAnarpitasiddheH" iti sUtram, arpitena sUtropAttena sattvalakSaNena nityatvalakSaNena ca anarpitasya sUtreNa sAkSAdanupAttasyotpAdavyayAsadanityatvAdilakSaNasya siddharAjjJAnAddhetostallakSaNaM sAkSAnna vAcyamiti sUtrasya mukuli. to'rthaH / sUtrArtha vyAcaSTe-arpitamityAdinA / tadviparItam upAttaviruddhamanupAttamiti yAvat / sUtrArtha vyAkhyAya prastutasaGgamanikAmAha-vizeSyaM hItyAdinA / nIlotpalAdivaditi, atra utpalaM vizeSyaM tatropAdIyamAnaM nIlaM vizeSaNaM niyamakAri anIlavyavacchedakAri, yadyutpalaM nIlameva syAnna tvanIlaM tadA vyAvAbhAvAnniyamakAritA tasya na syAt , evaca nIlavizeSaNopAdAnasAmarthyAdutpalamanIlatvAzrayatAmapyanubhavatIti gamyata iti / yathA yotpale sAkSAdupAttena nIlavizeSeNa nAnupAttasyAnIlasya pratItiH, tathA prakRte'pItyAha-evamihApIti / dhrauvyaapekssyotpaadvyyyovailkssnnymbhaavyti-puurvmiti| abhidhIyata iti. bhASyakAreNeti shessH| pUrvaka sambandhamiti. utpAdavyayayodhrauvyeNa saha na vi ityupapAdanAyoktasUtrArambha iti sambandhamityarthaH / saJcetyAdi bhASyaM vivRNoti-cazabdaH samavaya iti| dharmiyo'nanta mamimaramanane Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [48] utpAdavyayalakSaNAbhidhAyakasUtrasya nApekSetijJApakasUtrabhASyavyAkhyA / [tattvArthatrisUtrI dvitIyasUtroktamubhayamapyetadarpaNAnarpaNAbhyAM siddhamavyAhatam / anekadharmA dharmI, tatra prayojanavazAt kadAcit kazcit dharmo vacanenAryate-vivakSyate, sannapi ca kazcinna vivakSyate prayojanAbhAvAt , na punaH sa dharmI vivakSitadharmamAtra eva; ityataH satparyAyavivakSAyAM sadutpAdAdi sthityaMzavivakSAyAM nityam , asadapyutpAdAdyanityaM ca, sattvAsattvaviziSTagrahaNAt sarvadA vastunaH, yena pramANena yad vastu saddhiziSTaM gRhyate, tenaiva pramANena tadeva tadaivA'sadviziSTamapi gRhyate, anyathA tvaviviktagrahaNameva syAt , viviktAzca cakSurAdibuddhayo'nubhUyante; yathaiva hi svAstitvAt sadvizeSaNollekhena sadbuddhirabhidhAvati, evamasadvizeSaNAvaSTambhajanitA'pIti; na copahatendriyasyAvyApRtendriyasya vA vastvantarAbhAvaviziSTaM grahaNamupajAyate tata indriyavyApAre sati bhAvAdasadviziSTasya grahaNasya nApahnavo yujyate, yathA prakAzakAH kRzAnubhAskarAdayaH prAkAzyaM vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayanti; evaM pramANamapi vastuparicchedahetutvena vyApriyamANaM vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayati / pramANaM ca yathAvasthitavastusvabhAvagrAhi, tataH pramANaparicchinnenArthena yathAprayojanamarpaNAdivyavahAraH / tasmAt saJcAsaJcaikadharmAtmakatve'pi ekaikadharmavattayA tavyavahRtau hetumAha-tatreti / yo dharmo na vivakSitassa dharmastatra nAstIti maivaM maMsthA ityAha-na punariti / sadutpAdAdItyatra chedaH, nityamityatrApi / satparyAyavivakSAyAmutpAdAdessattve'pyasattvamastyevetyAhaasadapyutpAdAdIti / sthityaMzavivakSAyAM nityamapyutpAdAdyanityamapItyAha-anityaM ceti / atra hetuH-sattvAsasneti. vastunaH sarvadA sattvAsattvaviziSTagrahaNAdityanvayaH, yadA sattvaprakAreNa vastu gRhyate tadA'pyasattvaviziSTantadgRhyata eva, vastuno'nantadharmAtmakatvenaikadharmaviziSTatayaiva grahaNe tadrahaNasya vastuviSayakatvAbhAvena pramANatvameva na syAdityabhisandhiH / yadi ca sadviziSTatathaiva pramANena grahaNaM tadA khadravyAdineva paradravyAdinA'pi sadviziSTatayaiva grahaNamiti ghaTasya ghaTatvAdivatpaTavAdikamapyApanna miti sarva vastu sarvasaGkIrNamevAvabhAseta na tu viviktamiti mahadasamaJjasamApadyatetyAha-yena pramANeneti, abhimatena pratyakSAdipramANenetyarthaH / yadvastu vivakSitaghaTAdikam / sadviziSTaM gRhyate svadravyAdinA sadviziSTatayA gRhyate / tenaiva pramANena sadviziSTatayA grAhakeNa pratyakSAdipramANena / tadeva vivakSitaghaTAdikameva / tadaiva sadviziSTatayA grahaNakAla eva / asadviziSTamapi, paradravyAdinA'sattvaviziSTamapi / anyathA evmnnggiikaare| aviviktagrahaNaM, parasparasaGkIrNagrahaNam / evamabhyupagame anubhavabAdhamAha-viviktAzceti / viviktatayA cakSurAdibuddhInAmanubhavanameva draDhayati-yathaiva hIti / svAstitvAt svadravyAdinA'stitvAt / sadvizeSaNollekhena, svadravyAdinA'styeva ghaTa ityevamAkAreNa / saddha. ddhirabhidhAvati, san ghaTa iti buddhiH pravarttate / evaM tathaiva paradravyAdinA nAstitvAt paradravyAdinA nAstyeva ghaTa ityullekhena asan ghaTa iti buddhirapi pravartata ityarthaH / nanu bhavadupakalpitasyAdvAdabhAvanAbhAvitAntaHkaraNaprabhAvitamevaitadhaNanna tu cakSurAdIndriyapramANAvaSTambhajanitamato na laukikaparIkSakANAmAdarAdhAnaheturayamanubhava ityata Aha-na copahatendriyasyeti. indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAdvastvantarAbhAvaparyavasitapararUpAdyavacchinnAsattvaviziSTagrahaNamindriyajanyamapyupeyameveti, syAdvAdasaMskArastu tatra vyaJjako bhavana niroddhaM pAryate, naitAvatA tagRhaNanna pAramArthikam , syAdvAdasaMskArasya nimittabhedasya sato'bhivyaJjana eva vyApArAdityAzayaH / prakAzakamAtrasyaivAyaM khabhAvo yadekaM vastu prakAzayat vastvantarAbhAvaviziSTameva prakAzayatIti nAdRSTacarakalpanayA'pyayamanubhavo'bhibhUyata ityAha-yatheti / dIpo hi ghaTatvena prakAzanAyaivAbhivyaJjakatayopanItastathApi ghaTaM ghaTatvena prakAzayati paTatvAbhAvaviziSTatayApi prakAzayati, atra ghaTatvasya prakAzyatayA vivakSaNamarpaNantena siddhiH, paTatvAdyabhAvaviziSTatvantu na tathA vivakSitamatastadanarpitantathApi svabhAvAdApatitamevetyanarpitena siddhiH, evaM jJAnamAtraprakAzye'pi yasya saprayojanatayA vivakSaNaM tadeva tasyArpaNaM tena tatsiddhiH, yasya ca na tathA vivakSaNaM tadeva tasyAnarpaNamathApi khabhAvAdeva tasya prakAzanamityanarpitasiddhiriti vivakSAvivakSAbhyAmarpitAnarpitasiddhirAkalanIyA sarvatretyAzayena dAntike tatsaMghaTanAmAvedayatievamiti, yathAvasthitavastukhabhAvagrAhItyuktyA'vivakSitamapi vastvantarAbhAvaviziSTatvantena gRhItavyameva, anyathA vastvavabhAsakatvAbhAve pramANatvameva tasya na syAditi / yathAprayojanamiti, prayojanAnusAreNetyarthaH / arpaNAdIti, AdipadAdanarpaNapariprahaH / ghaTasya jalAharaNaM kArya yadAbhilaSitaM tadAcchidratvamupakatvAdiguNaviziSTaghaTatvenaiva tadbodho'bhipreta ini Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] utpAdAdInAM sattvAsattve, saMsargalakSaNaM vastu eka nityamanityaJca / [49] meva vastu, svarUpArpaNayotpAdaH san sthitivinAzAbhAvaviziSTagrahaNAdasan , evaM sthitivinAzAvapi vAcyau / evaM hi trividhagrahaNaM samarthitaM bhavati // tathA svAtmAparityAgArpaNAnnityam , utpAdavyayArpaNAt tadevAnityam , sthityAdayazca saGgrahAdekIbhAvAd vastu, na sthitirahitAvutpAdavinAzau, nApyutpAdadhyayazUnyA sthitiH, ataH saMsargalakSaNaM vastvekameva nityaM cAnityaM ca // nanu cotpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi trisvabhAvameva sattvenAvadhRtam , bhASyakArastu saJca trividhamapIyeva vivRNvannekaikasya sattvaM pratipAdayati, naiSa doSaH, avibhakte'pi vastuni svabhAvatrayAkhyAnamanyonyAparityAgadvAreNaiva kriyate, anyathA kathaM kathyeta prajJApanAgocaraH ? / sthityAdayo hi parasparAviyoginaH sarvadA sadasadAtmakA ghaTatvasyArpaNamanyeSAM ca dharmANAM tatra satAmapyanarpaNam , evaM paTAdikAryAvaraNAdyabhAvapratipattiprayojanaM yadAbhipretaM tadA'tra ghaTo'stItyatra ghaTapadena paTatvAvacchinnAsattvarUpavastvantarAbhAvaviziSTatvena ghaTabodho'bhipreta iti paTatvenAsattvasyaiva vastvantarAbhAvavaiziSTyasyArpaNamanyeSAM ca ghaTatvAdInAmanarpaNam, pramANenAvagAhanantvazeSadharmakalApopetasya ghaTAkhyavastuna iti / upasaMharatitasmAditi, prayojanAnusArivivakSAvivakSAnibandhanArpaNAnarpaNagocaradharmasamaSTisamanvayAdityarthaH / saJceti, ekameva vastu saccAsaccAbhyupagantavyamityarthaH / vastukharUpAntaHsanniviSTAnAmutpAdavyayasthitInAmapi pratyekaM vastutvamevotpAdAditrayayogasya vastutvopapattaye pratyekamapi teSvavazyamabhyupagamanIyatvAd, evaJca teSvapi sattvAsattve upapAdanIye tatkathamityapekSAyAmAha-svarUpArpaNayeti, utpAdatvavivakSayetyarthaH / yadotpAde utpAdatvaM pUrvakAlAsattve sati sattvapratipattiprayojanavazAdvivakSyate tadA tadevArpitam , tadA tadrUpeNotpAdaH san , sthitivinAzatvAdinA tadasattvalakSaNavastvantarAbhAvavaiziSTyaccAnarpitam , grahaNantu tasyApyanyathotpAdajJAnasya prAmANyameva na syAdataH sthitivinAzAbhAvaviziSTatayA grahaNaviSayatvAdasan utpAda iti / uktadizA sthitivinAzayorapi sattvAsattve vAcye isyatidizati-evamiti / utpAdAdInAM pratyekaM sattvAsattvayorupapAdanasya prayojanamAha-evaM hIti / trividhagrahaNamiti, sacca trividhamapIti bhASye trividhagrahaNamityarthaH / ekasya nityatvAnityatvadharmayogaM samarthayati-tathA svaatmaaprityaageti| sthityAdInAM parasparAviSvagbhAvAdvastutvamupapAdayati-sthityAdayazceti / saGgrahAt saMgrahanayArpaNAt / ekIbhAvAdanyonyAviSvagbhAvAt / kathaM teSAmanyonyAviSvagbhAva ityapekSAyAmAha-na sthitirahiteti / saMsargalakSaNaM parasparAviSvagbhAvApannotpAdavyayasthityAtmakam / atra sthityaMzAjahadvRttitvAnnityatvamutpAdavyayabhAvApannatvAdanityatvamityAha-nityaM cAnityaM ceti / bhASye suutrvirodhmaashngkte-nnvityaadinaa| uktAzaGkAmpratikSipati-naiva doSa iti / avibhaktapIti / yathA "bhAge siMho naro bhAge yo'zo bhAgadvayAtmakaH / tamabhAga vibhAgena narasiMha pracakSate // 1 // " iti nyAyenotpAdAditrayAtmakasya vastuno'khaNDAtmakataiva na tu bhAgatrayarUpatetyavibhakte'khaNDe'pItyarthaH / svabhAvatrayAkhyAnamutpAdAditrayasvarUpapratipAdanam / anyonyAparityAgadvAreNeti, utpAdavyayAviyutasthitirUpeNa sthiteH sthitivyayAviyutotpAdarUpeNotpAdasyotpAdasthityaviyutavyayarUpeNa vyayasya ca pratipAdanaM kriyate'to na vastvantaratvaprasaGga iti bhAvaH / ekasyavastuna utpAdAditritayakhabhAvatvaM zabdena pratipAdayitumabhilaSitaM tadanyathA sambhavatyevetyAha-anyatheti, uktaprakArAzrayaNamantareNetyarthaH / kathyeta prtipaadyet| prajJApanAgocaraH pratipAdayitumabhISTaH / parasparAviyoginaH sthitirutpAdavyayAviyutA utpAdaH sthitivyayAviyutaH vyaya utpAdasthityaviyuta ityevaM prspraaviyoginH| sarvadA sarvAtmakAH, traikAlye'pi utpAdasyotpAdavyayadhrauvyAtmakatvaM vyayasyotpAdavyayadhrauvyAtmakatvaM dhrauvyasya cotpAdavyayadhrauvyAtmakatvam , utpattestraikAlyaM ca utpannamutpadyate utpatsyate ca, sthitestraikAlyaM ca sthitaM tiSThati sthAsyati ca, vyayasya traikAlyaM ca vyatItaM vyapagacchati vyapagamiSyatIti / atrotpannotpadyamAnotpatsyamAnAnAM vartamAnotpAdasthitivyayAtmakatve nava bhedAH, evamatItotpAdasthitivyayAtmakatve nava bhedAH, evaM bhaviSyadutpAdasthitivyayAtmakatve nava bhedAste ca saMgRhItA utpAdasya saptaviMzatirbhedAH, evaM sthitasthIyamAnasthAsyamAnAnAM vartamAnAtItabhaviSyadutpAdAditrayAbhedAtsaptaviMzatibhedAH sthiteH, evaM vyatItavyapagacchadhyapagamiSyatAM vartamAnAtItabhaviSyadutpAdAditrayAbhedAdyayasya saptaviMzatirbhedAH, te caikatra militA ekAzItiritibodhyam / nanu vastuna utpattyAdyAzrayasya utpAdAditrikAlaghaTitamUrtiyoge'pi kathamutpAdAdInAM trikAlabhedabhinnamUrtikotpAdAditrilakSaNayogitvamityata Aha-bhedA tatri07 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5] vastvekadezasyAsattvAbhAvaH, nityatvAniyatvayoraikAdhikaraNyam / [tattvArthatrisUtrI bhedAbhedalakSaNAsteSu sattvaprajJApanA na virudhyate, na hyekadezo'san vastuno bhavati pttaadestntvaadiH| atha nityaM ceti kimarthamucyate, sadhaNAdeva tadgRhIteH punarna kizcit phalamasti, sadhaNenaiva dhrauvyAMzasya lakSitatvAt , sacca trividhamapItyetAvadevAbhidheyamiti, atrocyate-satyametadevam , tathA'pyarthavizeSapratipipAdayiSayA punarnityagrahaNam , sa vizeSo bhAvyate-yadi dhrauvyAMza eva nityaH syAt na samastaM vastu, tata utpAdavyayAvapyanityau na vastu sakalam , evaM cAnyAdhAraM nityatvamanyAdhAraM cAnityatvaM syAd, aniSTaM caitad vyadhikaraNatvAt , yathA pravacanabAhyAnAM nityaM vyomA'nityo ghaTa iti, atrApyevaM syAdanyanityamanyaccAnityam , idhyate tu yadeva nityaM tadevAnityamiti, tatrA'munA punarnityagrahaNena niraMzaM vastvaryata adalakSaNA iti, AzrayabhinnAbhinnasvabhAvAH parasparabhinnAbhinnasvabhAvAzcaityarthaH, evaM satyAzrayadharmAnyonyadharmayogitvaM teSAmaviruddhamiti bhAvaH / yadarthametAvAn prayAsastamudghATayati-teSviti, utpAdAdipu triSvityarthaH / sattvaprajJApanA utpAdAditrayAtmakatvalakSaNasattvakathanam / na viruddhyata ityuktam , tatra hetu:-na hyekadeza iti, hi yataH, vastuna utpAdAdinayasamudAyAtmanaH, ekadezaH pratyekamutpAdAdiH, asanna bhavati, tathA sati pratyekasyAsattve tatsamudAyAtmano vastuno'pi asattvaM syAttasya kathaJcittadabhinnatvAt / etadeva dRSTAntena bhAvayati-paTAdestantvAdiriti, tantvAdyavayavasamudAyAtmanaH paTAdessadrUpasyaikadezastantvAdiryathA nAsadrUpastathetyarthaH / utpAdAdInAM trayANAM sattvavannityatvamapi pArthakyena bhASyakAreNokta tatpunaruktameva sattvavidhAne tatsvarUpapraviSTatayA nityatvasyApi prApteranA punaruktiriti parazzaGkate-atheti / tadvahIteH. nityagrahaNAt / punariyanantaraM tadvahIterityAvarttanIyam , tathA ca pRthaktadgRhItena kiJcitphalamastItyanvayaH / nanu saghaTakatayotpAdAdInAmeva pravezo na nityasyeti tadgRhaNe kathaM nityAptiriti kasyacidvyAmohassyAttatrAha-sabrahaNenaiva dhrauvyAMzasya labdhatvAditi, tathA ca dhrauvyameva nityatvamiti sadityanena dhrauvyapratItau tadrapaM nityatvamapi pratItameveti bhAvaH / nityaM cetyasyAnuktau kIdRzena bhASyeNa bhavitavyamityapekSAyAmAha-saccetyAdi / sadhaNAdutpAdAdInAM nityatvaM yatprAptaM tadbhauvyAMzAbhedenaiva, arthAdrauvyAbhinnaM yadvastu tadabhinnatvAdutpAdavyayAvapi dhrauvyarUpAviti nityau na tu dhrauvyAMzasyeva mukhyavRttyA tayorapi nityatvaM trikAlayogAtsAkSAdanugAmitayA, tatpratipattaye pRthakityagrahaNamityAzayenottarayati-atrocyata iti / dhrauvyAMza eveti / yadyapi saJca trividhamapItyuktyotpAdavyayayorapi sattvaM kaNThata evoktamityutpAdasyApyutpAdavyayadhrauvyarUpatA, evaM dhyayadhrauvyayorapi trirUpatA, tAmantareNa sattvAghaTanAttathA ca dhrauvyAMza evetyuktirasaGgateva pratibhAti, tathApi tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti nyAyena dhrauvyarUpatAdisampattyA'pyutpAdAdInAM sattvopapattau notpAdatvAdinA'sAdhAraNarUpeNA'pi sattvAbhyupagamena kRtyamiti dhrauvyAMzasyaiva vAsAdhAraNarUpeNa nitytvmaayaatiityaashyH| na samastaM notpAdavyayasamanvitadhrauvyasvarUpam / khAsAdhAraNarUpeNa dhrauvyasyApi nAnityatvaM kintvanityotpAdavyayAbhinnavastvabhinnatvAdutpAdAdirUpatayaivAnityatvamiti sakalaM vastu yathA na nityaM tathA'nityamapi netyetatsyAdityAha-tata iti, samastavastuno nityatvAbhAvAdityarthaH / sakalaM dhrauvyakarambitotpAdavyayasvarUpam / nanu bhavatvekAMzApekSayA nityatvamekAMzApekSayA cAnityatvamakhaNDasya vastuno nityatvAnityatvAbhAve'pi syAdvAdinaH kiM chinnamityata Aha-evaM ceti, nityatvAnityatvayorbhinnAMzagatatayA'vasthityabhyupagame cetyrthH| bhavatvevamapi tataH kimata Aha-aniSTazceti, syAdvAdinAmiti shessH| ekAdhikaraNagatatayaiva nityatvAnityatvAbhyupagamaH syAdvAdinAm , sa ca dhrauvyAMze nityatvasya utpAdavyayayoranityatvasya cAbhyupagato nAtmAnamAsAdayatItyAzayenAha-vyadhikaraNatvAditi / yaccaikAntavAdinAmiSTaM tadeva syAdvAdinAmiSTaM na bhavati, prakRte tu bhinnAdhikaraNatayA nityatvAnityatvayorupagame tanniyamo vyAhanyata ityatastasyAniSTatvamityAha-yatheti / pravacanabAhyAnAM jainarAddhAntAnabhyupagantRtayA jainapravacanabahirbhUtAnAM naiyAyikAdInAm / atrApi jainraaddhaante'pi| evaM syAdityatra syAdityuktyA'niSTApAdanatA'sya khyApyate, tattadA syAdyadyetadanyaprakArasyeSTatvaM syAdatastatkhyApanAyAha-iSyate viti, syAdvAdibhiriti shessH| athavA tatreti pUrvAnvayi, tasya pravacana ityarthaH, pravacanaJca jinoktAgama eva, tathA coktazeSasya na prayojanam / amanA uktabhASyagatena / niraMzaM vastvaya'te, utpAdavyayasthityaviSvagbhUtamakhaNDaM vastu nityatayA vivakSyate / anantadharmAtmake vastuni pratiniyatasyaikasya dharmasya vivakSaNe tadvipakSabhUtasyAparadharmasyApyavivakSitasya tatraiva vastuni pratItirupajAyata eva, anyathA vipakSabhUtadharmAbhAve tadekakhabhAvasya vastunastadavivakSayA'pi tattvaprAptau vivakSAkRtyaM na kiJcitsyAdato'khaNDasya vastuno nityatvasya vivakSayA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavitA ] nityatvena sahotpAdavyayavirodhaparihAre badhyaghAtakalakSaNavirodhanirAsaH / [51] " etadvipakSeNa cAnityaM samastameva vastUcyate nirvibhAgatvAt evaM hi tat prajJApyate, kevalaM zrotRbuddhivyutpattaye sthityaMzo'yamimAvutpAdavyayAMzAviti buddhyA vibhajyate, na tu paramArthato'sti vibhAga ityeva - maikAdhikaraNyam / yathA''ha -- "abhinnAMzaM mataM vastu tathobhayanayAtmakam / pratipatterupAyena, nayabhedena kathyate // 1 // " / yat tUktaM nityatA hyutpAdavyayau viruNaddhyutpAdavyayau ca nityatAM virundhAte, tat prapaJcayApo- kaH punarvirodhazabdArthaH ? / kiM yayorekatrAvasthAnaM na dRzyate tau viruddhAvatha yAvekatra kAlAntaraM sthitau pazcAdanyataravinAza ubhayavinAzo vA tau viruddhAviti ?, kiJcAtaH, yadi prAcyaH pakSaH - kadAcidapi yAvekatra na dRSTau, evaM sati vadhyaghAtakabhAvalakSaNastAvada hinakulayora myudakayorvA na virodhaH, yataH saMyoge satyekakAlayorahi nakulayorabhijalayorvA sthitayorvirodhaH, saMyogasyAnekAzrayatvAt dvitvAdivat, na cAsaMyukto nakulaH sarpavinAze prabhuH, yadi syAt tataH samastatrailokyodara vartisarpAbhAvaprasaGgaH, agnijalayorapyevameva bhAvanA; vADavAgnervAridhivAriNazcaikatrAvasthAnaM dRSTamiti cet, hanta hatastarhi virodhaH; prakRtamucyate - saMyoge punaH kSaNamAtrAvasthAyinoruttarakAlamekasya balavattvAd ghAtakatve prAptAva nityatvamapi pratIyata evetyAha- etadvipakSeNeti, nityavivakSAprApta nityavipakSAnityAnarpaNenetyarthaH / nirvibhAgatvAditi, akhaNDatvAdityarthaH / evaM hIti, utpAdavyayasthityavibhaktabhUtatayA samastasya nityatvAnityatvapratipAdane hItyarthaH / tatprajJApyata iti, akhaNDaM vastu prajJApanAgocaraH pratipAdito bhavatIti yAvat / nanvevaM vastvevAkhaNDaM sthititvotpAdavyayatvakalitamiti vastveva tathAbhidhAtavyaM kimiti mRdaMzo dhrauvyaM pRthuvunodarAdyAkArapariNamanAMza utpAdo mRtpiNDarUpatAnyathAbhAvAMzo vinAza ityevaM vibhajanamityata Aha- kevalamiti / tathA ca yathA narasiMhasvarUpe'khaNDe'pi buddhyA parikalpito narasiMharUpabhAgabhedo narasiMhai kavyaktyakhaNDatAM pAramArthikIM na vyavacchinatti tathA prakRte bauddhaparikalpitotpAdAdi * vibhAgo na pAramArthikIM vastvakhaNDatAM khaNDituM pragalbhate, yata iyaM pramANabalaprabhAvitA, vibhAgastu nayabalau paDhaukita iti / ityevam, uktaprakAreNa / ekAdhikaraNyam, nityatvAnityatvayorakhaNDaikavastuvRttitvena sAmAnAdhikaraNyam, etAvA~zca pravacanabAhyopakalpitaprakArAdasya vizeSa iti rahasyam / uktArthe prAcAM sammatimAha-yathAheti / abhinnAMzam, utpAdavyayasthityapRthagbhUtamakhaNDam / mataM syAdvAdina iSTam / tathA akhaNDakharUpeNa / ubhayanayAtmakamiti, viSayaviSayiNorabhedopacAreNeyamuktiH tathA ca dravyanayaviSayadhauvya paryAyanayaviSayotpAdavyayAtmakamityarthaH, anyonyasApekSanayadvayasya pramArUpatayA pramANaviSayIbhUtadravyaparyAyobhayAtmakamiti yAvat, dravyanayaviSayanityAbhedAdInAM paryAyanayaviSayAnityabhedAdInAmayanayoktyA'khaNDavastunyavagamanaM kAryam / ekasmin vastuni parasparaviruddhatayA paraparikalpitAnAM dharmANAM samAvezaH kathaM syAdityAzaGkAzaGkaddharaNAya ca nayabhedopanipAtibhAgaparikalpanAprajJApanAyAmityAha - pratipatteriti, nityatvAditattaddharmapratipatterityarthaH / upAyena tattadapekSAbhedarUpAvirodha nimittopadarzakatayo pAyabhUtena / utpAdavyayayordhauvyeNa saha virodhAnnaikatrAvasthAnamiti teSAmaikAdhikaraNyapratipattiphalakasya syAdvAdasyAprAmANyameva tajjanitapratipattairvaikatra viruddhadharmAvagAhitvena saMzayatvamityekAntavAdyAkUtaM virodhasvarUpAparijJAnavijRmbhitamiti prapazcata upadarzayati-yattUktamityAdinA / kiJcAta iti, evaM virodhasvarUpavikalpanataH kimabhimataM bhavata iti parasya pRcchA / vikalpodbhAvanaprayojanamupadarzayati-yadIti / prAcya iti, yayorekatrAvasthAnaM na dRzyate tau viruddhAviti kalpa ityarthaH / atra karupe vadhyaghAtakabhAvalakSaNavirodho nAtmAnamAsAdayatItyAha- kadAcidapIti, ahinakulayoragnyudakayorvA yo vadhyadhAtakabhAvalakSaNavirodhaH sa utpAdavyayayodhrauvyeNa saha na sambhavatItyarthaH / atra hetumAha-yata iti, yadi syAt yadyasaMyukta eMva nakulaH sarpavinAze samartho bhavet / evameveti, yadi vahninA'saMyuktameva jalaM vahnayupazamane samarthaM syAttadA trilokIkavalitavahnayabhAvaprasaGga ityevaM prakAreNetyarthaH / ekatra samudraikadeze avasthAnaM nAzyanAzaka bhAvAbhAvenAvasthitiH, saMyoge SadhyaghAtakabhAvamupapAdayati-saMyoge punarityAdinA / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [52] nityatvena sahotpAdavyayavirodhaparihAre sahAnavasthAnalakSaNavirodhanirAsaH / [ tattvArthatrisUtrI satItarasya durbalatvAd vadhyatve syAd virodhaH, na caivaM sadasatornityAnityayorvA kSaNamAtramapyekatravRtti - stvayA'bhyupeyate, guNaviSaye saMyogAbhAvAnnApi samavAyavRttirvirodhAbhAvaprasaGgAt, tasmAnna nityAnityasadasadAdInAmekavastvAzrayatAyAM vadhyaghAtakabhAvalakSaNo virodhaH samasti / nApyasahAvasthAnalakSaNo virodhaH, sa hi zItoSNavat phalavRntasaMyogavibhAgavadAmraphalAdiSu zyAmatApItatAvad vA, tathAhi - zItaparyAyo'zmAdInAM prAg vidyamAnaH pazcAdupajAyamAnenoSNaparyAyeNa saha nAvatiSThate, tathoSNaH zItenopajAyamAnena saha virudhyate, na caivaM prAgavasthitaM nityatvamanityatvena pazcAtkAlabhAvinA vinAzyate, taddhi nityatvameva na syAdadhruvatvAt nApi nityatvenotpattibhAjA pUrvAvasthitamanityatvaM vinAzyate, tat tu nityatvameva na syAdutpadyamAnatvAt api ca kSaNanazvareSu bhAveSu na kadAcidayaM virodhaH samasti, nahi tatrAnityatvasya pUrvamavasthAnam, tena hyanityatvena nAzite vastuni nirAdhArasya nityatvasyAbhAva eva, avazyaMtayA'sahAvasthAnalakSaNavirodhavAdinA tatrAnyatarasyotpadyamAnatA anyatarasya ca pUrvAvasthitirabhyupeyA, anyathA'sahAvasthAnalakSaNavirodhavAdyeva na syAt; yeSAmapi kiJcit kAlaM sthitvA ghaTo vinazyati tairapIdaM vaktavyam - yAvadasau na vinazyati tAvat kiM nitya utAnitya iti ?, nityazced vyomAdivadanucchedaprasaGgaH, itaratra tvabhAvaprasaGgaH, avazyameva satA nityenAnityena vA bhavitavyamekAntavAdinAm, anekAntavAdinAM tUbhayasvabhAvatvAd vastuno na kiJcidghaTamAnakam ; evameva phalavR uktavirodhasya prakRte'sambhavamupadarzayati- na caivamityAdinA / tvayA ekAntavirodhavAdinA / vRttiH saMyogasambandhena varttanam / guNaviSaya iti, guNapadaJcAtra dravyabhinnaparam tenotpAdAdInAM guNarUpatvAbhAve'pi na kSatiH / samavAyavRttiriti, samavAyapadaM saMyogAtiriktavRttiniyAmakasambandhamAtraparam tenotpAdAdInAM guNajAtyAdivyatiriktatayopAdhirUpatvena samavAyapratiyogitvAbhAve'pi vRttiniyAmakasambandhena viruddhayorapi kAlikAdisambandhenaikAdhikaraNye'pi ca na kSatiH / virodhAbhAveti, ekAdhikaraNAvRttitvarUpa virodhAbhAvetyarthaH / vadhyaghAtakabhAvakhaNDanamupasaMharati-tasmAditi / yadyapyamyatraikAdhikaraNavRttitve satyeva vadhyaghAtakabhAvaH, tathApi prakRte ekAntavAdina ekAdhikaraNAvRttitvAtmataiva vadhyaghAtakamAvasyA - mimatA nityAnityatvAdInAM nAzyanAzakabhAvarUpasya tasyAsambhavAdityabhisandhiH / yadi sahAnavasthAnalakSaNavirodha eva prakRte paro'bhyupeyAttatrAha - nApyasahAnavasthAnalakSaNa iti / sa sahAnavasthAnalakSaNavirodhaH / hi yataH / zItoSNavannityatvAnityatvayorna virodha ityupapAdayati - tathA hItyAdinA, zItoSNayorekasyotpAde tadanyasya vinAzo dRSTo na caivaM nityatvAnityatvayoriti sandarbhAbhiprAyaH / kiJcAyaM virodho nityatvAnityatvayoH kSaNabhaGgura padArthavAdinocyeta, kaJcitkAlasthAyipadArthavAdinA vA, tatra nAdya ityAha-api ceti / tatra kSaNabhaGgureSu / tena kSaNabhaGguratAlakSaNena / nAzita iti, anityatvasvAbhAvyAdeva nazyati ghaTaH, nAzo nirhetuka evetyutpattyanantarameva vinazyatItyabhisandhAnenetthamuktiH, tathA ca tanmate nirAdhArasyAbhAghAdeva na tasyAnityatvena saha virodhaH, nahi vandhyAputrAdeH kenApi saha virodha iti bhAvaH / 'avazyaMtayA' ityasya 'abhyupeyA' ityanena sambandhaH / kiJcitkAlasthAyipadArthavAdinamadhikRtyAha - yeSAmapIti / itaratra anityatve / nanu yAvadasau ghaTo na nazyati tAvanna nityo nApyanityaH kintu tadanyaprakAra evaityata Aha- avazyameveti / parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiriti nityatvAbhAve'nityatvaM tadabhAve nityatvaM na tu prakArAntaraM sambhavatIti / zazazRGgAdirna nityo nApyanityaH kintu tuccha rUpaprakArAntarApanna evetyata Aha- sateti, sataH khalu bhAvasyAyaM niyamaH / ekAntavAdibhirnityatvAnityatvayorasahAvasthAnamabhyupagamyate tAn pratyuktadoSAsaJjanaM na tu syAdvAdIn prati, te caikadaivApekSAbhedena nityatvAnityatvayorekatra vRttimabhyupagacchantItyAha- anekAntavAdinAmiti / phalavRntasaMyogavibhAgavadAmraphalAdiSu zyAmatApItatA - vaditi dRSTAntayorapyekasya virodhino'pAye'nyasyotpattirna tu prakRte tathetyAzayenAha - evameveti / ye ca virodhasya lakSyatayopadarzitAH, tatra virodhalakSaNe ye ca prakArA darzitAste sarve ekAntavAda evaM saGgatA na tu syAdvAde tatra sarveSAmapyuSNatva - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] sahAnavasthAnalakSaNavirodhasya tattatprakAranirasanaina syAdvAde'navakAzaH / [53] ntayoH saMyogavinAze vibhAga upajAyate phalAdiSu zyAmatA'paiti pItatotpadyata iti vikalpya nirasamIyam , evamete vikalpAH pUrvakeNa virodhalakSaNena saGgatA apIha syAtkAropalAJchanaprakriyAyAM na sambhavanti / api caikatrAvasthAnaM na dRzyata iti kimekasmin dharmiNi nAsti, yadyevaM tato'siddhatA, dRSTa eka evAzmA zItazcoSNazca / atha yatra deze zIto na tatraivoSNa iti, etadapyasat, nahi zizirasparzamudakaM bhinnadezavaya'saMyuktamevAgniM vidhyApayati, saMyogazcaikadezavartitve jalAnalaparamANUnAM siddhyati, anyathA ca trailokye'pyanyabhAvaprasaGgaH, sati ca saMyoge kSaNamAtrAvasthAnamekatra dRSTameva tadA kuto virodhaH ? / uttarakAlamadarzanAd virodha iti cet , ata eva kadAcid virodhaH kadAcidavirodha iti syAdvAdAzrayaNamapadoSam // athaikasminnevAgnidravye uSNatAnuSNate yugapanna staH, ityetadapyasAram , yataH sparzaparyAyeNAgniruSNo'bhidhIyate rUpaparyAyeNa tvanuSNa eva / athoSNasya pratiyogI zIta evAnuSNa iti gRhyate, riktametadapi, anuSNAzItasyApyuSNagrahaNe pratikSipyamANatvAt , tasmAduSNaparyAyo'nuSNaparyAyeNa pratipakSeNa sahaikatraikadA ca dRSTa iti / na ca vadhyaghAtakAsahAvasthAnavirodhayorvizeSaH kazcidasti, ahinakulayorhi saMyoge yo'herjIvanaparyAyaH sa maraNaparyAyeNa saha nAvatiSThate ityasahAvasthAnalakSaNa eva virodhaH, tathA'gnijalayoH sati saMyoge kadAciduSNaparyAyasya zItaparyAyeNa sahAnavasthAnaM bahujalamadhyaprakSiptasyaikasyAGgArazakalasya, kadAcicchItasyAnavasthAnaM pravRddhajvalanajvAlA zItatvasaMyogavibhAgazyAmatvaraktatvAdInAmapekSAbhedenaikatrasamAvezato virodhasyaivAbhAvAt / kathazcidvirodhastvavirodhAkSepaka eve. tyAha-evameta iti, ete anantaramupadarzitAH / vikalpA virodhasya shiitossnnaadilkssybhedprkaaraaH| pUrvakeNa anantarAbhihitena / virodhalakSaNena sahAnavasthAnalakSaNena / yayorekatrAvasthAnaM na dRzyate to viruddhAviti paraparikalpanA'pi na vicArasahetyAha-api ceti / yadyevam ekasmin dharmiNi nAsti ityeva yadi virodhaarthstdaa| asiddhatA iti yaduktaM tadevopapAdayati-dRSTa eka eveti / azmanyavayavini yadavayavAvacchedena zItatvaM tadavayavAvacchedena noSNatvamityekAvacchedenaikAdhikaraNAvRttitvaM virodha ityabhidhAnenAsiddhatetyAzaGkate-atheti / yaddezAvacchedenedAnIM zItatvamazmani taddezAvacchedenaiva kAlAntare tatraivoSNatvamityevamapyasiddhatA tadavasthaiveti pratikSipati-etadapyasaditi / yaddezAvacchedena yatkAlAvacchedena yatra zItatvaM taddezAvacchedena tatkAlAvacchedena tatra noSNatvamiti ekadezaikakAlAvacchedenaikAdhikaraNAvRttitvarUpavirodhasya nAsiddhateti parAkUtamAzaGkate-athaivamiti / evamapi jalAnalayorvirodhasyAsiddhataiveti pratikSipati-etadapyasaditi / nanu jalasyAgnividhyApakatvAnyathAnupapattyA bhavatu tayoH saMyogastathApyekadezavRttitvaM kuto yenoktavirodhalakSaNAsiddhatA syAdityata Aha-saMyogazceti / nanvasaMyuktameva jalamagniM zamayatu ko doSa ityata Aha-anyatheti, asaMyuktasyApi jalasyAgnividhyApakatva ityarthaH / nanu kSaNamAtramekatrobhayoH samavadhAne'pyanyadA'samavadhAnameveti tadvirodhanimittakamevetyAzaGkate-uttara kAleti / evaM sati kathaMcidvirodha AyAti, sa ca syAdvAdAbhyupagata evetyuttarayati-ata eveti / uSNatAnuSNatvayoH sarvathA virodhamAzaGkate-athaikasminnaiveti / uSNatvamapyanuSNatvena sahakadaiva vartata iti tayorapi na virodha iti pratikSipati-etadapyasAramiti / uSNasya virodhI zIta evAnuSNazabdavAcyo na rUpamiti tatsattve'pi nAnuSNasya sattvamiti zaGkate-athoSNasyeti / pratiyogI virodhI / anuSNAzIto'pyatiriktaH sparzo naiyAyikairupagata eva, so'pi uSNaspazeNa pratikSipyamANatvAduSNasparzavirodhI bhavatyeveti riktamidamucyate zIta evAnuSNa iti, tathA coSNaparyAyabhinnatvAdyathA'nuSNAzIto'nuSNastathA rUpamapIti sparzaparyAyeNAgniruSNo rUpaparyAyeNa tvanuSNa iti yuktamevetyAzayenottarayati-riktamiti, uktAzaGkApratipAdyamapi rikta tucchamityarthaH, yacca dhyaghAtakabhAvasahAnavasthAnabhedena virodhadvaividhyaM parAbhimataM tadapi nAstItyAha-na ceti / vadhyaghAtakabhAvasya sahAnavasthAnalakSaNavirodha evAntarbhAvaM prakaTayati-ahinakalayohIti / agnijalayorapi sahAnavastrAnalakSaNa eva virodha ityAha-tathAgnijalayoriti / viSayabhedAdvadhyadhAtakasahAnavasthAnayorbheda Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541. dvitIyavirodhasya tattatprakAranirasanena syaadvaade'nvkaashH| [tattvArthatrisUtrI prataptavAriNIti / vadhyaghAtakalakSaNaH prANiviSaya iti cet , na, asahAvasthAnalakSaNasyApi kasyacit prANiviSayatvena darzanAt // athaikakAlaviSayayorvadhyaghAtakavirodha iti cet, na, asahAvasthAnalakSaNe'pi virodhe yadA zyAmatA'paiti pItatA cotpadyate tadA vigamapratipattyorekaH kAlo'taH zabdArtho'pi na saGgacchate sahAnavasthAnamiti, tasmAnnAsti virodhaH / / .. atha dvitIyapakSamAzrayate-kAlAntarAvasthAyitve sati dRSTayorekavAnyatarasyAnavasthAnamubhayAnavasthAnaM vA virodha iti, so'pyasaGgataH, kAlAntarAvasthAyitAyAmekatra tAvanna virodhaH / uttarakAlamanavasthAnopalabdhevirodha iti cet, evaM sati na kasyacit strImanuSyabalIvardAdevirodhaH syAt , tasmAdupekSyaH / nApi pratibandhyapratibandhakamAvalakSaNo virodhaH sadasatornityAnityayorvA, abhinnakAlamekatrAtmadravye kila dharmAdharmAvubhAvapi staH, tayozcaikasya pradhAnabhAvo'nyasya guNabhAvaH, pradhAnaguNabhAve caikatra dvayamapyastIti ko virodhaH ? / athaivaM manyethAH-dharmasya phalamadharmaphalena pratibaddhamadharmaphalaM ca dharmaphalena pratibaddhameSa virodha iti, yadaikasya pradhAnabhAvastadaiva na tasya guNabhAvaH, pradhAnatA codbhUtavipAkAvasthayA guNabhAvo'pyanudbhUtavipAkAvasthayeti, etadapyayuktam, yasmAdekatrAtmanyekadA dharmAdharmaphalopabhogo'bhyupagamyata eva jainendraiH, dharmAdharmI puNyApuNyalakSaNau, puNyApuNye ca pudgalAtmake, pudgalAzca jJAnAvaraNAdibhedena pariNatAH, karma caturviMzatyuttaraprakRtizatabhedam , tatra karmaprakRtInAmazItiLadhikA pApamapuNyamadharma iti saMjJAtA, catvAriMzat vyadhikA tu puNyaM dharma iti, tatra kAsAzcit prakRtInAM puNyAkhyAnAM pApaprakRtInAM ca yugapad vipAkAbhyupagame kutaH pratibandhyapratibandhakamAvalakSaNo virodhaH / athApi syAt kAsAJcit prakRtInAM pratibandhyapratibandhakabhAvo yathA narAyuSaH surAyuSazcaikadaikatra vipAityAzaya pratikSipati-vadhyaghAtaketi / punastayorvizeSamAzaya pratikSipati-athaikakAleti / vigamapratipasyoH vinAzotpAdayoH / vigamotpAdayorekakAlAvasthitatvAtsahAvasthAnameveti tatra sahAnavasthAnazabdArthaghaTanA netyAha-ata iti / atha yAvekatra kAlAntaraM sthitau pazcAdanyataravinAza ubhayavinAzau vA to viruddhAviti dvitIyapakSakhaNDanAyopakramate-atha dvitIyapakSamAzrayata iti, vAdIti zeSaH / tatpakSAbhipretaM virodhakharUpamupanyasya pratikSipati-kAlAntarAvasthAyitve satIti / ekatra deze viruddhatayA'bhimatayorubhayoH kAlAntarAvasthAyitAyAM sattyAM sAhacaryasyaiva virodhapratipakSasya bhAvAtkuto virodha ityAha-kAlAntareti / kaJcitkAlamavasthAne'pi uttarakAlamanavasthAnAdvirodha iti paraH zaGkate-uttarakAleti / viruddhayorapyuttarakAlamavasthitiryeSAM dRzyate teSAmavirodha eva evaM sati syAdityAha-evaM satIti / prakArAntara virodhasyAzakya pratikSipati-nApIti, sadasatornityAnityayorvA pratibaddhyapratibandhakabhAvalakSaNavirodho netyanvayaH / yathA dharmAdharmAvanyonyaM viruddhAviti loke prasiddhau paraM tayorna pratibaddhyapratibandhakabhAva ekakAlAvacchedenaikatrAtmani tayorbhAvAditi prasiddhalakSyAtikramastathA, prakRte'pi bhaviSyatItyAha-abhinnakAleti / tayoH, dhrmaadhrmyoH| pradhAnaguNabhAvazca phalapradAnonmukhatvAnunmukhatvAbhyAm / ekadA tadubhayaM na phalaM prasUta iti phalavirodhena tayorvirodha iti parAbhiprAyamAzaGkate-athaivaM manyethA iti / phalavirodhakRto'pi na tayorvirodha iti syAdvAdamatopadarzanenoktAzaGkAM pratikSipati-etadapyayuktamityAdinA / kathamabhyupagamyata ityapekSAyAM jainI prkriyaampuurvaamudghaattyti-dhrmaadhrmaavityaadinaa| karmetyekavacanaM jaatyektvvivkssyaa| caturvizatyuttaraprakRtizatabhedamiti, prakRtizabdo'tra bhedaparyAyaH, tathA ca mUlabhedApekSayA aSTavidhasyApi karmaNa uttarabhedAzcaturviMzatyadhikaM zatamityarthaH / nanu karmagranthAdau viMzatyadhikaM zatamiti kathaM na virodha iti cenna, dharNacatuSkasya zubhAzubhamedena dvidhAvivakSaNAccatussaMkhyAdhikye'pi kSatyabhAvAt / atra kati karmaprakRtayaH pApasaMjJitAH kati ca puNyasaMjJitA ityapekSAyAmAha-tatreti / tayoH phalato'pi na virodha ityupapAdanAyAha-tatra kAsAMcitprakRtInAmiti / yAsAmapi karmaprakRtInAM pratibaddhyapratibandhakabhAvo vidyate tatrApi karmaNo na sahAnavasthAnalakSaNavirodha ityAvedayitutAha-athApi syAditi / uktavirodhAbhyupagame'pi prakRte na kiJcida Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgyaTIkAvivRtiyutA ] dharmakIrtikIrtitavirodhasvarUpaM tannirAsopakramazca / [ 55 ] kAbhAvaH, tatrApinaM karmaNaH sahAvasthAnamaniSTam, kiM tarhi ? vipAkaparyAyayorasahAvasthiti:; [ atha ] yurvipAkaparyAya: surAyuSo vipAkena saha nAvatiSThata ityasahAvasthAnalakSaNa eva, vigamapratipayozcaikakAlatvAjjAtucit sahAvasthAnamapIti / upetya vA brUmaH - astvayaM virodhaH, prastute vastuni na kazcid zeSaH, gora eva dravyaparyAyayoranyatarasya guNapradhAnabhAvaH, kadAcid dravyaM vivakSyate, na paryAyaH, kadAcit paryAyo vivakSyate, na dravyam, ubhayaM tu sambhavati, tvayA'pyekakAlayoreva pratibandhyapratibandhakabhAvo'bhyupeyate, anyathA sa eva na syAt pratibandhaH, ato na kazcid virodhaH / sadasatornityAnityayorvA bhikSuvaradharmakIrtinApi virodha uktaH pramANavinizcayAdau, sa punarayaM virodhaH kathaM gamyate ?, kvacidacikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAda virodhagatirbhavati, yathA - zItoSNasparzayorasahAvasthAnam, anyonya parihAra sthitilakSaNatayA vA virodho nityAnityavat-anyonyaM parasparaM vyavacchedaH parihArastenAnyonyaparihAreNa