Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
*સંતSિા ની જીવન સીરતા ( સ્વ. કવિવર્યપં.મુનશી નાનચંદજી મહારાજનું જીવનચરિત્ર
પૌરાફિક મી નમી ચાળીયાણજી મહારાજ યાત
દ્વપકા પ્રતાપ ભાર , વિયા
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતશિષ્યની જીવનસરિતા
[સ્વ. કવિવર્ય પં. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું જીવનચરિત્ર]
*
પ્રેરક
મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ “ચિત્ત
લેખક પ્રા. પ્રતાપકુમાર જ. ટેલિયા એમ. એ. (હિન્દી), એમ.એ. (અંગ્રેજી), સાહિત્યરત્ન પ્રિન્સિપાલ: જૈન ટ્રેનિંગ કલેજ, બેંગલોર વિઝિટિંગ ફેસર: સેન્ટ જોસેફ કોલેજ, બેંગલેર
પ્રકાશક
મનહરલાલ પી. સંઘવી પ્રમુખ, કવિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ સ્મારક ટ્રસ્ટ C/o મનુભાઈ અમૃતલાલ શેઠ, જન્મભૂમિ ચેમ્બર્સ,
કોટ, મુંબઈ–૧.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડિસેમ્બર ૧૯૭૨
સર્વહક પ્રકાશકને સ્વાધીન
કિંમત રૂ. ૫-૦૦
પ્રકાશક:મનહરલાલ પી.સંઘવી: પ્રમુખ,કવિશ્રીનાનચંદ્રજી મહારાજ સ્મારક ટ્રસ્ટ, મુંબઈ. મુદ્રક ધીરુભાઈ દેસાઈ: સ્ટેટ્સ પીપલ પ્રેસ, ઘંઘા સ્ટ્રીટ, કોટ, મુંબઈ–૧.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. પૂજ્ય ગુરુદેવ પંડિત કવિવર્ય મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ જન્મ : સંવત ૧૯૩૩ માગશર સુદ ૧
દીક્ષા : સંવત ૧૯૫૭ ફાગણ સુદ ૩ - કાળધર્મ : સંવત ૨૦૨૧ માગશર વદ ૯ [[ પાલખી માગશર વદ ૧૧ જે દિવસે પુણ્યતિથિ ઉજવાય છે]
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુખ
કવિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ સ્મારક ટ્રસ્ટ તરફથી તેમનું આ જીવનચરિત્ર પ્રકટ કરતાં અમો ધન્યતા અને કૃતજ્ઞતા અનુભવીએ છીએ. આ જીવનચરિત્ર સાથે પૂજ્ય ગુરુદેવનાં લખાણો અને કાવ્યોમાંથી પસંદગીનાં લખાણો અને કાવ્યો જોડવા ઈચ્છા હતી. પણ તેમ કરતાં ગ્રન્થ મેટો થઈ જાય તેથી વિચારોહનરૂપે એક બીજા પુસ્તકથી તે પ્રકટ કરવાનો નિર્ણય કર્યો છે.
Vઆ જીવનચરિત્ર ભાઈશ્રી પ્રતાપ ટોલિયાએ શ્રી ચુનીલાલજી મહારાજના સહકારથી અને તેમની દેખરેખ નીચે તૈયાર કર્યું છે. તે બન્નેને આ તકે ટૂટવતી અમો હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
કવિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે તેમના પ્રભાવશાળી વ્યકિતત્વથી અને પ્રગતિશીલ વિચારોથી સેંકડો-હજારો જૈન-જૈનેતર ભાઈઓ અને બહેનોને પ્રભાવિત કર્યા છે અને તેમને જીવનપંથ ઉજાળ્યો છે. વીસમી સદીની શરૂઆતમાં ધર્મ અને સમાજકલ્યાણની સમન્વયકારી વિશાળ જીવનદષ્ટિ વિરલ હતી. એ સમયે માનવસેવા એ પરમ ધર્મ છે એની પ્રેરણા આપી, સમાજકલ્યાણનાં ઘણાં કાર્યો અને સંસ્થાઓને વેગ આપ્યો. જૈન ધર્મ નિવૃત્તિપ્રધાન ગણાય છે. પણ તેમાં રહેલ અનુકંપા અને અહિંસાનું વિધેયાત્મક સ્વરૂપ - પ્રેમ, કરુણા અને મંત્રી તેમને જીવનમંત્ર હતા. તેમના બધા ઉપદેશમાં નાતજાતના ભેદભાવ વિના માનવતા મધ્યબિન્દુમાં હતી.