sthitilakSaNo'nyonyavyavacchedarUpaH, parasparaparihArasthitilakSaNatayA ca virodhinonitya nityayo reka parigraho 'paratyAga nAntarIyaka ekatyAgo'pyaparaparigrahA vinAbhAvI, tathA bhAvAbhAvayorekAbhAvaH, eSa ca pratiyogivyavacchedarUpaH sAmayiko'sahAvasthAnabheda eva, pUrvakastu zItoSNasparzayozchAyAtapayoH prakAzatamasozca dRzyAtmanoH pariniSpannayorekatrAbhAvAdanupalabdhilakSaNa ityetAvAn vizeSa iti / atrocyate - tArkikApazabdena na kizcidatrAtiriktamapadiSTam / yadapyapAdezi tadapyasamIcInam, niSTamityAha-upetya veti / ubhayaM tviti, dravyaparyAyobhayaM tvityarthaH / anyathA pratibadhyapratibandhakayostulyakAlatvAbhAve / sa eva pratibadhyapratibandhakabhAva nibandhanaprayukto ya evaMbhUta eva / na syAt pratibandhaH, pratibandhaH sthaganam, kAryasyAnutpAdo na syAdityarthaH / ayamabhiprAyaH vahniH pratibadhyaH candrakAntamaNiH pratibandhakastayostulyakAlatve eva dAharUpakAryAnutpAdalakSaNo vahneH pratibandho bhavati, atulyakAlatve tu vahninA dAho janyata eveti nAsti pratibandha iti / uktavirodhakhaNDanamupasaMharati-ato na kazcidvirodha iti / sadasatornityAnityayorveti granthaH pUrvAnvayyapi sambhavati sadasatornityAnityayorvA na kazcidvirodha ityevam, uttaragranthenApyanvetumarhati sadasatornityAnityayorvA virodho bhikSuvaradharmakIrttinA'pyukta iti / idAnIM bauddhAbhimatavirodhakhaNDanAyopakramate - bhikSuvareti, bauddhavizeSetyarthaH / pramANavinizcayAdau pramANavinizcayAbhikhyagranthAdau / sa dharmakIrtidarzitaH / kathaM gamyate kyA rItyA prajJApanAgocaraH kriyate, evaMvidhajijJAsayA pUrvapakSIbhUtaM dharmakIrttimatamupadarzayati- kvacidityAdinA / anyonyaparihArasthitilakSaNaM virodhaM vyAkhyAnapurassaraM lakSye saGgamayannAha-anyonyamityAdinA / ekaparigraho 'paratyAganAntarIyakaH, ekasya nityasya parigrahaH svIkArosparasyAnityasya yasyAgo vyavacchedastena nAntarIyako vyAptaH, nityAbhyupagatAvavazyamanityaparityAga iti yAvat / ekatyAgo'nityasya vyavacchedaH / aparaparigrahAvinAbhAvI aparasya nityasya yaH parigrahaH svIkArastenAvinAbhAvI vyAptaH, anityapratiSedhe'vazyaM nityasvIkAra iti yAvat / parasparaparihArasthitilakSaNa eva virodhI bhAvAbhAvayorapItyAha - tatheti / ekatrAbhAvaH, bhAvAdhikaraNe tadabhAvasyAbhAvaH, abhAvAdhikaraNe tatpratiyogino bhAvasyAbhAvaH / asahAvasthAnaparasparaparihArasthitilakSaNayorvirodhayorvizeSamupadarzayitumAha-eSa ceti, eSa paraspara parihAra sthitilakSaNo virodhaH, pratiyogivyaghacchedaH, pratiyogino virodhinaH, ekasyAparo vyavacchedo'bhAvaH, parasparAbhAvarUpa iti yAvat / sAmayikaH samayanibandhanaH, ekakSaNAvacchedaghaTita iti yAvat; yadA yatra pratiyogI tadA na tatra tadabhAvaH yadA yatrAbhAvastadA na tatra tatpratiyogItyevaMrUpamasahAvasthAnameva parasparaparihArasthitilakSaNa iti nirgalito'rthaH / pUrvakastu, asahAvasthAnalakSaNavirodhastu / dRzyAtmanoH nirvikalpakavedyayoH, ata eva vibhinnAdhikaraNatayA vyavasthitayoH svalakSaNayoriti yAvat / granthakRtsamAdhatte - atrocyata iti / tArkikApazabdena tArkikAbhAsena dharmakIrtinA / apadiSTam uktam, etenA sahAvasthAnalakSaNavirodhakhaNDanaprakAro mayA yaH prAgabhihitaH so'trApyaviskhalita eveti dhvanitam / virodhadvaividhyopanyAsaprakAro'pi dharmakIrtterna zobhana ityAha-yadapyA dezIti / nAmaiva ca lakSaNam, yadevaM ca virodhasyA sahAvasthAnalakSaNamiti Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56 ] dharmakIrtikIrtitavirodhadvaividhyApAkaraNam / [ tatvArthatrisUtrI yato'sahAvasthAnalakSaNa eva virodho dvidhA kalpyate, nAmaiva ca lakSaNaM, na sahAvasthAnaM lakSaNaM yasya virodhasyetyanenaiva zItoSNasparzayoriva nityAnityavirodhasyApi saGgRhItatvAd bhedenAbhidhAne prayojanAbhAvAd durvidagdhatAmAtramevAvaziSyate bhikSuvarasya / syAdiyamArekA, dRzyapariniSpannayoH prAcyaH, itaraH parikalpitarUpayoH, svasAmAnyalakSaNaviSayatvena bhedaprakAzana miti, etadapyasaGgatam, svalakSaNabhedAnAmAnantyAt parikalpabahutvAcca kuto dvaividhyam / api ca nityatA bhavatu parikalpaH, anityatA punaH saMskRtalakSaNam, "utpattiH sthitirjarA'nityate " ti vacanAt / dignAgenApyuktam, "nityasamAyAM jAtau sa eva tu bhAvo'bhUtvA bhavan bhUtvA vA'bhavannanitya ityucyate sA cAvasthA bhAvapratyayenAnityate" ti, evaM ca na nityAnityayoH sAmAnyalakSaNayorvirodhaH, nApi svalakSaNasAmAnyalakSaNayo:, svalakSaNopAdA nAma tadeva ca lakSaNamiti / etadeva bhAvayati na sahAvasthAnamiti / bhavatu nAmaiva lakSaNaM tataH kA no hAnirata Ahaanenaiveti, uktalakSaNenaivetyarthaH / bhedenAbhidhAna iti, parasparaparihArasthitilakSaNatayA'bhidhAna ityarthaH / durvi - dagdhatA duSpANDityam / bhikSuvarasya dharmakIrteH / svalakSaNayorvastubhUtayoH prathamo virodhaH, sAmAnyayozca parikalpitayordvitIya iti viSayabhedena virodhadvayopadarzanaM nAyuktamiti parAbhiprAyamutthApayati- syAdiyamAreketi / prAcyaH, asahAvasthAnalakSaNo virodhaH / itaraH parasparaparihAra sthitilakSaNo virodhaH / svasAmAnyalakSaNaviSayatveneti, atra skhalakSaNasAmAnyaviSayatveneti pATho yuktaH, yataH sAmAnyottaralakSaNazabdena khasya sambandhe khalakSaNalAbhe'pi sAmAnyalakSaNasyApi lAbhAt na ca vikalpagocarasya sAmAnyalakSaNaparibhASA bauddhAnAM kintu sAmAnya paribhASaiveti, athavottara granthaparyAlocanAtsAmAnyalakSaNaparibhASA'pi parikalpitasyAto yathAzrutapATho'pi yukta eveti bodhyam / tathA ca khalakSaNaviSayatvenA sahAvasthAnalakSaNavirodhasya kathanaM sAmAnyalakSaNaviSayatvena parasparaparihArasthitilakSaNavirodhasya kathanamityevaM prayojanasambandhAdvirodhadvaividhyopavarNanaM prekSApUrvakA ritaivAvedayati karturdharmakIrterityAzayaH / yadi viSayadvaividhyAdvirodhadvaividhyaM tadA skhalakSaNAnAmapyanekaprakAratvAt parikalpitAnAM sAmAnyalakSaNAnAmapyanekavidhatvAdvirodhAnantyameva syAnna dvaividhyamiti samAdhatte - etadapyasaGgatamiti / parikalpeti, sAmAnyetyarthaH / yadi ca khalakSaNAnAmavAntarabhede'pi khalakSaNatvena sarveSAmupagrahAt sAmAnyalakSaNAnAmavAntarabhede'pi sAmAnyalakSaNatvena sarveSAmupagrahAcca viSayadvaividhyamAsthAya virodhadvaividhyamucyate tadApyAha - api ceti / bauddhamate kSaNikaikAnte nityasya kasyacidabhAvAnnityatvaM kalpitarUpameveti kRtvA parikalparUpatvena sAmAnyalakSaNatvaM bhavatu, anityaM tu tanmate khalakSaNamato'nityatvaM vastubhUtaM parikalpatvAbhAvAnna sAmAnyalakSaNam, tayorvirodho na svalakSaNaikaviSayalakSaNalakSyo nApi sAmAnyalakSaNaika viSayalakSaNalakSyaH, virodhasya tRtIyaprakArastu bhavatA nopadarzita eveti tayorvirodha eva na syAda, bhavan vA virodhasya tRtIyaprakAramAdAya syAt, tato dvaividhyAbhidhAnaM virodhasyAsaGgatamevetyAha- nityateti / saMskRtalakSaNamiti, saMskAraprAptaM svameva lakSaNaM yasyeti vyutpattyA svalakSaNamityarthaH, vastukharUpAkhyAne nAsya saMskAro vihita ityatraitatsvarUpaprakhyApakavacanaM pramANatayopadarzayati- utpattiriti, paramANvAdInAM yotpattiH saiva sthitisteSAmanyadA'vasthAnAbhAvena tadrUpasthiterasambhavAt, yA jarA vinazyadavasthA saivAnityatA, atiriktadhvaMsasyAnabhyupagamena tatpratiyogitvalakSaNAnityatvasyAbhAvAt, evaJca vastusvarUpamevAnityatvamato na parikalpaH / bauddhaprakANDena dignAgenApi saMskRtalakSaNamanityamiti tenApi vastubhUtamevAnityatvamupagatamiti darzayati- dignAgenApyuktamiti / kimuktamityapekSAyAM taduktimupanibadhnAti - nityasamAyAmiti, asaduttararUpAyA jAtervizeSo nityasamAbhidhAnajAtistasyAM prasaGgAgatAyAmityarthaH / sA cAvastheti, abhUtvA bhavanalakSaNA bhUtvA'bhavanalakSaNA cetyarthaH, avasthA cAvasthAturabhinneti khalakSaNarUpatA'nityatvasya tataH prApteti bhAvaH / bhavatvanityatvaM khalakSaNameva tataH kimata Aha-evaJceti, nityatvasya parikalpatve'nityatvasya svalakSaNatve cetyarthaH / na nityeti, sAmAnyalakSaNayoryo virodhaH parasparaharihArasthitilakSaNaH sa na nityAnityayoH, nityatvasya sAmAnyalakSaNatve'pi anityatvasya tattvAbhAvAdityarthaH, svalakSaNayoryo'sahAvasthAnalakSaNo virodhaH sa nityAnityayordharmakIrttinA'pi nAbhyupagata iti tatpratikSepo na kRtaH, arthAtpratikSepastu tasyAgata eva, anityatvasya svalakSaNatve'pi nityatvasya tattvAbhAvAditi / bhavatu tatsaMprahRAya virodhasya tRtIyaprakAro'pyata Aha-nApi svalakSaNasAmAnyalakSaNayoriti / nityaM yadi kizci Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] bauddhopadarzitavirodhanirasane paryAyabhedAnAmupavarNanam / [57] natvAt sAmAnyalakSaNasya, parikalpitayozca kharaturagaviSANayorvirodha ityadbhutamapazyad bhikSuvaraH, tasmAt svalakSaNaviSaya eva virodho'stu, tatrApi na skhalakSaNamityeva virodhaH, kintu dravyANAM dvividhAH paryAyAH--kramabhuvaH sahabhuvazca, yugapadavasthAyino'yugapadavasthAyinazca, sUkSmAH sthUlAzca, sAdhyAH sAdhanAni ca, vyApRtAzcAvyApRtAzca, yathA ghaTe sadravyamUrtAcetanarUparasagandhasparzasaGkhyAsaMsthAnAdayaH sahabhuvo yugapadavasthAyinaH, sthUlAH sUkSmAzca, sAdhanAni sAdhyAni ca, kAryavazAd vyApRtAzcodakAdyAharaNAdiSu; mRtpiNDa-zivaka-sthAsaka-kozaka-kuzUla-ghaTa-kapAla-zakala-zarkarA-pAMzu-truTi-paramANavaH kramabhuvaH, nahi mRdAdisAmAnyavyatirekeNa piNDAdidharmA bhavitumutsahante, na hyaGgulibhedenarjukuTilatayoH sambhavaH, saiva hi sAGguliH svA~stu dharmAn pAramparyamAtrapratilabdhavRttI krameNonnamayati, mayUrANDakarasavadupArUDhakharUpAkhyeti vacanAt , eta evAsahAvasthAyinaH sUkSmAH sthUlAzcApekSayA nityAnityAdayaH sAdhyAH sAdhanAni cAvyApRtA udakAdyAharaNAdiSuH teSAM ko nAmAyaM virodhaH ? / nanu sahAnavasthAnam , tanna, syAttadA tadAdhAratayA kalpitaM nityatvaM sAmAnyalakSaNaM bhavet , na ca bauddhamate kizcinnityamato nityatvaM sAmAnyalakSaNamapi na bhavatyevAtastRtIyaprakAro'pi virodhasya na tatra ghaTAmATIkata ityAha-valakSaNopAdAnatvAditi, khlkssnnaashrittvaadityrthH| yadi ca khalakSaNAnAzritatvena nityatvamanityatvaJcAsAmAnyalakSaNamapi parikalpitamiti parikalpitayovirodha iti lakSaNAkrAntamevetyabhyupagamyate tadApi tayorvirodho na ghaTata eva, parikalpitAzeSopAkhyAvikalatayA virodhAvirodhAdidharmAnAspadatvAd, anyathA kharaturagaviSANayorapi virodhassyAdityAha-parikalpitayozceti / sAmAnyasya khalakSaNopAdAnatve khalakSaNatvamevA'nyathA tu parikalpitatvamevobhayathA'pi na sAmAnyalakSaNatvamiti sAmAnyalakSaNayorvirodha iti nAstyeva bhidA kintu skhalakSaNayorvirodha ityeka eva bhedo virodhasyeti viSayabhedAbhAvAdvirodhadvaividhyamasaGgatamevetyAha-tasmAditi / astu khalakSaNayorvirodha ityeka eva prakArastamAzrityaiva nityAnityayorvirodhaH saGgamanIya ityata Aha-tatrApIti, virodhasya khalakSaNamAtraviSayatve'pItyarthaH / na svalakSaNamityeva virodha iti, idamapi khalakSaNamidazca skhalakSaNamityetAvanmAnaM na virodhaH, aviruddhobhayasvabhAvasyaikasya khalakSaNasya sambhavAt / tarhi khalakSaNayorvirodha iti ko'rtha iti pRcchti-kinviti| dravyANAM ye paryAyAH khalakSaNabhUtAsteSAM vibhinnakhabhAvAnAM virodhaH syAt , so'pi virodhaH pareNa nirucya yojayitumazakya ityaashyenottryti-drvyaannaamityaadinaa| ke sahabhuvaH ke vA kramabhuvaH paryAyA ityAdyapekSAyAM yugapadavasthAyinaH sahabhuvaH, ayugapadavasthAyinaH kramabhuva iti yojyam / sthUlAH sUkSmAzcetyAdayaH sahabhuvAM kramabhuvAM cAnvetumarhanti, etadudAharaNena spaSTayati-yathetyAdinA / kAryavazATyApratAzvodakAdyAharaNAdiSvityantameko granthaH, udakAharaNAdiSu vyApArazca sadravyAdInAM ghaTaparyAyAbhedabhAveneti bodhyam / mRtpiNDetyAdi avyApRtA udakAdyAharaNAdiSvityantameko granthaH, atra paryAyANAM bhedavivakSayA'vyApRtatvamuktam / dravyeNa sahAvasthAnAdabhinnatayopalabdhezca sahabhuvAM dravyaparyAyatvamanubhavArUDhatvAcchraddheyaM bhavatu kramabhuvAM tu tattvaM kathaM zraddheyamityata Aha-nahIti / yadi piNDazivakAdayo mRdamantareNAnubhavapathamavatareyustarhi teSAM mRdbhinnatvena mRtparyAyatvaM na syAt , na caivamato mRtparyAyA eva te, mRda eva tena tena rUpeNa pariNamanAdityAha-nahi mRdAdIti, AdipadAtsadravyamUrtAdisAmAnyAnAmupagrahaH / uktamarthameva dRSTAntadvArA bhAvayati-nahyaGgalibhedeneti / saiva hi sAGguliriti, saiva hyaGgulirityeva pATho yuktaH / dharmAn RjutvakuTilatvAdIn / krameNonnamayati krameNAvirbhAvayati, tA~stAn dharmAn krameNa pratipadyata iti yAvat / na caitadanAgamikamityAha-mayUrANDaketi, mayUrANDakarase yathA mayUrAkRtivicitrarUpasacandrakapakSAdivarUpanimagnameva krameNAvirbhavati tathetyarthaH / upArUDhasvarUpAkhyeti, prathamata eva upArUDhamantarvivarttamAnaM kharUpaM sannivezavizeSAdistadAkhyA nAma cetyrthH| ete eva mRtpiNDazivakasthAsakAdaya eva, teSAM paryAyANAM ye'nuvarttante tadrUpeNa nityAH, ye cAnye'nye ca bhavanti vyAvarttanta iti yAvat tadrUpeNAnityA ityAha-apekSayeti / nityAnityAdaya iti, AdipadAtsadasadbhinnAbhinnAdInAmupagrahaH / teSAM ca paryAyANAmekasmin dravye sambhavAnnAsti virodha ityAha-teSAM ko nAmA'yaM virodha iti / para Aha-nanviti / pratikSipati-tanneti / ta.ni. 8 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [58] sugatagaditavirodhanirodhe rUpAdInAM smudaayaikruuptvaabhaasstvniraasH| [tatvArthatrisUtrI sahotpAdAvasthAnadarzanAdekadravyavRttitvAcca, dravyameva cakSurAdigrahaNApadezavizeSAd rUpAdivyapadezyamekapuruSapitRputratvAdivat, na ca rUpAdInAM samudAyaikarUpatA'bhyupagamanIyA, rUpagrahaNe rasAdigrahaNaprasaGgAdindriyAntaravaiyarthyasaGkarAdidoSaprasaGgAcca / na cAbhAvatA, pramANAbhAvAt prasiddhivirodhAcca / khalakSaNavirodho'pi nAsyeva, sAmAnyavizeSAtmaikalakSaNatvAt syAdvAdiparigRhItasya vastunaH, jAtyantaratvAca narasiMhavadekAntavAdiparikalpitAd vastuna iti / syAt tu kramajanmanAM dharmANAmasahAvasthAyinAM ya evaikApekSayA sthUlaH sa evAnyApekSayA sUkSma ityeka eva paryAya ekadaiva sthUlatayA'pyutpannaH sUkSmatayA'pi, evaM sthUlatayA'pyavasthitaM sUkSmatayA'pyavasthitam , ya eva paryAyaH svottarAvicchinnakatipayaparyAyAnugAmitayA nityaH sa eva svapUrvAvasthasadvyAdisAmAnyApekSayA'nanugAmitayA'nitya ityevaM nityAnityayorapi sahotpAdasahAvasthAnAdi bhAvanIyam / na ca nityasyotpAda eva nAstIti vAcyam , khavizeSasvarUpatayotpAdasya tatrApi bhAvAt, sahotpAdAvasthAnAtkAlikAvirodha uktaH, dezato'pi teSAM sahAvasthAnamastItyAha-ekadravyavRttitvAJceti / rUpatvarasatvAdInAM vibhinnendriyagrAhyANAM vibhinnAdhikaraNavRttInAM nAstyekadezateti teSAM sahAnavasthAnameveti paro yadi brUyAttatrAha-dravyameveti / cakSurAdIti, AdipadAdasanAdiparigrahaH / grahaNApadezo grahaNaviSayatvam , tathA ca ekameva dravyaM cakSurmAtrajanyagrahaviSayatvAdrUpapadavAcyaM tvagmAtrajanyajJAnaviSayatvAt sparzapadavAcyaM rasanendriyajanyapratyakSaviSayatvAdrasapadavAcyaM ghrANendriyajanyapratyakSaviSayatvAdgandhapadavAcyamityekatraiSa dravye tattadapekSayA rUpatvAdikaM vartata iti rUpatvAdInAmapi sahAvasthAnameveti bhAvaH / kathamekasminnapekSAbhedena viruddhakhabhAvAnAmapi samAvezo'dRSTacaro'bhyupeya ityatastatra dRSTAntamAha-ekapuruSapitRputratvAdivaditi, AdipadAnmAtulatvabhAgineyatvAdInAM grahaNam / yathaika eva devadattaH svaputrApekSayA pitRpadavyapadezyaH svapitrapekSayA putrapadavyapadezyaH, svabhAgineyA'pekSayA mAtulapadavyapadezyo'pi svamAtulApekSayA bhAgineyapadavyapadezyaH, evaM pitRvyabhrAtRvyAdipadavyapadezyastathA prakRte. 'pIti / nanu rUpAdInAM rUparasagandhasparzasamudAyAtmakatvaM yadeva rUpaM tadeva rasAdIlekameva vA kimiti nAbhyupeyate virodhasya bhavataiva khahastitatvAdityata Aha-na ceti / niSedhe hetumAha-rUpagrahaNa iti / anAnubhavikasyApi rUpagrahaNe rasAdigrahaNaprasaGgasyeSTatve doSAntaramAha-indriyAntareti, rUpAdInAM samudAyaikarUpatve cakSuSo rUpagrahaNasAmarthe rasagrahaNasAma rthyamabhyupeyameva anyathA rasAdighaTitasamudAyAtmakarUpagrahaNasAmarthyamapi na syAdityekenaiva cakSuSA rUpAdigrahaNopapattau rasanendriyAdikamanarthakaM prasajyeta, evaM cakSuhyasya rUpatve rasasyApi rUpatvaM rasanAgrAhyasya rasatve rUpasyApi tattvamityevaM saGkIrNasA'pi syAdityarthaH, AdipadAvyatikarAdidoSasyopagrahaH / nanu samudAyarUpatve ekarUpatve cobhayatrApi doSadarzanAdanabhyupeyameva rUpAdikaM vibhinnarUpameva vA''stheyamityata Aha-na cAbhAvateti, tuccharUpatvamanekarUpatvaM vA'bhAvatvamatra niSedhyatayA'bhimatam , ubhayatra pramANabhAvAditi hetuH, vidhimukhenaiva pratIyamAnAnAM rUpAdInAM niSedharUpatve pramANAbhAvAt , cakSu. rAdikA rUpaM rasa ityAdirUpeNaiva gRhNAti na tu rUpaM rasAtpRthagityAdirUpeNeti sarvathA nAnAtve'pi pramANAbhAvAdityarthaH, nAnAtvasyAbhAvatA caikatvasya bhAvatAvivakSayA bodhyA, yA ca rUpasya rUpamiti vidhimukhena pratItirUpA prasiddhiH, evaM rasAdInAmapi, tadvirodho'pi teSAmabhAvarUpatve ityAha-prasiddhivirodhAJceti / nanu dravyaM khalakSaNaM sat kathaM tiryaksAmAnyAdyAsmakamiti khalakSaNAtmakavizeSasAmAnyayoH sahAnavasthAnavirodho bhaviSyatItyata Aha-khalakSaNavirodho'pi nAstyeveti / ekasyaiva vastuno'nuvRttiSuddhijanakatvAtsAmAnyatvaM vyAvRttibuddhijanakatvAdvizeSatvamityeka eva bhAvaH sAmAnyavizeSobhayAtmA, na tvatyantavyatiriktasAmAnyamupAdAyAnugatabuddhiratiriktavizeSamupAdAyavyAvRttabuddhiH, anyo'nyavyatiriktayoH sAmAnyavizeSayorabhAvAdityAzayenAha-sAmAnya vizeSAtmakaikalakSaNatvAditi, etattattvaJca"svato'nuvRttivyativRttibhAjo bhAvA na bhAvAntaraneyarUpAH / parAtmatattvAdatathAtmatattvAiyaM vadanto'kuzalAH skhalanti // 1 // " iti hemacandrasUrivarapadyavyAkhyAne syAdvAdamaJjar2yA vyaktam / vastunaH sAmAnyAtmakatvapakSe vizeSAtmakatvapakSe ca yo doSa ekAntavAdibhiruqhuSyate sa syAdvAdapakSe kathamuddharaNIya ityapekSayAmAha-syAdvAdiparigRhItasyeti / pratyekapakSe yo doSaH sa ubhayapakSe tadA bhavati yadi sarvathA tadubhayarUpameva vastu bhavati, yadA tu tadubhayAtmakatvAt pratyekobhayavijAtIyameva tadaGgIkriyate tadA sAmAnyapakSabhAvino doSasya kathaJcidvizeSAtmakatvena vizeSapakSabhAvino doSasya kathaJcitsAmAnyAtmakatvena parihArasya sambhavena nAsti doSakaNasyApyavakAza ityAzayenAha-jAtyantaratvAceti / na caitadRSTacara mityAvedayitumAha-narasiMhavaditi / kasmA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAjyaTIkAvivRtiyutA] kramabhuvAM paryAyANAM sahAnavasthAnaviro'pi dravyanayAdabhede sa na / [59] devamanuSyAdInAM mRtpiNDazivakAdInAM ca virodho'sahAvasthAnalakSaNaH, so'pi dravyAstikanayaprAdhAnyAdabhede vivakSite paryAyANAM dravyavyatirekeNAnabhyupagamAnAstIti na kazcid virodho'sti syAdvAdinaH, tamaHprakAzacchAyAtapazItoSNavirodhodAharaNanirAsa uktavidhinA'vagamyaH, dravyArthato nityAH pudgalAH tamastayA ca kramajanmAnaH pariNamante paryAyAH, sAmAnyasyAbhinnatvAdekarUpA eveti kaH kena virudhyate / itthamarthasya sAmAnyavizeSAtmaikarUpatve'nyonyApekSitve'nekAntAtmakatve ekAntavAdiparikalpitAjjAtyantaratve ca na kazcid doSaH, tathA sthityaMzasya nityatvAdutpAdavyayAnityatvAdubhayasyAbhinnasvabhAvavastutAyAM kathamidaM ghaTate ? nityAnityayorekaparigraho'paratyAganAntarIyakaH, ekatyAgazcAparaparigrahAvinAbhAvIti, pratyakSAdipramANabAdhitatvAdunmattakapralApamAtrametadavasIyata iti, tasmAnna parikalpitaviSayo virodho na parikalpitAparikalpitaviSayo na sakalasvalakSaNaviSayo nApi sAmayikaH, kiM tarhi ? paryAyanayAbhiprAyeNa kramajanyaparyAyaviSayaH, sa caika evAsahAvasthAnalakSaNaH, so'pi dravyArthanayAbhiprAyeNa naivAstIti bhAvitam / evaM caikavastuviSaye sadasatI nityAnitye ca arpitAnarpitasiddheriti vyavasthitam // dvitIyasambandhAbhidhAne'pi saGgatArthameva bhASyamuktena vidhinA, etamevArthamadhunA bhASyeNa prapaJcayati syAdvAdiparikalpitasya vastuno jaatyntrtvmitypekssaayaamaah-ekaantvaadiiti| nanu yugapadavasthAyinAM paryAyANAM yugapadekatrAvasthAnAdevoktalakSaNo virodho mA bhavatu kramabhAvinAM tu paryAyANAM virodhaH syAdevetyata Aha-syAttviti, syAdityasya virodha ityanenAnvayaH / kramabhAvinAmapi paryAyArthikanayAzrayaNena bhede vibhinna kAlavRttitvAdau ca vivakSite virodhaH syAt , syAdvAde tu dravyArthikanayAzrayaNena teSAM khapariNAmidravyarUpatvena tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamenAnyonyamekarUpatvena sahAvasthAnameveti nAsti virodha ityAzayenAha-so'pIti, asya nAstItyuttareNa yogH| uktanyAyanAnyatrApi virodhaH pariharaNIya ityAha-tamaHprakAzeti / tamaHprakAzAdInAM virodhAbhAvameva spaSTamAcaSTe-dravyArthata iti| nigamayati-itthamityAdinA, muktaprakAreNetyarthaH / arthasya vastunaH, asya saptamyantacatuSTaye'nvayaH, ekasyApyarthasyAnyonyApekSitvaM sAmAnyavizeSAtmakatvAnna durvacam / nityAnityobhayAtmani vastuni nityatvAMze'rpite'narpitamapi anityatvAMzaM tadavinAbhAvAdeva siyati na tvekavidhAne'paratyAgo'paratyAge vA tadanyasya vidhAnam , tathA ca "parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiH / naikatApi viruddhAnAmuktimAtravirodhataH // 1 // " iti / paravacanamapi nAtra kramate syAdvAdyabhimatajAtyantararUpaprakArAntarasya sadbhAvAdityAzayenAha-tathA sthityaMzasyeti / ubhayasya nityAnityobhayasya / abhinnasvabhAveti, jaatyntrruupetyrthH| nityAnityayorekaparigraha ityAdi, nityaparigraho'nityatyAganAntarIyakaH, anityaparigraho nityatyAgAntarIyakaH, evaM nityatyAgo'nityaparigrahAntarIyakaH, anityatyAgo nityaparigrahAntarIyaka ityarthaH, idaM kathaM ghaTata ityasyAtra sambandhaH, na ghaTata iti tadarthaH / kuto na ghaTata ityapekSAyAmAha-pratyakSAdIti, pratyakSAdipramANena nityAnitye saMvalita evAnubhUyete iti nityaparigrahasyAnityaparigrahAvinAbhA vitvameva na tu tttyaagaavinaabhaavitvmityaashyH| tathA ca nityAnityayorityAdivacanamunmattakavacanavadazraddheyamityAha-unmattaketi / upasaMharatitasmAditi / parikalpitaviSayaH sAmAnyadvaya vissyH| parikalpitAparikalpitaviSayaH sAmAnyaskhalakSaNaviSayaH / sAmayika ekakAlavRttitvalakSaNaH / pratyekaM nopAdAnaM virodhaprakArANAM sarveSAmatyantAsamyaktvapradarzanArtham / tat kiM nAstyeva ko'pi virodhaprakAraH, naivam , tarhi ko'yaM virodhaH kathaJca sa saGgata ityapekSAyAmAha-kintIti / so'pi kramajanmaparyAyaviSayo'sahAvasthAnalakSaNavirodho'pi / virodhakhaNDanamupasaMhRtya prakRtamarthamupasaMharati-evaM ceti / yat sAkSAdvAcakena zabdenAbhidhIyamAnaM sadvyavahArapathamRcchati tadarpitavyavahArikaM tatsiddhirarpitasiddhiH, yacca sAkSAcchabdena vAcakena nAbhidhIyate'pi tu zabdavAcyArthena sahAvinAbhAvAtpratIyanneva vyavahArapathamanudhAvati tadanarpitavyavahArika tatsiddhiranarpitasiddhirityevArpitA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 60 ] syAdvAdasya svatattvapoSaNaprakAropavarNanam / [bhASyam - ] arpitavyAvahArikamanarpitavyAvahArikaM cetyarthaH // arpitavyAvahArikamityAdinA prakrAntaM - trividhaM sannityaM ca tadapekSayA napuMsakaliGganirdezaH / AdimadanAdiyugapadayugapadbhAvitrikAlaviSayaparyAyArpaNa bhajanAnekAntaprarUpaNo hi pariNAmArthaH, taiH paryAyaiH pratiSedhasamaprAdeza vikalA dezaiH svaparArthazabda paryAyabhajanayA ca svaM svaM tattvaM puSNAtIti vistareNa caritArthametat, tatra sthitilakSaNo'ntaraGgastatpariNAmarUpatvAt tatsahAvasthAyitvAt, bahiraGgAvutpAdavyayau visrasAprayogeNa ca kAdAcitkau dravyAdibhedAt pratipannAnantabhedau; evaM cArtho'rpitA - nArpitasiddheriti sUtrArthaM ityAha- arpitavyAvahArikamiti, ghaTAdirapi sAkSAtsattvavAcakena sacchabdena vyavahriyamANo'rpitavyavahArika iti, evaM gamyamAnAsattvAdidharmeNa vyavahiyamANo'narpitavyavahArika iti puMliGganirdezo'pi saGgatArtha iti kathaM napuMsakenaiva 'arpitavyAvahArikam' ityAdinopanyAsa ityapekSAyAmAha - prakrAntamityAdi / trividham utpAdavyayadhrauvyarUpaM vastu / sannityaM ceti cakAreNa prakrAntamityasyAnukarSaH / tadapekSayA prakrAntanapuMsakApekSayA / sAdyanAdipAriNAmikabhAvayukto hi arthaH paramArtho bhavati, arthe sarve'pi dharmAH pariNAmA eva tena syAdvAdaprarUpaNasya pariNAma eva arthaH pariNAmabahibhUtasya kasyaciddharmasyAbhAvAt tatra yaH kazcitprayojanavazena sAkSAcchabdena vyavahriyate so'rpitaH, yazca gamyaH so'narpita ityetatprapaJcayannAha-AdimadanAdItyAdi / arpaNabhajanAnekAntaprarUpaNa iti, arpaNabhajanA arpaNamanarpaNaJca tadrUpo yo'nekAntasya syAdvAdasya prarUpaNaH sa ityarthaH / pariNAmArtha iti, pariNAmA AdimadanAdimadAdyA arthA yasya sa tathetyarthaH, evaMbhUto hi anekAnta prarUpaNaH syAdvAdavAdaH svaM svaM tattvaM puSNAti ityanvayaH, ekadharmarUpeNa prarUpaNe tu na sampUrNArthAvabodha iti na tasya svatattvaparipoSakatvamityabhisandhiH / atretikartavyatAkAGkSAyAM ( kathambhAvAkAGkSAyAm ) Aha- taiH paryAyairiti, tairantaroditairAdimadanAdimadAdibhiH yasya kasyacitparyAyasyArpitasya vivakSitasya prathamabhaGgaviSayasya vidhirUpatvaM sAmarthyaprAptameveti kRtvA vidhyupanyAso na kRtaH, prathamabhaGgapratipAdyasya yo vipakSabhUtaH sa pratiSedhetyanena vivakSitaH, samagrAdezetyanena syAdasti 1 syAnnAsti 2 syAdavaktavyam 3 ityevaM saptabhaktyA AdyAstrayaH prakArA abhimatAH, tatpratipAdyAH paryAyA api vAcyavAcakayorabhedavivakSatayA tathA, vikAlAdezetyanena syAdasti syAnnAsti 1 syAdasti syAdavaktavyaM ca 2 syAnnAsti cAvaktavyaM ca 3 syAdasti syAnnAsti syAdavaktavyaM ca 4 ityevaM catvAraH prakArAH, tatpratipAdyAH paryAyAzca tathA, evaM taiH paryAyaiH pratiSedhasamagrAdezavikalA dezairuktAne kAntaprarUpaNaH svaM svaM tattvaM puSNAtIti, tathA svaparArthazabda paryAyabhajanayA ceti, prarUpaNaM ca zabdArthAbhyAM sampadyata iti zabdasya ye khaparaparyAyA ye cArthasya khaparaparyAyAsteSAM pratyekaM bhajanA vyAkhyAGgamiti ekapadArthatattvaprarUpaNespi jagadeva sAkSAtparamparayA khaparaparyAyavarUpapraviSTa tayopayogitvenAGgamiti khaparyAyasya yasya kasyacitprayojanavazAdarpitatve tadavinAbhAvAdanarpitaM svaparyAyAntaraM paraparyAyakadambakaM ca siddhyatyeveti kRtvA sarvairapi tairanekAntaprarUpaNAtmA syAdvAdaH svaM svaM tattvaM puSNAtIti yujyate / evaM sati ' arpitAnarpita siddheH' iti sUtraM vistareNa sarvatattvavyApakatayA caritArthaM bhavatItyAha - iti vistareNeti, evaMprakAra vyAkhyAnabahulabhAvenetyarthaH / caritArtha niSpannaprayojanam / etad 'arpitAnarpita siddheH' iti sUtram / svAbhAviko hi svaparyAyo'ntaraGgaH, anyAdhInazca paraparyAyo bahiraGga iti vivakSayA'rthasya sthitiH svaparyAyo'ntaraGgaH, utpAdavyayau ca paraparyAyau bahiraGgAviti khaparyAyo'rpitaH paraparyAyo'narpitastadAtmakatvAdartho'rpitAnarpitastatsiddhervyavahAro'skhaladrUpa ityutpAdavyayadhrauvyAtmako'rtho'rpitavyAvahAriko 'narpita vyAvahArikazca bhavatItyAzayenAha - tatreti / antaraGgatve hetuH- tatpariNAmatvAditi / kAdAcitkapariNAmasyApyetAvatA'ntaraGgatvaM syAdato hetvantaramAha - tatsahAvasthAyitvAditi / etadviparItasvabhAvayorutpAdavyayayorbahiraGgatvamupadarzayati- bahiraGgAvutpAdavyayAviti / tatra hetuH - visraseti / sthiterekaprakAratvamutpAdavyayayozcAnantaprakAratvamato'pi bahiraGgatvamityAha- dravyAdibhedAditi, AdipakSAtkSetrAderupagrahaH, yadyapi dravyarUpeNAvasthitireva notpAdavyayau tathApi kAraNamiha dravyapadena gRhyate tacca kAraNatvopAdhikam, kAraNatvaJca nirUpaka kAryabhedena bhinnam, yadyadA yadAkArapariNAmena yatkAryajananakSamaM bhavati tattadA tadAkArapariNAmenotpadyamAnaM taddravyatayotpannamiti vyapadizyate, tadAkArapariNAmaM ca tyajattadravyatayA vinazyatItyucyate, evaM yatkSetraM yadavagAhanAyAM yadA vyApriyate tadA tatkSetratayotpadyate, tadavagAhanapariNAmanivRttau tatkSetratayA vinazyatItyucyate, evaM kAlAdAvapyUhyam, etau paropAdhikatvAhiraGgau / ' arpitavyAvahArikam' ityAdibhASya saGgamanAyAha evaM ceti, syAdvAdaprarUpaNayA vastunyanantadharmAtmakatvavyavasthitau [ tattvArthatrisUtrI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] arpitavyAvahArikamityAdibhASyasyaikadhA vyAkhyAnam / narpitadharmAtmakastadviSayaH zabdo vyavahArAGgamataH zabdavyavahAra eva prAdhAnyenAGgIkriyate, atra pratyartha ca pratipattiH zabdAt sAkSAd gamyamAnArthatayA ca sarvatraiva, yataH sadekanAnAnityAnityAdidharmakalApaparikaramazeSamastikAyajAlam , tatrAnyatamaikadharmArpaNe zeSadharmANAM gamyamAnatA, yato na sad asattvAdibhedaviviktam , asad vA sadAdivikalpazUnyam , anyonyApekSasattAkatvAt sadAdInAm , evaM vastunizcayaH, arpitamupanItaM vastu-vivakSitena dharmeNa sAkSAd vAcakena zabdenAbhihitam , vyavahAraH prayojanamasyeti vyAvahArikam, arpitaM ca tad vyAvahArikaM cetyarpitavyAvahArikam / etaduktaM bhavatikizcid vastu viziSTAbhidhAnArpitaM sad vyavahAraM sAdhayati, aparamanarpitameva sAkSAd vAcakena zabdena pratIyamAnaM sadvyavahArAya vyApriyata ityata Aha-anarpitavyAvahArikaM cetyarthaH / athavA'rpicetyarthaH / tadviSayaH, arpitAnarpitadharmAtmakAryapratipAdakaH / vyavahArAGgamiti, anantadharmAtmakatayA vyavasthitamapi vastu na tattaddharmapratipAdakazabdamantareNa vyavahAravIthImavataratIti zabdasya vyavahArAGgatvamavaseyam, vyavahArazca iSTAniSTopekSaNIyagocarapravRttinivRttyupekSAlakSaNaH / yadyapi vyavahAre vyavaharttavyasya viSayatayA taM pratitAdAtmyena tajjJAnasya ca samAnaviSayatayA kAraNatvaM tathApi prayojyakavRddhAbhyAmupajAyamAnaH sa zabdakharUpatAmAtmasAtkurvannevopajAyata iti nimittatAmAtreNArthavyavahArajJAnavyavahArabhAve'pi prAdhAnyaM zabdavyavahArasyaiva, tayorapi tamupAdAyaiva lokayAtrAnirvAhakatvAdityabhisandhAnenAha-ataH zabdavyavahAra eveti / yadyapi "sarve sarvArthavAcakA" iti siddhAntAdekasyApi zabdasya sarvArthavAcakatvam , tataH sarvadharmavAcakatvamapi, tathApi ekenaiva zabdena granthasArthapratyAyanasakalalokayAtrAnirvahaNasyAdarzanena tattadvAkyakadambakaghaTitaprakaraNAdhyAyasamaSTirUpamahAgranthasArthanirmANavaiyarthyaprasaGgabhayena ca pratiniyatArthasaGketasahakRtasyaiva zabdasya tattadarthabodhakatvamityasyAvazyAbhyupagamenaikayoktyA naikasmAcchabdAt sAkSAdvAcyatayA sarvadharmAvagatiranantadharmAtmakavasvavagatirvA, kintu yatra dharme yaddharmaviziSTe vA vastuni gRhItasaGketo yo yazzabdastatastattaddharmasya tadviziSTasyArthasya sAkSAdavagatiH, dharmAntarANAJca gamyamAnatayA, yata ekasya dharmasya tadviziSTasya cArthasyAzeSadharmAvinAbhAvitvAditi vAcyo'rtho'rpito gamyo'narpita iti kRtvA'rpitAnarpitasiddhirupapadyetarAmityAzayenAha-atra pratyartha ceti, pratidharma pratiniyatadharmaviziSTaM cetyarthaH / sarvatraiveti, sarveSu dharmeSu tadviziSTe'rthe cetyarthaH, zabdAtpratipattiriti smbddhyte| sammugdhatayA bhAvitamevArtha vizeSato bhAvayannAha-yata iti / nanu sattvasya vivakSaNarUpArpaNe kuto'sattvAdergamyamAnatA? teSAmabhAvAdevAnarpaNasambhavAdata Aha-yata iti, sat sAmAnyam asattvAdivizeSavikalaM na yata ityarthaH / nanu sattvaM mA bhUd asattvAdivizeSavikalaM, tataH sattvArpaNe'sattvAdInAM gamyamAnatA bhavatu, asattvAdikaM tu pratyekaM sattvAdivikalaM bhaviSyati, tato'sattvAdyarpaNe sattvAdInAM gamyatA na prApnotItyata Aha-asaddheti / kathametadavadhAraNIyamityata Aha-anyonyApekSeti / nanvastu sattvAdInAmanyonyAbhAvaH, etAvataikajJAne'parajJAnamapi bhavatyeveti nahIyaM rAjJa AjJA, dhUmajJAne'pi vaDheH kadAcijjJAnAtkadAcidajJAnAccetyata Aha-evaM vastunizcaya iti, vastunizcayArthameva hi arpaNamanarpaNaJcAzrIyate, yadyekagrahaNe'pyanyagrahaNaM na syAttadA vastvekadezagrahaNameva bhaved na tvanantadharmAtmakasya vastuno grahaNamatastadanyathAnupapattyaikadharmagrahaNe tadanyadharmANAmapi tadavinAbhAvinAM grahaNamAsthIyate, evameva vastunizcaya upapadyata ityarthaH / nanvevaM vastunizcaye vivakSitAvivakSitAzeSadharmANAM grahaNasyAvazyakatve kaH prativizeSo vivakSAvivakSayorityata Ahaarpitamiti / asyaivArthakathanam-upanItaM vastviti / na jJAyate upanItaM vastvityanena kiM kathitaM bhavatyatastasyaiva spaSTataraM vyAkhyAnam-vivakSitena dharmeNa sAkSAdvAcakena zabdenAbhihitamiti / vyAvahArikamityasyArthaM spaSTayativyavahAraprayojanamasyeti vyAvahArikamiti / atra bhASye karmadhArayasamAso'bhimato'rpaNasya vyavahAraprayojanakatvAdityAzayenAha-arpitaJceti / arpitavyAvahArikamityanena kimuktambhavatIti ziSyajijJAsAyAmAha-etaduktaM bhavatIti / viziSTAbhidhAnArpitaM sat, tattadvivakSitadharmaviziSTavAcakazabdena sAkSAdAmadhIyamAnaM satU / vyavahAraM pravRttyAdirUpam / aparamavivakSitadharmaviziSTaM vstu| anarpitameveti, aeka sAkSAt pAdeyoga tathA ca sAkSAdvAcakena zabdenAbhihitameveti tadarthaH / pratIyamAnam , avinaabhaavitkaalmymaan| etadabhiproyakameva ajasitalyAvahArikamiti bhASyamityAha-ata Aheti / prakArAntareNoktabhASyArthamAha-lathaveli-arpitaviSaya iti, ejeccAphiIsyArpite vA vyavahAro Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [62] niruktabhAdhyasya prakArAntareNa vyAkhyAnaM satazcaturvidhyazca / [ tatvArthatrisUtrI taviSayo vyavahAro'rpitavyavahAraH zabdapariprApitavyavahAra ityarthaH, so'sya sato'sti nityasya cetyapitavyAvahArikaM sannityaM ca, evamanarpitavyAvahArikamapi draSTavyamasadanityaM ca yadA cAsadanitye zabdena sAkSAt pratipipAdayiSite tadA'rpite te, itare tu sannitye gamyamAne tatrAnarpite bhavataH, tasmAdekatra vastunyarpitadharmaparigraho'narpitadharmasattAnAntarIyakaH, yathA kRtakatvadharmAbhyupagamo'nityatvasattAnAntarIyakaH, ekatyAgazcAparaparityAgAvinAbhAvI yathA anityatvaparityAge kRtakatva parityAgo'vazyaMbhAvIti / candaH samucinoti sarvAn vikalpAn / itizabdoM hetau yasmAdarpitadharmaviSayaH zabdavyavahArastasmAdarpitAnarpitasiddheH sannitye asadanitye ca vivakSAvazAt; avadhAraNe vA, etAvAneva zabdavyavahAro yadutArpitAnarpitadharmaviSayo nAnya iti / artha ityabhidheyapratipattimAcaSTe, samAsata eSo'rthaH sUtrasyetiyAvat / dharmArthakAmamokSalakSaNaH sakalaH puruSArthastadyogyavyavahArArpaNAbhyAM yathAvadadhigamyata iti / / [ bhASyam - ] tatra saccaturvidham, tadyathA - dravyAstikaM, mAtRkApadAstikaM, utpanAstikaM paryAyAstikamiti / tatra saccaturvidhamityAdi / tatra teSu sannityAsadanityeSu, sato bhedAnAcaSTe - saccaturvidhameva, na tridhA na ca pacadhA, taduddezArthamAha- dravyAstikamityAdi / utpAdAdimUlabhedAntaH pAtyeva, savi'rpitavyavahAra iti tatpuruSasamAsamAzritya evamanarpitavyavahAre'pi bodhyam / arpitavyavahAraH ka ityapekSAyAmAha - zabdeti / saH, arpitavyavahAraH / tat kiM sannityamarpitavyAvahArikameva ? asadanityamanarpitavyAvahArikameva ?, evaM satyacaivaikAntaH padaM nidadhAtItyata Aha- yadA ceti / vastuni kasyaciddharmasyArpitavyavahArikatve kasyaciddharmasyAnarpitavyAvahArikatve siddhe sati yanniSpadyate tadupasaMharati-tasmAditi / bhASye cazabdaM samuccayArthakatayA vyAkhyAnayati-vazabda iti / sarvAn vikalpAniti, syAdarpitavyavahArikaM syAdanarpitavyavahArikaM syAdavaktavyaM, syAdarpitavyavahArikaM syAdavaktavyamityAdivikalpAnityarthaH / 'cetyartha' iti bhASyaghaTaketizabdasya hetvarthakatve sati yaduktaM bhavati tadAha yasmAditi / avadhAraNe veti, itizabda iti dRzyam / itizabdasyAvadhAraNArthakatve yo'rthassampadyate tamAvedayati- etAvAneveti / ityartha iti bhASyaghaTakArthazabda vyAkhyAnayati-artha itIti / sUtrasya 'arpitAnarpita siddheH' iti sUtrasya / arthaca loke dharmArthakAmamokSabhedena caturvidhaH khyAtaH, sa eva cArthazabdasya mukhyo'rthaH, tadupAye tu tatsAdhanatvAd gauNo'rthazabdaH, prakRtasUtrasya tUpadarzito'rthaH sUtrAbhidheyatvAtsAGketiko'rthaH; athavA dharmArthakAmamokSarUpapuruSArthasAdhanatvAd goNo'rthaH tatra gauNArthatve mukhyArthatve vA bhavatyuktasUtrasyopAdeyatvaM, sAGketikatve tu na puruSArthakAGkSikANAmidamupAdeyaM kAkadantaparIkSaNavanniSphalatvAdityata uktasUtrArthasya gauNArthatvena mukhyArtha pratilambhakatvatastatpratipAdakasya laukikaparIkSakopAdeyatvamAviSkartumAha-dharmArtheti / adhigamyata iti, prApyata ityarthaH / sadasannityAnityAtmakatvaM vastuna upapAditam, tatra sadaMzasya dravyanayaparyAyanayAbhyAM caturvidhatvamupapAdayati-tatretyAdi / caturvidhamityasya niyamaparatAmAha - caturvidhameveti / evakAravyavacchedyamAha-na tridheti, anena nyUna saGkhyAvyavaccheda uktaH / na ca paJca vetyanenAdhikasaGkhyAvyavacchedaH / taduddezArthamAheti, taccaturvidhamiti sAmAnyena kathanarUpo yaH sata uddezastasyArthaM viviktacatuSTayarUpam Aha pratipAdayatItyarthaH / utpAdAdimUla bhedAntaH pAtyeveti dravyAstikamityAdinA sato'pUrvameva dharmAntarannAviSkriyate, kintu " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sad" iti sUtrAbhimato ya utpAdavyayadhau vyAtmakatritayasvarUpo mUlabhedastadantaH pAtyeva dravyAstikaM mAtRkApadAstikamityAdI tyarthaH yato dravyAstikamityanena zuddhadravyAbhyupagantRsaGghahaina yaviSayamahAsAmAnyAtmakadravyakharUpatvameva pratipAdyate tacca tadrUpeNAvinAzadharmakatvalakSaNanityatvAparaparyAyanauvyameva bhavati, mAtRkApadAstikamityanena zuddhadravyAbhyupagantRvyavahAranayaviSaya sattvAvAntaradravyatvapRthivItvaghaTatvAdyavAntarasAmAnya vizeSAtmakadravya svarUpatvaM pratipAdyate, tadapi tadrUpeNa bahukAlAvasthAnalakSaNAvAntaradhrauvyameva bhavati, utpannAstikamityanena pratikSaNA pUrvA pUrvotpAdAbhyupagantRparyAya naya mUrdhAbhiSi karju sUtranaya viSayotpAdasvarUpaparyAya evAvedyate, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] satazcAturvidhyopanyAse prayojanaM pratibhedaM nayaviveko vyutpattizca / [3] paryayadravyAdibhedaprapaJcaurUpyepyekasya dharmiNaH pariNAmasamUhasvabhAvasyottarottarabhedapradarzanArthaH, evaMvidhopanyAse ca sarvatatparyAyAkAGkSA, tAvatpariNAmAnuyAyitvAt tatsaMjJAsambandhAdInAm , tatrAdimadbhiH paryAyairaryamANaM sato bhAvAd vyeti vyeSyatIti cAnityam , anAdyaiH paryAyairAdizyamAnaM sattvadravyatvasaMjJitvaprameyatvacetanatvamUrtAmUrtatvabhautikatvetaratvagrAhyatvAdibhiravinAzadharmakatvAnnityama , taddhi sUkSmotpAdabhaGgasantatisambhave'pi sattvAdibhirAkArairnotpadyate nApi vinazyati / tatra dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM ca dravyanayaH, utpannAstikaM paryAyAstikaM ca paryAyanayaH / asti matirasyetyAstikaM, sataH prastutatvAt tadabhisambandhe napuMsakaliGgatA, dravye AstikaM dravyAstikam , mayUravyaMsakAdAvakRtalakSaNatatpuruSaprakSepAt / athavA'dhikaraNazeSabhAvavivakSAyAM dravyasyAstikaM dravyAstikam , athavA Astikamastimati, kiM tat ? nayarUpaM pratipAdayita, kasya pratipAdakam ? dravyasya, ataH pratiparyAyAstikamityanena pratikSaNavinAzaparyAya evAvedyata iti / yadyutpAdAdimUlabhedAntaHpAtyeva dravyAstikamityAdi tadA gatArthatvAnnAsya pRthagupanyAsena kRtyamityata Aha-saviparyayeti, sato dravyasya viparyayo'san nityasyAnitya ityAdi|dhyaH / saviparyayadravyAdibhedaprapaJca uttarottarabhedapradarzanArtha ityanvayaH / evaM sati dravyAdisAmAnyAbhidhAnameva kathaM kRtaM na tu tadavAntarAbhidhAnamAstikapadasamanvitamupanyastamata Aha-evaMvidhopanyAse ceti / sarvatatparyAyAkAleti, anAdisAmAnyaparyAyAdArabhyaivAntyaparyAyaM yAvat paryAyapravRttirbhavatyataH sarve'pi paryAyA AkAGkitAssantastathaiva nirUpaNIyabhAvaM prApnuvanti mUlaprakRtikhabhAvatvAduttaraprakRtInAmiti granthalAghavArthamitthamupanyAsa iti hRdayam / kathaM sarvatatparyAyAkAGkSaNaM dravyAdyupanyAsa ityapekSAyAmAha-tAvaditi, dravati tA~stAn paryAyAn gacchatIti dravyamiti anvarthadravyazabdopAdAne yAnta uttaraparyAyAstAvadanuyAyitvena dravyArthAvabodhaH, dravyasya paramANvAdirUpasyottaraparyAyA ye mRdAdayate'pi khottaraparyAyAn mRtpiNDAdInanugacchantItyuktavyutpatyanugRhItadravyasambandhaH, AdipadagrAhyAnugatabuddhyAdhAyakatvAdayazca taduttarayAvatparyAyAnuyAyina eveti, evaM sAmAnyavizeSaparyAyAzrayo hi mAtRkApadavAcya iti yathA mRttvarUpe paryAye ApekSikasAmAnyavizeSaparyAyasyAviSvagbhAvenAzrayatvaM tathA sthAsatvakuzUlatvakalazatvakapAlatvAdInAmapIti sAmAnyavizeSaparyAyAzrayatvAdyAvaduttaraparyAyeSu mAtRkapadarUpasaMjJAsambandhAdInAmanuyAyitvam , evamutpannapadaparyAyapadayorapIti / sarvatatparyAyarvastuno nirUpaNIyatve vyavasthitatvaM nityatvamanityatvaM yayA prakriyayA saGgatimaGgati tAM prkriyaamupdrshyti-ttretyaadinaa| sattvetyAdi, sattvadravyatvasaMjJitvaprameyatvAni paJcAnAmapyastikAyAnAm , cetanatvaM jIvasya, mUrttatvaM pudgalasya, amUrttatvaM pudgalabhinnAnAmastikAyAnAm , bhautikatvaM pudgalasya, taditaratvaM pudgalabhinnAnAm , grAhyatvaM grahaNayogyatAlakSaNaM sarvajJajJAnApekSayA sarveSAmityevamanAdipAriNAmikabhAvaviveko bodhyaH / tad anAdipAriNAmikabhAvavattayA nityaM vastu / hi ytH| sUkSmeti, sattvadravyatvAderyatpratikSaNavivartikhakharUpapariNamanaM tadAtmaketyarthaH, etacca nApariNamya kiJcitkSaNamapyavatiSThata iti nyAyaprAptaM na tu sthUlamatigrAhyamiti sUkSmamucyate, tadAtmanA sattvAdInAmapyutpAdavyayayogisvAtmakakSaNaparamparAlakSaNasantatisambhave'pItyarthaH, tadrUpasUkSmotpAdavyayasantatervyavahArapathAtikrAntatvAnna nityavyavahAravighAtitvamityabhisandhiH / sato nityatvamanityatvamupapAdya tatra nityatvamupAdAya dravyAstikaM mAtRkApadAstikamiti dvau bhedau, anityatvamupAdAya utpannAstikaM paryAyAstikamiti dvau bhedAvilevaM caturvidhatvaM sata ityuSapAdayannAha-tatreti / dravyanaya iti, viSayaviSayiNorabhedaM vivakSitvetthamuktiH, evaM paryAyanaya ityatrApi / dravyAstikamiti vyutpAdayitumAha-astItyAdi / asti matirasyetyAstika iti puMliGganirdezaH kasmAtparityakta ityapekSAyAmAha-sata iti, saccaturvidhamityanena sadeva prastutam , "sAmAnye napuMsakam" ityabhidhAnAttannapuMsakamiti tadvizeSAbhidhAyakamidamapi napuMsakatayA'bhihitam / saptamItatpuruSavizeSo'yaM na sUtrataH sampadyata ityata Aha-mayUreti / SaSThItatpuruSa evAyam , sa ca sUtrita evetyAha-athaveti / adhikaraNeti, adhikaraNasya dravyasya zeSabhAvavivakSAyAM zeSAkhyakartRtvAdyatatiriktasambandhabhAvavivakSaNe "zeSe" iti SaSThyAM "SaSThyayanAccheSe" iti samAsaH / samAsasughaTanAkRte prakArAntaramAzrayati-athaveti, asti matirasyeti vyutpattiko nAyaM zabdaH, kintu sattAviziSTArthaka ityAha-astimatIti, sattvaviziSTArthe vartata ityarthaH / nanu sarvANi vastUni sattAviziSTAnyeva ko'tra vizeSa ityAzaGkAmantarbhAvya praznayati-kiM taditi / nayarUpamiti, paGkajAdivad yog2arUDhibhyAM nayarUpaM sattAviziSTaM vastu Astikapadena graahym| kIdRzaM nayarUpamityAha-pratipAdathita. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [64] . sataH prathamabhedasya nayavizeSamAzritya vivaraNam / [tattvArthatrisUtrI pAdyapratipAdakabhAvalakSaNasambandhavivakSAyAM SaSThI samAsazca / evaM mAtRkApadAstikAdiSvapi yojyam / dravyamevAmedaM bhidyate na paryAyaH, dravyaM bhavanalakSaNaM mayUrANDakarasavadupArUDhasarvabhedabIjaM dezakAlakramavyaGgyabhedasamarasAvasthamekarUpaM bhavanaM-bhUtiH sattvamAzritasattAtiriktaM bhedapratyavamarzanAbhinnamapi bhinnavadAbhAsate, tadeva cAstIti manyate, tacca dravyAstikamasaGkIrNasvabhAvaM zuddhaprakRtirUpamekaM pratyAkhyAtAzeSavizeSakadambakaM dravyAtmakaM dravyamAnaM saGgrahaprarUpaNAviSayamabhihitam , aparaM naigamavyavahAraviSayamazuddhaprakRti, yasmAd dravyaparyAyAvubhAvicchati naigamaH svatatrau, sAmAnyamarthAntarabhUtamanyadevAzritaM sadabhipratipAdakam / pratipAdakasya pratipAdyApekSaNAt pRcchati-kasyeti / iyaM ca samAsavyutpAdanaprakriyA mAtRkApadAstikamityAdAvapi yojyatyAha-evamiti / samAsasAdhutve kimasyaidamparyamiti bubhutsumpratyAha-dravyameveti / abhedam abhinnakhabhAvam / dravyaM kiMlakSaNakamityata Aha-dravyaM bhavanalakSaNamiti / etadapi sammugdhakharUpamucyamAnaM nAsmAdRzAnAM mandamatInAM manISonmeSAyAlamityata Aha-mayUrANDaketi, mayUrANDakaraso yathottarakAlabhAvipicchArddhacandrAkRtyAdivicitrAGgopAGgapratyalarasavizeSasamaSTisamanugatatvAduttarasarvaparyAyabIjabhUtastathetyarthaH, upArUDhaH zaktirUpeNa samavasthitaH, sarvabhedaH sarvapa yastasya bIjaM nimittmityrthH| yadi sarve paryAyAH prathamata eva dravye zaktirUpeNa vyavasthitAH kimiti ? yugapadeva nopalabhyanta ityata Aha-dezakAlakrameti / kathaM dezakAlakramavyaGgyeSu bhedeSu paryAyeSu bhinnakhabhAveSu samarasAvasthatayA samaskhabhAvatayA dravyaM yujyata ityata Aha-ekarUpamiti, anugatapratItiniyAmakamityarthaH, paryAyANAM bhede'pi sarvatra satsaditipratItiravikalA'nubhUyamAnA khanimittatayaikakharUpamAkSipatItyarthaH / evaMrUpasya bhavanasya kiM paryAyAntaramapyasti ? astItyAhabhUtiriti / bhUtizcotpattAvapi prayujyate-"bhUtiryaiSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate" ityAdau, evaJca tasyAdyakSaNasambandhasyAdyakSaNavRttitva eva paryavasAnna dvitIyAdikSaNe'pi sattvaM kutaH paryAyapravAhAnuyAyitvamanugatamati nimittatvamityata Ahasattvamiti, bhU sattAyAmityanuzAsanAdbhUtaH sattvarUpatA'dhyavasAtavyA / nanu sattvamapi na sarvabhedAnugAmi, dravyaguNakarmasu triSveva sattAsAmAnyasya vaizeSikairabhyupagamAdata Aha-AzritasattAtiriktamiti, AzritA dravyaguNakarmamAtravartinI yA sattA vaizeSikAbhyupagatA tadyatiriktamityarthaH, atiriktasattAkhaNDanaM ca syAdvAdamajarIprabhRtigranthato'vaseyam / nanvevaM sarvapadArthAnAM varUpasattvamevAnayA vAcobhajhyA pratipAditam , tacca prativyakti bhinnameva sarvaparyAyasvarUpANAM bhinnatvAt , tatkathaM tadekarUpamityata Aha-medapratyavamarzeneti, sarva vastu sadrUpameva, yadeva sattadeva sattvaM, satsattvayordvayorddharmadharmiNoH kalpanApekSayaikasya sataH kalpanasyaiva yuktatvAt , taccaikamapi bhedapratyavazena bhedAvagAhivikalpanena, bhinnavad bhinnamivAvabhAsate, yathaika eva candrastaimarikadvicandrAvabhAsipratyayena dvidhA'vabhAsata iti / tadeva cAstIti manyata iti, uktalakSaNaM sattvamevAstIti manyate yo nayaH sa dravyAstikaH, tadviSayabhAvamAbhejAnaM sadapi dravyAstikamiti gIyate / saGgahanegamavyavahArAstrayo nayA dravyAstikatayA prasiddhAstatra kaM nayamAzritya sadvyAstikamityuktamiti jijJAsAyAmAha-tacceti, saccetyarthaH / asaGkIrNasvabhAvaM paryAyAvyatimizram / zuddhaprakRtirUpaM sarvApekSayA sAmAnyakharUpameva na tu kasyacidapekSayA vizeSasvarUpaM mahAsAmAnyamiti yAvat / ata eva ca sarvAnugatatvAdekamadvitIyam / sajAtIyadvitIyarAhityalakSaNamekatvaM tasya vijAtIyavizeSakadambakasadbhAve'pi upapadyata evAtaH kiJcinniSThabhedApratiyogitvamevAtraikatvaM vastupratiyogikabhedAnAdhAratvalakSaNameva vaikatvaM vivakSitamityAzayenAha-pratyAkhyAteti, khaniSThabhedapratiyogitayA khabhedAzrayatayA vA niraakRtetyrthH| etaccaikasyaiva vizeSasyAbhyupagame zuddhaparyAyanayaviSayatvAcchuddhaprakRtirUpasyApi tasya sambhavena nityatAparyavasAyitetyata Aha-dravyAtmakamiti, pUrvottarakAlAnugAmisvarUpamityarthaH / paryAyasaGkIrNasyApyevambhAvaH sambhavatyekasya nAto'saGkIrNakhabhAvatA labhyata ityato dravyAtmakamityasyaiva vyAkhyAnam-dravyamAtramiti / evambhUtakharUpaM pramANasya nApi kasyApi nayasya viSaya iti nAstyevAta uktam-saGgrahaprarUpaNAviSayamiti, tathA caivambhUtArthasadbhAva eva saGgraho'nyanayAsaGkIrNanayakharUpatayA''tmalAbhaM bhajate nAnyatheti / abhihitaM "dravyAstikam" ityanenoktam / tat kiM dravyAstikamanyanayaprarUpaNAviSayamapyasti yaTyAvRttaye prakRtaM dravyAstikamitthaM vyAkhyAyata ityata Aha-aparamiti, saGgrahaprarUpaNAviSayadravyamAtrakharUpasattvabhinnamityarthaH / kathamevambhUtasya dravyasyAzuddhaprakRtitvamityatastatra hetumupanyasyati-yasmAditi / svatantrI dravyakharUpaM sAmAnyaM vizeSebhyo bhinnameva vizeSAzca paryAyalakSaNAH sAmAnyAdatyantaviviktA evetyevaM paraspara vibhinnA visarthaH / svarUpakAyabhedAbhyAmatiriktaM sAmA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyAvivRtiyutA ] saMgrahanaigamanayAnusAri dravyAstikaM vyavahAranayAgaM ca mAtR kApadAMstikam | [ 65 ] dhAnapratyayahetustayornirnimittayoH sarvathA'nupAkhye pravRttyabhAvAt, vyAvRttibuddhiheturbhedakaro'nya eva vizeSa iti bhedAbhyupagaterazuddhaprakRtitvam, vyavahAro'pyazuddhaprakRtireva, parasparavibhinnarUpairarthaiH saMvyavahAraH sidhyatItyabhiprAyAt, naigamasya vA saGgrahavyavahArAnupravezAcchuddhAzuddhaprakRtitvaM dravyAstikasya, tatra saGgrahAbhiprAyAnusAri dravyAstikam, vyavahAranayAnusAri mAtRkApadAstikam, zuddhAzuddhaprakRtisandarzanArthaM dvidhopAdAnam, sarvavastusalakSaNatvAdasatpratiSedhena sarvasaGgrahAdezo dravyAstikam, nahi satA kiJcidanAviSTamasti dravyeNa vA, tacca nirbhedatvAllokayAtrApravRttibahirmukham, ata eva vyavahAra - pravRttistyAgopAdAnopekSArUpeNa vastuSu prAyo bhedasamAzrayA, sa ca bhedo mAtRkApadAstikanibandhano vyavahArasyAzuddhaprakRtitvAllokavyavahAraprasAdhanAya dravyAstikaM bhinatti vyavahAranayaH, kimanyaddharmA nyamupapAdayati-sAmAnyeti / " arthAntarabhUtam" ityanena zazazRGgAya sadviviktatAmAha, "anyad" ityanena vizeSebhyo vyAvRttimAha, "Azritam" ityanena " AzritasattAtiriktam" iti yaduktaM prAk tadvyavacchinatti' / evambhUtasya sAmAnyalakSaNadravyasyAviviktArthakriyAkAritvAbhAvAnnAstyeva tattvarUpatetyatastasyArthakriyAkAritvopapAdanAyAha- sadabhidhAneti, tathA ca sacchabdapravRttinimittatayA satsadityanugatabuddhi niyAmakatayA'rthakriyAkAritvena tasya vastutvamabhyupeyamityarthaH / tayoH sdbhidhaanprtyyyoH| nirnimittayoH sattvasAmAnyarUpanimittAsamavahitayoH / sarvathA'nupAkhye sarvopAkhyAi zazazRGgAdau / pravRttyabhAvAt pravRtteranupalambhAt / yadi nimittamantareNa tayoH pravRttirabhyupagamyeta tadA zazazRGgAdAvapi tayoH pravRttissyAt, na ca tatra pravarttate, tato yadabhAvAttayostatrApravRttiH tatsattvasAmAnya matiriktantannimittamabhyupagantavya - mityarthaH / sAmAnyarUpadravyAdvizeSarUpANAM paryAyANAM bhedamupapAdayati - vyAvRttibuddhiheturiti, sajAtIyavijAtIyebhyo vyAvRttibuddhinibandhanam / ata eva bhedakaraH svAzrayasya tadanyasmAdbhedasya prayojaka: / anya eva sAmAnyAdbhinna eva / vibhinnArthakriyAkAritvasyApi viruddhadharmatvena tadadhyAsAdbhedo yukta ityabhisandhiH / itiratra hetau asmAtkAraNAt / bhedAbhyupagateH bhedasyApi svIkArAt / dravyAstike zuddhaprakRtitvaM sAmAnyamAtrAbhyugantRtvaM tadabhAvarUpamazuddha prakRtitvaM sAmA nyAbhyupagantRtve sati vizeSAbhyupagantRtvAdatra nirAbAdhamato'zuddhaprakRtitvAnnaigamaprarUpaNAviSayaM sattvaM prakRte " dravyAstikam" ityanena nAbhimatam, ata eva ca vyavahAraprarUpaNAviSayamapi nAnenAbhihitamityAzayenAha - vyavahAro'pyazuddhaprakRtireveti / vyavahArasyAzuddhaprakRtitve hetumAha - paraspareti, lokayAtretthameva nirvahati na kevalasAmAnyarUpatve ghaTapaTAdibhedatadarthakriyA bhedAdivyavahAra ApAmarasAdhAraNa: sudRDhanirUDha AJjasyenopapadyeta, nApyantyavizeSAbhyupagamamAtreNa tasya caturasratA, tasmAdyathA yathA lokavyavahArastathA tathA vastvabhyupagantavyamiti, evamazuddhaprakRtitvameva tenAtmani koDIkRtam / naigamanayo vA dravyanayasya tRtIyaH prakAro nAstyeva, yatastasya yaH sAmAnyAbhyupagamAMza: saGgraha evAsau, yazca vizeSAbhyupagamAMzaH sa vyavahAra eva, nayadvayasamudAyarUpeNa tadupagame zuddhAzuddhaprakRtitvaM tasya yuktamityAha - naigamasya veti, asya dravyAstikasyetyuttareNa sambandhaH / evaJca dravyAstikanayasya zuddhAzuddhaprakRtibhedena dvau bhedau saGgraho vyavahArazca tatra saGgrahA bhiprAyeNa sato dravyAstikamiti prathamarUpaM, vyavahArAbhiprAyeNa mAtRkApadAstikamiti, AbhyAM nityatvamanugamitaM bhavatItyAhatatretyAdinA / ekenaiva nityatvopadvalanaM kimarthamiti praznapratividhAnAyAha - zuddhAzuddheti / tatra zuddhaprakRti sandarzanaprayojanamAha - sarvavastviti / azuddhaprakRti sandarzanaprayojanamupadarzayitumAha tacceti, sarvasaGgrahAdiSTaM sad dravyaM vetyarthaH / nirbhedatvAd vyavahAropayogivizeSavikalatvAt / lokayAtrApravRtti bahirmukham, lokayAtrAnirvAhakam, tAvanmAtrAbhyupagame na kazcitkutazcitkutrApi pravartteta nivartteta veti nirIhaM jagatsyAt, na caivameva nyAyyam anubhavabAdhAditi bhAvaH / ata eveti, nirbhedasya sAmAnyasya lokayAtrApravRtti bahirmukhatvAdevetyarthaH / pravRttinivRttyupekSAlakSaNo vyavahAro bhedasamA - zrayaNenaiva pravartata ityAha-vyavahArapravRttiriti / bhedasyAvazyamapekSitatve tadvAhakanayo'vazyamAzrayitavyastatprarUpaNApravaNa ityAha- sa ca bheda iti / mAtRkApadAstiketi, vyavahAranayetyarthaH / vyavahAranayanibandhanatvaM bhedasyopapAdayati-vyavahArasyeti / dravyAstikaM satsAmAnyaM dravyaM vA / tasya vizeSasvarUpavyatirekeNa nAtmapratilambha ityupadarzayati - kimanyaditi, nAsti dharmAdibhyo bhinnaM dravyasAmAnyamityarthaH / nanu dravyAvyatirekAddharmAstikAyAdayo'pi paraspara 1 ta0 tri0 9 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [66] saMgrahanayAnusAriNo mAtRkApadAstikasya vizeSAbhyupagamopavarNanam / [tattvArthatrisUtrI dharmAkAzapudgalajIvAstikAyebhyastadravyAstikaM nAma ?, te cAstikAyAH parasparaM bhinnasvabhAvAH, tulye'pi hi dravyatve na dharmAstikAyo bhavatyadharmAstikAyaH, pakkApakkavat , tathetare'pi viviktA eva lokayAtrAM vartayanti, sanmAnaM zuddhadravyamAnaM vA vidyamAnamapi na jAtucid vyavahArakSamam , ataH sthUlakatipayavyavahArayogyavizeSapradhAnaM mAtRkApadAstikam , ete ca dharmAstikAyAdayaH samastasAmAnyavizeSaparyAyAzrayatvAnmAtRkApadazabdavAcyAH, mAtRkA hyazeSavarNapadavAkyaprakaraNAdivikalpAnAM yoniH, itthaM dharmAdayo'pi vyavahAranibandhanAnekaparyAyopannAstadviparItaparyAyAzrayAzca tatra tatra vyavahriyante vyavahArArthibhiH, ato mAtRkApadamevAsti vyavahArayogyatvAt , na zeSamiti vyavahAranayAbhiprAyaH / saGgrahavyavahArau ca pratyekaM zatabhedatvAdanekamukhau, vyavahAra iti cAnvarthasaMjJatvAdevAsya nayasya, avaharaNamavahAraH, kasya ? ekasattvasya, kena ? vizeSeNa-ghaTAdinA, nAnAsattvena lokayAtrAsiddheH // mabhinnA evetyata Aha-te ceti, dharmAdayazcetyarthaH / parasparabhinnasvabhAvA gatisthityavagAhacaitanyamUrtyAkhyaparasparaviruddhadharmAliGgitatvAt prsprvytiriktmuurtyH| parasparaviruddhadharmabhAjAM na bhavatyaikyamityatra sarvAvipratipannaM dRSTAntamAhapakkApakkavaditi / yathA dharmAstikAyo na bhavatyadharmAstikAyaH, evaM dharmAstikAyo'pi na bhavati dharmAstikAyaH, evamAkAzAstikAyo'pi na dharmAstikAyAdiH, jIvAstikAyapudgalAstikAyAvapi tathaivAvadhAryA vityAha-tathetare'pIti / bhedasya lokavyavahArakSamatvamabhidhAya nirbhedasya na tattvamityAha-sanmAtramiti / ataH bhedasyaiva vyavahArakSamatvaM nAbhedasyetyasmAkAraNAt / dharmAstikAyAdInAM mAtRkApadavAcyatve satyeva tadastitvaprarUpaNapravaNasya vyavahAranayasya mAtRkApadAstikasaMvyavahAryatvena tadviSayasya tadabhedopacArAnmAtRkApadAstikatvaM syAdityato dharmAdInAM mAtRkApadavAcyatvamupapAdayati-ete cetyAdinA / mAtRkA varavyaJjanAkSaramAlA'bhidhIyate, tatra yena pravRttinimittena mAtRketipadaM pravarttate tadatrApi dharmAstikAyAdiSu samastIti yuktameSAM mAtRkApadavAcyatvamityAzayenAha-samastasAmAnyavizeSaparyAyAzrayatvAditi / mAtRkApadazabdavAcyA iti, "mAtRkA" iti yayakSaraM padaM tadrUpo yaH zabdastena vAcyA ityarthaH, tena akSaramAlAyAM "mAtRkA" iti vyakSarazabdasya vAcyatvaM tannimittaM kathaM mAtRkApadarUpapaJcAkSarazabdasyeti mAtRkApadasya samAsarUpatayA vAkyatvena na tatra naiyAyikanItyA zaktirapIti ca zaGkAyA nAvakAzaH, athavA samAsarUpavAkye'pi zaktivaiyAkaraNairabhyupagamyate tannItyA mAtRkApadasyApi zaktibhaviSyatIti mAtRkApadarUpo yaH zabdastasya vAcyA ityartho'pi saGgacchata eva / na caivaM mAtRkAmAtRkApadayoH paryAyatve mAtRkAstikamityeva kuto noktaM lAghavaiSiNA bhASyakAreNeti zaGkayam , zabdAdvaitAvabodhaprasaGgabhayena tathAnabhidhAnAt , mAtRkAzabdasya pravRttinimittaM yatkimapi bhavatu tadrUDistu loke'kSaramAlAyAmeveti kRtvA'kSaratAdAtmyAdhyavasitistathAbhidhAne jhaTityevollasediti sudhIbhizcintanIyam / yathA mAtRkA tathA dharmAdayo'pItyetaddarzayati-mAtRketyAdi / yonirabhivyaktisthAnam / paryAyopannAH pryaayaashryaaH| ataH, yato vyavahArArthibhirdharmAstikAyAdireva vyavahArAyAdriyate tataH / saMgrahavyavahArayorAzrayaNe sarve'pi dravyaprapaJcA uktabhedayorevAntarbhavantIti dvAbhyAmeva dravyAstikamAtRkApadAstikAbhyAM sampUrNa sato'nugamasvarUpaNamiti bhASye na nyUnatA navAdhikasaGkhyAvyavacchedAnupapattirityAzayenAha-saMgrahavyavahArI ceti / mAtRkApadAstikatvenAbhimatasya nayasya vyavahAra iti saMjJA vyutpattinimittArthAnugatetyAha-vyavahAra itIti / asya. mAtRkApadAstikasya / anvarthatvaM vyutpattyupadarzanena spaSTayati-avaharaNeti, avaharaNaM vibhajanaM pRthakkharUpatApAdanamiti yAvat / avaharaNaM sambandhinirUpyamiti pRcchati-kasyeti / ekasyaiva lokayAtrAnirvAhArthamanekarUpatAzrayaNena vibhajanaM sambhavati, tacca sattvAtiriktaM durvacamityAzayenottarayati-ekasattvasyeti / vibhajanaJca sAmAnyadharmavyApyaparasparaviruddha nAnAdharmeNaiva saGgatimaGgatIti tAdRzadharmAvagamecchayA pRcchati-keneti / aviziSTasya sattvasya viziSTakharUpatApAdaka evaM vizeSo nAnya ityAzayenottarayati-vizeSeNeti / etadeva spaSTayati-ghaTAdinA nAnAsattveneti / kimarthamitthaM vyavaharaNamityapekSAyAmAha-lokayAtrAsiddheriti, ghaTamAnaya ghaTaM naya ghaTaM tyaja ghaTamupekSakhetyAdirUpAyA lokayAtrAyA itthmevopptterityrthH| sato nityatvopapattaye dravyAstikamAtRkAstike pradarya tasyAnityatvopapattaye paryAyanayaviSayaM vikalpadvayamA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyadI kA vivRtiyutA ] paryAyanayamAzrityotpAdaparyAyeNotpannAstikaM vinAzaparyAyeNa paryAyAstikam / [ 67 ] adhunA dravyAsti mAtRkA padAstikAbhihitAviziSTavastupratikSepeNa bhedA eva vastutvenAvayante paryAyanayena, anavaratotpAdavinAzapravAhamAtrameva vastu sakalavyavahAranibandhanam, na tu sthitamasti kiJcit, AtmabhAvalakSaNAnantaravinAzitvAnna kiJcit kenacidekenAbhinnena sthityaMzenAvabadhyamAnaM sambhAvyate, tatrAzeSasthUlasUkSmotpAdakalApasya pratipAdakamutpannAstikamutpanne'stimati, nAnutpanne vAndhyeyavyomotpalAdAviti, yo'pyAtmalAbhakSaNo'sti sannityevaMvidhazabdavAcyaH so'pyabhUtaprAdurbhAvaH prA nAsIt pazcAllabdhAtmA'sti sannityAdizabdavyapadezyaH, na tu bhUtvA'stimanubhavannastItyAkhyAyate, kriyAyAH kRtakatvAt pacatyAdivat, kartuzca tatsambandhena kartRtvapratilambhasya kRtakatvAnna sthitasattAkamekamasti kiJcit, prathamakSaNavilakSaNAzcottarottarakSaNAH santAnAkAreNopajanamAsAdayanti / tathA paryAyAstikamityutpattimato'vazyaM vinazvaratvAd yAvanta utpAdAstAvanta eva vinAzA iti vinAze'stimati paryAyAstikam, paryAyo bhedo vinAzalakSaNaH so'styevotpannasyeti, paryAyo hi vinAzaparyAyaH, yathA prAptaparyAyo devadatta iti, samastavisrasAprayogApAditavinAzasUcanAkAri ca paryAyAstikam // apare tu varNayantyanyathA utpannAstikaM paryAyAstikaM ca tatra sAmagrIgrahaNAdekadravyabhAvinAM paryAyANAM kAla vatArayati-adhuneti, dravyAstikamAtRkApadAstikakharUpadvayAvadhAraka dravya nayaprarUpaNAnantaramityarthaH / aviziSTavastviti, sAmAnyasAmAnyavizeSAnyatarAtma kAnugatavastvityarthaH / bhedA eveti, utpAdavinAzasvabhAvAH paryAyA evetyarthaH / pryaaynyvktvyt|maavisskroti-anvrteti, madhyakAlasthiti rUpavyavadhAnarahitetyarthaH / evakAravyavacchedyamAha-na tviti / sthityabhAve hetumAha-AtmabhAvalakSaNeti, AtmalAbhakSaNeti pATho'tra bhavitumarhati tathA ca AtmalAbhaH pUrvamasataH sattvamutpattiriti yAvat, tatkSaNAnantarakSaNa vinAzitvAdbhAvamAtrasyetyarthaH / tatrotpattikSaNAnantaravina zini bhAve / utpannAstikamityasya niruktilabhyamarthamAha-utpanne'stimatIti, utpanna iti vizeSoktivyavacchedyamAha - nAnutpanna iti yazcAnutpanna - dharmasvabhAvamapi sadityevamabhyupeyAtsa vAndhyeyAdikamapi sadityevamavadhArayenna tvasadityartha prakAzanAya vAndhyeyetyAdi vizeyopavarNanam / AtmalAbhakSaNo'pi tirobhUtatayA sata evAvirbhAvalakSaNo na so'sti sannityAdizabdavAcyo yena tirobhUtAvirbhUtAvasthA'nugAmino vastutvaM syAtkintvabhUtvA bhavanalakSaNa evAsyAdizabdavAcya ityAha-yo'pyAtmalAbheti / abhUtaprAdurbhAvaH pUrvamabhUtasya pazcAtprAdurbhAvaH / asyaiva vivaraNaM-prAgnAsItpazcAllabdhAtmeti / tarhi astipadena kinnAbhidhIyate ityapekSAyAmAha - nanviti / bhUtvA pUrvakAle sattvamanubhUya / astimanubhavan varttamAnakAlasthitimA bhejAnaH / utpasyAdikriyAdhArasyotpattikarttuH kRtakatvena na sthityAdhAratvasambhavaH, ekakSaNA ca sthitirutpattireva dvyAdikSaNA ca sthitirna sambhavatyeva tadvyavahArasya tattatkSaNasthityanyatamenaiva sampAdanIyatvAdityAzayenAha - kriyAyA iti dhAtvarthatvamatra kriyAtvam, saptApi bhUdhAtvarthatayA'sadhAtvarthatayA vA kriyaiva tadabhisambandhavatazca sataH karttuH sthiratvalakSaNaM sthitatvaM tadA syAdyadi sA sthirA syAt sA ca kriyAtvAtkRtakA na sthireti / kriyAtvasya kRtakatvena vyApteravagataye dRSTAntamAha-pacatyAdivaditi / tatsambandhena kriyAsambandhena / kartRtvapratilambhasya kartRtvasvarUpaprApteH / etena yadA kulAlo na ghaTaM karoti kintUdAsIna evAste tadA na kumbhakartRkumbhakArapadavyapadezya ityAveditam / tathA ca ghaTAdirapi pratikSaNamanyAnya eva, vyavahArazcotpattikSaNamArabhyAvinAzaM naikaghaTavyaktimupAdAya kintu tatsantatisamAzrayaNenetyAha-prathamakSaNeti / upajanam AtmalAbham / utpannAstikaM vyAkhyAya paryAyAstikaM vyAkhyAnayati - tathetyAdinA / paryAyazabdasya vinAzArthakatvadRDhIkara NAyAha-yatheti / prAptaparyAyaH prAptavinAzaH yathA'zeSasthUlasUkSmotpAdakalApaprarUpaNApravaNatvamutpannAstikasya tathAzeSavinAzakalApaprarUpaNApravaNatvaM paryAyAstikayasyetyAbhyAM paryAyamAtra prarUpaNAyattAzeSAnityaprakArasamanvayato na nyUnoktitA nApyadhikasaGkhyAvyavacchedAnupapattirityAzayenAha - samasteti / utpannAstikaparyAyAstikayorvyAkhyAnAntaraM keSAJcidupanyasyati - apare tvityAdinA / anyathA, pUrvopadarzitaprakArAdanyaprakAreNa / kiM varNayantItyapekSAyAmAha - utpannAstikaM paryAyAstikaJceti / prathamoddiSTamutpannAstikaM tAvadAha - tantreti, utpannAstikaparyAyAstikayormadhya ityarthaH / sidhyamAnasiddhavaditi yaduktaM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 68 ] bhinnabhinnAcAryAbhiprAyeNotpannAstikaparyAyAstikayorupavarNanam / [ tattvArthatrisUtrI to'rthato vA'pyavyabhicAriNAM yatra vyapadezastadutpannAstikaM sidhyamAnasiddhavat, yathA sidhyamAnaH siddha iti kAlato'rthatazcAvyabhicArI zabdaH, tathaikadravyabhAvinAM paryAyANAmayugapadvRttInAM yugapadagrahaNAt sAmagrIgrahaNAcca yatra vyapadeza: sa paryAyAdezaH, yathA sparzAdimatAM pudgalAnAmindriyairyugapadagrahaNAdapi vyapadezaH kriyate - sparzarasagandhavarNavantaH pudgalA iti / apare vyAcakSate - "teSAmutpAdasambhakterutpannAstika dezanA / utpadyamAnAH paryAyAH, paryAyAstikamucyate // " teSAmiti, dravyamAtRkApadAstikabhedAnAmutpAdayogAdutpannAstikadezanA, paryAyanayasyAnutpannena vyava - hArAbhAvAt tadAnImeva san, na hyanutpannAH kecid dravyAdayaH santi, atItAnAgatavartamAneSvavizeSAt, yadA punarutpAdasamAvezino vartamAnakAlAvacchinnAH paryAyA vivakSyante tadotpadyamAnAvasthAyAM paryAyAstimucyate // anye tvabhidadhati - na mAtRkApadAstikaM dravyAstikAd bhidyata iti dravyanayaparigrahaH, paryAyAstikaM ca notpannAstikAd vivicyata iti paryAyanayaparigrahaH, tadevaM caturbhirapi vikapairna pratipipAdayiSitA, evaM tarhi dravyAdicatuSTayI kimartheti cet, taducyate - ubhayanayasvabhApradarzanArthA catuSTayI / evametAnyanyavyAkhyAnAnyAlocya bhASyaM kathamapi gamanIyam / svavyAkhyAnA - nusAreNa tAvaducyate, paryAyanayazcotpAdavinAzadvaividhyapradidarzayiSayA bhASyakAreNopacakrame - utpannAstikaM paryAyAstikamiti / sa eSa paryAyanayamahAviTapI prauDhadRDhAnavadyarjusUtranayAda bhraskandhaH supratiSThitAdhAranAnAgamagahanazabdana yazAkhastadAzrayasamabhirUDhaivaM bhUta vividha vikalpaprazAkho'rthazabdajJAnazUnyatadevopapAdayati-yathA sidhyamAna iti / paryAyAstikaM vivRNoti - tathaikadravyabhAvinAmiti / ayugapaTTattInAmityanena kAlato'rthato vA vyabhicAriNAmityevArthaH pUrvasmAdvizeSo'vaboddhavyaH / sAmagrIgrahaNAditi, rUparasagandhasparzAnAmekaivotpAdikA yadi sAmagrI tadA'yugapadvRttInAmiti na ghaTate tathA'pi bhinnA'pi sAmathryabhinna sAmagrIrUpatayaiva gRhyata ityabhiprAyeNa sAmagrIgrahaNAditi vyAkhyeyam, pUrvamapi sAmagrI grahaNAdityasyetthameva vyAkhyAnam, anyathA sarvathaikasAmagrIprabhavasyaikatve ekadravyabhAvinAmiti bahuvacanamasamaJjasaM syAditi bodhyam / paryAyAdezaH paryAyAstikam / etadeva dRSTAntena bhAvayati yatheti / vyAkhyAnAntaramupanibadhnAti - apare vyAcakSata iti / utpannAstikaparyAyAstikavyAkhyAnarUpaM tatpadyaM vivRNoti - teSAmitIti / teSAmityasyArthakathanam - dravyamAtRkA padAstika bhedAnAmiti / utpAda sambhakterityasyArthaH - utpAdayogAditi / kathamutpAdayogAdutpannAstikadezane tyAkAGkSAyAmAha-paryAyanayasyetyAdi / tadAnImeva utpannAvasthAyAmeva / evakAravyavacchedyamAha-na hyanutpannA iti / atra hetuH atIteti / utpadyamAnA ityAdyuttarArddha paryAyAstikavyAkhyAnarUpaM vivRNoti yadeti / utpadyamAnA ityasya vivaraNam - utpAdasamAvezino vartamAnakAlAvacchinnA iti / paryAyA ityasyArthakathanam-paryAyA vivakSyanta iti / paryAyAstikamucyate ityasya kiJcidviziSyArthakathanam-tadotpadyamAnAvasthAyAM paryAyAstikamucyata iti / anyeSAM caturvidhavikalpasyAnyathopavarNanamupanibadhnAti - anye tvabhidadhatIti / evaM sati dravyAstikaM paryAyAstikamityeva vAcyaM kimarthaM vikalpacatuSTayAbhidhAnamityAre kate evaM tarhIti / svabhAvavarNanaparaiva vikalpacatuSTayI nAnyatprayojanaM tasyA ityutarayati - taducyata iti / ubhayanayasvabhAveti, dravyaparyAyanayasvabhAvetyarthaH / etAni ca paravyAkhyAnAni yathopapadyante tathA svayameva prekSAdakSAstatra tatra khabuddhivaibhavamAdhAsyanti granthagauravabhayAnna sarvopapAdanAyAsmAbhirlekhanI vyApriyate ityupadizati- evamiti / khavyAkhyAne vyAkhyAnAntarApekSayA vizeSaM manasi nidhAyAha - svavyAkhyAnAnusAreNeti / paryAyanayarUpamahAvRkSasya samantata upabRMhaNArtha bhASyakAreNa utpannAstikaM paryAyAstikamityetajjalAvasekarUpamupanibaddhamityarthAvagamanAya paryAyanayasya mahAvRkSasvarUpatayopavarNayati sa eSa paryAyanayamahAviTapIti / skandhazAkhAprazAkhApatrapuSpaphalasamanvitatva eva mahAvRkSatvamasya ghaTata ityatastadupadarzayati- prauDhetyAdi, pratanyata ityantaM vyaktArtham / tatra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyaTIkAvidhRtiyutA ] atItAnAgataparihAreNa vartamAnamAtrAvagAhina RjusUtranayasya varNanam / [69] tAGkurapatrapuSpaphalopazobhitaH paryAyapradhAnatvAdutpAdavinAzamAtrajalAvasekasaMvardhanIyaH pratanyate, tatrarjusUtraH kuTilAtItAnAgataparihAreNa vartamAnakSaNAvacchinnavastusattAmAtramRjeM sUtrayati-anyato vyavacchinatti sUtrapAtavat , na hyatItamanAgataM vA'sti, yadi syAtAmatItAnAgate na tarhi mRtaputrikA yuvatiH putrakamuddizya rudyAt , na ca putrArthinI yoSidaupayAjikAdi viziSTadevatAsannidhau vidadhyAt, taddhi vastu vartamAnakSaNAvasthAyyeva, na jAtucit tataH paraM sattAmanubhavati, nApyatItakAlAsAditAtmalAbha kiJcit tatrAnveti, svakAraNakalApasAmagrIsannidhAvutpadya svarasabhaGguratAmavalambante tatkSaNamAtrAvalambinaH sarvasaMskArAH / evaM ca sati ya ete kartRbhUtadravyazabdasannidhau kriyAzabdAH prayujyante yathA devadattaH pacati paThati gacchatIti, karmabhUtadravyazabdasannidhau vA yathA ghaTo bhidyate ghaTaM vA bhinattItyevamAdayo na yathArthAH, katham ? yato nAmazabdenAvikRtarUpasya dravyasyAbhidhAnAt, kriyAzabdena ca vikArasya pratipAdyatvAt , na ca vikArAvikArayoraikAdhikaraNyamasti viruddhatvAt, arthapratyAyanAya hi prayuktaH zabdo viruddhamartha pratipAdayannaiva samyagjJAnamAdhatte / ayathArthatvAt , mRgatRSNAyAM salilazabdavaditi / uktArthasaMvAdI ca zloko gItaH purAvidA"palAlaM na dahatyagni-bhidyate na ghaTaH kacit / nAsaMyataH pravrajati bhavyo-'siddho na siddhyati // " palAlaM dahyata iti yad vyavahArasya vAkyaM tad virudhyate, atra vAkye vAkyArthapratipattaye skandharUpasya RjusUtrasya svarUpamupavarNayati-tatrarjusUtra ityAdinA / kuTileti, kuTilaM yadatItamanAgataM ca tatparihAreNa tatparityAgenetyarthaH / vartamAneti, vartamAnakSaNAvacchinnA yA vastusattA tanmAtramityarthaH / sUtrayatItyasyAnyato vyavachinattItyarthakathanam / sUtrapAtavaditi, loke UrdhvAdhastiryagvyavasthitAnAM padArthAnAM samazreNivyavasthitatvaparijJAnAya yathA sUtrapAto'nanyasAdhAraNopAyastenAsamazreNivyavasthitiparihAreNa samazreNivyavasthityavagatistathetyarthaH / nanvatItAnAgatayorapi vastunoH sadbhAvAttadvyavacchedakasyAsyAsadviSayakatvena durNayatvamevetyata Aha-na hyatItamanAgataM vA'stIti / nahi vAGmAtreNa kasyacidvidhiH pratiSedho vA sambhavatItyatastatra yuktimupadarzayati-yadIti / na tahItyAdinA'tItavastusadbhAve doSa udRGkitaH / anAgatavastusadbhAve doSamupadarzayati-na ca putrArthinIti / atItasyApi putrasya sadbhAvena tadvirahasyAbhAvAttannibandhanazokasyAbhAve tatkArya rodanaM na syAt , evaM bhAvinaH putrasya pUrvamapi bhAvena tadaprApterevAbhAvena tannibandhanaputrArthitAyA abhAvena tannibandhanaputraprAptiphalakamISTadevatottarakAlInArAdhanAvizeSaupayAjikAdisaMkalpanamapi na syAdityarthaH / evaM ca yad RjusUtravaktavyaM tatsampINDya darzayati-taddhi vastvityAdinA / evakAravyavacchedyamAha-na jAtuciditi, kadAcidapi netyrthH| tataH paraM vartamAnakSaNAdUrdhvam / vartamAnakAlInasyottarakAlAsattve pUrvakAlInasyApi yadA tasyAvasthAnaM tatkAla eva tasya varttamAna iti na tasya taduttarakAlaH, yasya vartamAnastasmiMstatkSaNAvacchinne nAnvayasambhava iti prAptameva tathApi spaSTapratipattyarthamAha-nApyatIteti / tatra vartamAnakSaNAvasthAyini vastuni / tarhi RjusUtraviSayAH padArthAH kIdRzAH ? ityapekSAyAmAha-svakAraNakalApeti / sarvasaMskArAH sarvapadArthAH / kartRkarmakriyAviSayANAM zabdAnAM nAsminmate yAthArthyamityupapAdayannAha-evaM ca satIti, sarvabhAvAnAM kSaNamAtrAvalambitve ca satItyarthaH / avigAnena sabailaukikaparIkSakaiH prayujyamAnAnAM kartRsamabhivyAhRtAnAM karmasamabhivyAhRtAnAM vA kriyAzabdAnAM kathaM na yAthArthyamiti pRcchati-kathamiti / avikRtayoH kartRkarmaNoH vikArAtmakriyAkAle'bhAvAtsAmAnAdhikaraNyAnupapatteranupapadyamAnArthakatvAdayAthArthyamityAzayenottarayati-yata iti / nAmazabdena vyAkaraNakartRnAmasaGketaviSayazabdena / kriyAzabdena kriyAvizeSArthasaGketitadhAtunA / ayathArthatvAcoktazabdAnAM samyagjJAnajanakatvalakSaNaM prAmANyamapi kuta ityAhaarthapratyAyanAya hIti / Adhatte janayati / uktarjusUtraprarUpaNaM saMvAdayitumAha-uktArthasaMvAdI ceti / "palAlaM na dahatyagniH" itiprathamacaraNArthamupapAdayati-palAlaM dahyata itItyArabhya pramattagItAvetAvitItyantena / palAla Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [70] RjusUtranayopasaMhAraH, shbdnyaanaamupvrnnnshc| [tattvAryatrisUtrI padArthapravibhAgakAle palAlazabdo viziSTAkAradravyavacano nAmazabdaH, taddhi dravyaM yAvat tasminnevAkAre vartate tAvadeva palAlazabdavAcyam , anyadA tu palAlabhAvena tasyAbhAva eva, tadbhAvenAbhAvAt paTavat , tasmAt sthirarUpamavyApAramudAsInamavikRtaM