યુગધર્મને પિછાણી, સ્ત્રી ઉત્કર્ષ માટે તેમની પ્રેરણાથી મહિલા મંડળની સ્થાપના થઈ હતી. તેવી જ રીતે, આમજનતા તેમનાં વચનામૃતોને લાભ મેળવે તે માટે તેઓ ત્રિપ્રવચને કરતા જેમાં મોટી સંખ્યામાં જૈનેતર ભાઈ-બહેનની હાજરી રહેતી.
મધુર કંઠ હતો, કવિત્વશકિત હતી અને અસરકારક વ્યાખ્યાનશૈલી હતી તેથી વિશાળ જનતા ઉપર તેમને ભારે પ્રભાવ પડત. સંખ્યાબંધ ભાઈઓ અને બહેનોને તેમના પ્રત્યે ઊંડો ભકિતભાવ હતો અને તેમના સમાગમથી પોતાનું જીવન ધન્ય થયું એમ તેઓ અનુભવતા.
તેમનું આ જીવનચરિત્ર દીર્ધકાળ સુધી જૈન સમાજને પ્રેરણા આપશે એવી મને દઢ શ્રદ્ધા છે.
મુંબઈ,
તા. ૧૫-૧૨-૧૯૭૨
ચીમનલાલ ચકુભાઈ
ટ્રસ્ટીમંડળવતી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને મંથન યાને અનુચિંતન
પ્રાતઃસ્મરણીય પૂજ્ય ગુરુદેવ કવિવર્ય મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ દિવ્યગતિને પામ્યા પછી, તેઓના અનુરાગીવર્ગને ભકતમંડળને અને સેવકવર્ગને, તેઓશ્રીની સ્મૃતિ કાયમ બની રહે એટલા માટે, તેઓશ્રીનું જીવન પુસ્તકારૂઢ થયેલું જોવાની તીવ્ર અભિલાષા રહે એ સ્વાભાવિક છે.
એક દષ્ટિએ વિચારીએ તો માનવમાત્રનું અવસાન એ નિશ્ચિત વસ્તુ છે; એની નોંધ કે પ્રસિદ્ધિની જરૂર હોતી નથી. હજારો-લાખ બલકે કરોડો માનવો જન્મે છે અને મરે છે એમાં કંઈ આશ્ચર્ય નથી. પરંતુ જે માનવે પોતાના જીવન દરમિયાન ઉચ્ચ કોટિને ગુણવિકાસ કરેલ હોય અને જેનું જીવન પરોપકારપરાયણ
ઈ લેકરાર થયું હોય તેવા મહામાનવોનું જીવનદર્શન પ્રેરણાત્મક હોવાથી, ઊગતી પેઢીને માટે તે ઉપકારક નીવડે છે. એટલા માટે એવા મહાપુરુષનું જીવનચરિત્ર પ્રસિદ્ધ કરવું જરૂરી બને છે.
પરંતુ એવી પ્રસિદ્ધિ કરે કોણ? અને એવો વિશેષ અધિકાર હોય કોને? એ પ્રશ્ન વિચારવા જેવો છે. હકીકતમાં એવા આત્મનિષ્ઠ પુરુષો પોતે જ પોતાની જીવનગાથા લખી શક્યા હોય તે એ સર્વોત્તમ વસ્તુ ગણાય. પરંતુ જીવનકાળ દરમિયાન એવું લખવાનું મોટે ભાગે કોઈ મહાપુરુષથી બનતું નથી. એમનું પોતાનું જીવતું જાગતું જીવન જ ખૂલું જીવનચરિત્ર હોય છે—જો એ વાંચવાની દષ્ટિ હોય તે. વસ્તુત: જીવન દરમિયાન પ્રસિદ્ધિને મેહ એવા પુરુષને સ્પર્શી શકતો નથી. એટલે પછી જે જે વ્યકિતઓ તેઓના ગાઢ સંપર્કમાં આવેલ હોય છે તે--પછી ભલે તે શિષ્ય હોય, સેવક હોય કે અંતેવાસી હોય તે જ એવા પુરુષને પોતાની શકિત પ્રમાણે આલેખી શકે—પ્રકટ કરી શકે–પરંતુ એમાં ય અધિકારભેદ હોઈ શકે. અસ્તુ.
આપણા પૂજ્ય ગુરુદેવ માટે પણ એવું જ બન્યું છે. સ્વર્ગવાસ પછી દિવસે અને મહિનાઓ વીતવા લાગ્યા... આખરે મારા જેવા મંદ શકિતવાળા ઉપર એ લખવાની ફરજ આવી પડી. સ્વ. પૂજ્ય ગુરુદેવે પોતાના જીવન-સંબંધી એવી કોઈ નેંધ કરી ન હતી. માત્ર છેલ્લા વર્ષમાં, તેઓના સંસારપક્ષે ભત્રીજા શ્રી અમૃતલાલ જીવરાજ સાયલાકરને પ્રસંગોપાત્ત જીવનપ્રસંગોની નોંધ લખાવી હતી એટલે જ્યારે હું લખવા બેઠો ત્યારે મારે એને આધાર લેવો પડ્યો છે. ઉપરાંત પૂજ્યશ્રીને અને મારો ગુરુ-શિષ્ય તરીકે લગભગ ૩૭ વર્ષને અવિચ્છિન્ન પરિચય અને સહવાસ હોવાથી જ્યારે હું એમનાં અનેકવિધ જીવનપાસાંઓનું અવલોકન કરવા લાગ્યો અને પછી આલેખવા બેઠો ત્યારે મારી મૂંઝવણનો કોઈ પાર રહ્યો નહિ. કઈ વસ્તુ લેવી અને કયો પ્રસંગ છોડી દેવો એની કોઈ ગમ પડતી ન હતી.
મહાપુરુષનું જીવન ઉદાત્ત, ભવ્ય અને વિરાટ હોવાથી એવા જીવનને મારા જેવો અલ્પ આત્મા કેવી રીતે સ્પર્શી શકે? તેમ છતાં પણ યથામતિ, યથા
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ
સ્કૃતિ અને યથાશક્ય એવું જે કંઈ મને સમજાયું તેવું નેધરૂપે હું લખતો ગયો / અને તેને ભાષાને ઓપ આપવા માટે મને પ્રાધ્યાપક શ્રી પ્રતાપભાઈ ટોલિયા
જેવા સંસ્કારી લેખક મળી ગયા. પરિણામે જે કંઈ બની શકયું તે આ જીવનચરિત્રમાં અંકિત થયું છે. જો શ્રી પ્રતાપભાઈને સદ્ભાવયુકત સહકાર ન મળ્યો હોત તો આ રીતે આ પ્રસિદ્ધ થયું ન હોત.
બનવાજોગ છે કે આમાં ઘણી વિગતો રહી જવા પામી હોય, રજૂઆત કરવામાં મારી ક્યાંક ખલના પણ થઈ હોય, મારા મતિદોષને લીધે હું એમને પૂરો ન્યાય પણ ન આપી શકયો હોઉં. તેમ છતાં પણ એટલું તો હું આત્મવિશ્વાસપૂર્વક કહી શકું છું કે ભકતજને, શિષ્યો કે પ્રેમીજનો આ ચરિત્રના વાચન-મનનથી પોતાના ગુરુદેવને અપૂર્વ પરિચય થવા-પામવા જેવો સંતોષ જરૂર અનુભવશે.
ટૂંકામાં, મહાપુરુષના જીવનવિસ્તારને અંત નથી હોતું એટલે ભવિષ્યમાં કોઈ ભકતઆત્મા પૂજ્ય ગુરુદેવના સર્વતોમુખી જીવનનું પ્રકટીકરણ કરવાની અભિલાષા રાખે તે એના માટે પૂરો અવકાશ છે.