palAlazabdena vastu pratipAditam , kathaM tadeva dahyata ityanena zabdenocyeta ? kriyAzabdasya vikArAbhidhAyitvAt , na hi sa evArtho vikArazcAvikArazca bhavitumutsahate, yadi hi tat palAlaM na tarhi tadeva dahyate, avipariNatatvAt prAgavasthAvat , vipariNamamAnaM ca palAlameva tanna bhavati, vipariNAmazabdasya bhAvAntaravAcitvAt , tasmAd yAvat tat palAlaM tAvanna dahyate, yadA dahyate tadA palAlaM na bhavatItyato naitAvekasyArthasya pratyAyanAya samyarajJAnopajanakAraNam , zabdAntarApattyasahiSNutvAt pramattagItAvetAviti, evaM ghaTAyudAharaNabhAvanA kAryA / evaM ca sadekakSaNavRttyeva, nityaM punarnaivAsti vastu kizciditi // _____evamRjusUtranayena nirUpite vastuni zabdanayastaDhyAvRttyarthamAha-zabdaprayogo'rthagatyarthaH, tatra vakturarthAnuvidhAyI zabdo'rthavazAt tasya zabdaprayogaH, zrotuH punaH zabdavazAdarthapratipattiriti zabdAnuvidhAyyarthaH, zabdanayAzca zabdAnurUpamarthamicchanti, yathA zabdastathA'rtho'pi pratipattavyaH, samanantaranayapratipAditaM vartamAnarUpapravRttaM vastu sUkSmatareNa zabdena bhidyate, RjusUtrastu vartamAnAnekadharmarUpamapi ghaTaM zabdenAbhidhIyamAnaM samyagabhyupaiti, yathA mRddhaTo'sti ghaTo dravyaM ghaTa iti, yadyasau mRdrUpeNa dravyatayA ca na zabdavAcyasya viziSTAkAradravyasyAvikRtarUpasya dahyata iti zabdavAcyasya vikAravizeSAkrAntasya viruddhadharmAdhyAsAdanyonyaM bhinnatvenAbhedAsambhavAnna sAmAnAdhikaraNyamupapadyata ityetatprapaJcata Aha-atra hIti / taddhi viziSTAkAraM hi| anyadA viziSTAkArapracyutivelAyAm / tasya viziSTAkAradravyasya / tadbhAvena palAlabhAvena / paTavaditi, palAlabhAvenAbhAvAtpaTo yathA na palAlaM tathetyarthaH / palAlamiti nAno dahyata iti kriyAyA virodhameva nigamayati-tasmAditi / tata dAhakAlAvasthitaM vastu / palAlaM viziSTAkAradravyarUpamavikRtam / tadeva avikRtaM viziSTAkAradravyarUpameva / vipariNamamAnaM ca viziSTAkAraparityAgenAnyathAkAraparigraheNopajAtaJca / upasaMharati-tasmAditi / naitAviti, palAlaM dahyata iti zabdau netyarthaH / namaH kAraNamityanena smbndhH| niSedhe hetumAha-zabdAntarApattyasahiSNutvAditi, tayorekazabdavAcyasyAparazabdavAcyatvayogyatvAbhAvAdityarthaH / "bhidyate na ghaTaH kvacida" ityAdInAmapItthamevArthabhAvanA kAryatyatidizati-evaM ghaTAyudAharaNabhAvanA kAryeti / RjusUtravaktavyamupasaMharati-evaM ceti / evakAravyavacchedyamAhanityaM punariti, etAvatA prauDhadRDhAnavadyarjusUtranayAdabhraskandha iti vizeSaNopapattiH kRtA / idAnIM supratiSThitAdhAranAnAgamagahanazabdanayazAkha iti vizeSaNaM bhAvayituM zabdanayaM prarUpayati-evaM RjusUtranayeneti / zabdanayaH sAmpratasamabhirUDhavambhUtabhedena trividhaH, tatra sAmpratasya sAmAnyazabdenApyabhidhAnamiti bodhyam / tadvadyAvRttyartham Rjusuutrnyaabhipretvstuvyvcchittye| Aheti kriyAyAH karmopanibadhnAti-zabdaprayogo'rthagatyartha iti, arthavizeSAvagataye zabdavizeSopAdAnamityarthaH / yathA'rthastathA zabdaM prayuJjate vaktAraH, yato vAkyaracanA prativAkyArthajJAnasya hetutvAdityarthAnurodhyeva vaktuH zabdaprayogaH / zrotA tu gRhItasaGgatikaM yAdRzaM zabdaM zRNoti tAdRzazabdAnurodhinamevArthamavagacchatIti tasya zabdAnurodhyartha ityAha-tatra vakturiti / tasya vaktuH / zabdAnurUpArthAbhyupagame trayANAmapi zabdanayAnAmekavAkyatetyabhisandhAyoktam-zabdanayAzceti / zabdAnurUpamarthamicchantIti yaduktaM tadeva prapaJcayati-yathA zabdastathAsrtho'pi pratipattavya iti / samanantaranayeti, RjusUtranayetyarthaH / vartamAnarUpapravRttaM vartamAnakAlavRttiyAvaddharmasamanvitam / sUkSmatareNa puNstvstriitvnpuNsktvaadinaa| zabdena puMstrInapuMsakaliGgAdibhedabhAjA zabdena / bhidyate bhinnameva bhavati / etadeva krameNa RjusUtrazabdanayayorupeyopavarNanena drshyti-Rj'suutrstvityaadinaa| mRttvAstitvadravyatvAni ghaTe'bhyupeyAnIvatra zabdaprayoga evArthAnurodhyupadaryate'bhyupagamasamAnAkAraH-yatheti / uktAbhyupagame'niSTaprasaGgarUpastarko'nyathAbhyupagamabAdhakatayopodvalaka ityAha-yadyasAviti, asau ghaTaH / RjusUtranayopeyamupadarya sAmpratanayarUpazabdanayo Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] sAmpratanaye liGgAdibhedAtsamabhirUDhanaye pravRttinimittabhedAd bhinnatA / [71] syAdamRdadravyaM ca ghaTaH syAt , ataH so'sau tena rUpeNa vRttatvAd vartamAnarUpaghaTavaditi / zabdanayastu vartamAnakAlavRttamapi liGgasaGkhyApuruSakAlAdiminnamavastveva manyate, strIpuMnapuMsakaliGgAnAM guNAnAM bhinnatvAt , mRddhaTo dravyamiti na sAmAnAdhikaraNyam , yathA gaurazvaH, saMstyAnaprasavasthitilakSaNAH parasparaviruddhAH khalvete guNAH zItoSNAdivat, mRdAdizabdAcca bhinnarUpapratyayaprasavo dRSTaH, paTakuTAdibhinnadhvanivat , tasmAlliGgAdibhinnamasamyagabhidhAnam , tasyArthasya tena rUpeNAbhUtatvAt , kAtare zUrazabdaprayogavaditi, evaM cAbhinnaliGgasaGkhyAdhucyamAnaM vastu vastutAmadhivasati, tena rUpeNa vRttatvAt , yathA zUre zUrazabdaprayogaH, samAnaliGgazabdAbhidheyatAyAM ca vastunaH paryAyAntaraiH sAmAnAdhikaraNyaM sidhyati, ghaTaH kuTo hastI dantI ceti // evaM zabdanayena sUtre vyAvartite vastuni cAbhinnaliGgAdizabdavAcye pratiSThApite vartamAnasyAbhinnaligAdikasya vastunaH sUkSmataraM bhedamabhidhatte samabhirUDhanayaH-na jAtucit paryAyAntaraikAdhikaraNyena zabdairudhyamAnaM vastu yathAvasthitamuktaM bhavati, saMjJAnimittabhedAd / dvividhA saMjJA-pAribhASikI naimittikI peyamupadarzayati-zabdanayastviti / avastveva, eva vastvanAtmakameva, bhinna bhinnaM ca tadvastvabhyupagamyamAnaM bhavatyeva vassvityagre vyaktam / evaM ca yAvantaH samAnaliGgAH paryAyAstAvatAmekavastvabhidhAyakatvena paryAyatvam , ye ca vibhinnaliGgabhAjaH zabdAsteSAmarthA api vibhinnA eveti na teSAM paryAyateti bhaavH| yazca mRd ghaTaH dravyaM ghaTa iti prayogo ghaTe mRttvasya dravyatvasya ca sAdhanAyopanyastaH so'pi na yukta ityAha-mRddhaTa iti / tatra strIpuMnapuMsakaliGgAnAM guNAnAM vibhinnalakSaNatvena paraspara viruddhatvAdvibhinnatvamupapAdayati-saMstyAneti, saMstyAnaM rUpAntareNa bhavanam , tadeva pUrvarUpavinAzaH, prasava utpAdaH, sthitidhrAvyam, tallakSaNa ceSAM pAribhASikam , atra mRdaH strIliGgatvAttadvAcyaM saMstyAnam, ghaTapadasya puMliGgatvAttadvAcyaH prasavaH, dravyapadasya napuMsakaliGgatvAttadvAcyaM dhrauvyamiti parasparaviruddhArthakatvena naiSAM sAmAnAdhikaraNyasambhava itybhisndhiH| vibhinnAvabodhajanakatvAdapi na mRdAdizabdAnAM sAmAnAdhikaraNyamityAha-mRdAdizabdAcceti / tasmAditi, yataH strIpuMnapuMsakAnAM bhinnatvaM tasmAlliGgAdibhinnaM yad ekavastuvAcakatvena RjasUtrasammatamabhidhAnaM tttthaa'smygityrthH| tasyArthasya, ekasya strItvaviziSTasya puMstvaviziSTasya napuMsakatvaviziSTasya vA'rthasya / tena rUpeNa, parasparaviruddhAnekaliGgAdyAtmanA / abhUtatvAt , ayathArthatvAt / zabdanaye yathocyamAnaM vastu vastutvaM pratipadyate tathopadarzayati-evaJceti, vibhinnaliGgAdivAcyasyAvastutve cetyarthaH / tena rUpeNa abhinnaliGgasaGkhyAdirUpeNa / vRttatvAt yathArthatvAt / vibhinnaliGgAnAM mRddhaTadravyapadAnAM na sAmAnAdhikaraNyametanmate ityupapAditatve samAnaliGgazabdAnAM sAmAnAdhikaraNyamarthAdAgatameva tathApi vibhimapravRttinimittakapadaiH saha sAmAnAdhikaraNyamapi mA prasAGgItkintu samAnapravRttinimittakapadairevetyAzayenAha-samAnaliGgeti / sAmpratanayasvarUpaM zabdanayamabhidhAya samabhirUDhanAmAnaM zabdanayaM prarUpayati-evaM zabdanayenarjusUtra iti / vyAvartita iti pUrvAnvayi, evaM pratiSThApita itypi| samabhirUDhanayAbhimataM sUkSmatarabhedamevopadarzayati-na jAtucidityAdinA / paryAyAntaraikAdhikaraNyena ghaTakuTAdizabdasAmAnAdhikaraNyena / zabdaiH kalasakumbhAdizabdaiH / ucyamAnaM ghaTaH kalasaH kumbhaH kuTa ityevaM pratipAdyamAnam / vastu ekaM vastu, ghaTazabdavAcyaM na kuTAdizabdavAcyatayA pratipAdyamAnaM vastubhAvaM pratipAdyate kintu ghaTazabdavAcyamanyat kumbhazabdavAcyaccAnyadityarthaH / kutazca ghaTazabdavAcyAtkumbhazabdavAcyamanya. dityapekSAyAmAha-saMjJAnimittabhedAditi, 'ghaTi ceSTAyAm' ityanusArAddhaTanakriyAnimittakA ghaTa iti saMjJA, kuM pRthivIM bhAsayatIti vyutpattyanusAreNa bhUbhAsanarUpakriyAnimittakA kumbha iti saMjJA, ityevaM vyutpattinimittabhedAtsarvazabdAnAM bhinnArthatvam , vyutpattinimittameva cAsminnaye pravRttinimittamiti / samudAyazaktyAtmakarUDhipravRttA ca saMjJA nAspArthatattvAvabhAsikA kintvavayavazaktirUpayogapravRttavetyAzayena saMjJAdvaividhyamupadarzayati-dvividhA saMjJeti / pAribhASikI samudAyazaktikalpanasamutthApitA sNjnyaa| naimittikI avayavazaktirUpayogabalaprabhAvitA / prathamAyAH nArthatattvAvabodhakatvamityAha-tatreti Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [72] evambhUtanaye pravRttinimittabhUtakriyAkAla eva tattadvastutA naanytr| [tattvArthatrisUtrI ca, tatra pAribhASikI nArthatattvaM bravIti, yadRcchAmAtrapravRttatvAt , naimittikI tu sarvaiva saMjJA yuktA, yathA''ha___ "nAma ca dhAtujamAha nirukte, vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna vizeSapadArthasamut, pratyayataH prakRtezca tadUhyam // 1 // " [vArtikam ] evaM ca sarve kriyAnimittAH zabdA dhAtujatvAt , nimittabhedAcArthabhedo dRSTazchatridaNDyAdivat , ato yAM yAM saMjJAmabhidhatte tAM tAM samabhirohatIti samabhirUDhastAmevaikAmArohati, dvitIyAM nimittAntaravRttAM na kSamate, tasmAd vartamAnenAbhinnaliGgAdinA'pyekenaiva dhvaninAbhidhIyamAno'rthaH samyagukto bhavati, nAnyatheti // kriyAbhedAditthaM samabhirUDhanayena pratipAdita vastunyevaMbhUtanayaH tadvastu sUkSmatarabhedaM pratipAdayitumupakramate-yadi ghaTata iti ghaTaH kriyAnimittazabdavAcyo'bhyupetastvayA tato yat tannimittaM sA kriyA yadaiva vartamAnA tadaiva naimittikaH zabdo yuktazcitrakarAdivat , tasmAd yadaiva ghaTate-ceSTate sadaiva ghaTaH, tannimittAbhAve paTAdivadevAsau na ghaTaH, na cAtItAnAgatanimittasambandhaH, tayorabhAvAt , na hyatItaM bhAvi vA chatradaNDAdi chatridaNDyAdInAM nimittaM yujyate, yadi syAt , trailokyasya chatridaNDitvaprasaGgaH, ato ghaTamAna eva ghaTaH, kriyAviziSTasyaiva ghaTatA, tatazca ghaTazabdenApi naivAsau sarvadA vAcya iti, evameSa paryAyanayaH sUkSmatarabhedastAvadAdhAvati yAvajjJAnamAtramavaziSyate zUnyatA vA, ma tviha sakalakramabhedAkhyAnaM kriyate'nyatra prapaJcitatvAt / evametayordravyAstikaparyAyAstikayotayormadhya ityarthaH / uttarAyA arthatattvAvabodhakatvena yuktatvamityAha-naimittikI tviti / uktamartha saMvAdayati-yathAheti / nAma ceti, nirukte vyutpattipratipAdakagranthe vyutpattikAraH, vyAkaraNe tu zakaTasya tokamapatyaM zAkaTAyanaH, dhAtujaM nAma Aha / tatra parigaNitazabdAnAM vyutpAdanAdanyeSu nAmasu kA gatirityAha-yannetyAdi, yad nAma, padArthavizeSasamutthaM padArthavizeSeNa prakRtivizeSeNa pratyayavizeSeNa ca utthaM jAtaM vyutpAditaM na, tad nAma, pratyayataH pratyayavizeSaM parikalpya, prakRteHprakRti vizeSa parikalpya ca UhyaM taya'm , vyutpAyaM sAdhanIyamiti yAvat , sarveSAM zabdAnAM vyutpattinimittabhedAvazyambhAve'rthabheda Avazyaka ityAha-evaM ceti, sarvanAmnAM dhAtujanyatve satItyarthaH / asya nayasya samabhirUDhasaMjJApyanvarthatyAha-ato yAM yaamiti|taamevetyevkaarvyvcchedyaamaah-dvitiiyaamiti / upsNhrti-tsmaaditi| vartamAnenetyanena RjusUtrArthasyaiva abhinnaliGgAdinetyanena sAmpratanayArthasyaiva ekenaivetyanena vizeSitatarabhAvenaivArtho'syeti khyApitam / samabhirUDhanayarUpaparyAyanayaviTapiprazAkhAM nirUpyaivambhUtaMrUpatatprazAkhAM nirUpayati-kriyAmedAditthamiti / tvayA samabhirUDhanayena / citrakarAdivaditi, AdipadAtkumbhakArAdeH parigrahaH, citrakaraNavelAyAM citrakAravyapadezaH kumbhakaraNavelAyAmeva kumbhakAra.. vyapadeza ityasyAbhimAnaH / na ca kadAcidasau ceSTAM kRtavAn kariSyatIti veti kRtvopalakSaNabhUtayA ceSTayA ghaTapadavAcyo'ceSTamAno'pi kiM na syAdityAzaGkAyAmAha-nacAtIteti / tayoH, atItAnAgatayoH / etadevopapAdayati-na hyatItamiti, uttAnArtho'yaM granthaH / paryAyanayamUlakAveva vijJAnavAdazUnyavAdau yogAcAra-mAdhyamika pravartitAvityetasya mAhA. tmyakhyApanAyAha-evameSa paryAyanaya iti / yathA yadaiva kriyA tadaiva tannimittakazabdavAcyorthastathA yadaiva jJAnaM tadaivArthasiddhiH, na jJAnAdRte'rthasattAyAM mAnamasti, evaM niSpIDyamAno'rtho jJAnAkArasvarUpa eva pravizati, AkAro'pi vicAryamANo na jJAnAdvibhinnakharUpatAmupaDhaukate, jJAnamapi grAhyagrAhakAkAravikalaM nirUcyamAnaM na kathaJcivyavatiSThata iti zUnyatAyAmeva vizrAmyatItyabhisandhiH / nanu paryAyanayasya kena krameNa vijJAnamAtre zUnyatAyAM ca paryavasAnaM ? vADmAtreNa paryavasAnaM tu pUrNatAyAmapyastyato vaktavya eva tadupapAdakakrama ityata Aha-na tviheti, apUrvArthaprarUpaNe hi zAstravyApAraH sAphalyamaJcati, anyatra prarUpitasyArthasya prarUpaNaM tvanuvAdakatAmAtreNa granthagauravApAdakaM nAdaraNIyam , diDyAtrapradarzanameva tu nyAyyam, tattu kRtameveti bhAvaH / eSAmityAdyanantara bhASyamavatArayati-evametayoriti / vacanacatuSTayeti, dravyAstikaM mAtRkA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] dravyAstikasya vyAkhyAnaprayojanAni, dravyAtiriktavastvabhAvazca / [3] rvacanacatuSTayopAttayoH parasparApekSayorarpaNAnarpaNavizeSataH sambhavadbhirvikalpairbhASyakRt svayameva -sannityAdibhedabhAvanAM karoti [bhASyam-] eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asannAma nAstyeva dravyAstikasya / eSAmarthapadAnItyAdi, .. eSAM-dravyaparyAyanayabhedAnAM dravyAstikAdInAM caturNAm arthAni padAni arthapadAni-dravyaM vA dravye vA ityAdIni, dravyAstikAdInAM yo'rtho'bhidheyo-vAcyastapratipAdanaprayojanAnyekatvAdIni yuktAni dravyAdIni, ebhirhi dravyAstikAdIni vyAkhyAyante vikalpaiH, teSAM cArthAbhidhAnapratyayabhedena bhinnAnAmantaraGgAbhidhAnapratyayapadApekSayA bahutithavidvajjanAbhimatabahiragArthapadacintA kriyate, tiSThatAM tAvadabhidhAnapratyayAvityarthapadameva prAk pradaryata ityarthaH / tatra dravyaM bhavyaM yogyaM svaparyAyapariNateH, sarva dharmAdi bhedavAdyabhimatamabhinnalakSaNArpaNayaikatvena vivakSyate dravyamiti dravyasvabhAvAtyAgAt, na ca dravyavyatiriktaM guNakarmAdi kiJcidasti, rUparasAdayastadrvyadvAregaivopalabdhimArgamavataranto dravyavRttimAtratvenAvadhAryante, na bhinnajAtIyatvena, cakSurAdigrahaNabhedAt padAstikamutpannAstikaM paryAyAstikamiti vacanacatuSTayetyarthaH / dravyaM vetyAdi saMgrahanaigamanayAbhipretasya dravyAstikamiti prathamapacanasya vyAkhyAnam / arthapadAnItyatra karmadhArayasamAsa ityAvedanAyAha-arthAni padAnIti / ityAdInIti, AdipadAvyANi vA mAtRkApadaM tyaadiinaamupgrhH| dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat satI santItyetAni ekavacana dvivacanabahuvacanAntAni dravyAstikamityetasyArthapadAni vyAkhyAnaprayojanAnItyetadarthAvedanAyAha-dravyAstikAdInAmiti / arthapadAnItyetatpadaM mAtRkApadAstikasyApItyAdyuttarabhASye'pi sambadhyata ityato'trAdipadamupAttaM mAtRkApadAstikAdInAM saGgrahAya, evamagre'pi / ekatvAdIni yuktAnIti, atra ekavacanAdiyuktAnIti pATho yuktaH / dravyAdInIti, aadipdaanmaatRkaapdaaderupgrhH| ebhiH, dravyamityAdibhiH, asya vikalpairityanena sambandhaH, arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti vacanAdravyAstikAdInAM khakharUpAbhidhAnakhakhArthatatpratyayavAcakatve'pi yattadarthamAtra pratyAyanaprayojanakatayA'rthapa tyasyopavarNanaM tadabhiprAyamAviSkaroti-teSAmityAdinA, teSAM dravyAstikAdInAm / abhidhAnapratyayayorAkArato na bhedaH, dravyAstikamityAdinAmnaH dravyAstikamityAdijJAnasya ca svarUpato'vizeSAdato'ntaragatvaM tayoH, arthastu bhidyate'to bahiraGgasvamasya, tasya vyAkhyAnataH pratipattita eva viduSAmiSTasiddhiriti tatprapaJcanameva nyAyyamityAzayemAha-antaraGgeti / bahutitheti, bahuprakAretyarthaH, asya bhirnggaarthpde'nvyH| cintAkaraNakharUpamupadarzayati-tiSThatAmiti / dravyaM sadityeka vacanasamanvitaM saMgrahanayAbhimataM vyAkhyAnayati-tatra drvymityaadinaa| dravyaM ca bhavya ityanusArAvyamiti bhavyamAha / svaparyAyarUpeNa bhavanAdhujyate bhavyaM dravyam / kAraNe dravyazabdaprayogAt, kAraNaM ca svarUpayogyatayA phalopahitatayA ca bhavati, tatra svarUpayogyatAzrayaNenAha-yogyamiti / kasya yogyamityapekSAyAmAha-svaparyAyapariNateriti / atraarpnnaakRtymupnibdhnaati-srvmiti| dharmAdItyatrAdipadAdadharmAkAzajIvapudgalAnAM grahaNam / gatisthityAdirUpeNa pariNamadapi dharmAdi dravyakhabhAvaM na jahAtItyekadravyAtmakamevetyAha-dravyakhabhAvAtyAgAditi / dravyamityekavacanAntamavadhAraNAkalitamekatvaviziSTadravyamAha, tato dravyavyatiriktasya sattvamapabadatItyAha-na ca dravyavyatiriktamiti / guNakamodIti, aadipdaatsaamaanyvishessyorupgrhH| tatra tAbadguNasya dravyAvyatiriktatvamupapAdayati-rUparasAdaya ityaadinaa| dravyattimAtratvena dravyapariNAmamAtratvena / avadhAryante rUparasAdirUpadravyAkAropalabdhilakSaNajJAnena nizcIyante, na tu tattajjJAne dravyavijAtIyatvamapi teSAM bhASata iti na dravyavijAtIyatvena teSAmavadhAraNamityAha-na bhinnajAtIyatveneti / cakSurjanyajJAnaviSayabhAvApannaM dravyaM rUpamiti, rasanAgrAhyatApannaM tadeva rasa iti, tvagindriyagocaratAmitaM sparza iti, ghrANenAghrAyamANaM gandha iti rUpAdayastadRttaya ektyaah-ckssuraadigrhnnmedaaviti| tA rUparasAdisvarUpAH, vRttayaH pariNatayaH, ta. tri.10 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] zuddhe dravyAstikamate eka dravyam , azuddhe tu dravye dravyANi vA / [tattvArthatrisUtrI tu vRttayastAstasya bhidyante, pitRputramAtulatyAdyanekasambandhisambandhaviziSTapuruSavat , abhinnasyaikasya jinadattAderjanyajanakAdyanekasambandhApekSAH pitrAdivyapadezAH pravartante, na tu tasmAt puruSavastuno'rthAntarabhUtaM pitRtvaM nAmArtho jAtyantaramasti puruSavRttimAtratvAt , tathA dravyamapi cakSurgrahaNAdiviSayabhUyamAsAdayad rUpAdivyapadezamanekamAsAdayati, ato'narthAntaraM rUparasAdayo dravyAditi, karmApi visrasAprayogasApekSo dravyapariNAmastadbhAvalakSaNo dravyAdavyatiricyamAno dravyameva, sAmAnyavizeSayorapi tadaahe tadbuddhyabhAvAt dravyamAtrataiveti, evamekameva dravyaM zuddhaprakRterdradhyArthasya / avizuddhadravyArthabhedanagamastvabhinnadravyeNa vyavahArAbhAvAd bhedanibandhanadvitvAdisaGkhyAvyavahAraH sakalalokayAtrAkSamaH siddhyatIti dravye vA dravyANi vetyAha, anyathaikasaGkhyA'pi na syAd, vyavahArasya vA zatabhedatvAt kazcidaMzaH pratipannadezakAlasaGkhyAbhedaH pratimanyate-dravye vA dravyANi veti vikalpasambhavaH, sacca trividhamutpAdAdi, tacca dravyeNArNyamANamaGgIkRtasaGkhyAbhedamevAtmalAbhaM pratipadyate-dravya tasya dravyasya / ekasyaivApekSAbhedato'nekarUpeNa vyavaharaNamityatrAnurUpaM dRSTAntamAha-pitRputreti / dRSTAntamevopapAdayatiabhinnasyaikasyeti / janyajanakAdIti, bhAvapradhAnanirdezAjanyatvajanakatvAdItyarthaH, AdipadAjananImAtRjanyatvabhaginIjanyatvAdeH paramparAsaMbandhasya grahaH / puruSavastuno jinadattAdeH / pitRtvamityupalakSaNaM putratvamAtulatvAdInAmapi / pitRtvAdikaM kuto na jAtyantaramityapekSAyAmAha-puruSavRttimAtratvAditi / dRSTAntopadiSTanyAyaM dArTAntike yojayatitatheti / viSayabhUyaM viSayatvam / karmaNo dravyAdavyatiriktatvamupapAdayati-karmApIti / tadbhAvalakSaNaH, dravyasya tadrUpeNa pariNamanasvabhAvaH / sAmAnyavizeSayorapi dravyAvyatiriktatvamAvedayati-sAmAnyavizeSayorapIti / tadagrahe dravyAgrahe / tadbaddhyabhAvAdanugatavyAvRttabuddhyabhAvAt , anugatavyAvRttakhabhAvatayA dravyameva sAmAnyavizeSagocarabuddhiviSaya iti tadbhinne tadviSayatve mAnAbhAva iti hRdayam / samavAyazca sambandho nAviSvagbhAvalakSaNasambandhikharUpAnyatiricyata iti guNakarmasAmAnyavizeSANAM tatsambandhinAM dravyAvyatiriktatve tasyApi tadavyatiriktatvamarthAtprAptameveti na pRthaguktiH / saMgrahanayAbhiprAyeNa dravyamityaikavacanAntamuktamiti / tannigamayati-evamekameveti / zuddhaprakRteH paryAyAmizritadravyAbhyupagantuH / dravyArthasya saGgrahanayasya / idAnIM dravye vA dravyANi veti arthapadayorupapAdako naigamanaya ityAvedayantau prarUpayati-avizuddhati, avAntarasAmAnyAbhyupagantRtvenAvizuddhatvaM bodhyam / dravyArthabhedaH, drvyaarthiknyvishessH| naigamastviti. asyetyAhetyanena smbndhH| abhinnadravyeNa mahAsAmAnyasattAmAtreNa / vyavahArAbhAvAta, pravRttinivRttyAdilakSaNavyavahRterabhAvAt , ekasyaiveSTatvAniSTatvAditatsAdhanatvAdirUpeNa grahaNAsaMbhave tannibandhanapravRttyAderapyasambhavAdityAzayaH / bhedanibandhanetyAdi nigadArtham / anyathA dvitvAdisaGkhyAnabhyupagame sarvasyaiva vastunaH pratyekamekatvAttAdRzaikatvamavyAvasakatvAnna vizeSaNabhAvamaJcatIti sajAtIyadvitIyarAhityalakSaNameva tadvizeSaNatayopAdeyamiti ekatvAbhyupagamanAntarIyaka eve. tyAzayenAha-ekatvasaGgyApi na syAditi / athavA ekatvamiti kasyApi vizeSaNamevAtastadvyatiriktaM vizeSyamAvazyakam , vizeSyasvarUpatve ca dravyaM dravyamiti ekaM dravyamityapi na syAt , vizeSaNatvAmyathAmupapattyA ca vyavacchedyamapi kiJcittRtIyamabhyupeyamityabhiprAyakamidamiti bodhyam / yadi ca naigamanayaH saGgrahavyavahArAbhyAmatirikto nAstyeSa, yatastasya yaH sAmAnyAbhyupagamAMzaH sa saGgraha eva, yazca vizeSAbhyupagamAMzaH sa vyavahAra eva, tAbhyAM vyatiriktasya kasyacitprakArasyAbhAvAt , viviktaviSayAbhAve viSayiNo'pi viviktasyAbhAvAditi vibhAvyate tadA zuddhaprakRtikadravyArthikasya saGgrahasya dravyamityarthapade nirdhArite'zuddhaprakRtikadravyArthikasyaiva vyavahArasya kazcidaMzastAdRzo'sti yo mAtRkApadAstikavyatirikto dravye vA dravyANi vetyabhyupagacchati kinno vizeSagaveSaNayetyAzayenAha-vyavahArasya veti, kazcidaMza ityanenAnvayaH / ekasya tasya mAtRkApadAstikatayaiva nirNItatvAtkathamevamityata Aha-zatamedatvAditi, bahuvidhatvAdityarthaH / vizeSato vizeSasyopadarzayitumazakyatvAduktam-kazciditi, ya eva naigama iti atiriktanaigamanayAbhyugantreSyate sa eva tathAvidho vyavahArAMzo'stvityabhisandhiH / na khalu sa sarvathA durnirUpaNavAdazraddheya iti vissytstmvdhaaryti-prtipnneti| dravye yA dravyANi vetIti dehalIdIpanyAyena pratimanyate iti pUrveNA'pyanveti vikalpasambhava ityanenApi / bhASyasthasadityanena kiM grAhyamityapekSA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya TIkA vivRtiyutA ]. . dravyAsti mate sarveSAM dravye samavatAraH / [ 75 ] dravye vA dravyANi veti, na tu kadAcid vacanatrayapratipAdyadravyavyatirekeNAnyat kiJcit sadasti, yato dravyamityapadiSTe sat pratIyate, dravye ityapi satI, dravyANi ca santItyevaM vyasteSu samasteSu ca pratIyate dravyeSveva sat, dravyamAtre niyatavRttitvAt, dravyavyatiriktapadArthAbhAvAccAnyatra nopalabhyate, yadi syAdadravyaM kiJcid guNaH karmAdi vA tatrApyAzaGketa sato vRttiH, tat tu naivAstItyayamartho'nena bhASyavacanena pratyAyyate - asannAma nAsti, asaditi yasya nAma saMjJinastatsaMjJirUpamasannAmakaM nAsti, saMjJirUpAbhAvAd vA saMjJA nAsti, parasparApekSatvAt saMjJAsaMjJinoH, evaM cAsacchabdena guNAdyabhAva evocyate, sa ca guNAdyabhAvo dravyamAtrameva, dravyAstikasyetyuktena prakAreNa dravyArthikasyArthapadabhAvanA / anye bhASyamevaM paThanti -- asannAma nAstyeva sAvadhAraNo'sataH pratiSedhaH, sarvaM dravyamiti saJjighRkSato dravyAstikasya hi mAtRkA padAstikAdyapi sarvamantarvasatIti, tasmAt sadityukte eSAmekatvadvitvabahutyAnAmanyatamoktau tadavarodhaH sanmAtratvAditi / evaM saGgrahanayena svAbhiprAye dravyAstikamAtratayA prakAzite vyavahAranayaH svAbhiprAyamAviSkaroti mAtRkA padAstikopanyAsena - yAmAha - sacca trividhamutpAdAdIti / taccotpAdAditrayazca / utpAdavyayAvekIkRtyaikaM dhauvyaJcaikamiti kRtvA dravye iti, utpAdazcaiko vyayazcaiko dhauvyaM caikamiti kRtvA dravyANIti, samuditasyaivaikyaM vivakSitvA dravyamiti / tathA caivaMbhUtadravyArthikanayArpaNayA trINyapyarthapadAni siddhyantItyAha - dravyeNeti / vacanatrayapratipAdyadravyatirekeNa sannAstItyatra hetumAhayata iti / apadiSTe prayujyamAne / dravye ityapIti, apadiSTe ityasyAnukarSaH / satI pratIyete iti vacanavipariNAmenAtanasya pratIyate ityasya sambandhaH / dravyANi ceti cakArAdapadiSTa ityasyAnukarSaH / santItyeva miti, samtItyevaM rUpeNetyarthaH / dravyeSveva sat, pratIyate ityanena sambandhaH / dravyeSu kathambhUteSvityapekSAyAmAha - vyasteSu samasteSu ceti, vyasteSu dravyeSu utpAdavyayayoraikyaM dravyasya caikyami vivakSAyAMti dravye iti, trayANAM pratyekamaikyavivakSAyAM bahurUpatvasampattau dravyANIti, samasteSUtpAdavyayaghrauvyeSu ekadravyatvavivakSAyAM dravyamitIti vivekaH / dravyeSveva satpratItI hetumAha - dravyamAtre niyatavRttitvAditi, yacca dravyaM tatraiva sattvasya vRttitvAt yacca yatra varttate tatraiva tasyaivopalambhaH zamA, anyatra tasya pratItirbhrAntireva na vastusAdhiketyAzayaH / nanu dravyaniyatavRttitvAddravyeSveva saditi pratIyate iti tadA syAdyadi dravyavyatirikte tatpratItirna syAttatraiva tu kimmAnamityata Aha- dravyavyatirikteti / etadevopapAdayannAha - yadi syAditi / ayaM ca grantho'sannAma nAstIti bhASyasyAvataraNarUpa ityAvedayitumAha-ayamartha iti / asannAma nAstIti bhASyaM vyAcaSTe - asaditIti / yadi kimapi vastu asacchabdavAcyaM nAsti nApyasacchandaH kasyApi saMjJA, tasya prayogo'pi durghaTa ityata Aha-evaM ceti, dravyavyatiriktasya kasyacidvastuno'saMjJakasyAbhAve tAdRzavastuvAcaka * tayA'saditi zabdasya saMjJAtvAbhAve cetyarthaH / nanu guNAdyabhAva eva dravyavyatirikto vastubhUto'saditi nAmnaH saMjJI saMvRttastasya saMjJA'saditi asannAma nAstIti bhASyamasaGgatamApatitamityata Aha-sa ceti / tathA ca dravyavyatiriktamasannAma nAstIti yuktameveti / iyaM cArthapadabhAvanA kasya nayasyetyapekSAyAM dravyAstikasyeti bhASyamityAha- dravyAstikasyetyukteneti / nAstItyatra sAvadhAraNapAThaM kecinmanyante tadupadarzayati - anye iti / dravyAstikAbhiprAyamupavarNayanti - sarvamiti / saMjivRkSataH, dravyatvena rUpeNa sarvaM saGgRhNataH / dravyAstikasyetyanantaraM mate iti zeSaH / mAtRkApadAstikAdyapIti, AdipadAdutpannAstikaparyAyAstikayorapi grahaH / sarvamantarvasati, sarvAntargatameva / tena teSAmapi dravyaM dravye dravyANi betyuktAvupakSepo bhavatyevetyAha- tasmAditi, sadvacanadravyavacanayoH paryAyatve sadityukte dravyaM dravye dravyANIti vacanAnyatamAbhidhAnaM prAptameva, tatazca sarvapadArthasaGgrahaNam / asannAma nAstyeva yena tadasaGgrahaH sambhAvyetApItyAha- sadityukta iti, sadityukte eSAM dravyaM dravye dravyANItyanyatamAnAmavarodhaH satvena saGgrahaNam, dravyaM dravye dravyANItyanyatamokau ca sato'varodho dravyatvena sarveSAM satAM saGgrahaNam, sanmAtrasya dravyatvAdasatazcAbhAvAdityarthaH / mAtRkApadAstikasyApItyuttarabhAgyamavatArayati evaM saGghaddanayeneti / uddezamAtraM sAmAnyato nAmnA saGkIrttanam / vyavahAranayakta Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 76 ] mAtRkA padAstikavyAkhyA prayojanAni vyavahAranayamataJca / [ tavArthatrisUtrI [bhASyam--] mAtRkApadAstikasyApi mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat / amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA'sat / mAtRkA padAstikasyApItyAdi / dharmAstikAyAdInAmuddezamAtraM mAtRkApadAstikalakSaNam, evaM manyate vyavahAraH - na dravyamAtramabhedaM sat saMjJAkhAlakSaNyAdizUnyaM vyavahartRRNAM laukikaparIkSakANAM dhiyaM dhinoti, vyavahArArthazca vastvabhyupagamaH, sa ca bhedena prAyaH sAdhyate tvayA'pi ca bheda evaM pradarzito dravyaM vA dravye vA dravyANi beti, ekasminnarthe ekavacanaM dvayorarthayordvivacanaM bahuSvartheSu bahuvacanamityevaM sato bhedikA saGkhyA, na ca dravyasatorbhedaste dravyameva satsadeva dravyam, yaccaikasaGkhyAchinnaM sat tatra dvitvAdisaGkhyayA''zrayituM zakyam, na hyeko dvau dvau vA eka ityevaM lokavyavahAra - pravaNena bhedo'bhyupeyaH, kiM tad dravyaM ? dharmAdharmAkAzapudgalajIvabhedaM gattisthityavagAhazarIrAdiparasparopagrahaNAdyupakara, saMjJAsvalakSaNAdiviviktaM saMvyavahAraprApaNapratyalaM bhavati ?, nirbhedaM punarvastu na kAcid vyavahAramAtrAmabhimukhIkaroti, bhedapradhAnatAyAM tu dharmAdInAmanyatamai kavivakSAyAM sat mAtRkApadam, dvitvavivakSAyAM satI mAtRkApade, tritvAdivivakSAyAM santi mAtRkApadAnIti prativiziSTavyavahAraprasiddhiH, ato dharmAdayaH parasparavyAvRttasattvasvabhAvArpaNayaiva santi, nAnyathA / dharmAstikAya svalakSaNaM ya (tU ta )na jAtuvidadharmAstikAyalakSaNaM bhavati, ato yadasti tanmAtRkApadaM vetyAdinA vikalpatrayeNa saGgRhItaM thyatAmAviSkaroti-evaM manyata ityAdinA / na dravyamAtramiti, dhiyaM dhinotItyanena sambandhaH, buddhimAdadhAtIti, buddhiviSayo bhavatIti yAvat / dravyamAtrasya sattve vibhinnapravRttinimittikA saMjJApyarthabhedabhinnA nAsti, khalakSaNasya bhAvaH svAlakSaNyaM svakhAdhAraNadharmaH pravarttakanivarttakatAvacchedako nAsti, tathA ca lokayAtrAvilopa evetanmata ityAha-vyavahArArthazveti / sa ca vyavahArazca / tvayApi dravyAstikanayAbhyupagantrA'pi / ityevam amunA prakAreNa / sato bhedike ti, ekatvamekasmin varttate dvitvazca naikasmin kintu dvayoreva, bahutvaM ca bahuSveva naikasmindvayorveti sato bhedo yadi na syAttadA dharmiNa ubhayasvarUpasya bahukharUpasyAbhAvAddharmakharUpA dvitvAdisaGkhyA kutra varttateti tadanyathAnupapattyA sato bheda Avazyaka iti / nanu sadevaikaM dravyaM tu nAnAsto dravye dravyANIti vikalpopapattirityata Aha-na ca dravyasatorbhedaste iti / te zuddhadravyAstikAbhyupagantuH, dravyasatorddharmiNorbhedo nAstyevetyarthaH / tatra hetuH - dravyameva satsadeva dravyamiti, dravyameva sadityanena dravyavyatiriktasya sattvavyavacchedaH, sadeva dravyamityanena sadvyatiriktasya dravyatvavyavacchedaH, tathA ca sattvadravyatvayoH samaniyatatve sata ekatve dravyamapyekameva syAttathA caikavacanameva syAnna dvivacanabahuvacane iti / ekasmindravye sati dvizvabahutvayorapi paryAptirastu ko doSa ityata Aha-yazcaikasaGkhyeti / ekatvAvacchinne dvitvAyavRttau tathApratItyabhAva eva pramANamityAha - noka iti / tasmAllokayAtrAnirvahaNAya bhedo'bhyupeya ityAha- evamiti / bhedaH kathamabhyupeya iti pRcchati - kintavyamiti / uttarayati-dharmAdharmeti, anena paJca saGkhyA paricchinnadravya bhedakharUpaprarUpaNam / kimarthametAvatAmabhyupagama ityapekSAyAmAha-gatItyAdi, gatyupakAro dharmasya sthityupakAro'dharma syAvagAhopakAra AkAzasya zarIrAdyupakAraH pudgalasya parasparopagrahaNaM jIvasya prayojanam / dharmAdharmetyAdinA dravyabhedAnAM saMjJA viviktA gatisthityAdinA viviktaM lakSaNamataste vibhinnakhabhAvabhAja ityAzayenAha - saMjJAsvalakSaNAdiviviktamiti, AdipadAtpratyayopagrahaH / etAdRza* bhedabhAjanameva dravyaM lokayAtrAkSamamityAha - saMvyavahAreti / saMgrahAbhimatasya tu dravyasya na lokayAtrA kSamatvamityAha - nirbhedamiti / idAnIM mAtRkApadAstikasyApItyAdi bhASyAnugamanA yAha-bhedapradhAnatAyAM tviti / ata iti, yato bhedamupAdAyaiva prativiziSTavyavahAraprasiddhistasmAdityarthaH / evakAravyavacchedyamAha - nAnyatheti, parasparavyAvRttasvabhAvAnarpaNe tu na santi dharmAdaya ityarthaH / yato dharmAdInAM paJcAnAmanyonyAsaGkramasvarUpeNa vyavasthitirato mAtRkApadAnAM teSAM sattvamupAdAya mAtRkApadamityAdivikalpopapattirityAha-dharmAstikAyasvalakSaNamiti / kathaM dharmAdipaJcakaM mAtRkApadavAcya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ normat bhASyaTIkAvivRtiyutA] . dharmAdInAM mAtRkApadAmAtRkApadavAcyatvopapattiH / [7] dharmAdi paJcavidham , sakalabhedajAlaprasUtihetutvAnmAtRkApadaM mAtRkAsthAnIyamucyate dharmAdi, mAto'nyadastIti, amAtRkApadaM vetyAdinA tAmeva parasparavyAvRttimabhivyanakti, yadi dharmAdipaJcakavyatireki kiJcid bhavet tatastatrAmAtRkApadaM vetyAdivyapadezo yujyeta, saMjJAsvAlakSaNyAdyabhAvAt taccAsat , tasmAt dharma evAdharmalakSaNAd vyAvartamAnastenAdharmaskhalakSaNarUpeNAsannityucyate / evaM zeSeSvapi bhAvanA vidheyaa|| sarvasadgativizeSANAM prasavahetutvAd dharmAstikAyo mAtRkApadam , sa eva ca sarvasasthitivizepaprasavavyAvRttyapekSayA amAtRkApadam , evaM dvivacanabahuvacane vibhaavniiye| tasmAnna dravyAstikAdi kizcinmAtRkApadavyatireki vidyate, svabhAvAsaMkrAntyA tu parasparApohabhAvataH padArthavyavasthAnam , sa cApohaH sallakSaNavyavacchedenaiko yathA-pramANaM prameyaM ca sad, yanna pramANaM na prameyaM tadasadeva, aparo dharmyantarasya dharmyantarotpannavaiziSTyenApohaH, tadyathA-jIvo'jIvo na bhavatyazvo gaurna bhavatIti, tathA'napohazvetanAcetanayordravyAdezAt , parasparApohe ca dravyAdezAt sarveSAM dharmAdInAmanapoha ityevaM mityapekSAyAmAha-sakalabhedeti / yathA sakalavarNapadavAkyaprakaraNagranthAdiprapaJcamUlatvAdakArAdihakArAntAkSaramAlA mAtRketi vyapadizyate tathA dharmAdipaJcakamapi sklbhedjaalprsuutihetutvaanmaatRkaapdmityucyte| mAtRkApadamityasya mAtRkAsthAnIyamiti vivaraNam / sattvaM dharmAdipaJcakAnyatamatvavyApyamityAvedayitumAha-nAto'nyadastIti, ato dharmAdipaJcakAdanyadbhinaM nAsti na sdityrthH| dharmAdipaJcakAdanyasyAsattvavyAkhyApanaparameva amAtRkApadaM vetyAdi bhASyamityAha-amAtRkAparda vetyAdineti, dharmAstikAya eva adharmAstikAyarUpamAtRkApadakhalakSaNavyAvRttatvAdamAtRkApadam, evamadharmAstikAya eva dharmAstikAyarUpamAtRkApadakhalakSaNavyAvRttatvAdamAtRkApadam, evamAkAzAstikAyAdiSvapi . yojyam, dharmAstikAya eva ca adharmAstikAyakhalakSaNavyAvRttatvAttadrUpeNAsadityucyata ityAdyapi bodhyam / dharmAstikAyAdibhyo vyatiriktameSa kizcidamAtRkApadavyapadezyamasatpadavAcyaM ca kinna syAdityAzaGkAyAmAha-yadItyAdi / tataH, tadA / tatra dharmAdipaJcakavyatirikte / dharmAdipazcakavyatiriktasya tu nAsti kAcidakhaNDanAmarUpA saMjJA nApi tasya kizcidasAdhAraNaM lakSaNamatastatra dhyapadezakaraNopAyAbhAvAdamAtRkApadavyapadezo'sambhava ityAha-saMjJetyAdi / tarhi amAtRkApadamityanena kimucyate? kizca tathA'sadityucyate ? ityapekSAyAmAha-tasmAditi / uktanyAyamanyatrApyatidizati-evamiti, ukta prakAreNetyarthaH, asya bhAvanetyanenAnvayaH / zeSeSvapi, adharmAdiSvapi / dharme mAtRkApadAmAtRkApadatyapadezAvupapAdayati-sarvasadvativizeSANAmiti / sa eva ca dharmAstikAya eva punaH / paJcAnAM madhye khalakSaNavattayA dvayorvivakSAyAM mAtRkApade iti vikalpaH, trayANAM caturNA paJcAnAM ca khalakSaNavattayA vivakSAyAM mAtRkApadAnIti vikalpaH, evaM dvayoranyavyAvattatvena vivakSAyAmamAtRkApade iti, trayANAM caturNA paJcAnAM vA parasparavyAvRttayA vivakSAyAmamAtRkApadAnIti vikalpa ityAha-pavAmiti / bhedavyavasthitau ca nirbhinnaM dravyaM nAstyevetyAha-tasmAditi / dravyAstikAdIti, AdipadAdutpamAstikaparyAyAstikayorupagrahaH, etanmate tayorapi mAtRkApada evAntarbhAvAditi bodhyam / dharmAstikAyAdInAmapohAnapoharUpatAvyavasthApanapUrvakaM tadrUpANAM mAtRkApadAstikatvamupapAdayati-svabhAvAsahAntyA sviti, khabhAvasaGkrAntau tu viruddhadharmAdhyAso bhedahetureva tato vyAvarteta, tatazca parasparApohabhAvo'pi durghaTa iti padArthavyavasthApanamasamaJjasaM syAdityabhisandhiH / apohasyAnugatatvAnanugatatvAbhyAM dviprakAratAM manasi nidhAya tantrAnugatamapohamprathamamupadizati-sa cApoha iti / sallakSaNavyavacchedeneti, sallakSaNaspAnyato yo vyavacchedastenetyarthaH / ekaH sarvAnugataH / tamudAharati-yatheti / ana pramANaprameyayorubhayorapyekenaivAsaddhyAvRttikharUpasattvalakSaNApohena saGgrahaH / aparaH, ananugataH / dharmyantarotpannavaiziSTyenetyatra dharmyantarAtyantavaiziSTyeneti pATho