જીવનચરિત્ર તૈયાર કરવા માટે સ્મારક ટ્રસ્ટના પ્રમુખ શ્રી મનુભાઈ સંઘવીએ, ત્રણેક વર્ષ પહેલાં, અમદાવાદમાં અમારા ચાતુર્માસ હતા ત્યારે મારી પાસે વિનતિ કરી હતી. મારે એકલા હાથે આ બધું તૈયાર કરવાનું હતું. ઉપરાંત સાધુજીવનની વ્યાવહારિક પ્રવૃત્તિઓ અને મર્યાદાઓ હેવાથી જોઈએ તેવો અવકાશ મેળવી શકતા નહિ. તેમ છતાં પણ આંતર-આંતરે શ્રી પ્રતાપભાઈને અમુક સમય રોકીને આ કાર્ય બે વર્ષો પૂર્ણ થયું અને આખું ચરિત્ર ટ્રસ્ટી મંડળના માનનીય ટ્રસ્ટી શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈએ સંપૂર્ણ અવલોકન કરીને જ્યારે પસંદ કર્યું
ત્યારે એના પ્રકાશનને પ્રશ્ન ઊભો થયો. આમ તો આ જીવનચરિત્ર છપાવવા માટે બીજા સંઘો અને વ્યકિતગત ભાઈઓની પ્રબળ ભાવના હતી. પરંતુ મારા મનમાં એમ કે, જો સ્મારક ટ્રસ્ટને આ લાભ લેવો હોય તો પહેલી તક એમને આપવી. પરિણામે પત્રવ્યવહારથી, મને સંતોષ થાય એ રીતે છપાવવાનું, ટ્રસ્ટના પ્રમુખશ્રીએ સ્વીકાર્યું હતું એટલે પછી જીવનપરિચયની સંપૂર્ણ સામગ્રી મેં પ્રમુખશ્રી મનુભાઈને સુપરત કરી. ત્યાર બાદ તેને યોગ્ય લાગ્યું તે રીતે ટ્રસ્ટી મંડળે આ સુંદર, પ્રકાશન કર્યું છે. ,
આશા છે કે ઘણા સમયથી જેની પ્રતીક્ષા કરાતી હતી એ પૂજ્ય ગુરુદેવના જીવનચરિત્રને ભાવિક જને અવશ્ય લાભ લેશે અને સ્મારક ટ્રસ્ટી મંડળ ઉદાર દિલે દરેક અનુરાગીને આ જીવનચરિત્ર પહોંચાડવાની કાળજી રાખશે. તા. ૧૫-૧૨-૭૨. સંવત ૨૦૨૯ના માગસર સુદ ૧૧ શુક્રવાર ખોડપરા - જેતપુર.
મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી-ચિત્તમુનિ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરિતા–તીરે...
, , ગુરુદેવ કવિવર્ય પ. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ “સંતશિષ્યનું * * આ જીવનચરિત્ર રજૂ કરતાં એક તરફથી આનંદ તે બીજી તરફથી ક્ષોભ અને સંકોચ અનુભવું છું. ક્ષેભ-સંકોચ બે દષ્ટિએ: એક તે જેમનું જીવન વિશાળ સરિતા જેવું છે તેમને ચરિત્ર-આલેખનના સ્થૂળ શબ્દોના સાંકડા બંધિયાર રૂપમાં બાંધવાને મારો અ૫ને આ પ્રયાસ, મારી યોગ્યતા ન હોવાને કારણે, અસ્થાને છે અને બીજું એ કે સરિતાશા આ પાવન પુરુષે મારા પર જે ઉપકાર કર્યો છે અને મારી અલ્પતા હોવા છતાં મારા પર કેવળ નિષ્કારણ કરુણાબુદ્ધિએ પોતાને જે પ્રેમપ્રવાહ વહાવ્યો છે તેનાથી મેં તેમની એટલી બધી વત્સલતા, ઉપકારિતા અને આત્મીયતા અનુભવી છે કે તેમને શબ્દોમાં બાંધવાના આ પ્રયાસમાં મને ઔપચારિકતા ને અનધિકૃત ચેષ્ટા જણાય છે.
આ બે દષ્ટિથી વિચારતાં એક બાજુથી મારા ક્ષોભ-સંકોચ મને સકારણ * દેખાય છે, તો બીજી બાજુથી આનંદ પણ થાય છે. તે એટલા માટે કે તેમના જીવન-આલેખન માટે હું પ્રવૃત્ત થયે, મને પ્રવૃત્ત કરાયો અને પ્રવૃત્ત થતાં મને આ ઉપકારી પુરુષના પાવન જીવનનું સ્મરણ—અનુશીલન કરવાનો ને તેમના અંતરસ્વરૂપની નિકટ પહોંચવાનો અવસર મળ્યો. આમ કરતાં જે સુવાન્તઃ સુહ પામ્યો, વર્ષો વીતી જવા છતાં અને સ્થૂળદેહે તે દૂર વસવા છતાં તેમની જે નિકટતા, જે પ્રેમવત્સલતા પુન: માણી શકો, તેને આનંદ-અનુભવ ને તેમના ચરિત્ર-લેખનના નિમિત્ત બનવાનો લાભ મારા માટે અપૂર્વ છે. આ જીવનચરિત્ર--કહો, ‘જીવનઝાંખી––ના આલેખનમાં સ્વ. ગુરુદેવના સમર્પણશીલ, સજાગ, સત્યશોધક, સરલ અંતેવાસી પૂ. મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ ચિત્તની સતત પ્રેરણા ને સહાયતા જ પ્રધાન રહી. હકીકતમાં આ સર્જન પાછળ ચિત્ત તે તેમનું જ છે, હાથ જ મારો છે અને એ પણ જાણે સ્વયં સ્વ. ગુરુદેવે જ પકડીને ચલાવ્યે રાખેલ છે. આ લેખનકાર્યમાં જેમ જેમ હું જાતે ગયો અને તેમાં રમમાણ થતો ગયો તેમ તેમ હું આ બાબત સ્પષ્ટ અનુભવતો ગયો. ચરિત્રલેખનકાળ દરમિયાન જાગૃતિમાં ને સ્વપ્નમાં આ પ્રતીતિ મને સતત થતી રહી છે. તેથી સ્વ. ગુરુદેવનું સતત સામીપ્ય અનુભવો અને વિપરીત સંજોગોમાં પણ લેખનનું ળબ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
દસ
મેળવતો હું ધન્ય થયો છું. તેમણે વિદેહસ્થ રહીને પણ પરોક્ષરૂપે મારો જે હાથ ઝાલ્યો તે લેખનને આરંભ થવાથી માંડીને અંત થતાં સુધીમાં અભુતપણે ચાલતો રહ્યો છે. અન્યથા લેખનના આરંભ પછી થયેલાં મારાં અનેકવિધ બાહ્યાંતર પરિવર્તન, સ્થાનાંતરો, વડીલ બંધુના અકસ્માત મૃત્યુથી સર્જાયેલ અનેક અકલ્પિત, અસાધારણ અવરોધો ને અગ્નિપરીક્ષા--આ બધાં વચ્ચેથી આ લેખન પૂરું થવું અસંભવ જ હતું. તેમની પરોક્ષ કૃપા મારા માટે જાણે પ્રત્યક્ષ થઈ. લેખનકાળ દરમિયાનના કેટલાય અનુભવો અને સ્વપ્ન-દર્શન આ બાબતની વિશેષ સાખ પૂરે છે. આ કાળ દરમિયાનની મારી આવી ધન્યતાની એક સાક્ષી આ રહી–મારી ડાયરીને પાને નોંધાયેલ એક પરોઢના સ્વપ્ન-દર્શનરૂપે:
“૧૮મી મે ૧૯૭૦ ને સેમવાર:
પ્રાત: સાડાત્રણથી ચારને સમય:
“ગત રાત્રે ધ્યાનાતે સૂતા પછી નિ:સ્વપ્ન નિદ્રાને અંતે એક અદ્ભુત સ્વપ્ન ચાલી રહ્યાં છે. કદાચ ગઈ કાલના સારા બે દિવસના સ્વ. ગુરુદેવના સતત સ્મરણનું એ પ્રતિફલન હતું ...
સંભળાય છે ઘેરો ઘનગંભીર ભજનાષ અને દેખાય છે સમૂહ સાથે આગળ રહી ગાતા ગાતા, અમરેલીની બજારમાં થઈને ચાલ્યા જતા ગુરુદેવ! એ પડછંદ કાયા, એ મસ્તીમાં ડોલતું મસ્તક, એ બંધઉઘાડ થતાં નેત્રો, એ દિવ્ય ભકિતમાં ગવાતું ગાન .કોઈ અજબ મસ્તીનું દર્શન છે. હાથમાં આઘો-ચરવળો રહી ગયો છે, સાથે અન્ય સાધુજનો છે: સ્થાનકવાસી પણ, મંદિરમાર્ગી પણ: જાણે એ સૌના સમન્વયની ગુરુદેવની જ ઝંખનાના પ્રતીક-શા! . અને એ સૌની પાછળ પાછળ ચાલી રહ્યો છે ભકતોને સમૂહ.