yuktaH / asyodAharaNamAha-tadyatheti, dharmAdInAM parasparabhedavyavasthApanAyApohalaptAvapi dravyANi paJceti vyavahAropapAdanAya dravyatvamapi tanorarIkAryam , tacca dharmAdisakalasAdhAraNatvAdanapoha ityAha-tathAnapoha iti / etadevopapAdayatiparasparApohe ceti, khakhAdhAraNadharmalakSaNabhedAdanyonyaM vyAvRttatve stiityrthH| dravyAdezAt dravyanayena sarvAnugatasya dravyarUpasAmAnyAMzasya vivakSAtaH / anapohaH, dravyatvena sarveSAmavyAvRttatvamaikyamiti yaavt| evamuktaprakAreNa / sAmA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [78] RjusUtramukhena utpannAstikasya dravyAstikamAtRkApadAstikanirasanam / [ tattvArthatrisUtrI sAmAnyavizeSAnekadharmatvAd dharmAdayo'pohAnapoharUpAH sarve mAtRkApadAstikam , evaM dravyArthanayAbhiprAyo dravyAstikamAtRkApadAstikAbhyAmAkhyAptaH / paryAyArthanayAvasare tvidamucyate [bhASyam-] utpannAstikasya utpannaM vA utpanne vA utpannAni vA sat / anutpanna vA'nutpanne vA'nutpannAni vA'sat // utpannAstikasyetyAdi / paryAyArthasya mUlamRjusUtraH, sa ca pratyutpannaM vartamAnalakSaNamAtraM sarvameva dharmAdidravyaM pratijAnIte, kSaNaM kSaNaM pratyutpannaM pUrvapUrvakSaNavilakSaNam , idameva ca sato lakSaNaMyadutpadyate pratikSaNam , utpAdo hi vastuno lakSaNam , anutpAdAzca vyomotpalAdayo na kathaJcillakSyante, tatrAtmanAM tAvat pratikSaNamaparAparajJAnadarzanakriyAdyutpAdo lakSaNam , pudgalA varNa-gandha-rasa-sparza-zabdasaMsthAna-tama-zchAyAdyutpAdalakSaNAH,dharmAdharmAkAzAstu gantRsthAtravagAhamAnagatisthityavagAhAkArotpAdataH, pratikSaNamanye cAnye ca bhavantIti, eSAM ca bartamAnakSaNa eva satyaH, tasmAdekamabhinnaM sakalabhedahetumAtRkApadaM nAma kiJcinnAsti vyavahAranayapuraskRtam / api ca-vyavahAro'pi laukikaH pratyutpannakSaNasAdhya eva, sato'rthakriyAsAmarthyAt , sa~zca vartamAnakSaNaH, krAntAnAgatakSaNayorasattvAnnArthakriyAsAmarthya sambhAvyate, tasmAdutpanna evAsti kSaNaH, tasmi~zca nAnvayi kiJcid dravyatvAdi vidyate, tatazca bhUtAnveSiNo na dravyAstikaM na mAtRkApadAstikaM kiJcidasti, utpannAstikameva tu sat santatyA dravyaM vA dharmAdi vA'bhidhIyate, na bhUtatastadasti, santAnastra sAMvRtatvAt , te ca vartamAnakSaNA bhUyAMsaH, tatraika nyavizeSAnekadharmatvAditi, dravyatvAdi sAmAnyaM dhrmtvaadivishessstdruupaanekdhrmvttvaadityrthH| apohAnapoharUpA iti. vizeSAtmanA'poharUpAH sAmAnyAtmanA'napoharUpA ityarthaH / dravyanayenArpitasiddhinirUpaNamupasaMharati-evamiti / evamityasyaiva viziSyArthAvedanam-dravyAstikamAtRkApadAstikAbhyAmiti / utpannAstikasyetyAdyuttarabhASyamavatArayati-paryAyArthanayAghasara iti, avsrsnggtirnenaaveditaa| paryAyArthasya paryAyArthikanayasya RjusUtrazabdasamabhirUdvaiSambhUtanayacatuSTayasya / mUlaM pradhAnam, RjusUtranayaviSayaM vartamAnakSaNamupAdAyaiva sarveSAM paryAyArthikanayAnAM prvRtterityaashyH| RjusUtranayavaktavyamAviSkaroti-sacetyAdinA, sa ca RjusUtrazca, asya pratijAnIte ityanena sambandhaH / vartamAnalakSaNamAtramityatra vartamAnakSaNamAtramiti pATho yuktaH, pratyutpannamityasya vartamAnakSaNamAtramiti kharUpaM vyAvarNitaM tadeva spaSTayati-kSaNaM kSaNamiti / idameveti, pratikSaNaM yadutpadyate idameva ca sato lakSaNamityanvayaH, pratikSaNamityasya dehalIdIpanyAyena pUrvottarAnvayitvaM bodhyam / pratikSaNamutpAdasya sallakSaNatvaM vyavasthApayati-pratikSaNamutpAdI hIti, Atmano vastutvopapattaye tallakSaNamutpAdasvarUpaM tatra saGgamayati-tatrAtmanAmiti / pudgaleSu tatsaGgamayati-pudgalAstviti / dharmAdharmAkAzAnAM tadupapAdayati-dharmAdharmAkAzAstviti / eSAM jIvAdInAm / viSayAbhAvAnmAtRkApadaM na yuktipathamupaitItyAha-tasmAdekamabhinna miti, jIvaparyAyeSvanugataM jIvadravyaM mAtRkApadam , evaM pudgalAdiparyAyeSvanugataM pudgalAdidravyaM mAtRkApadaM sakalasvakhaparyAyakalApahetubhUtaM vyavahAranayAkalitaM naastiityrthH| nanu vyavahAranayApavAde tanmUlikA sakalalokayAtrotsannA syAdityata Aha-api ceti / pratyutpanneti, vrtmaanetyrthH| laukikavyavahArasya vartamAnakSaNasAdhyatvopapAdanAyAha-sata iti / krAnteti, atiitetyrthH| tasmAditi, yataH pratyutpannakSaNasAdhya eva sakalalokayAvrAtmako laukiko vyvhaarstsmaadityrthH| tasmin pratyutpanakSaNe / bhUtAnveSiNo yathArthavastutattvagaveSaNadhiSaNasya / dravyAstikaM saGgrahanaigamanayaviSayaH / mAtRkApadAstikaM vyavahAranayaviSayaH / tarhi dravyamiti kimucyate ? dharmAdipadena vA kimabhidhIyate? ityapekSAyAmAha-utpannAstikameva viti| santatyA sntaansvruuptyaa| bhUtataH paramArthataH / na tadasti dravyaM vA dharmAdi vA nAstItyarthaH / atra hetuH-saMtAnasya sAMvRtatvAditi, santAnAtmanA'bhyupagamyamAnasya Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyakAvivRtiyutA ] utpannAstikArthapadAniM, saptabhaGgayAH sakalAdezavikalAdezatvaJca / [79] kSaNavivakSAyAmutpannAstikaM saditi vikalpaH dvitvavivakSAyAmutpannAstike vA satI, tritvAdivivakSAyAmutpannAstikAni veti yat tat sadevaM vivakSayA niyamyate saGkhyAbhedena vyavahArArtham / yacca pareNa dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM vA'bhyupetaM tadutpannamanutpannaM vA syAt ?, yadi pUrvaH kalpaH, asmatsamIhitasiddhiH, athottarastato'sadeva dravyAstikAdi, kathaJcidapyutpAdanenAyogAdata Aha- anutpannaM cAnutpanne vA'nutpannAni vA sarvamasat svalakSaNasyotpAdasyAbhAvAditi / evamuktena prakAreNa dharmAdi dravyaM syAt sat syAdasat syAnnityaM syAdanityamiti pratipAdyatvena sUcitam adhunA vipanayate - tatra dravyArthanayapradhAnatAyAM paryAyanayaguNabhAve ca prathamavikalpaH, prAdhAnyaM zabdena vivakSitatvAcchandAdhInam, zabdAnupAttasyArthato gamyamAnasyApradhAmatA 1 / paryAyanayapradhAnatAyAM dravyanayaguNabhAve ca dvitIyaH 2 / arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vetyanena bhASyavacanena tRtIya dravyAdeH kalpitatvAdityarthaH / utpannAstikaM sat utpannAstike satI utpannAstikAni santIti vikalpatrayopapAdanAyAha-te ceti / tatra bhUyassu varttamAnakSaNeSu / ekakSaNA divivakSAprayojanamAha-yattatsadevamiti / dravyAstika mAtRkA padAstikayorutpannAstikasvarUpatva eva sattvamanyathA tvasattvamevetyAha-yacceti, abhyupetamityanenAnvayi / pareNa dravyArthikanayAbhyupagantrA / pUrvaH kalpaH, dravyAstikamAtRkApadAstikayostpannasvarUpatvapakSaH / asmatsamIhitasiddhiH paryAyArthikanayA - bhyupagantumatasyotpannAstikaM saditi pakSasya siddhiH / uttara iti dravyAstikaM mAtRkApadAstikamanutpannamiti pakSaH / asattve hetuH - kathaJcidapyutpA denAyogAditi, utpAdena saha kathaJcidapi sabandhAbhAvAdityarthaH / ata Aheti, asya sthAne ityAdeti pATho yuktaH / saptabhaGgI prasiddhimUlabhaGgadvayasUcanamanena kRtamityAha - evamiti / prathamadvitIyabhaGgayorupapAdanAyAha- adhuneti / vipaJcayate vivicya prapazcata upadarzyate / prathamavikalpaH syAtsaditi syAnnityamiti ca bhaGgaH / sattvAsattvAdInAM sarveSAmeva dharmAdiSu bhAvAtkathamekasya prAdhAnyamityapekSAyAmAha - prAdhAnyamiti, tathA ca zabdopAttatvameva prAdhAnyamityarthaH / evazva zabdAnupAttasya dharmAntarasyArthato gamyamAnatvamevAprAdhAnyamityAha - zabdAnupAttasyeti / dravyArtha - paryAyArthanayapradhAnaguNabhAvAbhyAM prathamabhaGgamupapAdya paryAyArthadravyArtha naya pradhAnaguNabhAvAbhyAM dvitIyabhaGgamupapAdayati- paryAyanayapradhAnatAyAmiti / dvitIya iti, syAdasaditi syAdanityamiti ca bhaGga ityarthaH / nanu bhaGgadvayamAtrapratipAdane saptabhaGgIsvarUpaM na siddhyati saptadharmapratipAdanata eva tasyA niSpatterato nyUnatvamaparihAryamatastRtIyabhaGga pratipAdakamuttarabhASyamanusandhAya vRttikRdAha- arpita iti syAdavaktavyamiti tRtIyavikalpo vakSyata ityevamanvayaH / bhaGgatrayasiddhau ca dharmadvayadharmatrayasaMyojanopanipAtidharmAntara prasiddhisaukaryAdagrima bhaGgacatuSTaya saMsiddhirayatnopanateti paripUrNaiva saptabhaGgIti na nyUnatva - miti bhAvaH / kAlAtmarUpArtha sambandhopakAraguNidezasaMsargazabdaiH dravyArthAdezena guNAnAmanantAnAmapyekavastu gatAnAmabhedavRttiprAdhAnyAtparyAyArthAdezenAbhedopacArAdvaika dharma pratipAdanamukhena sakaladharmapratipAdanatastadAtmakavastupratipAdakatvena pratyekaM saptAmAmapi bhaGgAnAM sakalA dezatvam, tathA taireva kAlAdibhiraSTabhiH paryAyArthAdezena bhedavRttiprAdhAnyAdravyArthAdezena ca bhedopacArAdvA saptabhirapi bhannaiH pratyekamekaikasyaiva dharmasya pratipAdanato vastubhAgasyaiva pratipAdakatvaM na vastuna iti vikalAdezatvamata. ssakalA deza svabhAvatvAtsaptabhaGgIprati bhaGgApekSayA pramANavAkyaM vikalAdezasvabhAvatvAnnayavAkyamiti pare parikIrtayanti devasUrayo'pi tathaivAbhyupagacchanti, teSAmayamAzayaH - astitvAdiviziSTa magha tavyatvAdikamapyarthAntarameva, na tu vizeSaNa svarUpaparikalitaM vizeSya svarUpamAtraM tathA sati vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsena saptAdhikadharmAptitassaptabhaGgI svarUpavyAhatiH syAt, viziSTasya dharmAntaratve ca vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsenAne ki viziSTa svarUpa niSpattAvapi samaniyataviziSTAnAmaikyamiti tAdRzAnekaviziSTapratipAdana me kenaiva bhaGgeneti na saptAdhikabhaGgaprasaGgaH tAdRzazca viziSTarUpo'khaNDa eva dharma iti tadabhivyaJjakatayaiva vizeSaNavizeSyayorupayoga iti dharmadvayabhedAnusandhAnasya na niyamenApekSeti tAdRzaviziSTadharmasyApi kAlAdibhirabhedavRttyabhedopacArAzrayaNasya dharmAntaraissaha karttuM zakyatvAdekadharmapratipAdanamukhena sakaladharmAtmakavastu pratipAdanasya saptabhirapi bhaGgaiH Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20] saptabhaGgIprathamabhaGgasya sakalAdezatvopapAdanam / [ tatvArthatrisUtrI vikalpo vivakSyate - syAdavaktavyamiti 3 / ete trayaH sakalAdezAH / yadA tvabhinnamekaM vastvanekena guNarUpeNocyate, guNinAM ca guNarUpamantareNa vizeSapratipatterabhAvAdihAtmAdireko'rthaH sattvAderekasya guNasya rUpeNAbhedopacArato matublopena vA niraMzaH sakalo vyApto vaktumiSyate, vibhAganimittasya pratiyogino guNAntarasyAsatvAdestatrAnAzrayaNAt, tatra dravyArthAzrayaM sattvaguNamAzritya tadA syAt sanni pratyekaM sambhavAtpratibhaGgasa kalA deza svabhAvA saptabhaGgI, evamuktadizA vikalAdezasvabhAvApi tathaiveti tanmatavyapohAyAha-pate trayaH sakalAdezA iti, ayamAzaya - viziSTAnAM samaniyatAnAmakhaNDAnAmaikye'pi viziSTasvarUpAvabhAso. vizeSaNavizeyasvarUpabhedAvabhAsaniyata evAbhyupagantavya eva, anyathA viziSTasya vizeSAbhyAM sarvathAbhinnasyaivAbhyupagame sattvaviziSTasya sattvasya nityatvaviziSTAnityatvabhedaviziSTAbhedAdikharUpato na bhedena pratibhAsaH syAt, evaM sati sarvAsAmapi saptabhaGgInAmAdyabhaGgatrayavailakSaNyakRtabheva vailakSaNyaM bhavet, na tvantimabhaGgacatuSTaya vailakSaNyaprayuktamavabhAsamAnaM vailakSaNyaM yujyeta, na ca vyaJjaka vailakSaNyakRtameva vailakSaNyamiti vAcyam, viziSTasyAvailakSaNye vyaJjakavailakSaNyasyApi vaktumazakyatvAt / na caivaM sattvaviziSThA sattvAdasattvaviziSTasaravasyApi bhedaprAptau saptabhaGgAdhikabhaGgaprasaGga iti vAcyam, sattvaviziSTAsattvAderasattvaviziSTasattvAdinA tulyavittivedyatvasyAbhyupagamenaikenaiva bhaGgena tadubhayAvagatau niSprayojanatayA vizeSaNavizeSyavyatyAsakRtabhaGgabhedasyopanyAsAnarhatvAdato viziSTa pratipAdakabhaGgacatuSTaye bhedabhAnamAvazyakamiti nAbhedavRttyupacArAzrayaNasaMkatheti na tato'khaNDavastupratipAdanamiti na teSAM sakalAdezateti / AdyAnAM trayANAM bhaGgAnAM sakalAdezatvaM yaduktaM tadupapAdanAyAha-yadA tviti / yadeti tadA sannityucyate ityapresanatadA zabdasambandhAzrayaNena, anekena guNarUpeNAbhinnamekaM vastu yadA dravyArthAzrayaM sattvaguNamAzrityocyate, tadA sakalAdezaH kathamucyate ? iti kathambhAvAkAGkSAyAmagre pratipAditaM syAtsannityucyata iti / anantadharmAtmakasya vastunaH kathaM guNarUpeNAbhidhAnaM ? tadantareNa kathaM syAtsannityevaMrUpeNa sattvAtmaka guNasamAzrayaNatastadavabodhakavacana pravRttistadabhAve kasya sakalAdezatvAmityAzaGkAzaGkanivRttaye tvAha-guNinAM ceti / anantadharmAtmakaM vastu tadA'vagataM bhavedyadi yena yena guNena saha tasyAbhedaH pratyekaM tattaguNAtmakatayA tatpratipattiH syAt, anyathA tadguNako'yamityeva na siddhyet kuto'nantaguNAtmakatA vAnnA'yamiti, vastukharUpamAtra pratipattistvaviziSTA na vyavahArakSametyAzayaH / guNapadazca dharmamAtropalakSaNam, guNAnAM paraspara bhedamantareNa kathamanantatA ?, tathAca sati kathamekasya vastuno guNino guNAbhedaH, tamantareNa kathaM guNAtmanA guNarUpeNa tatpratipattirityapekSAyAmAha - iheti / abhedopacArata iti, vAstavikaikaguNAbhinnatve tadanyaguNabhinnatvAbhAvato'nantadharmAtmakatvameva na syAdityekaguNamayatvalakSaNataguNAbhinnatvasyopacAra evetyabhisandhiH / evamapi guNaguNibhAvo na pratIyeta, tasya bhedapratipattyadhInatvAdataH pakSAntaramAha - matublopena veti, tathA ca guNavAcakazabdAnmatupo lugvidhAnena tasya guNavAcakazabdasya guNiparatayA guNaviziSTatvena vastunaH pratItirupapadyate / niraMzaH, akhaNDaH, etena ekadeze tasyaikasya guNasya sadbhAvo'paradeze tadanyaguNasya sadbhAva ityevaM bhAgavRttayo na tatra guNAH kintu sampUrNa eva vastuni sarva eva guNA ityekaguNarUpeNa na vastubhAgapratipattiH kintvakhaNDaikavastupratipattireveti sUcitam / sUcitameva spaSTIkRtam-sakala ityanena, sakalazabdazcAtra sampUrNArthako na tu yAvadarthakaH, ekasyAkhaNDasya yAvattvAbhAvAt / anantadharmAtmakasya vastuna ekena guNarUpeNa vyApanaM saMpUrNa svarUpAskandanaM na vastutaH sambhavati tathA sati tadekaguNamayatve guNAntaravyAptistatra na syAt guNatvasAmyAdguNAntaravyAtyabhAvavattadguNavyAptirapyacaturakhA syAdata Aha-vyApto vaktumiSyata iti, niraMze vastuni sarve'pi guNAH svasvanimittApekSayA vyAptyaiva varttante na tu bhAgena 'tadabhAvAt, tathApyekasyaiva guNasya vyAptistatra vivakSitA, anyaguNavyAptestatra sattve'pi na vivakSA, ata ekaguNarUpeNa vastupratipattirghaTata iti / etadeva spaSTayati-vibhAganimittasyeti, yadyapi vastuno bhAgAbhAvAt kuto vibhAgaH ? kutastarAM tadvibhAganimittaM kizcit, tathApi - "bhAge siMho naro bhAge yoM'zo bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate // 1 // " iti nyAyena bauddhabhAgakalpanArUpo vibhAga Aropito'styeva tatastannimittaM guNAntaramapyastyeva tazca na vivakSyate'ta ekena guNarUpeNa vyApto'khaNDaM vastu vaktumiSTaM bhavatIti / evaM sati prathamabhaGgaH sakalA dezaH sampadyate sattvaguNasamAzrayaNAdityAha tatreti / saptabhaktyA nayadvayasamAzrayaNena pravRttiriti prathamabhaGgaH kaM nayamAzritya pravarttata ityapekSayAmAha-dravyArthAzrayamiti dravyArthikanayaviSayamityarthaH / prathamabhaGgaviSayasya sattvasya dravyArthikamayaviSayatve tadviSayakasya bhaGgasya dravyArthikanathApekSyasvaM prAptameveti / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA ] AdhabhaGgatrikasya sakalAdezatA, prathamabhaGgabhAvanA, syAtpadaprayojanaJca / [81] tyucyate sakalAdezaH, guNadvayaM tu guNino bhAgavRtti bhavatyubhayAtmakatvAd guNinaH, na tveko guNo bhAgavRttiriti / evaM syAnnitya ityapi vAcyam / tathA paryAyanayAzrayamasattvamanityatvaM cAGgIkRtya sthAdasat syAdanitya Atmeti vAcyam / yugapad bhAvAdubhayaguNayorapradhAnatAyAM zabdenAbhidheyatayA'nupAttatvAt syAdavaktavyaH / kA punarbhAvanA-syAd sanniti ?, kimatra bhAvyam ? ekaM dravyamanantaparyAyamatItAnAgatAnantakAlasambandhyanekArthavyaJjanaparyAyAtmakatayA vizvarUpam , tadevaMvidhAvasthaM vastu vartamAnaparyAyavRttamapi yena yena zabdenocyate tena tena rUpeNa tadabhisambaddham , dravyasya paryAyasacivatvAta paryAyANAM ca dravyasahAyatvAt , ato'nekAntavAdasAmarthyAd vastuno yaduktasUktikA na ca vyavahAravirodhinI, yathA-ghaTaH paTAdirapi bhavati syAtkArasaMlAJchanazabdAbhidheyatAyAmiti jainendro nyAyaH / guNadvayarUpeNa guNino'bhidhAyakaM vacanaM na sakalAdezastatra guNadvayavivakSAyA bhedavivakSAmantareNAghaTanAt , tadAtmakavivakSaNamapi guNino bhAgakalpanenaiva, yata eko bhAgo'syAyaM guNa ekazcAyamityato'yaM guNI bhAgadvayAtmaka ityevaM sakhaNDatA tasyeti nAkhaNDarUpasya sakalasya vastuno guNadvayarUpeNa pratipAdanaM khaNDate, ekastu guNaH khayamakhaNDatvAdvastuno bhAgo'pi bhAgAntarAvivakSAyAM vastukharUpavadakhaNDatayaiva vivakSitatvAttadrUpeNa vastupratipAdanasya sakalAdezatvaM ghaTata evetyabhisandhAnenAha-guNadvayaM tviti / yathA ca sattvAsattvavidhiniSedhakalpanayA pravRttAyAssaptabhaGgyAH syAtsanniti prathamabhaGga uktayuktyA sakalAdezastathaiva nityatvAnityatvavidhiniSedhakalpanApravRttasaptamabhaGgIprathamabhaGgo'pi sannitya iti sakalAdezo'vaseya ityAha-evaM syAnnitya ityapi vAcyamiti / paryAyArthikanayasamAzrayaNena pravRtto dvitIyabhaGgo'pyekaguNarUpeNa vastvabhidhAyakatvAduktadizA sakalAdeza ityatidizati-tatheti / paryAyanayAzrayaM paryAyanayaviSayam / sakalAdezatayA'bhimatasya tRtIyabhaGgasyopapAdanAyAha-yugapaditi, guNadvayasya yugapatpradhAnatayA vivakSAyAM pradhAnatayobhayapratipAdakasya kasyacicchabdasyAvaktavyazabdavyatiriktasyAbhAvAdabhidheyasyApyabhAvApattau satyAM tathA'pradhAnataiva tayorityabhisandhAnenoktam-apradhAnatAyAmiti, zabdenAbhidheyatayA'nupAttatvAditi ca dehalIdIpanyAyena pUrvottarAbhyAmanveti, tatazca yadyapyasti tayoH prAdhAnyena yugapadvivakSA tathApi tathAvivakSAyAM tathAtatpratipAdakaH zabda eva na ko'pi vidyata ityaprAdhAnataiva prAptA, evaM yugapatpradhAnatayA vivakSitaguNadvayarUpeNa guNino'bhidhAyakamapi vacanaM nAstItyavaktavya eva saH, evaM ca yugapatpradhAnatayA vivakSitaguNadvayamavyaktarUpatApannamekaguNarUpameva tadrUpeNa dharmiNo'bhidhAyakatvAttatIyabhaGgo'pi sakalAdeza ityaashyH| idAnIM saptabhaGgIsvarUpAvazyakatApratipattaye upakramyate, tatra prathamabhaGgabhAvanAya parapRcchAmuTTaGkayati-kA punarbhAvanA syAtsannitIti / uttarayati-kimatra bhAvyamiti, saptabhaGgI nApUrvamarthaGkathayati kintu yadeva vastusvarUpaM tadeva prakAzayati, ataH pramANapratItArthakhyApanamevAnena kriyata iti kalpanopanItabhAvanAviSayatvalakSaNaM bhAvyatvamatra nAstItyarthaH / pramANapratItAnantadharmAtmakavastuna eva syAtsannityAdibhaGgapratipAdyatvamityetatprapaJcata upadarzayati-ekamiti, ekatvaviziSTaM sadeva vizvarUpamanekAtmakaM vastvityarthaH / ekatvamanekatvaM viruddhaM kathaM vastuni?, naivaM zavayam , dravyAtmanaikatvasya paryAyAtmanA'nekatvasya ca sambhavAdityAha-dravyamityAdi / anantaparyAyamityetAvataiva vizvarUpatvAvagatau kathaM tathetyAzaGkonmUlanAya vizeSatastatprapaJcanam-atItAnAgatetyAdikam / vacanasya vivakSAparatantratvAdyadA ya eva paryAyaH prayojanavazAdvivakSitastadA tatparyAyarUpeNaiva kathanamanantaparyAyasyApi vastuna ityAzayenAha-tadevaMvidhAvasthamiti / atItAnAgataparyAyayorvarttamAnasamaye tathA'sattvena yathA'vivakSayA bacanApravRttistathA vartamAnasamaye'vasthitaparyAyANAmapi yasyaiva yenaiva rUpeNa vivakSA tasyaiva tenaiva rUpeNa vacanaM prayojanavazAdityAvedanAyoktam-vartamAnaparyAyavRttamapIti / yeneti, zabdena yena yena rUpeNocyate tena tena rUpeNa tadabhisambaddhamucyata ityrthH| tathA ca vacanapravRttirIdRzI naitAvatA yadrUpeNAbhidhAnaM sAvanmAtrAtmakameva vastvityAzayaH / yathA caikaH paryAyaH paryAyAntarAsaMvalito'pi vacanamArgagAmI tathA dravyAsaMvalito'pi kintathA na syAdravyamapi paryAyavinirmuktameva kinna tathetyAzaGkAzaGkasamuddharaNAyAha-dravyasyeti, tathA cAnyonyasaGghaTitamUrtikatvAnnaikasyAparasambhedamantareNa vacanamiti / vastuna ekAnekAtmakatvena tathaiva tadabhidhAne paripUrNa vacanaM nAnyathA, tacca syAtkAralAJchitavacanaprayogeNaiva nirvahatItyAha-ata iti, vastuna ekaanektvtH| ghaTasyAnantadharmAtmakatve paTAdyAtmakatvamapi, tathA ca ghaTaH paTa ityAdirapi vacanaM pramANaM bhavedata Aha-yaduktamuktikA na ca vyavahAravirodhinIti, yadityasya yena rUpeNetyarthaH / kathaM ghaTAdeH paTAdirUpeNoko na vyavahAravirodha ityapekSAyAmAha-yatheti / ghaTaH syAtpaTa ityevaM syAtkAralAJchi ta. tri. 11 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [82] dvitIyabhaGge syAtkAraprayojanaM syAtkArarahitaikAntavAde cAvadhAraNamaniSTakRt / [ tattvArthatrisUtrI evaM nyAyavyavasthAyAmanantaparyAye puruSAdI saptadhA vAcakaH zabdaH pravartate-syAdastyevetyAdiH, yathAyuvatvavRttiH, puruSaH puruSatvenAsti na tu bAlavRttyA, tataH syAdastyeva na punaH sarvAtmanaiva, puruSaH dravyArthenAnvayinA vartamAnena yauvanena vidyate na tu tatra sambhavinAnyenApi paryAyeNa bAlAdinA, yadi punarasyeveti niyamenaivocyate tata AmaraNakAlavRttatvAt puruSazabdapuruSArthayornAstitvaniravakAzAstitvapratijJAvazAt yathA puruSatvayauvanAbhyAM vidyate tathA bAlapuruSatayA'pi syAd, anyAbhizca vRttibhiH satsakIrNavRttirbhavet , niyatavRttizca dRzyate, na vA bAlatA puruSasvabhAva eva bhavatItyabhyupeyam , tatazcAvasthAhAneH puruSAbhAvaprasaGgaH, ato bAlApekSayA syAdastyeveti bhavati / tathaikAntavAdino nAstyevAtmetyavadhAraNenokte yathaivAnvayinA dravyArthapuruSatayA sa nAsti evamutpAdavinAzapravAharUpaparyAyAtmikayA'pi bAlAdivRttyA na syAt , evaM cAtmanAstitvamastitvaniravakAzaM bhavet , tatazcAnvayinA naimittikena vA rUpeNa nAstitvamAtmano vAndhyeyasyeva sarvaprakAramanuSaktam , atastadoSApAkaraNena syAnnAstyevetyucyate, sa hyanvayinyA vRttyA na vidyate na sarvAtmanaiva, yato vartamAnaparyAyaH svAtmanA bAlAdirUpeNAstyeva, paryAyaparamparAyAmapi vartamAnaparyAyeNaivAsti nAtItAnAgataparyAyApekSaNenetyataH syAnnAstyeveti / ye tvastitvanAstitvaikAntavAdino'vadhAraNamiSTataH prayuJjate-astyevAtmA nAstyeva cAtmeti, teSAM zabdazaktiprApitatvAt srvthaa'stitvnaastitvprsnggH| prathamavikalpe tAvat sarvaprakArAstitvamAtmanaH tazabdaprayoge na vyavahAravirodhaH, iyaM ca prakriyA na tIrthAntarIyadRSTeti sUcanAyAha-jainendro nyAya iti / uktayuktiprathanakRtyaM prakRtamupanyasyati-evamiti / yuvatvavRttiH, yuvAvasthApannaH / dravyArthena dravyArthikanayaviSayeNa / anvayinA pUrvottaraparyAyAnugatena puruSatvena / tacca puruSatvaM yuvatvavRttau yauvanenaikatApannameva bhavatItyAvedanAyAha-vartamAnena yauvaneneti / tatra purusse| syAtpadaprayogakRtyamAha-yadIti / nanu puruSasya bAlatvaM khabhAva eva tatazca puruSatvena sattve bAlatvenApi sattvamevetyata Aha-naveti, asyAbhyupeyamityanenAnvayaH / tatazca bAlatvasya puruSakhabhAvatazca / avasthAhAneH, ekasyAnugAminaH kramabhAvinaH pariNAmA avasthAzabdenocyante, bAlasya tvananugAmino na yuvatvAdipariNAmA ityavasthAhAneH / puruSAbhAvaprasaGgaH, anugAmina eva puruSatvenAnanugAmitve puruSAbhAva eva syAt / evaJca sati yAvaduktaM bhavati puruSApekSayA'styeva tAvaduktaM bhavati bAlApekSayA syAdastyeveti puruSakhabhAvasya bAlatvAdabhinnatvAt , aniSTaM caitat , yato yuvatvavRttiH puruSaH puruSatvena syAdastyeveti bhavati na tu bhavati bAlApekSayA syAdastyeveti sarvamabhipretyAha-ata iti / evaM dravyArthikanayaviSayamanugAmidharmamAzritya prathamabhaGgamupapAdya paryAyArthikanayaviSayamananugAmidharmamAzritya dvitIyabhaGgapravRttau syAtkAralAJchanasyAvazyakatvamityupapAdayati-tathaikAntavAdina iti, nairAtmyavAdino bauddhasyetyarthaH / sa AtmA / bAlAdivRttyeti, pUrvapUrvajJAnAdyavasthAvizeSa eva tanmate uttarottarajJAnAdyavasthApekSayA bAlAdivRttiH / puruSAdyAtmanA nAstitvavadvAlAdyAtmanA'pi nAstitve kiM syAdityata Aha-evaM ceti / astitvaniravakAzam , astitvarahitam , yadyapyastitvavikalaM nAstitvamekAntavAdina iSTameva tathApi tathAtattvasya gaganakusumarUpeNa bhAvAttathAvAdino na prAmANikapraveza iti hRdayam / etadabhisandhAnenaivoktam-vAndhyeyasyeveti / syAtkAralAJchitaprayoge tu sarva samaasamityAha-sahi. paryAyArthikanayAbhyupagantukavAdyabhimata AtmA yataH / anvayinyA vRttyA, anugAmisvarUpeNa puruSatvAdinA / na vidyate nAsti, yatastanmate anugAmikharUpasyAtmano'nabhyupagamAt , evaJca syAdityasyAnugAmisvarUpApekSayetyarthaH / syAtkAropanyAsaprayojanaM prakaTayati-na sarvAtmanaiveti, na vidyata ityasyAnukarSaH, sarvAtmanA na vidyata iti netyarthaH / sarvAtmanA nAstitvaM nAstItyarthasyopodvalanAyAha-yata iti / dvitIyabhaGge sarvaparyAyavAdimatAzrayaNena pravRtte bAlAdyavasthApadena yasya vAdino yathA paryAyasvIkRtistanmate bAlAdyavasthApadena tathAparyAyagrahaNaM bodhyam , ekAntavAdinAM tu syAtkArAlAJchitAstitvAdyavadhAraNaprayogo'niSTApAdaka evetyAha-ye tvityAdi / astyevetyevakAreNa nAstitvasya sarvathA vyavacchede kenApi prakAreNa na nAstitvamiti sarvaprakAreNAstitvaprasaGgaH, evaM nAstyevetyevakAreNAstitvasya sarvaprakAreNa vyavacchede kenApi prakAreNAstitvaM neti sarvaprakAreNa nAstitvaprasaGga ityAha-teSAmiti / zabdazaktIti, anyavyavacchedAvabodhakaivakArazabdasAmarthya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] prathamabhaGge syAtkArAbhAve'vadhAraNamaniSTakRtiphalazca / [83] prasajati, pratiSedhanirapekSatvAdastitvena svavaze vyavasthApitatvAdastitvAbhAve vAtmAbhAvAt , nAstitvasyApi svaviSaye'SadhRtatvAt sati ghaTe tadaprasaGgAt , ekAdhikaraNayozca sadasatorvirodhAt parasparaviSayAnAkrAntiH, ataH samastavasturUpeNAstyAtmA nAstitvaniravakAzAstizabdavAcyatvAdastitve svAtmavat, astitvasAmAnyena vyApto na tvastivizeSaiH paTAdibhiriti cet, yathA'nityameva kRtakamanityAbhAve tadabhAvAt , sAdhyadharmasAmAnyeneti vacanAd anityatvasAmAnyamanityavyaktizceti dvirUpaH sAdhyadharmaH, sAdhanadharmo'pi hi dviprakAraH, tattulyo'pi hitAnAme(? hetUnAmi)tyAdivacanAt , tathAsvaM[Gga] yena rUpeNetyAdyabhidhAnAt sAmAnyAnityatayA vyAptirna vizeSAnityatayA, hanta bhavataiva tarhi pratipannaH sAdhyadharmabhedastathA cAvadhAraNavaiyarthyam , anityatve hi sarvaprakAre satyavadhAraNasAphalyaM syAt , yadA tu vizeSAnityatayA na bhavatyanityaM vastu tadA vyarthamavadhAraNam / svagatenApi vizeSeNAnityaM bhavatyeveti tyrthH| sarvatheti,astyeva ghaTa iti prathamavikalpe sarvathA'stitvaprasaGgaH, nAstyeva ghaTa iti dvitIyavikalpe sarvathA nAstitvaprasaGga ityrthH| astyevAtmeti iti prathamavikalpe sarvathA'stitvaprasaGgopapAdena dvitIyavikalpe sarvathA nAstitvaprasaGga upapAdita eva bhavatItyAzayenAha-prathamavikalpa iti / pratiSedheti, nAstitvetyarthaH / nAstitvasyAtmanyabhAve sati yadyastitvamAtmano na syAnna syAdevAtmA tasya rUpAntarAbhAvAdityAha-astitvAbhAva iti / sarvaprakAreNA'stitve yena yena rUpeNa nAstitvaM tena tena rUpeNApyastitvasyaiva bhAve nAstitvamapyastitvakharUpapraviSTameveti tadviziSTatAyAmapi sattvamevAgatamiti, tathA satazca nAsattvamityAhanAstitvasyApIti / svaviSaye astitvagocare / tadaprasaGgAt, nAstitvAprasaGgAt, nahi avacchedakamantareNAvacchedyasyAvasthitiH, avacchedakaJca sarva nAstitvasyAstitvasyaiva jAtamiti nimittasyAvacchedakasyAbhAvAdeva naavcchedydhyvsthitirityaashyH| nanu yadyadastitvasyAvacchedakaM tattannAstitvasyApyavacchedakamiti yena yena rUpeNAstitvaM tena tena rUpeNa nAstitvamapIti na nAstitvasyAnavakAza ityata Aha-ekAdhikaraNayozceti, ekAvacchedenaikAdhikaraNayozcetyarthaH / sadasatoriti, bhAva. prdhaannirdeshaatsttvaasttvyorityrthH| virodhAditi, ekaavcchedenaikaadhikrnnvRttitvaabhaavaadityrthH| parasparaviSayAnAkrAntiriti, yadavacchedena yatra sattvaM tadavacchedena tatra nAsattvam , yadavacchedena yatrAsattvaM tadavacchedena tatra na sattvamiti niyama ityarthaH / evaM sthitau paravAkyasya paramprati khataH prAmANyAbhAvAtparArthAnumAnavidhayaiva prAmANyamiti tathaiva prayogamupadarzayati-ata iti| nanu nAstitvaniravakAzAstizabdavAcyatvasyAstitvasAmAnyenaivAvinAbhAvo na tu paTatvAdinA'stisvarUpAstitvavizeSairiti tato'stitvasAmAnyameva siddhyenna tu samastarUpeNAstitvamiti parazzaGkate-astitvasAmAnyeneti / uktazaGkAgranthazcAyaM saMkSiptarUpo'tastameva prapaJcayati-yathetyAdinA, kRtakatvamanityatvasAmAnyena vyAptamanityatvasAmAnyameva gamayati, tathA prakRte'pIti / kRtakatvasyAnityatvasAmAnyavyApterupadarzanAyAha-anityAbhAva iti, anityatvAbhAva ityarthaH / tadabhAvAt kRtakatvAbhAvAt , na tvanityatvavizeSeNa vyAptistasya, anityatvavizeSasya ghaTAdigatasya paTAdAvabhAve'pi kRtakasvasya tatra sadbhAvAt / asya prAcInasammatatvopadarzanAyAha-sAdhyadharmeti / sAdhyadharmo dvirUpa iti sAmAnyapadopAdAnaM saphalamityupadezanAyAha-anityatveti / sAmAnyasya sAmAnyena vyAptinaM tu vizeSasyetyato hetorapi dvairUpyaM vAcyamityata Aha-sAdhanadharmo'pIti / atrApi prAcInasammatimupadarzayati-tattulyo'pIti, atra vacanakharUpAvabodhakaH pATho mudraNAdidoSakavalita ivAbhAti / evaJca yatsiddhaM tadAha-sAmAnyAnityatayeti / anityameva kRtakamityatraivakAreNa na nityatvasya vyavacchedaH, nityatvavyavacchedasyAnityatvarUpatayA tasyAnityamityanenaivAvagatatvAt , nApyekAnityatvavizeSapratipAdakAnityapadottaratvenaivakArasyAnyAnityatvavizeSavyavacchedakatvam , atrAnityapadasya kRtakatvavyApakAnityatvasAmAnyadharmaparatvenaiva bhavatorarIkArAditi vyavacchedyAbhAvAdavadhAraNamanarthakamApAdyateti samAdhatte-hanta bhavataiveti / anityapadena sarvaprakArAnityatvasyAbhidhAne sati yatprakArAnityatvaM sAdhayitumiSTaM tadanyaprakArAnityatvaM mA saitsIditi tadapohAyAvadhAraNArthaka evakAraH sAphalyaM gacchedapItyAhaanityatve hIti / tarhi kutrAvadhAraNaM viphalamityapekSAyAmAha-yadA viti| nanu anityatvasAmAnyenaiva vastunoH anityatvavizeSeNa tadanityaM na bhavatyevetyasambhavAdeva tadaprAptau tadapohanamapArthakaM bhavet , paraM naivamabhyupagamaH, kintu yathA'nityatvasAmAnyenAnityaM vastu tathA khagatAnityatvavizeSeNA'pyanityamiti paragatAnityatvavizeSavyapohAyAvadhAraNaM saphalameveti zaGkate-khagatenApIti / evamapyavadhAraNaM vyatham, anityamityanena khagatAnityatvavizeSeNAnityamityuktau khagatesa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [84] syAtkArAbhAve'pi evazabdArthaMtrikAzrayaNenoktadoSoddharaNamekeSAm / [tasvArthatrisUtrI cet, tanna, tatrApi svagateneti vizeSaNasAmarthyAt paragatavizeSAnityatvAbhAvaH, punarathyaphalamevAvadhAraNam / na cAnavadhAraNo vAkyaprayogaH paNDitajanamanaH prItihetuH sarvavAkyAnAM sAvadhAraNatvAdiSTa - tazcAvadhAraNaprakalpanAdavazyaMtayA'vadhAraNamabhyupeyam, anyathA tvanityaM kRtaka manityatvasyAnavadhRtatvAnityatvaprasaktirapi // apare tvevaMvidhaprasaGgabhItyA tridhA'vadhAraNaphalaM varNayanti ayogAnyayogAtyantAyogavyavacchedadvAreNa, kvacidevakAra prayogAdayogavyavacchedaH, kacidanyayoganirAsaH, kacidatyantAyogavyudAsaH, tatrAyogo'sambandhastadavacchedaphalaM vizeSaNamastyeva ghaTa ityAdAvastinA saha ghaTasyAyogonAstyayogamAtraM vyavacchidyate, yathA caitro dhanurdharaH, caitre hi dhanurdharatAyAmAzayamAnAyAM caitro dhanurdhara evetyavadhAryamANe nAnyebhyo dhanurdharatA vyAvartate, tadvadihApi prakRtavastunIti / syAt tveSa doSo yadyanyayogavyavacchedena vizeSaNaM kriyeta, yathA pArtho dhanurdharaH pArthe dhanurdharatAyAM pratItAyAM tAdRzI kimanyatrApyastIti cintAyAM pArtha eva dhanurdharo nAnya iti prativiziSTadhanurdharatAyAH sahAnyairyogo vyavacchidyata iti / kacidatyantAyogavyavacchedo nIlameva sarojamityatra na sarojaM sakaladravyabhAvinIlaguNamAtmasAtkaroti, tathA nIlatvamapi na samastasarojAkSepi, ata evobhayavyabhicArAdubhayavizeSaNatvam, atra ca nIlatAyAH kilAtyantamayogo vyavacchidyate, nAtyantamayogaH - asambandhaH sarojena saha nIlatAyAH / sarvatra caivakArasya vivakSAvazAt sAkSAdaprayoge'pi vyavacchedArthapratItirato niranvayadoSAbhAvastadayogavyavacchedena vizeSaNAditi / atrocyate - sarvametad vyAmohabhASitaM durbuddheruddharataH paraprayuktadUSaNAni, yasmAdayoge vyavacchinne'pi prAgetanadoSasampAto na nivartate, ayoganityatvavizeSavizeSaNAdeva paragatAnityatvavizeSavyAvarttanAditi samAdhatte - tanneti / nanu mA'stvavadhAraNamanityaM kRtakamityeva prayoktavyam, prakRte'pyastyAtmetyeva prayoktavyaM kinnazchinnamityata Aha-na cAnavadhAraNa iti / anyathA avaghA - raNaprayogAbhAve / anavadhRtatvAt, anityatvameva na nityatvamityevaM nirNayAbhAvAt, tathA ca syAtprayogAbhAve'vadhAraNasya niSprayojanatvaprasaktiH, avadhAraNavinirmuktaM ca vAkyaM nAdriyante sUribhiriti syAtkAraivakAropabRMhitAstipadaprayoga eva pezala ityekAntavAdinAmastyaivAtmA nAstyevAtmetyAdivAdA abodhavijRmbhitA evetyAzayaH / paraprayuktadUSaNoddharaNe syAtprayogamantare - gaivaivakAra prayogasAphalyaM tridhaivakArArthasamAzrayaNena sAmarthyamAtmanaH pUtkurvatAM keSAJcidekAntavAdinAM mataM pUrvapakSatayodRGkayati - apare tviti / prakRte'yogavyavacchedArthaka evakAraH syAtpadamantareNApi nirvahatIti dRSTAntadvArA samarthayati - tatreti, phalatrayeSu madhye / tadavacchedaphalamityatra tadvyavacchedaphalamiti pATho yuktaH / evakArasyAyogamAtra vyavaccheda phalakatve dRSTAntamudbhAvayati-yatheti / avadhAryamANenAnyebhya ityatrAvadhAryamANe iti chedaH / tadvaditi, yathA dhanurdharatvasyAnyebhyo na vyAvRttiH caitrAnyasyApi dhanurdharasya loke pratItatvAt, tathA'styeva ghaTa ityatrApi ghaTAnyebhyo'stitvaM na vyAvarttate ghaTAnyasyApi paTAderastitayA pratIteriti / yadyanyayogavyavacchedo vizeSaNasyaivakAra phalaM prakRte syAttadA tadanupapattidoSaH prakRte syAnna ca tathA'bhyupagamyata ityAha- syAttveva doSa iti / anyayogavyavacchedaphalakatve dRSTAntamAha-yatheti / pratItAyAmi'tyanena tAvanmAtrapratipAdakatve vAkyatvasyAnuvAdakatvameva syAditi vyaJjitam / dhanurdharatAmAtramanyatrApyastItyatastasyAnyayogavyavacchedo'sambhavagrasta ityata uktam - prativiziSTadhanurdharatAyA iti / atyantAyogavyavaccheda phalakatvamudAharaNopadarzanato niSTaGkayati - kvacidatyantAyogavyavaccheda iti / nIlaM sarojamityatra sarojatvaM nIlasya vizeSaNaM nIlatvaJca 'sarojasya vizeSaNamubhayasyApi vyabhicaritatvAdityupapAdya darzayati na saroja mityAdinA / sarvatraivakAro'prayujyamAno'sti uktArthAnyatamayogasya sarvatra sambhavAdityAha sarvatreti / avadhAraphalAsambhavAdekAntavAde evakArAnanvayadoSo yaH prAgabhi'hitaH so'yogavyavaccheda phalasambhavato nAstItyAha - ata iti / siddhAnte uttamataM pratikSeptumAha-atrocyata iti / sarvametadityAdi spaSTam / tasmin astitvavizeSAyoge / eka vizeSasyAyoge satyapyanyavizeSayogo na nivarttata iti paTatvAdinA'stitva vizeSAyogacatsarvAtmanAstitvavizeSasya yogo'pi syAd evamapi ca ghaTasya paTAdyAtmakatvaprasaGgo'parihArya ityA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAyaTI kAvivRtiyutA ] syAtkArAbhAve evArthena nirvAhakaraNe doSopadarzanam / [24] arrochedena hyastinA yoga iSyate, sa ca yogaH kiM ? sAmAnyarUpeNAstinA pratyAyyate'tha vizeSarUpeNa utobhayarUpeNeti, sarvathA prAktanadoSaprasaGgaH, dhyavacchedo'pyastitva sAmAnyAyogasya vA'stitvavizeSAyogasya vA ubhayAyogasya vA ?, yadyastitvasAmAnyA yogavyavacchedaH, tato'stitva vizeSAyogavyavacchedAbhAvaprasaGgaH, tasmi~zvAvyavacchinne sarvAstitvavizeSasvabhAva AtmAdiH prasaktaH; athAstitvavizeSAyogavyavaccheda iSTaH, evaM tarhyastitvasAmAnyayogavyavacchedAbhAvaprasaGgaH tataH prAgetanadoSatrAtastadavasthaH, athobhayAyogavyavacchedaH, tathApi sAmAnyavizeSAstitvobhayasvabhAvaH AtmAdirabhyupetaH syAt, tatazca niSphalamavadhAraNam, sAmAnyAstitvena cAstyAtmAdirvizeSAstitvena ca; tatazca svagatavizeSAstitvenAsti paragatavizeSAstitvena nAsti vastu, syAdasti syAnnAstIti siddham, anekAntarUpameva samastavastu vyava - hArAspadatAmAnayantastatkAriNaH, tadveSiNazca kecijjAyante jagatyakAraNAviSkRtamatsaraprasarAH khalu durjanAH / yatrApyanyayogavyavacchedo'bhipretastatrApi yogavizeSo vyavacchidyate na yogasAmAnyam, yAdRk pArthe dhanurdharatA tAdRganyatra nAstIti / atyantAyogavyavacchede'pi atyantamayogaH - nAsti yoga eva sarvathA, athavA kadAcidasti kadAcinnAstItyevaM ca vikalpadvaye'pi prAcya eva prasaGgo yojyaH // prakRtamanustriyate - sarvathA sAmAnyavizeSarUpatvAt prakAravadastitvamataH sAmAnyAstitvenAsti vizeSAstitvena zayenAha - sarvAstitveti / nanu yo'stitvavizeSaH svagatastasyAyogo vyavacchidyate'nyavizeSAyogo na vyavacchidyata iti sarvAstitvavizeSAyoge'vyavacchinne sati sarvAstitvavizeSaprAptiH kathaM syAdityAha - atheti / evaM sati astitvasAmAnyasyA - yogo'pi na vyavacchinna iti astitvasAmAnyAyoge sati astitvasAmAnyayoga eva na syAt, tathA ca vyApakasya sAmAnyasyAbhAve vyApyasya vizeSasya sadbhAvo'pi durghaTa iti samAdhatte evaM tarhIti / astitvasAmAnyayogetisthAne'stitvasAmAnyAyogeti pATho yuktaH, yadi ca astitvasyApyayogo vyavacchidyate vizeSasyApyayo govyavacchidyate tadA sAmAnyavizeSobhayAtmakatvaM syAdvAdyabhimataM vastunaH prAptameveti ekAntAvadhAraNaM niSphalamevetyAha praznottarAbhyAM - athetyAdinA / vizeSAstitvalAbhAyaiva ca syAcchabdaprayogaH evacaikasyAstitvavizeSasyAyoge vyavacchinne'nyasyAstitvavizeSasyAyogo'styeva tatpratipAdakatayA ca syAnnAstIti dvitIyabhaGgo'pyupapadyata iti prapaJcayati tatazceti / tatkAriNaH syAtpadaprayogakAriNaH / tadveSiNaH syAdvAdadveSiNaH / syAdvAdadveSastu daurjanyAdevetyAha- jagatIti / anyayogavyavacchedAtyantAyogavyavacchedayorapi syAdvAdamukhanirIkSaNenaiva saGgatatva mityA vedayitumAha-yatrApIti / tatrApi anyayogavyavacchede'pi / anyasmin yo yogaH sa yogavizeSa evAbhimataH, sa eva vyavachiyate / yAdRg yAdRzavizeSadharmaviziSTA yAdRzasambandhoparatA ca, tena sAmAnyadharmeNa kAlikAdisambandhena ca viziSTadhanurdharatvasya pArthabhinne yoge'pi na kSatiH / atyantamayoga ityasya nAsti yoga eva sarvathA iti vivaraNam sa vyavacchidyate iti pUraNIyam, na tvayogasAmAnyameva vyavaccha - dyate yogavadayogasyApi kathaJcidbhAvAt / atyantAyogavyavacchedasya tAtparyAvalambanena prakArAntareNa vivaraNamAha-athaveti / evaJca, syAdvAdasamAzrayata eva ayogavyavacchedAtyantAyogavyavacchedayorupapattAvanyathAnupapattau ca / vikalpadvaye'pi, ayogasAmAnyasya vyavacchedo'yogavizeSasya vyavacchedo veti vikalpadvaye'pi / prAcya eva prasaGgaH, ayogasAmAnyavyavacchede'yogavizeSo'vyavachinna eva sarvayogavizeSasvabhAva eva syAt, ayogavizeSavyavacchede'yogasAmAnyamavyavacchinnameva syAt, evaM satyayoga sAmAnyakharUpapraviSTatayA sarvasyApyayogavizeSasyAvyavacchede ayogavizeSo'pi kathaM vyavacchidyata ityAdi - rUpaH, ayogasAmAnyAyogavizeSobhayavyavacchede tu kathaJcidayogavizeSo nAsti kathaJcidastItyAyAtaH syAdvAda ityatrApyekAntavAdino'vadhAraNaM viphalameveti / idAnImAdyabhaGgadvayasaGgamanAM prastutAmadhikaroti prakRtamanustriyata iti / uktayuktayA'stitvasya sAmAnyarUpatvaM vizeSarUpatvaJca tatra sAmAnyasya prAdhAnyavivakSaNe sati sAmAnyAstitvenAstyAtmA iti prathamabhaGgArthaH, vizeSAstitvena nAstyAtmeti dvitIyabhaGgArtha ityAha- sarvatheti / prakAravat, vibhAgavat / khadravyakSetra kAlabhAvairastitvamAzritya prathamabhaGgaH paradravyakSetra kAlabhAvairnAstitvamurarIkRtya dvitIyabhaGga ityupadarzayati - tathetyAdinA / khadracyA dinA'stittve Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaiH dravyakSetrakAlabhAvarastitva parazca nAstitva vstunH| [tattvArthatrisUtrI nAstyAtmA-syAdasti syAnnAstIti, tathA yadasti tanniyamena dravyakSetrakAlabhAvarUpeNaivAtmalAbha labhate, yathA-AtmA jIvadravyatayA, kSetrata iha kSetratayA, kAlato vartamAnakAlasambandhitayA, bhAvato jJAnadarzanopayogamanuSyagatitayeti pratipAdite gamyata idam-dravyakSetrakAlabhAvAntarasambandhitayA nAstyAtmA / yadi ca sarvadravyatayA''tmA syAd AtmaivAsau na bhavet , dravyatvavat sarvavRttitayA vA tadrUpatayA ca, sarvakAlasambandhitvAd vyomavad, manuSyabhAve vA samastanArakAdibhAvaprasaGga ekAntavAdinAm , ato'vazyaM svadravyAditvenaivAstitvamabhyupeyam, nAnyadvyAditvena / tatazca skhairastitvAt paraizca nAstitvAt syAdasti syAnnAstIti, svaparamAtrabhAvAbhAvobhayAdhInatvAdAtmAstitvasya, yathaiva svAstitvAdastItyucyate, tathaiva paranAstitvAnnAstItyapi vAcyam, na ca prakArAntaramasti kiJcidekAntavAdinAM yadAzrayaNenAvaSTambho dRDhapratibandhaH syAditi nAstitvamastitvAnapekSamatyantazUnyaM vastu pratipAdayedanvayApratilambhAd astitvamapi nAstitvAnapekSaM sarvarUpaM vastu gamayet vyatirekApratilambhAt, na ca satA sarvAbhAvarUpeNa sakalabhAvarUpeNa vA bhUyate, ataH sarvadA'stitvaM nAstitvasApekSaM nAstitvaM cAstitvApekSamevAtmalAbha wor... pratipAdite sati paradravyAdinA nAstitvaM pratipAditameva bhavatItyetadekatra dRSTAnte pradarzanamukhenAviSkaroti-yathetyAdinA / jIvadravyatayeti, astIti dRzyam / evamihakSetratayetyAdAvapi / dravyakSetrakAlabhAvAntaretyatrottarAntarapadena saha dravyAdipadAnAM pratyekaM sambandhaH, tatazca dravyAntarakSetrAntarakAlAntarabhAvAntarasambandhitayetyarthaH / evamanabhyupagacchatAmekAntavAdinAmaniSTamApAdayati-yadi cetyAdinA / tatra sarvadravyasambandhitayA'stitvAbhyupagame daNDamAha-sarvadravyatayeti / sarvakSetrasambandhitayA'stitvAbhyupagame'pi dravyatvavadAtmaivAsau na bhavediti prasaGgo'vatiSThata evetyAha-sarvavRttitayA veti / tadvapatayA cetsapi pUrvAnvayyeva / sarvakAlasambandhitayA'stitve'pi khakharUpAbhAvaprasaGga eva doSa ityAha-sarvakAlasambandhitvAditi / vyomavaditi, yathA sarvakAlasambandhino vyomno nAtmatvaM tathA''tmano'pIti, athavA tadpatayA cetyuttarAnvayi, dravyarUpatayA sarvakAlasambandhitvAvyomavadAtmatvaM na syAdityarthaH / na ca nityatvena vyomnaH sarvakAlasambadhitvaM svakharUpata eva na tu dravyatvarUpatayA, evaM ca yathA sarvakAlasambandhitve'pi vyomno vyomakhabhAvatvaM tathA''tmano'pi nityatvena khasvarUpata eva sarvakAlasambandhitve'pyAtmabhAvaH syAdeveti vAcyam , yataH kAlasyApi sambandhibhedena bhedasyAvazyakatayA nityasyApyAkAzAdeH khasambandhiSvevAtItAnAgatavartamAnakAleSu sambandhitvaM tadbhAvenaiva cAkAzAditvaM tathAtmano'pi khIyAtItAnAgatavartamAnakAlasambandhitvenaiva nityavatmAtmatvaJceti dravyatvarUpatayaiva sarvakAlasambandhitvasyAkAzAdAvabhyupagantavyatAyAmAkAzatvAdyabhAvaH syAdeveti / sarvabhAvenAstitve jIvasya manuSyabhAve vartamAnasya nArakAdibhAvaprasaGga ityAha-manuSyabhAve veti / evaJca khadravyAdinaivAstitvamabhyupeyamityupasaMharati-ata iti / evaM sati AdyabhaGgadvayaM nirAbAdhatayopatiSThata ityaahttshceti| etadevopapAdayannAha-svapareti, khabhAvAzritaM yathA'stitvaM tathA parAbhAvAzritamapIti, tatra yatsvabhAvAzritamastitvaM tadupAdAnena syAdastIti, yacca parAbhAvAzritamastitvaM tannAstitvaparyavasitameva tadupAdAnena syAnnAstIti / etadeva spaSTayati-yathaiveti / nanu na kharUpeNa nApi pararUpeNAstitvamastinA pratipAdyate kintu sAmAnyata evAstitvamastinopaneyam, tatra vAvakAzaH syAdvAdasyetyata Aha-na ca prakArAntaramastIti, sAmAnyasya vizeSavinirmuktasyAbhAvAdvizeSasya coktaprakAradvayarUpatayaiva vyvsthitritybhisndhiH| avaSTambha ekAntanirbharaH / dRDhapratibandhaH, dRDhaniyamaH, avazyambhAvIti yAvat / evaJcaikAntAstitvena ekAntanAstitvena caabhyupgtmaatmaadivstvvstvevaikaantvaadinaamityaah-naastitveti| anvayApratilambhAt sarvathA nAstitve astitvasya kenApi rUpeNa bhAvAbhAvenAnvayasya vidhirUpasyAnavApteH, tathA ca srvshuunytaaprsnggH| sarvathA'stitvamapi na kaantmityaah-astitvmpiiti| vyatirekApratilambhAt, vyatirekasya kenApi rUpeNa nAstitvasyAbhAvAt / nanvastu sarvathA nAstitvameva sarvathA'stitvameva vA kinnacchinnamityata Aha-na ca sateti / tathA cAnubhavabAdho vyavahArabAdhazcAtra, tau yadi naikAntavAdipratikUlau tadaikAntakadAgrahapahilAnAM nAstiko'pi prAmANikaH prtidvndiiti| yadyanubhavavyavahArAvAzrayaNIyAveva vyavahAravarttinA parIkSakeNApi tadA syAdvAda evAnuzIlanIya ityAha-ata iti / evaJca nAstitvAstitvayorastitvanAstitvasApekSatve Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] AdhabhaGgadvayasyArthavizeSasya vizeSyavizeSaNabhAvasya copadarzanam / [87] mAsAdayati, evaM cAtmani nAprasaktA ghaTAdisattA niSidhyate arthAt prakaraNAd vA, ghaTAdisattAniSedhazvAtmano dharmastadadhInatvAdAtmasvabhAvasya, sa eva ca pareNa vizeSyamANatvAt paraparyAya ucyate, gavyanazvatvavat , AtmanA vizeSyamANatvAdAtmaparyAyaH, svaparavizeSaNAyattaM hi vastusvarUpaprakAzanam , anekAntavAde ca syAdastyAtmetyAdibhiH saptabhirvAkyairabhidhIyate vastu pratyekakriyApadaprayogeNArthaparisamApteH, Atmeti dravyavAcI vizeSyatvAt , astIti guNAbhidhAyI vizeSaNatvAt , zabdazaktikhAbhAvyAcca tathA pratIteH, buddhyArUDhasyopacaritasattAkasya mukhyasattvavizeSaNatvenopAttasya dharmiNa upAdAnAdasattve iva / c| astItyanena sarvaprakArAstitvaprAptau ghaTatvarUpeNAstitvasyApyAtmani prasaktau tadapohAya nAstyAtmetyukti prasaktaniSedhabodhiketi ekAntavAdino matamayuktam , yataH sarvaprakArAstitvasyAtmanyasambhavena tadAzrayaNena prathamabhaGgAnupapattyA syAtkAralAJchitasyaiva tasya sambhavena tatra khadravyAdinaivAstitvasya sampratipattirna paradravyAdinA'stitvasyeti ghaTatvAdinA'stitvamaprasaktameva, aprasaktasya ca niSedho na sambhavatIti na tatpratipAdako nAstyAtmeti, kintu yathA khadravyAdinA'stitvamAtmanastathA paradravyAdinA nAstitvamapi tamantareNa khadravyAdinA'stitvasyaivAghaTamAnakatvAditi tatpratipAdanAya syAnAstyAtmeti dvitIyabhaGgo yukta ityAha-AtmanIti / arthAtprakaraNAdvA'prasaktA ghaTAdisattA dvitIyabhaGgena na niSidhyate, kutaH syAdastyAtmetyanena prathamabhaGgenAprasaktasya ghaTAdinA sattvasya niSedhAsambhavAt , kiM tarhi dvitIyabhaGgena pratipAdyate ityapekSAyAmAha-ghaTAdisattAniSedhazcati / yadi ca ghaTAdisattA'prAptava tarhi yathA tanniSedhe na dvitIyabhaGgatAtparya tathA vidhirUpe Atmani niSedharUpatAyA asambhavAdeva na tatpratipAdane'pi tAtparya tasya ghaTata ityata aah-tddhiintvaaditi| na vidhirUpa evAtmA, kintu anantadharmAtmakasya tasya vidhirUpasvavanniSedharUpatvamapi, tayossamakakSatvenobhayoH pratipAdane satyevAtmasvarUpaM pratipAditambhavatIti prathamabhaGgena vidhipratipAdanavat dvitIyabhaGgena niSedhapratipAdanamapi yuktameveti / khadravyAdinA'stitvavatparadravyAdinA nAstitvasyApyAtmadharmatve tasyevAsyApi khaparyAyatvameva yuktamiti kathamasya paraparyAyatvopavarNanaM kvacitsaGgamityata Aha-sa eva ceti, nAstitvameva ca pareNa ghaTatvAdinA'vacchedyatayA vizeSyamANatvAt-paricchidyamAnatvAt paraparyAya ucyata ityarthaH / evaM tarhi tasyAtmaparyAyatvaM kathaM khaparyAyasya paraparyAyatvAbhAvavat, parapAryAyasyApi vaparyAyatvAsambhavAdityata Aha-Atmaneti, vizeSyamANatvAd AdhArAdheyabhAvena Atmana idamityevaM paricchidyamAnatvAd AtmaparyAya ucyata ityarthaH / ekasya khaparaparyAyobhayopagame nimittamAha-svaparavizeSaNAyattaM hIti, AtmanaH khadravyAdinA yadastitvaM yacca paradravyAdinA nAstitvaM tadubhayamapi vastusthityA svaparyAyasvarUpameva, kalpanayA tvanayosvaparaparyAyarUpatA, vastuta AtmabhinnapaTAdigatAstitvanAstitvAdidharmasyaiva khAzrayabhinnatvAdiparamparAsambandhenAtmasambandhinaH paraparyAyatvaM sAkSAtsambandhena ca sarvasyApi dharmasya vidhirUpaniSedharUpAnyatarAtmakasya vaparyAyatvameveti bodhyam / evamekAntavAdapratikSepeNAnekAntavAdasyopayogaM prathamadvitIyabhaGgayorupadarya tatra saptabhireva vAkyaissampUrNArthabodha ityupadarzayitumAha-anekAntavAde ceti / syAditinipAtasyAnekAmtAvabodhakasyAsidhAtuprakRtikaprathamapuruSAkhyAtapratyayaniSpannasyAdityAkArakakriyApadapratirUpakatvena kriyApadatvamupacarya taddhaTitatvena saptasu vAkyeSu pratyeka kriyApadaprayogo'stItyabhisandhAnenAha-pratyekakriyApadaprayogeNeti / syAdastyAtmetyAdivAkye yasya padasya yadarthaparatvaM tadupadarzayati-AtmetIti, syAdastyAtmeti vAkye AtmanaH vizeSyatvena dravyatvam astIti pratipAditasyAstitvasya vizeSaNatvena guNatvam / vizeSaNavizeSyabhAvenaiva pratipattiriti kuta ityapekSAyAmAha-zabdazakIti, zabdasya sAkAGkSasya vizeSaNavizeSyabhAvenaivAvabodhakatvasAmarthya zabdazaktiH tatsvAbhAvyAdityarthaH / tathA pratIteriti, Atmano vizeSyatayA astitvasya ca vizeSaNatayA prtiiterityrthH| yadyAtmeti vizeSyaM nopAttaM syAt tadA'stItyasya guNAbhidhAyakatvAbhAvena vizeSaNapadatvamapi na syAt , prakRte ca naivmityaashyH| nanu sattvavinirmukta Atmaiva nAsti kasya vizeSyatvam ?, sattvayuktasyAtmano vizeSyatve cAtmapadAdeva vizeSyasvarUpapraviSTatayA sattvasyAvabodhanAdanarthakamasti padopAdanam , anvayo'pi ca na sambhavati nahi khaviziSTe khasyAnvaya ityata-buddhyArUDhasyeti yadyapi astitvaviziSTa eva AtmA na tvastitvavinirmuktastathA'pi buddhyA astitvAtpRthagAtmatAmAropitasyetyarthaH / evaMkharUpasya sattopacaritaiva prakalpyA, : cArazva sattAyAstadAnImapi karttavya eva, anyathA'satastasya zazazRGgasyeva vizeSyatvAsambhavAdityAha-upacaritasattAkasyeti / upacArAdapi sattA vizeSaNatayA prAptava, tathApyastItyanena mukhyasattvapratipAdanamabhimatam , tasya na gatArthatetsAha Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [88] syAt-zabdasya svarUpAdikaM tatsahacaritAsyAH saptabhaGgyAzca prayojanam / [tattvArthatrisUtrI syAcchabdastu dravyadharmaliGgasaGkhyAbhedaviyuktatvAdasiprakRtividhyAdiviSayasadvibhaktiprathamapuruSaikavacanAntapratirUpako nipAto vidhivicAraNAstitvavivAdAnekAntasaMzayAdyarthavRttiH, tasya cAnekAntAvadyotanamevArtho vivakSitaH, kevalasya ca sAmAnya viSayatvAvadyotakatvAd vivakSitArthapratipAdanAya dravyadharmavizeSopAdAnaM tannAntarIyakatvAt , nipAtAnAM cAparimitatvAdanekAntadyotakatayA vivakSitatvAditi, syAcchabdenAnekAntAbhidhAnAdAkSepe'pi saptabhajhyAH punarbhedenopAdAnaM viziSTArthapratipAdanAya, yathA-vRkSazabdena sAmAnyaviSayeNAkSepe'pi dhavAdInAM vizeSapratipipAdayiSayA dhavAdizabdopAdAnam evametadapi dRzyam , bhedApratipattervivakSitabhedapratipAdanAya bhedaparimANaniyamAbhidhAnAya vA sAmAnya. lakSaNaprapaJcavyAkhyAnAya vA saMkSepavyAsAbhidhAnam , tatrAstitvanAstitvaikAntanivAraNAya prathamadvitIyau ekAntarUpasyArthasyAvastutvAditi / tRtIyavikalpAbhidhitsayA bhASyakRdAhamukhyasattveti, mukhyasattvaM vizeSaNaM yasya tanmukhyasattvavizeSaNaM tttvenetyrthH| dharmiNa AtmanaH / upAdAnAt, Atmetipadena pRthagupadarzanAt , astipadapratipAdyasyAstitvaguNasya vizeSaNatayA pratIterityarthaH / asata Atmano vizeSyatve parasya nAstyAtmetyatrAsattve yathA vizeSaNatayA pratItirityAha-asattve iveti / upAttasya syAcchabdasya kiM svarUpam ? tatkathaM niSpannam ?, arthAzca tasya kati vidhAH?, kamarthamAzritya prakRte tasya prayoga ityAdijijJAsopazAntaye Aha-syAcchabdastviti / tasya ca, darzitAnekArthakasya syAcchabdasya punaH / anekAntArthatvaM syAcchabdasya na vAcakatayA kintu dyotktyaivetyaavednaayoktm-anekaantaavdyotnmeveti| arthaH, dyotytvenaabhidheyH| nanu syAtpadenaivAnekAntAvadyotane astitvAdidharmavizeSopAdAnamaphalam , sarvasyApi dharmasyAnekAntasvarUpaniviSTatvAdityata Aha-kevalasya ceti / syAtpadasyeti dRzyam / vivakSitArthapratipAdanAyeti, sattvAdivizeSadharmaviziSTatayA'rthapratipAdanAyetyarthaH / tannAntarIyakatvAta, vizeSadharmeNAstitvAdyanekAntasya sAmAnyato'nekAntatvavyApyatvAt / kathaM ca syAdityasya nipAtatvamanekAntadyotakatvazcetyapekSAyAmAhanipAtAnAmiti, nahi parimitA eva zabdA nipAtyante yena parigaNitAnAM teSAmmadhye'paThitatvAtsyAtpadasya nipAtatvaM na syAt yadA ca nipAtA aparimitAstadA yathA ubhayasampratipannaH kazcicchabdo nipAtanAnniSpanno nipAtastathA syAcchabdo'pi, yadA caitAvatkhevArtheSu zabdA nipAtyanta iti niyamo nAsti tadA yathA kasyacicchabdasya pratiniyata evArthe'mukasminnipAtastathA syAcchabdasyApyanekAntarUpa evArthe nipAta iti bhavati syAcchabdasyAnekAntAvadyotakatvam / syAcchabdasyAnekAntAvadyotakatve ekenaiva syAcchabdena tadghaTitenaikenaiva bhaGgena vA sarvadharmANAmavagatau saptabhaGgI kimarthaM prayoktavyetyapekSAyAmAhasyAcchabdeneti / AkSepe'pi, ekadharmapratipAdanamukhena sakalAdezamahinnA kAlAdibhiraSTabhirabhedavRttyabhedopacArAbhyAM sakaladharmapratipAdane'pi, athavA syAcchabdadyotitAnekAntatvAnyathAnupapattyA sakaladharmAvabodhaprAptAvapi / tAvatA sAmAnyata eva dharmANAmavagame'pi prAtikhikavizeSadharmeNa pratiniyatavaskhanimittApekSavRttikenAvagamAya saptamabhaGgI paryupAsayitavyeti / sAmAnyato jJAte'pi vastuni vizeSato'vagamanAya zabdAntaraprayoge dRSTAntamAha-yatheti, sAmAnyarUpeNa sakaladharmAvagatAvapi kati te dharmA iti na jJAyante, kiMvarUpAzca te ityapi na jJAyante, etAvanta evaM te vidhiniSedhavivakSAtaH prApyanta ityapi nAvadhAryante, sAmAnyalakSaNaprapazcanamapi na vyAkhyAtaM bhavatItyetadartha saptabhaGgIprayoga Avazyaka ityAha-bhedApratipattarityAdinA, syAdityanena sAmAnyato'nekAntAvadyotakena bhedApratipatteH, bhedasya dhrmaannaamnyonybhedsyaaprtiptteH| vivakSitabhedapratipAdanAyeti, kathaJcidastitvakathaJcinnAstitvAdisaptavidhadharmapratipAdanAyetyarthaH / bhedaparimANaniyamAbhidhAnAyeti, astitvadharmasyaikasya vidhiniSedhakalpanA saptaiva dharmAH, evaM nityatvAderapi, nASTau SaDAditi yo bhedaparimANaniyamastadavabodhAyetyarthaH / evaMrItyA syAdasti syAnnAstItyAdisaptabhaGgIprayogasyAvazyakatvam, tathA khadravyAdinA'sti paradravyAdinA nAstItyAdinA vizeSarUpeNa saptabhajhyAH prayogo'pyAvazyaka ityAha-sAmAnyalakSaNeti, sAmAnyasvarUpasya yaH prapazcaH vizeSarUpastadvyAkhyAnAya vetyarthaH, sAmAnyasaptabhaGgI vyAkhyeyA tadvyAkhyAnarUpaiva vizeSasaptabhaGgI avagatisauSThavAyeti bhaavH| evaM sAmAnyataH vizeSatazca saptabhaGgImupapAdya taddhaTakAdyabhaGgAdeH prayojanamupadarzayati-tatreti, saptabhaGgyAmityarthaH / nivAraNaM ca syAtpadaprayogeNa nirvahati, kimarthaM ca tannivAraNamityapekSAyAmAha-ekAntarUpasyeti, tathA ca tannivAraNaphala Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] syAd avaktavya iti tRtIyabhaGgasya paramArthopadarzanam / [89] [bhASyam-] arpite'nupanIte na vAcyaM-sadityasaditi vaa| .. yugapadAtmanyastitvanAstitvadharmAbhyAmarpite vivakSite krameNa cAnupanIte krameNAbhidhAtumavivakSite vAcyaM na jAtucit sadAtmatattvamasadAtmatattvamiti vaa| vAzabdo vikalpArthaH, arpitaM vizeSyate, kIdRze'rpite ? anupanIte, kathamanupanIte ? sAmarthyAt krameNAvizeSite, krameNa svarpaNe prAcyavikalpAveva syAtAm , ato'vazyaMtayA yugapadabhinne kAle dvAbhyAM guNAbhyAmekasyaivArthasyAbhinnasya pratiyogibhyAmabhedarUpeNaikena zabdenAvadhAraNAtmakAbhyAM vaktumiSTatvAdavAcyam , tadvidhasthArthasya zabdasya cAbhAvAt , ayaM ca vikalpastattvAnyatvasattvAsambhavAt kilAvaktavyamevetyevaMvidhaikAstavyAvartanArtha:-syAdavaktavya evAtmA, avaktavyazabdenAnyaizca SaDbhirvacanairdravyaparyAyavizeSaizca vaktavya eva, anyathA sarvaprakArAvaktavyatAyAmavaktavyAdizabdairapyavAcyatvAdanupAkhyaH syAt, atItavikalpatUyaM tvekAntAstitvaikAntanAstitvapratipakSanirAkaraNadvAreNa syAdasti syAnnAstIti svaparaparyAyAnyataraikadharmasambandhArpaNAt kAlabhedenoktam , adhunA yugapad viruddhadharmadvayasambandhArpitasya ca vasturUpasyAbhidhAnAt kIdRzaH zabdaprayogo bhavatIti ?, ucyate-na khalu tAdRzaH zabdo'sti yastAdRzIM vivakSAM pratipUrayet, yato'rthAntaravRttaiH paryAyairavartamAnamananubhavaMstAn paryAyAn dravyaM bravItIyekA vivakSA, aparA tu vivakSA nijaiH paryAyaiH svAtmani vRttairvartamAnamanubhavan svAn paryAyAn dravyamabhidadhAtIti, evamekasyAtpadaprayogAbhAve tajanitajJAnamavastuviSayatvAd bhrama eva syAditi / syAdavaktavya iti tRtIyabhaGgaprarUpaNAM kramaprAptAmadhikaroti-tRtIyeti / arpita ityAdi bhASyaM vivRnnoti-yugpdityaadinaa| anupanIta ityasya prayojanamAha-krameNa svarpaNa iti / prAcyavikalpo, syAdasti syAnnAstIti bhnggau| kthmvaacymitypekssaayaamaah-tdvidhsyeti|arthsy zabdajanyopasthitiviSayasya, tasya tenaiva rUpeNAbhAvo na tu sarvathA, tathA zazazRGgakalpasya tasya tathAvivakSAviSayatvamapi na syAtsarvadharmAnAkAnte. riti bodhyam / tRtIyavikalpaprayojanamAha-ayazca vikalpa iti, anirvacanIyavAdinAM yathA bAdhyatvAt ghaTAdInAM sattvaM na sambhavati tathA vyavahArapathAvatIrNatvAdasattvamapi na sambhavati, atassattvAsattvobhayavikalatvAdekAntenAvaktavyatvaM ghaTAdInAm , tvyvcchedaarthkstRtiiybhnggH| tattvAnyatvetyatra sattvAnyatveti pATho yuktaH, sattvena rUpeNa tadanyatvAtmakAsattvena rUpeNa sattvAsambhavAdavaktavyaM jagadityevaMvidho ya ekAnta ekAntAnirvacanIyavAdastavyAvarttanArtha ityarthaH, tRtIyabhaGgasya syAtkAralAJchitasya kathaJcidavaktavyatvamarthaH, tathA ca tena sarvathA'vaktavyatve'pAkRte yugapatsattvAsattvavivakSAviSayo'pyarthaH kenacicchabdena vaktavyo bhavati, anyathA'vaktavyazabdenApyabhidhAnaM na syAdityarthaH / kena zabdena vaktavya ityapekSAyAmAhaavatavyazabdeneti / ya evArthaH tRtIyabhaGgaviSayatA vivakSitaH sa evArthaH prathamAdibhaGgaviSaya iti kRtvA tattadbhaGgaiH Sazirvaktavya evetsAha-anyaizceti, ayaM ca Sanirvacanairityatra dravyaparyAyavizeSaizcetyatrAnveti / tRtIyabhaGgaviSayatayA vivakSitasya sarvathA'vaktavyatvameva kuto nAbhyupagamyata ityata Aha-anyatheti, asyaiva vyAkhyAnam-sarvaprakArAvaktavyatAyAmiti / atItavikalpadvayaM syAdasti syAnnAstIti bhaGgadvayam / ekAntAstitvaikAntanAstitvapratipakSeti, ekAntAstitvaM yatkathaJcidastitvasya pratipakSaH, yaccaikAntanAstitvaM kathaJcinnAstitvasya pratipakSastannirAkaraNadvAreNetyarthaH / svapareti, khaparyAyasambandhArpaNAtsyAdastItyuktaM paraparyAyasambandhArpaNAtsyAnnAstItyuktaM kAlabhedenetyarthaH / yugapadastitvanAstitvobhayavivakSAyAM tRtIyabhaGga upatiSThate, tatprasAdhanAyAha-adhuneti / kIdRza iti, nAsti ko'pi tAdRzaH zabdo yamupAdAya tRtIyo bhaGgaH khyApyeta iti praznAbhiprAyaH / vizeSatastAdRzavivakSApUrakazabdAbhAve sati tathAvivakSAyAmavaktavya evArtho bhavatItyavaktavyazabdamupAdAya tRtIyabhaGga AtmAnaM labhata evetyAha-ucyata iti / paradravyAdinA nAstitvavivakSA khadravyAdinA'stitvavivakSeti yugapadubhayavivakSA, tatra pUrvavivakSayA paradravyAdigataparyAyairavarttamAnaM paradravyAdigataparyAyAnananubhavandravyaM vivakSyate, dvitIyavivakSayA khagataparyAyairvarttamAnaM svagataparyAyAnanubhavandravyaM vivakSyate, tatra yena padena paraparyAyeNAsannarthaH kathyate tena padena sAmarthyAbhAvAtsvaparyAyeNa sannarthaH kathaM kathyeta, yena ca padena khaparyAyeNa sannarthaH kathyate tena padena sAmarthyAbhAvAtparaparyAyeNA ta* tri. 12 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [90] ekAntavAde kAlAdhaSTaprakAreNAbhedato guNAnAM vRttitvaabhaavH| [tattvArthavisUcI tayorvivakSayoH parasparavilakSaNatvAd viruddhatvAcca dvAbhyAmapi yugapadAdeze puruSasyaikasyaikatra dravye nAsti sambhavI vacanavizeSAtItatvAcAvaktavyaM vAcakazabdAbhAvAt / etaduktaM bhavati-astitvanAstitvayoviruddhayorekatrAdhikaraNe kAle ca sambhava eva nAstItyatastadvidhasyArthasyAbhAvAt tasya vAcakaH zabdo'pi mAstyeveti // tathA kAlAdyabhedena vartanaM guNAnAM yugapadbhAvaH, tacca yaugapadyamekAntavAde nAsti, yataH kAlAtmarUpArthasambandhopakAraguNidezasaMsargazabdadvAreNa guNAnAM vastuni vRttiH syAt, tatraikAntavAdeviruddhAnAM guNAnAmekasmin kAle na kacidekatrAtmani vRttidRSTA 1 // na jAtucit pravibhakte sadasattve sta ekatrAtmanyasaMsargarUpe yenAtmA tathocyeta, tAbhyAM viviktazca parasparaguNAnAmAtmasvabhAvo nAnyonyAsmani vartate, tatazca nAsti yugapadabhedenAbhidhAnam 2 / / na caikatrArthe viruddhAH sadasattvAdayo vartante, yato'hyabhinnaikAtmAdhAratvenAbhede sati sadasattve yugapaducyeyAtAm 3 // na ca sambandhAd guNAnAmabhedaH, sambandhasya bhinnatvAt , chatradevadattasambandhAddhi daNDadevadattasambandho'nyaH, sambandhinoH kAraNayorbhinnasvAt, na tAvekena sambandhenAbhinnAveva, sadasatorAtmanA saha sambandhasya bhinnatvAt, na sambandhakRtaM yogapadyamasti, tadabhAvAcca naikazabdavAcyatvam 4 // na copakArakRto guNAnAmabhedaH, yasmAnIlaraktAdyupakartRguNAdhIna upakAraH, te ca svarUpeNa bhinnAH santo nIlanIlatararaktaraktatarAdinA dravyaM raJjayanti viviktopkaarbhaajH| evaM sadasattvayorbhedAt sattvenoparoktaM sat , asattvoparaktamasaditi dUrApetamupakArasArUpyam , yatastadabhedena zabdo vAcakaH syAditi 5 // nApyekadeze guNina Atmana upakAraH samasti, yenaikadezopakAreNa sahabhAvo bhavet , guNaguNinorupakArakopakAryatve nIlAdiguNaH sakala upakArakaH samastazca ghaTAdirUpakAryaH, na caikadeze guNo guNI vA, yato dezasahabhAvAt kazcit zabdo vAcakaH kalpyeta 6 // na caikAntavAdinAM sadasattvayoH saMsRSTamanekAntAtmaka rUpamasti, avadhRtaikAntarUpatvAt , yathaiva hi zabalarUpavyatiriktau zuklakRSNAvasaMsRSTau naikasminnarthe vartituM samarthoM, evaM samarthaH kathaM kathyeta, tathA ca tathAvivakSAyAmavaktavyameva dravyamityAha-evametayoriti / vacanavizeSAtItatvAdityatra vacanavizeSasya tadatItatvAditi pATho yuktH| etadeva RjumatiprabodhanAya spaSTArthakena vacanena vivRNoti-etaduktambhavatIti, etatsarvamekAntavAdamadhikRtya, siddhAnte cApekSAbhedenaikadApyekatrAdhikaraNe'stitvanAstitvayoH sambhavo'styeveti naitAdRzArthAbhAvaH, kintvetAdRzArthAbhidhAne'vaktavyazabdAtiriktaH ko'pi zabdo na pragalbhate'vaktavyazabdastu tAdRzamarthamabhidhAtuM pragalbhata eva, ata eva syAdavaktavya iti syAcchabdaprayoga iti bodhyam / ekAntavAde guNAnAM yogapadyAdikamapi na sambhavatIti prapaJcata-upadarzayati-tathetyAdinA / tacca kAlAdyabhedena vartanaM ca / kAletyAdi, kAlaH 1 AtmarUpam 2 arthaH 3 sambandhaH 4 upakAraH 5 guNidezaH 6 saMsargaH 7 zabdaH 8 ityevaM kAlAdyaSTaprakAreNAbhedato guNAnAM varttanaM yugapadekatra dravye sambhavatyanekAntavAde, tata eva ca sakalAdezopyupatiSThate / ekAntavAde tu na tathAsambhava ityAha-tatraikAntavAda iti, kAlenAbhedavRttirekAntavAde guNAnAM na sambhavatIti prathamamupadarzayati-viruddhAnAmityAdinA / AtmA khabhAvastadrUpeNApyabhedavRttirna guNAnAM sambhavatItyAha-na jAtacidityAdinA / artho'dhikaraNaM tadrUpeNApyabhedavRttirna sambhavatItyAvedayati-na caikatrArtha iti / sambandho bhedasahiSNurabhedastenApi guNAnAmabhedavRttirna sambhavatItyAha-na ca sambandhAditi / upakAraH khasvarUpeNoparaktIkaraNaM tenApyabhedo guNAnAM nAstItyAha-na copakArakRta iti / te ca nIlaraktAdayazca / sattvAsattvayonaikopakArasambhava iti spaSTayati-evaM sadasattvayoriti / tadabhedena upakArAbhedena / guNidezenApyabhedavRttirguNAnAM na sambhavatItyAha-nApyekadeza iti / saMsargo'bhedasahiSNu dastenApi guNAnAmabhedo na ghaTata ityAha-na caikAntavAdinAmiti / zabdarUpeNApi guNAnAmabhedavRttirna ghaTata ityAha-nApyekazabda Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] ekAntavAde yugapadastitvanAstivAcako na ko'pi shbdH| [11] sadasattvAbhyAM saMsargAbhAvAna yugapadabhidhAnamasti 7 // nApyekazabdaH zuddhaH samAsajo vAkyAtmako vA'sti guNadvayasya sahavAcakaH, krameNa sadasacchabdayoH prayoge yadyasacchabdaH sadasattve yogapadyena bravIti, evaM tarhi svArthavat sattvamapyasat kuryAt , tathaiva sacchabdo'pi svArthavadasadapi sat kuryAt , vizeSazabdatvAcca sadityukte nAsadbhidhIyate, na cAsadityukte sadityuktaM bhavati, ato yugapadavAcaka ekazabdaH / atha yugapat sadasacchabdau guNadvayasya vAcakAviSyete, tataH samAsavAkyamAkhyAtAdipadasamudAyavAkyaM vA bhavet , tatra ca samAsavAkyaM na vAcakam , dvandvastAvadubhayapadArthapradhAnaH plakSanyagrodhavad astyAdibhiH kriyAbhistulyayogitvAt , kriyAzrayatvAcca dravyasya prAdhAnyaM na guNatvam , yazca guNakriyAzabdAnAM dvandvo rUparasAdInAmutkSepaNAvakSepaNAdInAM ca, tatrApi guNAH zabdazaktisvAbhAvyAd dravyarUpA evocyante'styAdikriyAyogitvAt , anyathA dvandvAbhAvAt / atra cAtmA vizeSyadravyaM sadasatorguNavacanatvamato guNasya guNyabhedopacAreNAbhidhAnam , sannAtmA'sannAtmetyato na dvandvaH / nanu ca dravye'pi syAdvAdo'sti, na guNaviSaya eva, yathA-syAd ghaTaH syAdaghaTa iti, atrApi hi dravyaM guNarUpopapannamevocyate, zabdazaktisvAbhAvyAd vizeSaNavizeSyabhAvApattedravyasya vizeSyatvAt , syAd ghaTa idaM vastviti vAkyaM ca vRtterabhinnArtha kevalaM vibhaktizravaNAd rUpeNa bhidyate, ato vAkyenApi yugapat prayogAsambhavaH / samAnAdhikaraNasamAsavAkyamapi na sambhavati, tatra hi dravyaguNayoH sAmAnyavizeSabhAve sati dravyazabdatAyAM sAmAnAdhikaraNyaM nIlotpalAdivat , atra ca sadasatorguNatvAt parasparaM bhede iti / zuddhaH, akhaNDaH padAntarAsamabhivyAhRtapadarUpa iti yAvat / samAsajaH samAsaniSpannaH samasta iti yAvat , idaM ca vyAsarUpasya samAsarUpasya vA vAkyasya zaktimabhyupetya, anyathA vAkye zakterabhAvAdeva guNadvayavAcakatvaM tatra zakitumapyazakyamiti / samAsasya zaktatvapakSe ekameva samAsapadamiti na tasya vAkyatvamiti vAkyAtmaka ityasya padasamudAya ityarthaH / ekazabdasya yogapadyena guNadvayavAcakatvAsambhavaM prapaJcata upadarzayati-krameNeti / svArthavat, asacchabdasya svArtho'sattvaM tdvdityrthH| svArthavaditi, sacchabdasya khArthaH sattvaM tdvdityrthH| yadyekasya sacchabdasyAsacchabdasya vA guNadvayavAcakatvaM syAtsAmAnyazabdatvaM tasya syAnna caivaM vizeSazabdatvena tayorurarIkArAditi vizeSazabdatvAnna tayoH pratyekaM guNadvayavAcakatvaM yaugapadyenetyAha-vizeSazabdatvAcceti / samAsarUpasya vyAsarUpasya vA sadasacchabdadvayasya militasya yogapadyena guNadvayavAcakatvaM pratikSeptumAha-atheti / samAse tAvadubhayapadArthapradhAnadvandvasamAsatAmApannasya sadasacchabdasya na yaugapadyena gunndvyvaacktvmityupdrshyti-dundustaavdityaadinaa| dvandvasamAsAbhidheyasya kriyAyogitvena dravyatvameva na guNatvamiti niyama eva, tatra dravyavAcakaplakSanyagrodharUpapadadvandve tattvamupapAdayati-astyAdibhiriti / guNavAcakapadadvandve kriyAvAcakapadadvandve ca samAsAbhidheyasya dravyatvamupapAdayati-yazca guNakriyAzabdAnAM dvandva iti / prakRte ca dravye Atmani sadasattvayorguNatayA prAdhAnyena yugapadvivakSitayoH pratipAdanaparasya sadasacchabdasya guNavacanatvameva na dravyavacanatvamiti dvandvasamAsa eva na sambhavatItyAha-atra cAtmeti / nanu ekasya pratiniyatadravyAtmanA svarUpavidhau syAdvAdasya dravyadvayAzrayaNena saptabhaGgIrUpasya pravRttau dravyavAcakapadadvayasya dvandvasamAsasambhavaH syAditi zaGkate-nanu ceti / yatra caikaM vastu pratiniyatadravyarUpeNa vidhIyate tatra vidhIyamAnaM dravyamapi guNarUpatayaivAzritamiti naivaM tatrApi dvandvasamAsasambhava iti samAdhatte-atrApi hIti / vAkyarUpasyApi zabdasya samAsasamazIlatvAnna yaugapadyena guNadvayavAcakatvamityAha-vAkyaM ceti / vRttaH samAsAd abhinnArthatve samAsavAkyayoH ko bheda ityapekSAyAmAha-kevalamiti / karmadhArayasamAsasyApi prAdhAnyena guNadvayavAcakatvaM ma sambhavatItyAha-samAnAdhikaraNeti / na sambhavati, prakRte guNavAcinoH sadasacchabdayoH karmadhArayasamAso na sambhavati tayorbhedena saamaanaadhikrnnyaabhaavaadityrthH| tatra smaanaadhikrnnsmaasvaakye| hi ytH| dravyetyAdi, dravyasya sAmAnyatvaM guNasya vizeSatvamityevaM dravyaguNayoH sAmAnyavizeSabhAve sati, dravyavAcakazabdasyeva guNavAcakazabdasyApi dravyazabdatAyAM satyAm, sAmAnAdhikaraNyaM vibhinnapravRttinimittakasve sati ekArthabodhakatvaM khaprayojyavizeSyatAnirUpitatAdAtmya Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [92] - ekAntavAdai yugapadastitvanAstitvavAcako na ko'pi zabdaH / [ tatvAryatrisUtrI sati na sAmAnAdhikaraNyamadravyazabdatvAt, sAmAnyavizeSarUpeNAsthitatvAnnAsti vizeSaNavizeSyasamAnAdhikaraNasamAsaH, karmadhArayazcArthayoriSyate, na cAnyat pratipadavihitaM samAsalakSaNamasti, tasmAt samAsAbhAvAd yugapat prayogAbhAvaH, tadvAkye'pi sAmarthyAbhAvAd vRttyanurodhivAkyatvAccAto na karmadhArayaH / nApyAkhyAtAdipadasamudAyo vAkyaM-saMzvAsaMzcAtmeti, bhavatyAdikriyA'sambandhAt, tatra sAmAnyazabdo yugapadanekamarthamabhidadhyAd na cAbhidadhIta, "abhihitAnAM sAmAnyazabdena vizeSANAM niyamArthA punaH zrutiH" iti nyAyAt , navA brUyAdanekamarthamabhidhAnopAyAsambhavAt , "tanmAtrAkAGkSaNAd bhedaH svasAmAnyena cojjhitaH" iti nyAyAt , sAmAnyazabdeSvevaM na vizeSazabdeSu dhavakhadirAdiSu, vizeSazabdAstu vAkye prayujyamAnAH kevalAH svArthameva bruvate-saMzvAsaMzceti, na tvanekamathaM svArthamAtrAbhidhAnAnna shgunndvyaabhidhaayitaa| nanu ca vAkye dvayorapi zabdayorekatayA yugapadbhAvaH, tanna, padebhyo sambandhAvicchinnaprakAratAprayojakatvasvaprayojyatAdAtmyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitavizeSyatAprayojakatvAnyataratvamiti yAvat / atra ca AtmA'styeva AtmA nAstyevetyevaMvicAraNAyAM punaH |n sAmAnAdhikaraNyam uktalakSaNasAmAmAdhikaraNyAbhAvaH / sAmAnyavizeSabhASAbhAvAdrvyazabdatvamapyastinAstizabdayornAsti yena vizeSaNavizeSyabhAvAvalambikarmadhArayasamAso'nayoH syAdityAha-adravyazabdatvAditi / sAmAnyavizeSarUpeNAsthitatvAdityanena vizeSaNavizeSyabhAvo'pyanayornAstItyAveditam / etena na ko'pi karmadhArayaprakArassamastyatretyAha-na cAnyaditi / upasaMharati-tasmAditi / karmadhArayasamAsasamazIlavyAsavAkyasyApi na yugapadastitvanAstitvobhayapratipAdakatvaM yena tattulyAbhiprAyakakarmadhArayasamAsasya tathAparikalpanaM yujyetApItyAha-tadvAkye'pIti / samAsarUpatayA sadasacchabdasya yugapadguNadvayAbhidhAyakatvaM vyudasya vyAsavAkyarUpatayA'pi na tattvamityAvedayati-nApyAkhyAtAdIti / etaccAkhyAtapadasamabhivyAhRtasyaiva vAkyatvaM "yatrApi kriyApadaM na zrUyate tatrApyastirbhavantIparassamasti" iti matamAzritya, saMzcAsaMzcAtmeti padakadambakam AkhyAtAdipadasamudAyalakSaNavAkyaM na bhvtiityrthH| niSedhe hetu:-bhavatyAdikriyA'sambandhAditi, sarvasminneva kAle AtmanaH sattvAsatvayorabhimatatvena pratiniyatakAlasambandhAvabodhakasya bhavatyAdipadasya tatrAbhISTabodhapratipanthitayA nirAkAsasvAt / astyAdizabdasya sAmAnyazabdatve yugapadanekArthapratipAdakatvaM sambhAvyatA'pi, na tvevaM, vAkyaghaTakatayA prayujyamAnasya sarvasyApi vizeSaNavAcakapadasya vizeSazabdatvAdityAha-tatreti / yugapadanekamarthamabhidadhyAditi pakSe sAmAnyazabdenaiva vizeSArthAbhidhAne tadabhidhAnAyocyamAno vizeSazabdaH punaruktatAmevAkalayedityata Aha-abhihitAnAmiti, sAmAnyazabdenAbhihitAnAM vizeSANAmityanvayaH, evaM satyanAkAsitA vizeSA mA nAma prApnayuH kintvabhilaSitA eveti niyamanAya punaH tAdRzavizeSAvabodhakasya vizeSazabdasya zrutiruccAraNamiti na tdvaiyrthymityaashyH| na cAbhidadhIteti dvitIyapakSasamarthanAyAhanavA brUyAdanekamarthamiti / niSedhe hetumAha-abhidhAnopAyAsambhavAditi / atrApi nyAyavizeSa pramANatayopadarzayati-tanmAtrAkAGkSaNAditi, sAmAnyamAtramAkAGktimataH sAmAnyasyaiva sAmAnyazabdAdavabodhaH, vizeSasya svanAkAGkitatvAdeva nAvagamaH, nahi yadyat zabdAbhidheyaM tatsarvameva tatpadena pratipAdyambhavati, saindhavazabdAbhidheyatve'pi azvasya bhojanaprakaraNe saindhavamAnayeti vAkyaghaTakasaindhavapadenAnAkAsitasyApratipAdanAt, kintvAkAsitasya lavaNasyaiva bodhaH / navA bhedo vizeSaH sAmAnyAtmA yena sAmAnye'bhihite so'pyabhihita eva syAt sAmAnyavizeSayoranyonyaM bhedAdityAhabhedaH sAmAnyena cojjhita iti, caH-hItyasyArthe, yato bhedo vizeSaH, sAmAnyena sAmAnyAtmanA, ujjhitaH-tyaktaH sAmAnyAnAtmakaH, ekAntanayAbhiprAyeNedam , idAnIM sarvasyA api prakriyAyA ekAntanayAvalambitvAditi bodhyam / sAmAnyazabda ekena nayenAnekamarthamabhidadhyAda ekena ca nAbhidadhyAt, tathA ca yena nayenAbhidadhyAttaM nayamAzrityaikasAmAnyazabdasya yugapadanekArthapratipAdakatvasambhave'pi prakRte naivamityAha-sAmAnyazabdeSvevaM na vizeSazabdeSviti / svArthameva vizeSameva / tathA sati kimityapekSAyAmAha-svArthamAtrAbhidhAnAditi / nanu vAkyabhAvamApannayossadasacchandayorekatvameva tatazca tayoryugapadbhAvAttato guNadvayAbhidhAnamapi yugapaddhaviSyati tatazca yugapaddharmadvayavivakSAyAmapi vastu vaktavyaM syAdityAzate-nanviti / vAkyabhAve sati sadasacchabdayoH na sadasacchandatve kintu tAbhyAmanyatvameva, artho'pi tasya pratibhA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ httkAvivRtiyutA ] saptamaGgIprathamabhaGgabhAvanAvabhASakaM bhASyam / [13] vAkyazabdasya zabdAntaratvAt, eka eva hi zabda iSyate vAkyam, tasya cArthAntareNaikenaiva pratibhArUpeNa bhAvyam, ato'trApi guNadvayavacanasya yugapacchandadvayasyAsambhava iti 8 // evamuktAt kAlAdiyugapadbhAvAsambhavAt samAsavAkyalaukikavAkye yugapacchandayordvayorarthayozca vRttyasambhavAd yugapadvivakSAyAmavAcya ityevaM sarvaikAntAvaktavyapratiSedhadvAreNa bhASyakRtA tRtIyavikalpapraNayanamakAri prekSApUrvakAriNA kathacidavaktavyaH, kathaJcid vaktavyo'vaktavyAdizabdairAtmeti nirUpitam / etadeva ca vikalpatrayamadhunA bhASyakAraH sphuTataraM bhASyeNa darzayati / syAdvAdo hi dharmasamAzrayaH, svasiddhasattAkasya ca dharmiNaH sattvAsattvanityatvAnityatvAdyaneka viruddhAviruddhadharmakadambakAbhyupagame sati saptabhaGgIsambhavaH, tatra saGgrahavyavahArAbhiprAyAt trayaH sakalAdezAH, catvArastu vikalAdezAH samavaseyA RjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtanayAbhiprAyeNa / tatrAtIta vikalpatrayasvarUpabhAvanAyedamucyate [ bhASyam - ] paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA, sadbhAvaparyAyayorvA, sadbhAvaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA sat / I paryAyAstikasyetyAdi / paryAyAstikagrahaNaM dharmaviSayasyAdvAdapratipattyartham, dharmAstvarUpitvasasvamUrtatvAdirUpA dharmiNaH pariNAmino nAtyantavyatiriktA ityatastatpraNAlikayA dharmiviSayatvamapi, dravyaparyAyayoH saMsRSTatvAdevaM (devameva ), atra ca dravyAstikaparyAyAstikanayadvayamAtravastusamAzrayaH rUpo'bhya eSa na tu sattvAsatve, tatazcaitadabhiprAyato'pi na yugapatsattvAsattvavAcakatvaM sadasacchabdayoriti samAdhatte - tanneti / tasya vAkyasya / atrApi padadvayasya vAkyabhAvavivakSayaikatvapakSe'pi / uktadizA ekAntavAdyabhipretaM sarvathA'vaktavyatvamupasaMhRtya anekAntavAdyabhipretaM kathaJcidava kavyatvaM tRtIyabhaGgAbhipretamiti bhASyakArAbhiprAyamAyojayati - evamuktAditi / yadi tathA vaktavyo'pi bhavettadA kathaJcidityuktissaphaletyata Aha-kathaJcidvaktavya iti / paryAyAstikasyetyAdibhASyamavatArayati - etadeva ceti / vikalpatrayam, syAdastyeva 1 syAnnAstyeva 2 syAdavaktavyameveti bhaGgatrayam / syAdvAdaH, amekAntavAdaH / hi yataH / dharmasamAzrayaH, dharmasamAzrayaNena bhavati, anantadharmAtmakaikavastvabhyupagamasyaiva syAdvAda - tvena nayabhevenaikatra vastumi nityatvAnityatvAdidharmAbhyupagamatastasyopapattiriti yAvat / evaJca sati saptabhaGgI pravRttissambhavati, tasyAH pratidharmaM vidhiniSedhasamAzrayaNenolA sAdityAha - svasiddhasattAkasyeti, dharmiNa evAsiddhatve kamuddizya vidhiniSedhadvAreNa dharmAbhyupagamaH pravartteteti sarvairapi vAdibhiH tasya svasvamatAnusAreNa sattA'bhyupeyaiveti na tatra pramANAntaropadarzanAyAso nyAyya ityAzayaH / nayamedenaikatra dharmiNi saptavidhadharmasambhavena saptabhaGgI pravRttistatra kena nayena kasya bhaGgasyo - lAsa ityapekSAyAmAha tatreti, saptabhaGgayAmityarthaH, saGgrahAbhiprAyAt syAdastyeveti prathamo bhaGgaH, astitvasya sattArUpamahAsAmAnyasyAnugAmitvena dravyasya saGgrahanayaviSayatvAt vyavahArAbhiprAyAt syAnnAstyeveti dvitIyo bhaGgaH, nAstitvasyAnanugAmitvena vizeSarUpasya paryAyasya vyavahAranayaviSayatvAt, sammizritasaGgrahavyavahArAbhiprAyAt syAdavaktavya eveti tRtIyo bhaGgaH, yugapadubhayavivakSAsamAsAditakharUpasyAvaktavyatvasya nayadvayaviSayatvAt / trayaH sakalAdezA iti, sakalAdezatvaJca trayANAmakhaNDavastuviSaya kabodhajanakatvena bodhyam / syAdasti syAnnAsti 1 syAdasti syAdavaktavyaH 2 syAnnAsti syAdava - tavyaH 3 syAdasti syAnnAsti syAdavaktavyaH 4 iti caturNA bhaGgAnAM krameNa RjusUtrAdinayAbhiprAyasamutthAnamityAhacaravArastviti / cikalAdezA iti, sakhaNDadharmadvArA vastupratipAdakatvaM vikalAdezatvam / atIteti, prAkprarUpitetyarthaH / paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vetyAdinA syAdastyeveti prathamabhaGganirUpaNam / dravyAstikasaGgrahanayaviSayasya sattvasya paryAyAstikaviSayatvAbhAvAtparyAyAstikasyeti kathaM saMgatamityata Aha-paryAyAstikagrahaNamiti, dharmiNo vastuno yasya satvAdayo dharmAH paryAyatayA vivakSitA iti tadgrAhinayasya paryAyAstikatvamiti / evaM sati dharmaviSayatvameva syAdvAdasya na dharmiviSayatvamityata Aha-dharmAstviti / tatpraNAlikayA dharmAvabodhanadvArA / dharmaviSayatve dharmiviSayasvamAvazyakamityAha- dravyaparyAyayoH saMsRSTatvAditi / dravyaparyAyobhayaviSayakatve sati syAdvAdasya dravyaparyAyo bhayanaya - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [98] sadbhAvAsadbhAvaparyAyau prathamabhaGgagatazabdaprayojanaJca / [ tattvArthatrisUtrI siddhyati syAdvAdaH, anyathA paryAyanayAzraya eva vikalpasaptakena sakalavastuvyApI syAt syAdvAdaH / sato bhavanaM bhAvastadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, sa cAnekarUpaH kramayugapadbhAvitvAt, suramanuSyAderjJAnadarzanAdezyAtmanaH sadbhAva paryAyatvam, zeSadharmAdidravyavRttAH punarasadbhAvaparyAyAH; vartamAna kAlAvadhikAH paryAyAH sadbhAvalakSaNAH, tato'nye'tItAnAgatavartamAnakAlaviziSTAstvasadbhAva paryAyAH, tAvatpariNAmaparyAyakalApAJcAtmAdayaH padArthAH, svaparaparyAyAnantasvabhAvamekaM dravyaM sattArUpeNa vivakSitaM cetanAcetanAhvam, mahAsAmAnyamutsargaH, paryAyAH zaktayo'nantAH, tatra svaparyAyAnvayavat paraparyAyavyatireko'pi vastusvabhAvAvagateraGgam, tannivRttyagrahaNe vastusadbhAvAgrahaNAd, vinivRttidvAreNaivAsadbhAva paryAyopayogaH, na nivRtibhAvaH, sa eva hi tathA svabhAvo vinivRttAzeSAnyavizeSalakSaNo nivRttizabdavAcyaH, tadevamanvayavyatirekayorvidhipratiSedhaviSayayoraniyamAtiprasaGgaparihArArthaM ciduttarakiMvRttAvadyotyaviSayaM syAcchandAsaMramapizabda sahitaM tathAvidhAnyatamazabdaviziSTaM vA dharmadharminirdezavAkyaM prayujyate'ntarbhUtaivakAraM guNapradhAnabhAvavyaktiprakRtyarthaM prayuktAnyataraivakAraM vA parapratipannaikAntadharmaviziSTaM vastu kathaJcit niyamakA - viSayAvalambanaM ghaTata ityAha- atra ceti / anyathA kevaladharmaviSayakatve / kazvAtmAdidravyasya sadbhAvaparyAyaH kazvAsadbhAvaparyAya ityapekSAyAM sadbhAvaparyAyasvarUpaM vivRNoti -sato bhavanamityAdinA, suramanuSyAdeH kramabhAvitvenAtmanaH sadbhAvaparyAyatvam, jJAnadarzanAdezca yugapadbhAvitvenAtmanassadbhAva paryAyatvam, AtmavyatiriktadharmAstikAyAdigatAzca dharmA Atmano - sadbhAvaparyAyA ityAha-zeSeti / prakArAntareNa sadbhAvAsadbhAvaparyAyau darzayati-varttamAneti / sadbhAvAsadbhAvaparyAya samanugatAzcAtmAdayaH padArthAstattvam, anyathA tvatattvamevetyAha- tAvatpariNAmeti / prathamabhaGge sattArUpeNa vivakSitaM tadakAntAtmakameva vastu, anyAdRzasya sattvAsambhavAdityAha - svapara paryAyeti / tatra dravyasAmAnyasyaikatvaM paryAyANAJcAnantatvaM tayoranyonyasammizritatvAdekA nekAtmaka vastUpapattirityAvedanAyAha-cetanAcetanAhvamiti cetanamapi dravyameva acetanamapi dravyameveti dravyasya cetanAcetanadvitvaM ghaTate, sarvAnugAmitvAtsanmAtralakSaNam, tadeva mahAsAmAnyam, tasya kutrApi pratikSepAdutsargatvamapi bodhyam, paryAyAstvanyonyavilakSaNarUpAstasyaiva zaktayaH saGkhyAtumazakyatvAdanantA iti / vastusvarUpAvagame khaparyAyavatparaparyAyo'pyupayujyate, svaniSedhadvArA tasyApi vastukharUpapraviSTatvamityAha - tatreti / paraparyAyavyatirekasya kathamaGgatvamityapekSAyAmAha--tannivRttyagrahaNa iti, paraparyAyanivRttyagrahaNa ityarthaH / vastusadbhAvAgrahaNAditi, pararUpeNAsantvasyAgrahaNe svarUpeNa sattvavatpararUpeNa sattvasyaivApratiSiddhamanumoditaM bhavatIti nyAyena prAptau svarUpasAGkaryApatyA biviktavastusadbhAvasyAgrahaNAdityarthaH / vinivRttidvAreNaiva svAbhAvavattvalakSaNasambandhadvAreNaiva / nanu nivRttistuccharUpA kathaM zazazRGgAdivadvastusvabhAvo bhavedityata Aha-na nivRttirabhAva iti / yadi nivRttirnAtyantAbhAvaH vAcyastarhi sa kiM - svarUpa ityapekSAyAmAha - sa eva hIti, vastusadbhAva eva yata ityarthaH / sadbhAvAsadbhAvaparyAyayorvastusvabhAvatve nirNIte sati yathA prakRtArthagatistathopadarzayati - tadevamityAdinA / anvayavyatirekayoH sattvAsattvAdyoH / vidhipratiSedhaviSayayoH, astyAdividhinAstyAdipratiSedhaviSayayoH / aniyamapratiSedhArthamantarbhUtaivakAram, aprasaGgaparihArArthaM syAcchabdAgresaramiti / syAcchabdaH kIdRza ityapekSAyAmAha - ciduttara kiMvRttAvadyotyaviSayamiti, atra ciduttarakiMvRttAvayotyaviSayeti pATho yuktaH, tasya syAcchabdena samastasyaiva samanugatiH, ciduttarakiMvRttaM kathaJciditi tenAvadyotyo viSayo yasya sa tathA, evaMbhUto yaH syAcchabdastadvapresaramiti / apizabda sahitam, syAdapi ghaTo'styevetyevaMvAkyaprayogamaGgIkRtya, na cetthaM prayogaH syAdvAdibhiH kriyamANo dRzyate, na ca sambhAvanArtha kApi zabdaprayogakRtyamapi pazyAmaH, tasmAccintyametat / apizabdasahitamiti pAThe tathAvidhetyasyApyapizabdasamAnArthaketyarthaH syAt, tatpAThAbhAve tu tathAvidhetyasya syAcchabdasamAnArthaketyarthaH, tAdRzazabdazva svadravyAdinA paradravyAdinA vetyevaMrUpo grAhyaH / dharmadharmi nirdezavAkyam, a ghaTa ityAdirUpam / antarbhUtaivakAram antyaniviSTaivakArasamanvitam, anena syAd ghaTo'styeveti syAd ghaTo nAstyevetyAdikharUpaM vAkyaM pratipAditaM bhavatIti / guNetyAdi, ekasya dharmasya guNabhAvo'nyasya ca pradhAnabhAvaH tasya ca yA vyaktiH abhivyaktiH tatprakRtyarthaM tatsvabhAvasampattaye / prayuktAnyataraivakAramiti, anyayogavyavacchedAyogavyavacchedAtyantA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAvikRtiyutA] prathamabhaGgopapAdakabhASyagataikavacanAdInAM prayojanAdiprakAzanam / [34] ridharma pratyanIka paryAya dharma sambandhIti syAt sat syAdanityamityAdidharmAtmakam, itthaM dharmyapIti vA syAdvAdibhiH pratijJAyate sulabha hetudRSTAntatvAt, ato dravyAstikanayArpaNAt so'yaM dharmyabhedenaiva vyapadezaH pratyabhijJApradhAnatvAt, paryAyArthika nirdezAdasyedamiti bhedabhAttvam, ekavacanAdipradarzanaM caikasyaiva sasvasyAsattvasya vA bhajanAprabhAvitamanekatvamiti pratipAdanArtham, tatra sadbhAvaparyAya nimittenAdezenArpitamAtmarUpadravyamityeva saddravyatvameva hi sadbhAvaparyAyaH, taddhi dravati paryAyAn drUyate vA tairdravyam, anenAkAreNArpitaM syAdastItyucyate, tasya dravyatvAdeH paryAyasyAtmapariNAmikAraNaprabhAvitatvAt tAdrUpyAcca, taccAstitvaM zeSaSaDUvikalpApekSameva saGgatimanubhavati, sadbhAvaparyAyadvayanimittAdeva jJAnadarzanopayogadvayakAraNaka Adezo dravyam, vakSyatyupari - dravyAzrayA nirguNA guNAH (a0 5, sU0 40) iti / tathA gaNatiya sadbhAvaparyAyakAraNo vA'yamAdezazcaitanyajJAnadarzanopayogAzrayo dravyamiti, evaM dve dravye bahUni vApyuktena prakAreNArpitAni sadbhAvaparyAyApekSayA sadvyapadezabhAJji bhavanti, athabaikasmin sadbhAvaparyAyaviSaye'rpitamAdiSTaM dravyaM dravye vA vA dravyANi vA sat, tathA dvayorbahuSu vibhAvyam, aviziSTasya vA dravyapadArthasyaikatvadvitvabahutvaparyAyAH, tathA ca tadarghyamANaM syAdayogavyavacchedArtha kaivakArasamanvitam / paraM prati syAdastyeva ghaTa iti pratijJAyAM heturdRSTAntazca prayoktavyaH, sa tvasulabha iti na pratijJAmAtreNa syAdvAdyabhimatAne kAntavastvavagamaH sulabha ityata Aha- sulabha hetudRSTAntatvAditi / sattvAdidharmasya ghaTAdidharmiNazca dharmadharmibhAvAnurodhena bhede sati kathamasti ghaTa ityabhedena nirdeza ityata Aha-ata iti / dravyAstikanayArpaNAditi dravyAstinayena dharmadharmiNorabhedavyavasthiterityarthaH / so'yamiti, syAt san ghaTaH syAdasan ghaTaHsyAnnityo ghaTaH syAdanityo ghaTa ityevaMprayoga ityarthaH / dravyArthikanaye pratyabhijJAyA amedagocarAyAH prAdhAnyaM tasyaiva pramANatayA''zrayaNena itthaM prayogaH samarthito bhavatItyAha - pratyabhijJApradhAnatvAditi / yadi ca paryAyArthikanayAzrayeNa saptabhaGgI samAdriyate tadA tanmate dharmadharmiNo bhedAttathaiva bhaGgA upanyasanIyA ityAha-paryAyArthikanirdezAditi, tathA ca syAddhaTeSstitvameva syAddhaTe nAstitvameva syAddhaTe'vaktavyatvamevetyevaM dizA saptabhaGgI avadhAryeti / bhASye sadbhAva paryAye vetyAdAvupadiSTAnAmekavacanadvivacanabahuvacanAnAM prayojanamupadarzayati- ekavacanAdipradarzanaJceti / asattvasya veti, asadbhA paryAye vetyAdibhASyamadhikRtya / " sadbhAvaparyAye vA sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA''diSTaM dravyam" iti bhASyasyAbhiprAyamAviSkaroti-tatretyAdinA, AtmarUpadravyameva sadravyatvaM tadevAtmanaH sadbhAva paryAyastadAzrayaNena sadbhAvaparyAye vA''diSTaM dravyamityuktam / kathaJca tathetyapekSAyAmAha - taddhIti, AtmadravyaM hItyarthaH / dravati anugacchati / paryAyAna manuSyadevAdiparyAyAn dravyatvAdidharmAtmakaparyAyAn vA / manuSyAdiparyAyairdravyatvAdiparyAyairvA drUyate anugamyate / anenAkAreNa, AtmadravyarUpasaddravyatvarUpAkAreNa / arpitaM vivakSitam / kathamAtmadravyarUpeNaiva dravyatvAdiparyAyasyAdeza ityapekSAyAmAha - tasya dravyatvAdeH paryAyasyeti, AtmadravyagatadravyatvAdiparyAyasyetyarthaH / tAdrUpyAcca AtmadravyAbhinatvAca | itthamastitvapratipAdanaM nAstitvAdipratipAdanasApekSamiti saptabhaGgI pravRttirAvazyakItyAha - taccAstitvamiti, etAvatA sadbhAvaparyAye AdiSTaM dravyamityaMzo vyAkhyAtaH / sadbhAvaparyAyayorAdiSTaM dravyamityaMzavyAkhyAnAyAha- sadbhAvaparyAyadvayanimittAdeveti / sadbhAvaparyAyeSvAdiSTaM dravyamityaMzavyAkhyAnAyAha- tatheti / gaNatitheti, bahuvidhetyarthaH / sadbhAvaparyAye AdiSTaM dravye vA dravyANi vA, sadbhAvaparyAyayorAdiSTaM dravye vA dravyANi vA, sadbhAvaparyAyeSvAdiSTaM dravye vA dravyANi vetyapyukta dizA vyAkhyeyamityAha evaM dve dravye bahUni veti, sadbhAvaparyAye AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA, sdbhaavpryaayyor| diSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA, sadbhAvaparyAyeSvAdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi veti yojanayA'pi bhASyaM vyAkhyeyamityAzayena kalpA - ntaramAha - athaveti / dvayoH sadbhAvaparyAyayoH / bahuSu sadbhAvaparyAyeSu / tathetyanena AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sadityasyAkSepaH / ekavacanenaikatvaM dvivacanena dvitvaM bahuvacanena bahutvaM vA dravye zuddhe dharmiNi vidhIyate iti vaikavacanAdyupanyAsena vivakSitamityAha-avaziSTasya veti / tathA ca ekatvadvitvabahutvAnAM paryAyatve ca / tadayamANam eka Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [96] dvitIyabhaGgabhAvanopadarzakaM bhASyam / [ tattvArthatrisUtrI styekatvenArpitamekasaGkhyAvizeSarUpatayaivAsti na dvitvabahutvAkAreNa, anekadharmiNo hi vastunaH kadAcit kiJcid vivakSyate, yugapadbharivaktRvivakSAyAmapyekatvAdayo yaugapadyenArpaNAvazAdupalabhyante, sakalaparyAyazaktisaGgateH pariNAminaH, ekapuruSAdhAramAtulabhrAtRbhAgineyAdizaktivat , ekena vaktrA vivakSite prayojanavazAdekatvadvitvAdi ca sambhavadapyupekSitaM prayojanAbhAvAt , atastasya tenaiva vivakSitAkAreNa kAryasiddheH syAdastyAtmetyucyate, na sarvaparyAyArpaNayA, tadA tadasti tasya vakturiti prthmviklpbhaavnaa|| [bhASyam-] asadbhAvaparyAye vA, asadbhAvaparyAyayorvA, asadbhAvaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA'sat / asadbhAvaparyAye vetyAdinA dvitIyavikalpaM bhAvayati / Atmano jJAnadarzanAdivyatiriktA gatisthityavagAhopakArasparzAdayo'sadbhAvaparyAyAH, vartamAnajanmano vA'tItAnAgatAH, tajjanmani vA'tikrAntAgAminaH sarve'pyasadbhAvaparyAyAH, tadarpaNayA syAnnAstyevAtmeti, na sarvathA nAstitvapratipattiH, yadA''tmA gatyupakArakaparyAyeNArpitastadA''tmadravyamasat, tatsvabhAvakatvena tasyAdravaNAt , sadbhAvaparyAyaprabhAvitaM vA dravyaM svapariNAmiprabhAvitA vA paryAyAstana caikamapi nAstItyato'sadityucyate, paraparyAyArpaNayA nAsti tadityarthaH / zeSaM pUrvavad vibhAvyam // tvAdisaGkhyArUpeNArNyamANaM dravyam / tathA sati yathA bhaGgajanitAvabodhastathA bhAvayati-syAdastyekatvenArpitamiti / ekatvasaGkhyAtmakaparyAyarUpeNa dravyArpaNasya prayojanamupadarzayati-ekasaGkhyAvizeSarUpatayaiveti / ekasmin vastuni ekatvamapi kenacidrUpeNAsti dvitvabahutve api sta iti yasyArpaNaM tadrUpeNa vastvavabodhanAya bhaGgapravRttissambhavatItyAvedayitumAha-anekadharmiNa iti, anekdhrmvishissttsyetyrthH| ekadApi ekasya vastuno vaktRvivakSAbhedenaikatvadvitvabahutvAni sambhavanti, tathApaNamapi yugapadupalabhyate pariNAmino dravyasya sakalaparyAyarUpazaktisaGgateH sarvadAbhAvAd, atastathAvivakSA nAsambhavadvastuviSayetyAzayenAha-yugapadbharIti / ekasyAnekazaktisamanvitatve dRSTAntamAha-ekapuruSAdhAreti / bahubhirvatRbhiryugapadapi ekatvadvitvabahutvAnyekasminvivakSituM zakyAnyeva, paramekena vaktraikadaikasyaivaikatvAdervivakSA'nyasya sambhavato'pi prayojanAbhAvAdavivakSava, tato yasya vivakSA tadrUpeNAstitvaM prathamabhaGgaviSaya ityAha-ekena vktreti| vivakSita ityanantaramekasminniti dRzyam / ekasya vivakSAyAM hetuH-prayojanavazAditi / anyasyopekSaNe hetuH-pryojnaabhaavaaditi| ataH, ekasya prayojanavazAdvivakSaNamanyasya pryojnaabhaavaadupekssnnmitysmaaddhetoH| tasya puruSavizeSasya / tadA ekasya paryAyasya prayojanavazAdviva. kSAkAle // syAnnAstyevAtmeti dvitIyabhaGgopapAdakaM bhASyamadhikaroti-asadbhAvaparyAye vetyAdineti, asadbhAvaparyAyArpaNAtsyAnnAstyevAtmeti bhnggprvRttiH| tatra ke Atmano'sadbhAvaparyAyA ityapekSAyAM tAndarzayati-Atmana ityaadinaa| ye ca kadAcidapyAtmani na santi tAn gatItyAdinopadarya ye kadAcidvarttante kadAcicca na vartante teSAmapi yadA na varttanaM tadA'sadbhAvaparyAyatvamityupadarzayati-vartamAnajanmano veti| tajjanmani vartamAnajanmani / tadarpaNayA asdbhaavpryaayaarpnnyaa| asadbhAvaparyAyArpaNaprayojanamAha-na sarvatheti / kathaM gatyupakArakaparyAyeNArpitasyAsattvamityapekSAyAmAha-tatsvabhAvakatveneti, gatyupakArakatvakhabhAvenetyarthaH / tasya aatmnH| adravaNAta, ananugamanAt, tadrUpeNApariNamanAditi yAvat / evaM sati tasya dravyatvamapi sadbhAvaparyAyAnugamananibandhanaM na sambhavati paryAyA api na sambhavanti dravyaparyAyobhayavikalaM ca na satsvarUpamato'sanneva tathA bhavatItyAha-sadbhAvaparyAyaprabhAvitaM vetyAdi / tatra aatmni| nirgalitaM dvitIyabhaGgArthamupadarzayati-paraparyAyArpaNayeti / zeSaM pUrvavadvibhAvyamiti, prathamabhaGgadarzitadizA dvitIyabhaGgabhASyaM vyAkhyeyamityarthaH, tadyathA Atmano'cetanadravyatvamevAsadbhAvaparyAyaH, tasminnAdiSTamAtmadravyamasaditi asadbhAvaparyAye AdiSTaM dravyamasadityeko vikalpaH, acetanatvapudgalatve acetanatvagatyupakArakatve ityevamAdI Atmano'sadbhAvaparyAyau tayorAdiSTamAtmadravyamasaditi dvitIyo vikalpaH, acetanatvapudgalatvagatyupakArakatvAni acetanatvapulatvasthityupakArakatvAni ityevamAdaya Atmano'sadbhAvaparyAyAsteSvAdiSTamAtmadravyamasaditi tRtIyo vikalpaH, evaM jJAnadarzanopayogalakSaNe Atmadravye te asadbhAvaparyAye Adi Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] tRtIyabhaGgopapAdakaM bhASyaM tatprakArabhAvanA ca / [97] idAnImavaktavyatAvibhAvanAyAha[bhASyam-] tadubhayaparyAye vA, tadubhayaparyAyayorvA, tadubhayaparyAyeSu vA, AdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA, na vAcyaM-sadasaditi vaa| tadubhayaparyAye vetyAdi / tadityatikrAntadvayaparAmarzaH, sadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayasamparigrahArthaH, ubhayazcAsau paryAyazca ubhayaparyAyo'stitvanAstitvalakSaNaH, sa cAsAvubhayaparyAyazca tadubhayaparyAyastadubhayaparyAyanimittastadviSayo vA'pyAdezastenArpitamAtmatattvamastinAstirUpeNa yugapadvivakSAyAmuktaprakArabhAvanayA na zakyaM vaktumityavAcyam , tAbhyAmubhayaparyAyAbhyAmAdiSTaM yugapadAtmarUpaM dravyaM vetyAdi vikalpyate / na vAcyaM sadityasaditi vA, sad dravyamasad vA dravyaM na vaktavyam , krameNa tvAdeze bhavatyetadevam , sahabhAvArpaNAyAM tu na sacchabdavAcyaM nAsacchabdAbhidheyam , ekasmin kAle tAdRgvidhavAcakazabdAbhAvAt // nanu ca tadubhayaparyAye vetyekavacanamanupapannam , ekaparyAyavivakSAyAmavaktavyAbhAvAt / atrocyate-ubhayagrahaNAd dvayamatra gRhyate / tarhi tadubhayaparyAyayorvetyasmAdavizeSaH, naitadevam , yatastadubhayaparyAye vizeSavivakSayA'stitvaM hi svaparyAyaviSayaM paraparyAyaviSayaM cetyubhayaparyAyaH, tat tu vaparyAyeNAvacchidyamAnamihAstIti gRhyate, tadeva ca paraparyAyeNAvacchidyamAnamAtmani nAstIti grAhyam , idAnImubhayaparyAyo yugapadarpaNAyAM bhavatyavaktavyaH, itaratra tu pradhAnabhedavyAkhyAyAM dvivacanAdinirdezaH samIcInaH, jAtivivakSAyAM vA jAterekatvAdekavacanasiddhiriti // STamasadbhAvaparyAyayorAdiSTamasadbhAvaparyAyeSvAdiSTamasaditi vikalpatrayam, tathA cetanazAnadarzanalakSaNAnyAtmadravyANi, tAni asa. dbhAvaparyAye AdiSTamasadbhAvaparyAyayorAdiSTamasadbhAvaparyAyeSvAdiSTamasaditi vikalpatrayam, tathA acetanagataikatvadvitvabahuvAni asadbhAvaparyAyAsteSAmanyatame AdiSTamAtmadravyamasadityevaM vyAkhyeyaM dvitIyabhaGgabhASyamityarthaH / syAdAtmA'vaktavyameveti tRtI. yabhajopapAdakaM bhASyamavatArayati-idAnImavaktavyatAvibhAvanAyAheti / taditIti, tadubhayaparyAye vetyaadighttktcchbdenetyrthH| atikrAnteti, atikrAntadvayaM sadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayaM tasya parAmarzo grahaNam / asyaiva phalitamsadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayasamparigrahArtha iti / tadubhayaparyAya iti samAsavAkyam , tadarthapratipattirvigrahadvArA samAsakharUpopadarzane satyeva syAditi tdupdrshyti-ubhyshcaasaavityaadinaa| tadubhayaparyAye ityatra saptamI nimittArthe viSayArthe vetyabhisandhAnenAha-tadubhayaparyAyanimittastadviSayo veti, asya AdiSTazabdArthAdezaviSayaikadeze Adeze'nvaya ityabhisandhAya Adeza iti vishessytyopnyaasH| tathA ca "tadubhayaparyAye AdiSTam" ityasya tadubhayaparyAyarUpeNArpitamityartha ityAha-tenArpitamiti / AtmatattvamityAdi spaSTam / krameNeti, sadbhAvaparyAyeNAdeze sadAtmadravyamityevaM vaktavyaM bhavati, asadbhAvaparyAyeNAdeze asadAtmadravyamiti vaktavyaM bhavati / sadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayayugapadbhAvavivakSAyAM tathAvidhasya tadvAcakazabdasyAbhAvAdavaktavyamevetyAha-sahabhAvArpaNAyAmiti / paryAyadvayasyaikatvAbhAvAdubhayaparyAyavivakSAyA. mekavacanamanupapannam , tayorekasya vivakSAyAmekavacanasambhave'pi tathAdiSTaM vaktavyameva nAvaktavyamiti zaGkate-nanu ceti / paryAyavizeSaNatayobhayopAdAnAtparyAyadvayasyaiva grahaNaM na tvekasya paryAyasya, tattu paryAyadvayamAtmana ekaparyAyatvena vivakSitamiti ekavacanaM nAnupapannamiti samAdhatte-atrocyata iti / evaM tarhi paryAyadvayagrahaNe sati / ekasyaivAstitvasya svaparyAyatvaM paraparyAyastvaM ca, tatra vaparyAyeNAvacchidyamAnasya tasya prathamabhaGgaviSayatvaM paraparyAyeNAvacchidyamAnasya dvitIyabhaGgaviSayatvam , tadubhayaparyAyo yadA'stitvAtmanaikatayA gRhyate tadaikavacanamityabhisandhAnena tadubhayaparyAye vetyatraikavacanam , yadA tu bhinnatayA gRhyate tadA dvivacanAdItyAha-naitadevamiti / tadubhayaparyAye astitvanAstitvobhayaparyAye / vizeSavivakSayeti, ekasyaivAstitvasya khaparyAyeNAvacchinnasya prathamabhaGgaviSayatvaM paraparyAyeNAvacchinnasya dvitIyabhaGgaviSayatvamityevaM paryAyadvayasya tadAtmanaikatvavivakSayaikavacananirdezaH, astitvanAstitvayoskhaparaparyAyAvacchinnayorbheda eveti vivakSayA tu dvivacanabahuvacana ta.tri. 13 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [98] salAdezAbhidhAne vikalAdezacatuSkaM sujJAnamiti na tadarthaM vizeSAyAsaH / [ tattvArthatrisUtrI evamete trayaH sakalAdezA bhASyeNaiva vibhAvitAH saGgrahavyavahArAnusAriNa Atmadravye, samprati vikalAdezAzcatvAraH paryAyanayAzrayA vaktavyAH tatpratipAdanArthamAha bhASyakAraH[ bhASyam - ] dezAdezena vikalpayitavyamiti / itikaraNo vikalpeyattApratipAdanArthaH / paryAyAstikamiti napuMsakaliGgaprakrAntervikalpayitavyamityAha / kiM punaH kAraNaM bhASyakRtA sakalA dezatraya vaditare'pi catvAro vikalAdezA bhASyeNa noktA iti ? | ayamabhiprAyo bhASyakArasya lakSyate - sakalA dezasaMyogAccaturNAM niSpattiriti sujJAnAH, tatrAdyadvitIya vikalpa saMyoge turyavikalpaniSpattiH - syAdasti ca nAsti ceti / prathamatRtIyavikalpasaMyoge paJcavikalpa niSpattiH syAdasti cAvaktavyazceti / dvitIyatRtIyavikalpa saMyoge SaSThavikalpa niSpattiH - syAnAsti cAktavyazceti / prathamadvitIyatRtIyavikalpa saMyoge saptama vikalpa niSpattiH - syAdasti ca nAsti 'cAvaktavyazceti / tatrAdyeSu triSu vikalpeSu sakalameva dravyamAdizyate, caturthAdiSu punarvikalpIkRtaM khaNDaza Adizyate / tadAha -- - dezAdezenetyAdi / sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavo dezastasmin 'deze Adezo dezAdezastena dezAdezena vikalpanIyaM - vyAkhyeyam, AtmAditattvamityevaM vikalpacatuSTaya nirdeza ityrthH| idAnIm astitvasyaikasyaiva astitvanAstitvobhayarUpatAdazAyAm itaratra tu tadubhayaparyAyayorvetyAdivikalpe tu / tadubhayaparyAye vetyatraikavacanopapattaye kalpAntaramAzrayati-jAtivivakSAyAM veti, ubhayaparyAyagataparyAyatvajAterekatvAdvA tadgataikatvavivakSayaikavacanopapattirityarthaH / sakalA dezasvabhAvasyAdyabhaGgatrayasya prapaJcato nirUpaNaM bhASyakAreNAkArItyupasaMharanneva vikala|dezasvabhAvamantimabhaGgacatuSTayamapi bhASyakAreNa sUcitamevetyevamuttarabhASyamavatArayati - evameta iti / - vibhAvitAH, vizeSeNa bhAvitA bhAvanApathaM prApitA nirUpitA iti yAvat / sakalAdezAH kannayamAzritA ityapekSAyAmAha - saMgraha vyavahArAnusAriNa iti / kutra vibhAvitA ityAkAGkSAyAmAha - Atmadravya iti / idAnImavasaraprAptAzcatvAro vikalAdezA nirUpayitavyA ityAha-sampratIti / tatpratipAdanArtha vikalAdezapratipAdanArtham / antyopabaddhasyetizabdasya prayojanamAha - itikaraNa iti / vikalpayitavya iti puMliGganirdezamakRtvA vikalpayitavyamiti napuMsakaliGganirdeze nimittamAhaparyAyAstikamitIti, tatra saccaturvidham, tadyathA - dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM utpannAstikaM paryAyAstikamityevamupakramyaivAtropasaMhRtaM sadrUpaM paryAyAstikamityupakrame napuMsakaliGga nidezAdupasaMhAre'pi napuMsakaliGganirdeza eva yukta ityabhiprAyaH / bikalAdezA yadi bhASyakAra sammatAssyustadA sakalA dezA yathA vizeSataH prarUpitAstathA vikalAdezA api prarUpitA bhaveyuH, tathA'pra- rUpaNAcca vijJAyate - sakalAdezA eva bhASyakAra sammatA na vikalAdezA iti tribhaGgayeva syAdvAdavAkyaM na saptabhaGgItyevamabhiprAyavAn praznayitA pRcchati - kiM punaH kAraNamiti, na khalu vikalAdezA na santItyabhiprAyeNa noktA bikalAdezAH kintu bhaGgantrayanirUpaNe sati tadviSayasaMyogajadharmaviSayANAM caturNAM bhaGgAnAM niSpatteraparihAryatvAttadutrAsane kuNThitamatayo vAdino na prayAsAntarApakAraNIyA iti saMkSeparucirbhASyakAro na vizeSeNa teSAM nirUpaNamakArSIditi saptabhaGgI nirAbAdhaivetyuttarayatiayamabhiprAyo bhASyakArasya lakSyata iti / trayANAM bhaGgAnAM madhyAtkayossaMyogena kasya bhaGgasya niSpattirityapekSAyAmAha-tatreti / AdyetyAdi / AdyavikalpaH syAdastIti dvitIyavikalpaH syAnnAstIti tayossaMyoge turyavikalpasya - caturthabha Ggasya niSpattiH - sambhavaH, tasyAkAropadarzanam - syAdasti ca nAsti ceti / paJcamabhaGganiSpattiM prakaTayati - prathamatRtIyavikalpa saMyoga iti / AdyabhaGgatrayasya sakalAdezatvamantimabhaGgacatuSTayasya vikalAdezatvamiti vikalAdezAzeSa prakaTanaparamdezAdezena vikalpayitavyamiti bhASyamityAvedanAyAha - tatrAdyeSviti / dezAdezena vikalpayitavyamityanenAntimabhaGgacatuSTayasya kathaM prAptirityapekSAyAM tadarthopadarzanena tatprAptimupadarzayati-sakalasyeti, akhaNDasyetyarthaH / akhaNDasya khaNDarUpo dezo na sambhavatItyata Aha- buddhicchedeti, buddhyA yazchedo bhAgaparikalpanam, yathA'khaNDasya narasiMhasya buddhyA yathA UrdhvabhAge siMho'dhastAnnara iti bhAgaparikalpanaM tathA'nantadharmAtmake vastunyapIti, tena vibhaktaH pRthagbhUto'vayavo'zaH sa eva deshH| vikalpayitavya vikalpanIyayorusamAnArthatAmabhisaMdhAya vikalpayitavyamiti vaktavye vikalpanIyamityAha / tasya vivaraNam - vyAkhyeyamiti / kiM vyAkhyeyamityapekSAyAmAha - AtmAditattvamiti / tatra vikalpacatuSTaye / caturthaH Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthabhaGgasya vikalAdezatA, tatsaGgamanaJca / [9] bhATI kA vivRtiyutA ] syApi grahaNam / tatra caturtha ubhayapradhAno vikalpaH krameNobhayasyApi zabdenAbhidheyatvAt, dezAdezo hi vikalAdezastazca vastuno vaikalyam, svena tattvenApravibhaktasyApi viviktaM guNarUpaM svarUpeNoparaJjakamapekSya pratikalpitamaMzabhedaM kRtvA'nekAntAtmakaikatva vyavasthAyAM narasiMhanarasiMhatvavat samudAyAtmakamAtmarUpamabhyupagamyAbhidhAnaM vikalAdezaH, na tu kevalasiMha siMhatvava dekAtma kaikatva parigrahAt, yathA ca pratipAdanopAyArthaparikalpitAne kanIlapItAdibhAgAnirvi bhAgamaganekAtmakamekaM citraM sAmAnyarUpamucyate, tathA vastvaSyanekadharmasvabhAvamekam dRSTazcAbhinnAtmano'rthasya bhinno guNo bhedaka:- parudbhavAn paTurAsIt paTutara aiSosnya evAbhisaMvRttaH, paTutvAtizayo guNaH sAmAnyapATavAd guNAdanyaH, sa vastuno bhedaM kalpayati, bhinnaprayojanArthinA tathAzritatvAt, anekAtmakaM caikatvamAtmAdeH, yato'nekaM zuddhAzuddhaM dravyArthamAzritya paryAyanayaM caikAtmano vRttiH, tathAtmako'sau tadbhAvabhAvitvAt, ghaTamRdAtmakatvavat puru 1 syAdasti ca nAsti cetyevaMrUpaH / ubhayapradhAnaH, astitvanAstitvobhayapradhAnaH / tatra hetuH krameNetyAdi, krameNa samuccayAtmakakrameNa, yatra samuccayo bhavati tatra kramo'styevaikasyAbhidhAnAnantaramekasyAbhidhAnamiti / ubhayasyApi sattvAsattvo - bhayasyApi / zabdena khakhapratipAdakazabdena / viviktaH - parasparaM pravibhakto guNa eva vastuno vaikalyaM tatpratipAdakatvena asya bhaGgasya vikalAdezatvamityupapAdanAyAha - dezAdezo hIti, hi yataH, dezAdezaH - deze AdezaH sa eva vikalAdezaH, sa eva ca vastunaH khaNDe'vasthApanAdvaikalyamityAha tacca vastuno vaikalyamiti, taccetisthAne tasyeti pAThe tu tasya anantadharmAtmakatathA prasiddhasya / dezAdezasya vikalAdezatAmupapAdayati-svena tattveneti, ananta dharmAtmakaikakharUpatvalakSaNatattvenetyarthaH / apravibhaktasyApi, akhaNDasyApi vastuna iti dRzyam / viviktaM parasparavibhinnam / guNarUpaM sattvAdilakSaNam / tasya guNatvopapattaye Aha-svarUpeNoparaJjakamiti, svasvarUpeNa paroparaJjakasya guNatvaprasiddheH / yadA ca guNavarUpoparaJjitaM vastu bhavati tadA guNabhedena vastubhedo'pyayatnopanata evetyAha-pratikalpitamaMzabhedamiti, anyakRtabhedasya vAstavikatvAbhAvAtpratikalpitamiti, prakalpitamiti pATho yuktaH, guNarUpaM pratItya kalpitamityarthAbhiprAyeNa yujyetApi pratikalpitamiti, paraM tasyArthasyApekSyetyanenaiva prAptatvAditi bodhyam, evaMbhUtamaMzabhedaM kRtvA yo'yaM dezAdezaH so'nekAntAtmaikaikatattvavyavasthAyAM vikalAdezassan vastuno vaikalyaM bhavati, ekAntatattvavyavasthA yadi syAttadA sa vastupratipAdakatvAtsakalA dezaH syAd api sA tvanupapannatvAtprAmANikairanAdaraNIyaivetyabhisandhiH / vikalAdezatve dRSTAntamAha - narasiMhanarasiMhatvava diti, narasiMhe'khaNDavyaktikharUpe bhAgakalpanamapekSya naratvasiMhatvavikalpavadityarthaH / kenAbhisaMdhinA vikalAdezaH pravarttata ityapekSAyAmAha - samudAyAtmaketi sattvAsattvAdiguNasamudAyAtmakamityarthaH / akhaNDaikarUpAtmakavastvabhyupagamanenAbhidhAnantu sakalAdeza eva na vikalAdeza ityAha-na tviti / siMhe siMhatvavacanaM yathA na vikalAdezastathaivaikAtma svarUpavastu gataikatvAbhyupagamenaikatvavacanaM na vikalAdeza ityetatpratipAdayati- kevaletyAdinA / nanvanekadharmasvabhAvasya vastuna ekatvamevAnupapannamitya sambhavadarthakaikavacanasya sakalAdezatvamapi na yujyata ityata Aha-yathA ceti, pratipAdanopAyArthaM parikalpito'nekanIlapItAdibhAgo yasya tatpratipAdanopAyArthaparikalpitAneka nIlapItAdibhAgam evaMbhUtaM sad anirvibhAgamakhaNDamata eva cAnekAtmakam ekam etAdRzaM citraM sAmAnyarUpaM yathocyate iti dRSTAntaprakaTanam / tathA cAnekAtmakaikasvabhAvasya citrasya yathaikatvavacanaM nAsambhakadarthakaM tathA vastunyapyekatvavacanamityAha - tatheti / nanu guNAnAmanekatve'pi tato guNina ekasyAnekatvaM kutaH ? nahi anyasya bhede'nyasya bhedo yukta ityanekAtmakatvameva vastuno'nupapannamiti tadAzrayaNena vikalAdezo'pi kathaM saGgatimaGgatItyata Aha-dRSTazceti / parut gatasaMvatsare / eSamaH, varttamAnasaMvatsare / tathAzritatvAt vastuno bhedakatvena gunnbhedsyaashrittvaat| Atmano'nekAtmakatve satyekatvaM bhAvayati-yata ityAdinA / zuddhadravyArthAzrayaNe ekameva nAnekamiti dravyArthasya vizeSaNaM zuddhAzuddhamiti / paryAyanayaM ca ayamanekatvamabhyupagacchatyeva na tatra vizeSaNakRtyaM samastItyavizeSitasyaiva tsyopaadaanm| ekAtmanaH pariNAmino vRttiH pariNAmo'nekamiti / nanu pariNAmasya pariNAmino'nyatvameva, tathA ca pariNAmasyAnekatve'pi kathaM pariNAmina ekasyAtmano'nekatvamityata Aha- tathAtmako'sAviti, asau vRttiH pariNAmaH / tathAtmakaH pariNamyamAnAtmasvarUpaH / tadbhAvabhAvitvAt pariNamyamAnAtmabhAve sati bhAvAt tadabhAve cAbhAvAditya Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [100] pratibhaGgaM vartamAnAnAM guNAnAM krmyogpdyvivekH| [tattvArthatrisUtrI SapANyAdyAtmakatvavad vA, ataste tasyArambhakatvAd bhAgAH puruSasyeva pANyAdayo vastvaMzamanubhavanti krameNa kramayogapadyAbhyAM vRttA bA, caturthe tAvat samuccayAtmakena krameNa vRttAH, paJcamaSaSThayorapacitakramayugapadvRttAH, saptame pracitakramayogapadyAbhyAM vRttAH-saMzcAsaMzcAvaktavyazcetyanekabuddhibuddhitvAd, anekabuddhirhi buddhirbhavati dravyaparyAyeSu satsu vyAtmikA, yato'nekAM sadUpAmasadrUpAmavaktavyarUpAM ca buddhiM bhinnAmiva kramavatImivAzrityAbhinnaikAkramA vasturUpA vAkyArthabuddhirbhavati, tasmAd bhedakramapratibhAsavijJAnahetutvAd bhAgAste bhavantyatrAvibhaktasyaikasyApi vastunaH / evaM cAnekakhabhAve'rthe sati vakturicchAvazAt kadAcit kenacid rUpeNa vaktumiSyate, vivakSAyattA ca vacasaH sakalAdezatA vikalAdezatA ca draSTavyA, dravyArthajAtyabhedAt tu sarvadravyArthabhedAnevaikaM dravyArtha manyate, yadA paryAyajAtyabhedAccaika pibodhyam / etaddAAya dRSTAntamupadarzayati-ghaTeti / ataH pariNAmasya pariNAmyAtmakatvAt / te pariNAmabhUtA guNAH / tasyaikaguNina aatmnH| yadyapi AtmA pariNAmI ArambhakaH kAraNatvAt , na tu pariNAmA ArambhakAH kAryatvAt , tathApi pariNAmapariNAminorabhedAtpariNAmabhavane pariNAmina Atmano'pi bhavanam , tacca bhavanaM pariNAmabhavananibandhanaM pariNAmanibandhanatayopacaryata ityAzayaH / vastvaMzamanubhavanti vastvaMzatvaM praapnuvnti| kutra bhaGge krameNa vRttAH kutra ca kramayogapadyAbhyAM vRttA ityAkAGkhAyAmAha-caturtha iti, syAdasti ca syAnnAsti ceti caturthabhaGga ityrthH| nanu caturthabhaGge astitvasya nAstitvasya ca samuccaya eva na tu krama iti kathaM tatra kramavRttatvamityata Aha-samuccayAtmakeneti, yo'sau tayoH samuccayaH sa eva kramaH, nahi ekAbhidhAnAntaramekAbhidhAnalakSaNaM kramamantareNa samuccayaH sambhavatIti / syAdasti syAdavaktavya iti paJcame bhaGge ekasyAstitvasya guNasyApekSayA kramasya sadbhAve'pi anyasya nAstitvaguNasyApekSayA na kramaH, evaM syAnAsti syAdavaktavya iti SaSThe bhaGge ekasya nAstitvaguNasyApekSayA kramabhAve'pi anyasyAstitvaguNasyApekSayA na krama ityubhayatrApacito'puSTaH kramaH, yogapadyantUbhayatrAstitvanAstitvayoryugapadvivakSayA samastItyAzayenAha-paJcamaSaSThayoriti / syAdasti syAnnAsti syAdavaktavya iti saptamabhaGge tu astitvanAstitvayorubhayorapi kramo vidyata iti pracitaH-puSTaH kramo yogapadyamapItyAha-saptama iti / kramayugapadvRttAnAM guNAnAM buddharanekabuddhitvenAnekatvaM vAkyArthabuddhitvenaikatvamiti grAhakasyaikAnekatvena grAhyasya vastuno'pyekAnekAtmakatvamiti bhAvayituM saptasya tAvadAkAramullikhati-saMzcAsaMzvAvaktavyazcetIti, grAhakabuddherapyayamevAkAraH-saMzcAsaMzcAvaktavyazceti, tathA ca bhaGgakrameNaivaM prayogaH-sattvAsattve krameNa vRtte saMzcAsaMzcetyanekabuddhibuddhitvAt , sattvAvaktavyatve kramayugapadvRtte saMzcAvaktavyazcetyanekabuddhibuddhitvAt , asattvAvaktavyatve kramayugapadvRtte asaMzcAvaktavyazcetyanekabuddhibuddhitvAt , sattvAsattvAvaktavyatvAni kramayugapadvRttAni sa~zcAsaMzcAvaktavyazcetyanekabuddhibuddhitvAt ; buddharanekatvaJcAnekAkAratvAt , anekabuddhibuddhiryasyeti vyutpattito'nekabuddhibuddhitvasya pakSadharmatA'vaseyA, saptamabhaGgadarzitaprakArazcaturthapaJcamaSaSThabhaGgeSvapi sulabha iti lAghavaiSiNA''cAryeNa saptamabhaGgamullikhyaivAnekabuddhibuddhitvaM hetutvenopanyasya tadanugamanameva vibhAvitamiti bodhyam / saptamabhaGgollikhyamAnavAkyArthabuddharanekatvamekatvaJca bhAvayati-anekabuddhihIti, hi yataH, satsu dravyaparyAyeSu buddhiranekabuddhirbhavati yataH vyaatmikaa| vyAtmakatve satyapyekAtmakatvaM buddheH prapaJcayati-yata ityAdinA / anekAmiti, buddhimityanenAnveti / kthmnekaamityaakaangkssaayaamaah-sdrpaamityaadi| sA buddhiryadyapi vyaktAtmanaikaiva tathApi viSayopAdhibhedAdbhinneva pratibhAtItyabhipretyAha-bhinnAmiveti / AkArakrama AkAriNyapacaryata ityAzayenAha-kramavatImiveti, evaMvidhAM buddhimAzritya etAdRzabuddhikharUpamAtmAbhedenAvalambya bhavantI saptamabhaGgajanitA vAkyArthabuddhisvataH kIdRzI bhavati ? ityAkAGkSAyAmAha-abhineti / anekarUpatve apyanekAbhedamavalambyAbhinnA nAtrAbhipretetyAvedanAyAhaeketi / ekasya kramo na sambhavatyevetyAvedanAyAha-ameti / akramasya sakhaNDatvarUpavaikalyAbhAvena bhAgatvAsambhavAdvasturUpataivetyAvedanAyAha-vasturUpeti / tathA caikApi vAkyArthabuddhiryadvazAdanekarUpatayA sampadyate te buddhigatAnekabuddhitvaprayojakatvAdbhAgA avaseyAH, teSAcAvabodhakatvAccaturthAdibhaGgA vikalAdezA iti nigamayati-tasmAditi / nanvastu guNAnAM bhAgatvam , yathA cAnekaguNasya bhAgatvaM tathaikasyApi bhAgatvameva nahi tadekaparisamAptaM vastviti sakalAdezatA vikalAdezatA kathamavadhAryetyapekSAyAmAha-evaM ceti, vastuna ekAnekakhabhAvatve siddhe guNAnAM bhAgatve siddhe cetyrthH| AdyabhaGgatrikasya Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to vivRtitA ] sakalAdezavikalAdezau, tatra kramayugapadvRttaguNAnAM vividharItipradarzanam / [101] paryAyArthaM sarva paryAyabhedAn pratipadyate tadA tvavivakSitasvajAtibhedatvAt sakalaM vastvekadravyArthAbhinnameparyAyArthAbhedopacaritaM tadvizeSaikA bhedopacaritaM vA tanmAtramekamadvitIyAMzaM bruvan sakalAdezaH syAnnitya ityAditrividho'pi nityatvAnityatvayugapadbhAvaikatvarUpaikArthAbhidhAyI, yadA tu dravyaparyAyasAmAnyAbhyAM tadvizeSAbhyAM vA tadyaugapadyena vA vastuna ekatvaM tadatadAtmakaM samuccayAzrayaM caturthavikalpe svAMzayugapavRttaM kramavRttaM ca paJcamaSaSThasaptameSUcyate tathAvivakSAvazAt tadA tu tathA pratipAdayan vikalAdezaH, te hi dravyaparyAyAstasya dezAH tadAdezenAdeza eko hyanekadeza AtmA'bhidhIyate, tatra dravyArthasAmAnyena tAvad vastutvena sannAtmA, paryAyasAmAnyenAvastutvenAsanniti, vizeSastvAtmani svadravyatvAtmatvacetanatvadraSTRtvajJAtRtva manuSyatvAdiraneko dravyArthabhedaH, tathA zrutapratiyoginaH paryAyA asvadravyatvAnAtmatvAcetanatvAdayaH, tadravyakSetrakAlabhAvasambandhajanitAzca dravyaparyAyavRttibhedAH, tatra dravyArthAdezAt svadravyatayA dravyatvam, pRthivyAditvenAdravyatvaM tadvizeSaizca ghaTAdibhiH, kSetrato'saGkhyAtAkAzadezavyApitayA, na sarvavyApitayA, kAlataH svajAtyanucchedAdabhinnakAlatA; paryAyAdezAd ghaTAdivijJAnadarzanabhedAH krodhAdyutkarSApakarSabhedAzca tathA'ntakAlaghRttasvavartanAbhedAt kAlabhedaH, bhAvato jJatvaM sakalAdezatvaM vivakSAdhInamupapAdayituM prathamabhaGgamadhikRtyAha - dravyArthajAtya bhedAttviti, dravyArthAnAM dravyArtha nayaviSayANAM sattvanityatvAbhedAdInAM dravyArthatvarUpaika jAtyA'bhedAtpunaH / sarvadravyArthabhedAn sakaladravyArthavizeSAn / evakAreNa paryAyArthavizeSavyavacchedaH, paryAyArthavizeSANAM dvitIyabhaGgaviSayatvena teSAM prathamabhaGgena pratipAdayitumanabhipretatvAt, sakaladravyArtha - viSayakatvAdeva prathamabhaGge sakalAdezatvasya sakalaparyAyArthaviSayakatvAdeva ca dvitIyabhaGge sakalAdezatvasyAbhipretatvAditi bodhyam / dvitIyabhaGgamadhikRtyAha - yadA paryAyajAtyabhedAzceti, paryAyajAtiH paryAyatvaM tayA sarva paryAyANAmabhedAtpunarityarthaH / sarvadravyArthAbhedasarva paryAyArthAbhedayugapadvivakSAdhInAvaktavyatvasya sarvadravyArthAbhedasarva paryAyArthAbhedAkalitasyaikAMzatayaiva vivakSitatvAttRtIyabhaGgasyApi sakalA dezatvamityabhisandhiH / prathamadvitIyabhaGgAvadhikRtya tRtIyabhaGgamadhikRtya coktam-tadvizeSekAbhedopacaritaM veti tatra tRtIyabhaGgAdhikAre tatpadena dravyArthaparyAyArthobhayaparAmarSaH, tasya vizeSaH - avaktavyatvaM tadrUpaM yadekaM tena sahAbhedopacaritamityarthaH / syAnnitya ityAdiriti, AdipadAtsyAdanityaH syAdavaktavya ityetayoH parAmarSaH / turyAdibhaGgacatuSTasya vikalAdezatvamupapAdayati-yadA tvityAdinA / tadvizeSAbhyAM dravyavizeSaparyAyavizeSAbhyAm / tadyaugapadyena dravyaparyAyasAmAnyayaugapadyena, dravyavizeSaparyAya vizeSayaugapadyena / tadatadAtmakaM nityAnityAtmakam, vastunaH samuccAzrayaM tadatadAtmakamekatvaM caturthavikalpe - syAnnityaM syAdanityamiti turyabhane ucyate ityanvayaH / te samuccAzrayanityatvAni - tyatvAdayaH / tasya vstunH| dravyaparyAyasAmAnyAbhyAM tadvizeSAbhyAmityAdi yaduktaM tadeva prapazcata upadarzayan caturthabhaGgamupapAdayati-tatretyAdinA / sattvAsattvAdigocarasaptabhanyAzrayaNenopapAdana prakAro'nyatrApyanusandheyaH, dravyArthavizeSANAM bahuvidhatve'pi katipayavizeSAtpratipAdyajanapratipattisaulabhyAyopadarzayati- vizeSastviti / paryAyavizeSAnupadarzayati- tatheti / zrutapratiyogina iti, zrutA ye khadravyatvAdayastatprati yoginastatpratipakSabhUtA ityarthaH / asvadravyatvetyAdi, svadravyatvasya pratipakSamasvadravyatvam, Atmatvasya pratipakSamanAtmatvam, cetanatvasya pratipakSamacetanatvam, AdipadAdadraSTRtvAjJAtRtvAmanuSyatvAderprahaNam, adraSTRtvAdayazca draSTRtvAdInAM pratipakSAH, asattvAdravyatvetyAdipAThastu na samyag asattvasya zrutapratiyogitvAbhAvAditi bodhyam / uktAdanye'pi dravyaparyAyavizeSA dravyAdisambandhAt sambhavanti, tAnupadarzayati-taddravyeti / tadvizeSaizca pRthivyAdivizeSaizca / ghaTAdibhirityanantaram adravyatvamityasyAnukarSaH / dravyata AtmanaH dravyatvamadravyatvazca vRttibhedamupadarzya kSetrato dravyatvamadravyatvaM ca vRttibhedamupadarzayati- kSetrata iti / kAlataH dravyaparyAyavRttibhedamupadarzayati-kAla iti / paryAyAdezAdityagrimagranthasvArasyAt svajAtyanucchedAditi dravyArthAdezAdityasyaiva zabdAntareNa kathanaM bodhyam / abhinnakAlatA dravyavRttivizeSa iti / paryAyAdezAditi, paryAyanaye AtmA jJAnadarzanarUpa iti tadAdezAt / ghaTAdivijJAnadarzana vizeSAH paryAyavRttivizeSA ityarthaH, ekasyAtmana eva kadAcitko dhAdyutkarSo bhavati kadAcitkrodhAdyapakarSo Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [102] caturthapaJcamabhaGgasvarUpopavarNanam / [tattvArthatrisUtrI krodhAdimattvaM ca, evaM bahavo dravyArthaparyAyArthayovRttibhedAH sarve'pi tasyAMzAH, tairdravyaparyAyarUpairvaktumiSyamANo nAnArUpa Atmocyate / bhAvanA tu syAdasti ca nAsti ca, dravyArthabhedena caitanyasAmAnyenAsti, caitanyavizeSavivakSAyAM vA'styekopayogatvAt , paryAyatastu acaitanyena nAsti, ghaTopayogakAle vA paTAdyupayogenAsan , caitanyena tadvizeSeNa vA vartamAna eva tadabhAvena tadvizeSAbhAvena vartate ityubhayAdhInastasyAtmA, anyathA''tmAbhAva eva syAt / evaM sarvasiddhAnteSu padArthAH parasparaviruddhArthatvAt tadatadrUpasamuccayAtmakAzcaturthavikalpodAharaNIyAH // ___ paJcamavikalpastu-syAdasti cAvaktavyazcAtmeti, tatrAnekadravyaparyAyAtmakasya sataH kazcid dravyArthavizeSamAzrityAstItyAtmano vyapadezaH, tasyaivAnyAtmadravyasAmAnyaM tadvizeSaM dvayaM vA'GgIkRtya yugapadvivakSAyAmavaktavyatA, sphuTatarametad vibhAvyate-syAdastyAtmA dravyatvena dravyavizeSeNa vA jIvatvena manuSyatvAdinA vA, dravyaparyAyasAmAnyamurIkRtya vastutvAvastutvasattvAsattvAdinA vizeSeNa vA manuSya bhavati krodhAdipariNatasyeti paryAyadezAtkodhAdyutkarSApakarSabhedA api kAlataH paryAyavRttivizeSA eva / evaM kAlato'nyopi paryAyavRttivizeSa ityAha-tatheti / bhAvato dravyaparyAyavRttivizeSAnAtmano darzayati-bhAvata iti| zatvaM dravyavRttivizeSaH, krodhAdimatvaM ca pryaayvRttivishessH| evamuktaprakAreNa / tasya vstubhuutsyaatmnH| tairdravyArthaparyAyArthavRttivizeSaiH / idAnIM turIyabhaGgopapattimadhikaroti-bhAvanA tviti / syAdasti ca nAsti ceti sAmAnyatasturIyabhaGgakharUpamudghATitam / tavyArthaparyAyArthavizeSairupapattipaddhatimAnayati-dravyArthabhedeneti / caitanyavizeSeNAstitvamAzrityApi syAdastItyaMzo ghaTata ityAha-caitanyavizeSavivakSAyAmiti / syAdastIti vibhAvya syAnnAstIti vibhAvayati-paryAyatastviti, pryaaynyenetyrthH| acaitanyena caitanyasAmAnyapratipakSeNa / caitanyavizeSasya kasyacidanyopi caitanyavizeSo vipakSo bhavati tenApi nAstItyaMza upapadyata ityAzayenAha-ghaTopayogakAle ceti / caitanyena caitanyasAmAnyena / tadvizeSeNa ghaTAdhupayogalakSaNacaitanyavizeSeNa / tadabhAvena, caitanyasAmAnyAbhAvena, acaitanyeneti yAvat / tadvizeSAbhAvena ghaTAdhupayogalakSaNacaitanyavizeSAbhAvena / ubhayAdhInaH sattvAsattvobhayAdhInaH / tasya vastubhUtasyAtmanaH / AtmA kharUpam / anyathA ekasyAtmanaH sattvAsattvobhayAnaGgIkAre / atra ca na pakSapAto vidheyaH sarvadarzana eva caturthabhaGgAbhimataprakAro ghaTata eveti sarvadarzanagocarAH padArthA etadbhaGgadRSTAntIbhavantItyAha-evamiti / sarvasiddhAnteSviti, yathA'nekAkAramekaM citrajJAnam , tanmate AkArAkAriNorabheda iti ekasyaiva citrajJAnasyAnekatvamekatvaJca tacca parasparaviruddhameveti syAdekaM syAdanekamiti turyabhaGgapravRttiH, sAGkhyanaye sattvarajastamasAM sAmyAvasthAprakRtirityasyaiva pradhAnasya parasparaviruddhasattvarajastamoguNAtmakatvamityapekSayA dvitIyabhaGgastatrApyavataratyeva. nyAyakaNAdamatayoH pRthivyAM citrarUpamekAnekAtmakamevAbhyupagantumanubhavAnurodhAdhuktamityatrApi caturthabhaGgapravRttirayatnopanataiva, guNaguNinorbhedAbhedAvabhyupagacchantau mImAMsakavedAntinAvapi turyabhaGgapravRttiM na vArayitumIzAviti dhyeyam / pazcamabhaGgaM bhAvayati-paJcamavikalpastviti / tasyAkAramullikhati-syAdasti cAvaktavyazcAtmetIti / amumevopapattikoTimAnayati-tatreti / astIti vyapadezamupapAdya avaktavyavyapadezamupapAdayati-tasyaiveti, Atmana evetyrthH| anyeti, yaM dravyArthavizeSamAzrityAstIti vypdeshstdbhinnetyrthH| vAnyAtmetyatra vAnyamAtmeti pATho yuktastathA satyevAstivyapadezanimittadravyArthavizeSabhinnatvasyAtmadravyasAmAnye tadvizeSe cAnvaya uppdyte| tadvizeSam AtmadravyavizeSam / dvayama AtmadravyasAmAnyatadvizeSobhayam / astivyapadezanimittasya dravyavizeSasya kramavivakSAyAM satyAmevollAsAttadAnImeva tasyAsattvena. paryAyasAmAnyena paryAyavizeSeNa vA saha yugapadvivakSA na sambhavatIti tadanyatvamAtmadravyasAmAnye tadvizeSe ca vizeSaNatayopAttam / yugapadvivakSAyAmiti, asattvAdinA saha yugpdvivkssaayaamityrthH| sAmAnyenoktameva spaSTapratipattyarthamAha-sphuTatareti / sthAdastyAtmeti, dravyatvena dravyavizeSeNa vA jIvatvena manuSyatvAdinA vA syAdastyAtmeti yogaH, anena ca syAdastItyaMzaH spaSTIkRtaH / avaktavyazcetyaMzaM spssttiikroti-drvypryaaysaamaanymuriikRtyeti| tatra dravyasAmAnya vastutvaM sattvaM ca, paryAyasAmAnyam avastutvam asattvaJceti, etadabhisandhAyAha-vastutvAvastutvasattvAsattvAdineti, asya yugapadabhedaviva Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyaTIkAvivRtiyutA] SaSThabhaGgakharUpopavarNanam / [1.03] tvAmanuSyatvAdinA yugapadabhedavivakSAyAmavAcyaH, yataH sarve'pi tasyaikasyAtmanastadaiva vikalpAH sambhavantIti // ___SaSThavikalpo'pi tribhirAtmabhiyaMzaH-syAnnAsti cAvaktavyazcAtmeti, nAntareNAtmabhedaM vastugataM nAstitvamavaktavyarUpAnuviddhaM zakyaM kalpayituM vastunaH, tathApi sadbhAvAt tatra nAstitvaM paryAyAzrayam , sa ca paryAyo yugapadvRttaH kramapravRtto vA, sahAvasthAyyavirodhAdAtmano dharma ekakAla eva, yathA-cetanopayogavedanAharSasamyaktavahAsyaratipuruSavedAyurgatijAtyAdisattvadravyatvAmUrtatvakartRtvabhoktRtvAnyatvAnAditvAsaGkhyAtapradezatvanityatvAdiH, kramavartI tu krodhAdidevatvAdibAlatvAdijJAnitAdiH svasthAne'nekabhedavRttaH, tatraiko'vasthito dravyArthoM jIvanAmA naivAsti kazciccetanAvyatiriktaH krodhAdikramavRttadharmarUpanairantaryamAtravyatirikto vA, ata eva tu dharmAstathAsanniviSTAH sattvavyapadezavyavahArabhAjo bhavantIti, ato nAsti-paryAyArthAdevaMvidho dravyArthasya kazcidaMzo nAstIti, tena rUpeNAbhAvAt , na punaH sarvathaiva nAstitvam , viziSTasyAbhAvasya vivakSitatvAt , paryAyAMzaH / sarvArthajJAtRtvAtsarvavyApAraviniyogAt sarvavastutvena sanniti dravyArthAMzaH, AbhyAM saha vivakSAyAmavAcya iti dvitIyoM'zaH // kSAyAmityanenAnvayaH / vizeSeNa veti, dravyaparyAyavizeSeNa vetyarthaH, tatra dravyavizeSo manuSyatvAdiH paryAyavizeSo'manuSyasvAdiH / etdbhisndhaanenaah-mnussytvaamnussytvaadineti| yugapadamedavivakSAyAmiti, sadasatoyugapadabhedavivakSAyAmityarthaH, atraikasya kramikavivakSA tadanyasya ca yugapadvivakSA sambhavatyeva / te aMzA vastunaH santyeveti nAsambhavakadarthito'yaM vikalpa ityAha-yata iti // SaSThabhaGgaM bhAvayati-SaSThavikalpo'pIti / tribhirAtmabhiriti, kazcitparyAyavizeSamAzritya nAstitvaM tadanyasya nAstitvasAmAnyasya tadvizeSasya vAzrayaNena ca nAstitvamiti nAstitvadvayam , ekaJcAstitvaM dvitIyena nAstitvena . saha yugapadvivakSitamityevaM tribhiH svruupairityrthH| dyazaH syAnnAstItyekoMzaH syAdavaktavya iti dvitIya AbhyAM grNshH| tatsva. rUpamudghATayati-syAnnAsti cAvaktavyazcAtmetIti / etacca vastunaH svarUpabhedamurarIkRtyaiva sambhavati na tvekatvaikAnte ityAha-nAntareNeti, vastugatamAtmabhedamantareNa vastuno'vaktavyarUpAnuviddhaM nAstitvaM kalpayituM na shkymitynvyH| AtmamedaM kharUpabhedam / avaktavyazarIre sahabhAvavivakSAto'stitvamapyAkRSTameva, astitvamantareNa kena saha nAstitvasya yugapadvivakSA syAt ? yayA'vaktavyamityucyeta, tathA ca nAsti cAvaktavyazcetyuktau vastunaH sadbhAvo'pi gamyata evetsAha-tathApIti, nAstitve satyavaktavyatve'pItyarthaH / sadbhAvAt sattvAt / tatra SaSThabhaGge / paryAyAzrayam AtmanaH paragatAcaitanyAdiparyAyanibandhanam / saca acaitnyaadiruuppryaayshc| yugapadvattaH, avaktavyakharUpe sattvena saha yugapadvivakSayA vRttH| kramapravRttaH syAnnAstItyaMze krmprvRttH| vAkAro yasya nAstitvaparyAyasya yugapattatvaM tadanyasyaiva nAstitvaparyAyasya kramapravRttatvamityarthasyAvagataye ekasyaivaikadA kramayugapadvivakSayoraghaTanAditi bodhyam / yatkramavRttaM nAstitvaM tadyugapadvRttanAstitvena saha vartate tayorvirodhe mAnAbhAvAt ityekakAle nAsti cAvaktavyazceti smbhvtiityaah-shaavsthaayiiti| atra paryAyArthikanayApekSayA''tmano nAstitvaM na tu sarvathA / dravyAstikApekSayA'stitvamapItyetatprakaTanAya AtmanaH sahavartinaH paryAyAn kramavartinaH pryaayaaNshcopdrshyti-ythetyaadinaa| tadupadarzanena paryAyA eva vibhAvyante na tu dravyamekamanubhUyata ityevaM paraparyAyAnAzrayaNe'pi khaparyAyAzrayaNata evAtmano nAstitvaM ghaTate dravyarUpasyAtmana ityAviSkRtambhavati / cetanopayogAdInAM yugapadavasthAnaM sambhavatIti yugapadavasthitAste paryAyAH krodhAdayazca kramavartinaH paryAyAH noktaparyAyebhyo'nyadAtmadravyamekamanubhUyata iti nAstItyAha-tatreti, teSu paryAyeSvityarthaH / cetanAvyatirikta ityanena yugapadavasthAyiparyAyamAtra vyatirikto gRhyte| kramavRttaparyAyavyatirikto'pyAtmA nAstItyAha-krodhAdIti / yadyAtmadravyaM nAstyeva paryAyanaye tadA''tmA jIvaH prANI sattvamityAdivyapadezo nirnibandhanastatra prasajyata ityata Aha-ata eva viti, paryAyavyatiriktasyAtmAno'bhAvAdeva punaH paryAyAdezenAtmano nAstitvamupasaMharati-ata iti| nAstIti vyAkhyeyasvarUpaM tavyAkhyAnamAha-paryAyArthAdevaMvidho dravyArthasya kazcidaMzo naastiiti| tena rUpeNa dravyArtharUpeNa / viziSTasya dravyArtharUpAvacchinnasya / abhAvasya sattvAbhAvarUpanAstisvasya / paryAyAMza ityatra chedaH, uktadizA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [104] saptamabhaGgasvarUpopavarNanam / [ tattvArthatrisUtrI adhunA saptama vikalpacaturbhiraMzairUyaMzaH / kazcid dravyArthavizeSamAzrityAstitvaM paryAyavizeSaM ca kacidaGgIkRtya nAstitvaM samucitarUpaM bhavati, dvayorapi prAdhAnyena vivakSitatvAt, tathA dravyasAmAnyena paryAyasAmAnyena ca yugapadavaktavyaH syAdasti ca nAsti cAvaktavyazvAtmeti / bhAvanA tu dravyArthAt sati dravyatve dehendriyAdivyatiriktAtmatvena vizeSeNa nAstitvamato'sti ca nAsti ca sa evAtmA, dravyaparyAyasAmAnya sadasattvAbhyAM yugapadavAcya iti / evamarthAnurodhAd vivakSAvazAcca saptadhaiSa vacanapravRttiH, nAnyathA'pi pravRttinimittAbhAvAt, eSa ca mArge dravyArtha paryAyArthAzrayaH, tau ca saGghadyAtmaka, saGgrahAdayazcArthazabdanayarUpeNa pradhAvitAH, tatra saGgrahavyavahArarjusUtrairarthanayaiyauM dravyArtha - paryAyArthI tadAzrayaiSA saptabhaGgI / tatra anapekSitopadezakabdavyApAramindriyAnindriyanimittamartharUpotpAditaM matijJAnam, arthanayA vaktRparicchedaviSayAH, te tvarthapRSThenaivArthaM gamayanti / zabdanayAstu sAmpranirUpitasvarUpaM nAstitvaM paryAyAMza ityarthaH / dravyArthAMzamAha - sarvArthajJAtRtvAditi, AtmA sarvapadArthAjAnAtIti sarvarUpaH sarvavyApAre pradhAnatvAdAtmana eva viniyoga ityato'pi sarvarUpa ityevaM sarvavastutvamAtmano rUpamiti sarvavastutvena sannAtmeti dravyAMzaH / AbhyAM paryAyAMzadravyAMzAbhyAm, asmin bhane ekaM nAstitvaM paragatAcaitanyAdidharmeNAtmano'bhAvAtparaparyAyApekSayA dvitIyaca paryAyA eva santi na tadvyatiriktamAtmadravyamiti paryAyArthikanayAzrayeNa dravyAMzarUpeNAtmano'bhAva ityevaMrUpaM svaparyAMyAzrayeNa, taccAvaktavyasvarUpapraviSTam, ekaca dravyArthAMzo'stitvamiti tribhirAtmabhiH - syAnnAsti syAdavaktavyazceti // saptamabhaGgambhAvayati-adhuneti / caturbhiraMzairiti yaduktaM tadevopapattikoTimAnayati-kaJcidityAdinA / samuccitarUpamiti, syAdasti syAnnAstItyevaM kramavivakSayopanItobhayarUpamityarthaH, anenAMzadvayaM pratipAditam / dvayorapi astitvanAsti - tvobhayorapi / vivakSitatvAt krameNa vivakSitatvAt / yacca dravyArthavizeSamAzrityastitvaM paryAyavizeSaM ca nAstitvaM kramavakSayopanItaM tadeva tadAnImeva yugapadvivakSayituM na zakyate ekasyaikadA kramayugapadvivakSayorasambhavAdato dravyasAmAnyamastitvaM paryAyasAmAnyaM ca nAstitvaM yugapadvivakSayA'vaktavyarUpatAmanubhavatItyAha - tatheti / evaM cAvaktavyAMroM'zadvayaM praviSTamiti bhavatyasya caturbhiraMzairniSpattiH / tryaMzatAM cAsya svarUpopadarzanena prakaTayati- syAdasti ca nAsti cAvaktavyazcAtmetIti / astitvanAstitvAvaktavyatvAnAmekatra sadbhAvopapattimbhAvayati - bhAvanA tviti / dravyArthAd dravyArthikanayAzrayaNAt / sati dravyatve dravyatve sati, tena rUpeNAtmano'stitvamiti / evaM sAmAnyato dravyatvenAstitve satyeva, vizeSeNAtmagatenaiva dravyArthAdezAnnAstitvaM yato dravyArtho vizeSeNAtmanaH sattAM nAbhyupagacchatItyAzayenAha - dehendriyAdIti / evaM satyaMzadvayaM siddhamityAha - ato'sti ca nAsti ca sa evAtmeti / avaktavyamaMzambhAvayati dravyeti, dravyasAmAnyaM sattvaM paryAya sAmAnyamasattvaM tAbhyAmityarthaH / yata uktanyAyena saptaiva dharmA ekasya vidhiniSedhAbhyAM vivakSayA sambhavanti, tataH saptadhaiva vacanapravRttiriti saptabhaGgayeva nASTabhanayAdItyAha - nAnyathA'pIti, nASTadhA navadhetyAdyapi kApi vacanapravRttirityarthaH / tatra hetuH - pravRttinimittAbhAvAditi, vacanapravRttinimittAnAM saptAnAmeva dharmANAM bhAvena tato'dhikAnAmabhAvAdityarthaH / iyaM darzitA saptabhaGgI dravyaparyAyanayasamAzritA, dravyaparyAyanayau cAtrArthaviSayako jJeyau, tatazca saGgrahavyavahArjusUtranayAzritA prakRtA saptabhaGgeti darzayati - eSa ceti, upadarzitaprakAra samAzrayazcetyarthaH / tau ca dravyArthaparyAyArthau ca / pradhAvitA vikalpitAH, anayarUpAH zabdanayarUpAzceti yAvat / prakRteyaM saptabhaGgI arthanayasamAzritetyAha- tatreti / arthanayA arthapradhAnA arthamabhimukhIkRtya tajjJAnaM janayantItyarthapRSThabhAvenArthagamakA ucyante, tajanitajJAnaJca matijJAnam, zabdAjjAyamAnamapi tacchabdavyApAragauNabhAvAnna zrutajJAnam / vakturyadvAkyaracanAnukUlaM vAkyArthayathArthajJAnampramANAntaropajanitaM tadviSayaviSayakatvamevArthanayAnAmityupadarzayati-anapekSitopadezakazabdavyApAramiti / prakRte ca saptabhaGgIjanyajJAnasya nendriyanimittatvaM kintvanindriyamanonimittatvam / artharUpotpAditaM yathA'rthasvarUpaM tathaiva tajanitaM tajjJAnam, arthanayotthatvAdartha rUpolAditamityabhimatamato'rthanayasyArthAbhimukhyenaivArtha gamakatvamupapAdanIyamityAzayena tadupapAdayati- arthanayA vaktRparicchedaviSayA iti, vaktRjJAnaviSayaviSayA arthanayA ityarthaH vaktrA paricchedo nirNayo yasyArthasya sa vaktRparicchedaH sa viSayo yeSAM te tathetyevaM samAsAzrayaNena tathAlAbhAditi bodhyam / te tu arthanayAH punaH / tathA cArthanayenaivArthAvabodhikA saptabhaGgI arthazuddhipravaNA vibhA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAvikRtiyutA ] zabdanayArthanayavibhAgaH, arthanayAnAM ca saptabhaGgIprayojakatA ca / [105 ] tikasamabhirUDhaivaMbhUtanayAH zrotRviSayAH zrutajJAnAtmakA: zabdarUparUpita vijJAnatvAcchabdapramANakAH, yacchabda Aha yathA ca tathaivArtha iti zabdapRSThenArthaparicchedaM kurvanti, ata evaiteSvabhidhAnasvarUpazuddhiparA cintA, cakSurvimalIkaraNAJjanavat / tatrArthanayAH sattvAsattva vartamAna sattvamAtraiSiNaH pratyekAtmakAHsaMyuktAzca saptavidhavacananirvacana pratyalAH / viviktasattvamAtraparigrahAt sattvasaGgrahaH, anyAsattvameva satvamiti vyavahAraH, vartamAnapradhAnatvAd vartamAnameva sattvamRjusUtraH / tatra syAdastIti saGgrahaH 1 syAnnAstIti vyavahAraH 2 saGgrahavyavahArayogAt syAdavaktavyaH 3 saGgraha vyavahAra vibhAgasaMyogAdeva syAdasti ca nAsti ca 4 syAdastyavaktavyazcetyatra saGgrahaH saGgrahavyavahArau cAvibhaktau 5 syAnnAstya - vaktavyazcetyatra vyavahAraH saGgrahavyavahArau cAvibhaktau 6 syAdasti nAstyavaktavyazcetyatra vibhaktau saGgraha - vyavahArAvavibhaktau vA 7 ityevamartha paryAyaiH saptadhA vacanavyavahAraH / vyaJjanaparyAyAH zabdanayAH, tvabhedabhedadvAreNa vacanamicchanti, zabdanayastAvat samAnaliGgAnAM samAnavacanAnAM ca zabdAnAmindrazakrapurandarAdInAM vAcyaM bhAvArthamevAbhinnamabhyupaiti na jAtucid bhinnaliGgaM bhinnavacanaM vA zabdaM strI dArAstathA''po jalamiti; samabhirUDhastu pratyarthaM zabdanivezAdindrazakrAdInAM paryAyazabdatvaM na pratijA - vanIyetyabhisandhiH / prasaGgAgatazabdanayakharUpamupadarzayati-zabdanayAstviti / athavA'rthazuddhipravaNAyAM saptabhAyAM zabdanayAnAmanupayogastatsvarUpAvabodhamantareNa jJAtuM na zakya ityatastatsvarUpamupadarzayati - zabdanayA stviti / zrotRviSayA iti, zrotrA yathA zabdapRSTabhAvenArtho'vabuddhyate tathaiva sAmpratikAdInAmavabodhakatvena zrotRpadena zrotRjJAnaviSayo lakSyate, evaM ca zrotRjJAnaviSayaviSayA ityarthaH / kathameteSAM zrutajJAnAtmakatvamityapekSAyAmAha - zabdarUpeti / etadeva prapaJcayati yacchabda Aheti / ata eveti, yatazcaiSAM zabdanayatvamata evetyarthaH / eteSu sAmpratikasamabhirUDhaivambhUteSu / cakSuriti, cakSurhi na jJAnaM kintu jJAnakaraNaM tathApi cakSuSo vimalIkaraNena tajjJAnameva vimalIkRtaM bhavati, tathA'bhidhAnasya na jJAnatvaM kintu jJAnakaraNatvaM tathApi tadvimalIkaraNe tajjanitajJAnameva vimalaM sampadyata iti tatsvarUpazuddhiparA cintA phalavatI bhavatyeva / arthanayazabdanayA vupadaryArtha nayAnAM saptabhaGgI pratyalatvamAviSkaroti tatreti / sattvAsattvetyAdi, mAtrapadena sattvAdInAM pratyekamanvayAt sattvamAtrAsattvamAtra vartamAna sattvamAtrAbhyupagamaparA ityarthaH / pratyekAtmakA iti, sattvamAtrAbhyupagamaparaH kevalaH saMgrahanayo varttamAnasattvamAtrAbhyupagamaparaH kevala RjusUtranayazca prathamabhaGgapravarttakaH, asattvamAtrAbhyupagamaparaH kevalo vyavahAranayazca dvitIyabhaGganirvarttakaH / saMyuktAzceti, saMyuktau saMgrahavyavahArau RjusUtravyavahArau ca tRtIyAdisaptamaM bhaGgAntapaJcabhaGgapravarttakAH / saGgrahAdInAM viviktaM viSayamullikhati- vivikteti / saptabhaGgayAM yasya bhaGgasya yathA yannayamUlakatvaM tathA tadupadarzayati-tatreti / saGgraha - vyavahArayogAd avibhaktasaMgrahavyavahAra saMyogAt / vibhAgasaMyogAt vibhaktasaMyogAt / saGgrahaH syAdastItyaMzaH saGgrahaH, avaktavya ityaMzazca avibhaktau saGgrahavyavahArau, vyavahAraH syAnnAstItyaMzo vyavahAraH, avaktavya ityaMzazva avibhaktau saMgrahavyavahArau, syAdasti iti saGgrahaH syAnnAsti iti vyavahAra ityevaM dvAvaMzau vibhaktau saMgrahavyavahArau, avaktavyazcetyaMzaH, avibhaktau saGgrahavyavahArau / ityevamamunA prakAreNa / arthaparyAyaiH, arthanayAbhyupagatArthaparyAyaiH sattvAsattvAdidharmaiH / zabdanayairvacanavyavahAramupadarzayitumAha-vyaJjanaparyAyAH zabdanayA iti, vyajyate'rtho'neneti vyaJjanaM zabdaH tatsambandhinaH paryAyA viSayatayA yeSAM te tathA, vyaJjanaparyAyaviSayA ityarthaH, te zabdanayAH / abhedabhedadvAreNeti, kazcidabhedadvAreNa, kazcitpunarbhedadvAreNa vacanaM zabdamicchanti, abhinnArthakatvaM zabdAnAmabhyupaiti kazcit arthAdabhinnaliGgavacanAdInAmabhinnArthakatvamicchati, bhinnaliGgavacanAdInAJca tattvaM necchati ityabhedadvAreNa vacanamicchatItyasya phalito'rthaH kazcittu paryAyatayA prasiddhAnAmapi bhinnArthakatvamevAbhyupaiti zabdAnAM paryAyatAM necchati, iti bhedadvAreNa vacanamicchatItyasyArthaH / tatrAbhedadvAreNa vacanAbhyupagamaparaH zabdanaya ityAha- zabdanayastAvaditi / bhAvArthameveti, nAmasthApanAdravyabhAveSvartheSu satsu tatra bhAvArthamevAbhinnamekamabhyupagacchati, evakAreNa nAmasthApanAdravyANAM vyavacchedaH / samAnaliGgAnAM samAnavacanAnAmityanayorvyavacchedyamAha-na jAtuciditi, strIdArazabdayorbhinnaliGgatvamapyasti bhinnavacanatvamapyasti evamapjalazabdayorapi, tayornAbhinnArthatvamabhyupagacchati zabdanayaH / bhedadvAreNa vacanAbhyupagamaparaH samabhirUDa ityupadarzayati- samabhirUDha stviti / etanmate vyutpattinimittameva ta0 tri0 14 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 106 ] evambhUtanayasya pravRttinimittabhedAdarthabhedaH, trisUtrayupasaMhArazca / [ tatrArthatrisUtrI nIte, atyanta bhinnapravRttinimittatvAd bhinnArthatvamevAnumanyate ghaTazakrAdizabdAnAmiveti; evaMbhUtaH punaryathAsadbhAvaM vastu vacaso gocaramApRcchati, icchati ceSTAviSTa evArtho ghaTazabdavAcyazcitrAlekhanopayogapariNatazca citrakAraH, ceSTArahitastiSThan ghaTo na ghaTazabdavAcyaH tacchabdArtharahitatvAt kuTazabdavAcyArthavat, nApi bhuJjAnaH zayAno vA citrakArAbhidhAnAbhidheyazcitrajJAnopayogapariNatizUnyatvAd gopAlAdivat, evamabhedabhedArthavAcino'nekaikazabdavAcyArthAvalambinazca zabdapradhAnA arthopasarjanAH zabdanayAH pradIpavadarthasya pratibhAsakA vyaJjanaparyAyasaMjJakAH / tadevamarthavyaJjana paryAyArpaNAnarpaNadvArakAne kAmakai kArthanirUpaNavadabhidhAnapratyaya viSayA'pi bhAvanA'bhidheyA / tatra pudgaladravyapariNativizeSaH zabdo'bhidhAnaH, pudgaladravyaM cAtItavartamAnAgAmibhUriparyAya pariNAmyarpitAnarpita bhajanApekSayA sadasannityAnityAdyanekadharmAtmakam pratyayo'pi hi grahaNalakSaNAtmadravyAMzApekSayA saGkhyAparimANAkArAdyanekarUpaparyAyApekSayA ca sadasannityAnityAdisvabhAva ityevaM sadasannityAnityAdisvabhAvaM jagat paJcAstikAyAtmakamarpitAnarpitalakSaNasakalazAstragarbhatrisUtrIvinyAsasyAdvAdaprakriyAsaGgateH siddham // 31 // pravRttinimittaM, tazcendrazakrAdInAM bhinnameveti bhinnArthatvamevaiSAmityAha- atyantabhinnapravRttinimittatvAditi / yeSAM pravRttinimittabhedastaSAM bhinnArthatvamityatrobhayaprasiddhaM dRSTAntamAha - ghaTazakrAdInAmiveti / vyutpattinimittAviSTa eva zabdasyArtho na tu tacchUnyakAlInastadupalakSita ityabhyupagamapara evambhUto'pi bhedadvAreNa vacanAbhyupagantetyAha - evambhUta iti / vyutpattinimittAnAruSitaM necchatIti spaSTayati- ceSTArahita iti, anena ca parArthAnumAnarUpaM pramANamatrArthe upanibaddhaM zrotRRNAM santoSAya / eSAM zabdaprAdhAnyArthopasarjanatvAbhyAM vyaJjanaparyAyasaMjJakatvamityupasaMhAradvArA spaSTayati- evamityAdinA, abhedArthavAcyanekazabdavAcyArthAvalambI zabdanayaH, bhedArthavAcyeka zabdavAcyArthAvalambinau samabhirUDhaivambhUtau, te ca zabdapradhAnA niyataliGgatvaniyatavacanatvAdInAM zabdagatatvAttadAzrayaNena zabdanayapravRttiH / evaM vyutpattinimittamapi zabdanirvacanamapekSyaiva bhavati, tadAzrayeNa ca samabhirUDhaivambhUtayoH pravRttiriti zabdapradhAnatvaM spaSTameva / zabdapRSTha bhAvenArtha prarUpakatvAdarthopasarjanAH, yathA - dIpo ghaTAdInabhivyaJjayati evamete'rthAnabhivyaJjayantItyAha-pradIpavaditi / evaM cArthaparyAyArpaNavyaJjanaparyAyAnarpaNAbhyAM vyaJjanaparyAyArpaNArtha paryAyAnarpaNAbhyAJcaikAnekAtmakaikArthanirUpaNavattathAvidhazabdanirUpaNaM tathAvidhAvabodha nirUpaNamapIti zabdaparyAyAzrayaNena tadavabodhaparyAyAzrayaNena ca saptabhaGgapravRttirupapattipaddhatimAsAdayatItyAha - tadevamiti / tatra zabda dharmIkRtya saptabhaGgayupapattaye zabdasyAnekadharmAtmakatvamupapAdayati-tatreti / avabodhaM dharmIkRtya saptabhaGgayupapattaye avabodhasyAne kadharmAtmakatvamupapAdayati-pratyayo'pIti / trisUtrIvyAkhyAnaparisamAptimupasaMharati - evamiti // 31 // zubhaM bhavatu // iti zrI tapogacchAdhipatizAsana samrAD jagadguru zrIvijayane misUrIzvarapaTTAlaGkAravyAkaraNavAcaspatizAstravizArada - kaviratnavijayalAvaNya sUriviracitA tattvArthatrisUtrI prakAzikA samAptA // chadmastheSu sadA skhaladgatitayA doSaprabandhAnvaye, no hAsyAspadamatra doSaghaTanAyAM svAmahaM dhImatAm / no prArthyAH kRtino nisargagarimAvAsA mayA zodhane, yeSAM doSagaNapramArjana vidhiH svAbhAviko'yaM yataH // 1 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | *pra*za* stiH * [upajAtivRttam ] zrInAbhijAtaM zubhazAntinAtha, subhavyarAjInayanAmRtaM ca / prakAzipaM zrIzubhavarddhamAnaM, namAmi nityaM jinarAjarAjam // 1 // [zArdUlavikrIDita-vRttAni ] lokAlokavilokino jinapateH, dUrIkRtAhastateH / - sollAsairamarAdhipaH kRtanateH, sUryAtigAGgadyuteH // gIrIzasya ca nazca zAsanapateH, siddhArthasatsantateH / paDheM dharmadhurandharaM vijayate, vIraprabhoH sanmateH // 2 // tatra zrIzrutakevalI gaNimaNi-zAritracUlAmaNiH / nirgranthAbhidhamacchagacchamatanot , svAmI sudharmAbhidhaH // koTIzaH kila sUrimanakalanAt , koTIti nAmnojvalaM / gacchaJcAcchamatizca susthita iti, zrIsUripo'nu vyadhAt // 3 // candraM candrakalAkalApadhavalaM, bhUyoyazomAlinaM / gacchaJcAnucakAra cArucaraNaH, shriicndrsuuriishvrH|| tatraivAnu ca sUrirAda zamanidhiH sAmantabhadrAbhidhaH / vyAtene vanavAsigacchamamalaM, lInaM guNAnAM gaNe // 4 // saMtApApaharaM samAzritanRNAM, zAkhAvalIlAlitaM / dIkSAdAnazubhAspadaM sucaraNA-baddhaM vizAlonnatam // zreyAMsaM vaTagacchamacchamatulaM, satpuNyapaNyApaNam / AcAryAdhipa AtatAna tadanu, zrIsarvadevAbhidhaH // 5 // bhUpAlena ca medapATapatinA dRSTvA tapo duSkaraM / sAnvathaM ca mahAtapA iti padaM yasmai dade sammadAd / puNyAtmA vidadhe tataH sa ca jaga-candrAbhidhaH sUrigada / SaSThaM praSThaguNAlayaM kila tapA-gacchaM sadacchAzayam // 6 // gacche'bhizca prmpraagtmho-vaishdyliilaalye| zraddhAcAracitAM kulAlayamaye, rAddhAntamArgAdhvage // zrIhIreNa jinendrazAsanaziro-hIreNa dhIreNa ca / bhUpAlAkabaraprabodhanakRtA, puNyAtmanA sUriNA // 7 // mohelApatipATane paTutame, sddhrmsenaakre| zrIsenena ca sainikena guNinA, zreyo'rthinA sUriNA // zrIdevena ca sUriNA vibudhatA-sphAtiM parAM bibhratA / zrIsiMhena ca pApanAgahariNA, zrIsUriNollAsite // 8 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastiH / pRthvIM pAdapracArato vidadhato, dhvastAndhakArAM vraaN| nirmAtuH zamasAgarodayaramAM, sdvRtttaashaalinH|| satsaumyAkRtimAlinaH kuvalayA-''nandaM dadAnasya ca / sAdhostArakapasya vRddhivijayA-bhikhyasya vai sadguroH // 9 // pAdAmbhojarajomarandamadhupo, vidyaavilaasaalyo| bhUpAlAvalimaulilAlitapadA-bhojo janAnandadaH // uccAcArapracAraprodyatamanA, nAnAmunInAM guruH / udboDhA''gamayogamuccavidhinA, prasthAnapaJcatparaH // 10 // svaM cAvaM samayaM sadA sahRdayaM vidvAMzca divyAkRtiH / nityaM dharmakathAvidhau vilasatA, mAdhuryamAbibhratA // gambhIradhvaninA ghanAghanaravaM, hAsyAspadaM kurvtaa| tAreNAkhilabhabyakekinikarA-''nandaM dadAnaH sanA // 11 // tIrthAnAmavane samuddhatikRtI, lInAntarAlaH sdaa| zIlaM zaizavato'malaM ca kalaya-nAcAryacUlAmaNiH // samrATa zrIjinazAsanasya vasatiH, prauDhapratApazriyo / rArAjItitarAM jagadgururayaM zrInemisUrIzvaraH // 12 // . [vasantatilakAvRtte ] IDe sudarzanadharaM puruSottamaM taM, maitrIyutaM samudayaniyamAdadhAnam / sannandanaM sumanasAmanurAgacaGgaM, vijJAnatAmarasatAmarasAkaraM ca // 13 // bhavyAliMpaGkavikalaM jaDatAtigaM ca, nityaM punAnamakhilaM kila sAdhupadmam / sandarzitAmRtapathaM varadezanAto, lAvaNyamandiramudAramano'bhirAmam // 14 // [upajAtivRtte] namyaM narendraH sujayantamArya-dakSaM suzIlocavizuddhacittam / kalyANabhRtkevalanAmadheya-jinaprabhollAsitabhAvavijJam // 15 // saccandanaM sajanatApahAraM, prauDhaprabhAvaM vibudhArcitaM ca / sanmaGgalaM saccaraNAdikAntaM, matIzamAnyaM guNarAjiramyam // 16 // [zArdUlavikrIDitavRttam ] tasyAnalyaguNasya nemisuguroH, satpadRpadmAkare / lAvaNyena kajena rAjanagare, varSAsthitiM kurvatA // aGkAkAkukAntavikramayuge jainAgamollAsabhRt- / tattvArthasya prakAzikA kila kRtA, TIkA trisUcyA varA // 17 // [sragdharAvRttam ] utpAdadhrauvyanAzA yugapadanugatA nItibhedavyapekSAH / / sattA syaadvaadkaantaa'khilvissygtaa'baadhitaikaantttraiH|| saMkSepeNa trisUtryA pramitinayamiladbhASyavRtyuktayuktyA / vIrokkyA ca tripadyA gaNadharatayA bhAntyato bhAtu bhUtyai // 18 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- _