આ જોઈ, સાંભળી, માણી આનંદેલ્લાસ અનુભવતો હું ગુરુદેવનાં ચરણમાં પડતા તેમની સમીપે ઊભો રહી જાઉં છું–શુપચાપ તેમનાં અમીભર્યા અનિમિષ નેત્રમાં નેત્ર પરોવત, આ દર્શનથી ધન્ય થતો! ન હું કાંઈ બોલી શકું છું, ન ગુરુદેવ જાણે પ્રેમને ઉર્દૂક થઈ રહ્યો છે. આંખો જ વાતો કરી લે છે. પ્રેમ ઠાલવતી ને અમીનિર્ઝરતી ગુરુદેવની એ આંખો જાણે પૂછી રહે છે– પ્રેમકુશળ વાંચ્છતી: ‘ઘણાં વર્ષો પછી આપણે મળ્યાં .. હવે શાંતિ, હવે સ્થિરતા, હવે આનંદ...' અને તેમના આશીર્વાદ આપતો પ્રેમાળ હાથ મારા નત - મસ્તકે ફરી રહે છે. ફરીને ભજનઘોષ સંભળાય છે અને સ્વપ્ન પૂરું થતું સરી જાય છે...! હું ઊઠીને ધન્ય થતે શેષ રાત્રિ ધ્યાન-ચિતનમાં ગાળી લેખનકાર્યમાં લાગું છું.”
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયાર
આગમસૂત્રો અને અનુભવી જનોની સંકેતવાણી, કે “પ્રાત:કાળે આવેલું સ્વપ્ન શુભ ને સાર્થક હોય છે, અમુક સમયમાં એ સાકાર થાય છે, મારા આ લેખનની બાબતમાં સાચી પુરવાર થઈ રહી છે. આ ચરિત્રરૂપે એ સ્વપ્ન પ્રત્યક્ષ, સાકાર બની રહેલ છે. સ્વ. ગુરુદેવના જ આશીર્વાદ, કૃપા ને પ્રેરણારૂપ તેમનું આ સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર મારા શુદ્ર હાથે લખાઈ પ્રત્યક્ષ રૂપ ધારણ કરે છે.
આ બધું વિચારું છું ત્યારે મને થાય છે કે મેં આમાં શું લખ્યું છે? આ તે જેનું છે અને જેમણે લખાવ્યું છે તેમને જ તેમનું અર્પણ થાય છે. તેમ કરતાં મારું શું શેષ રહે છે?
मेरा मुझमें कछु नहि है, जो कछु है सो तरा, तेरा तुझको सौंपते, क्या लगेगा मेरा ?-- कबीर
એટલે જેમનું છે તેમને જ આ અર્પણ કરી અને આ લોકોત્તર સરિતાના તીરે તીરે વહેતા રહીને અપાર આનંદ-પાન કર્યાનું સ્મરણ કરી, આનંદની સાથે સાથે એક ઊંડી વેદના સાથે વિરમું છું, અને તે એ કે આ સરિતા સંગે, સરિતામાં એકરૂપ થઈ હું વહી ન શકયો, માત્ર તેને તીરે તીરે જ હું સંચરતો રહ્યો. જો એમાં હું વહી શક્યો હોત તે આ આલેખનનું સ્વરૂપ કંઈ ઓર જ હોત! પણ એ બધું તો હવે અતીતની ગર્તામાં સમાઈ ગયું!!
આ અંતરસંવેદન છતાં અને મારી મર્યાદાઓ-અપૂર્ણતાઓ છતાં અને ઉપર લખી એવી મારી બાહ્યતર ઊથલપાથલો છતાં તેમ જ મારાં કોભને સંકોચ છતાં ઉપર્યુકત સ્વાત્મ સુખ-સ્વાત: સુખના આનંદ સાથે આ નાનકડું આલેખન મારા જેવાં અનેક તરસ્યાંની તૃપ્તિ અર્થે સ્વ. ગુરુદેવનાં જ ચરણોમાં જેવું છે તેવું મૂકી કૃતાર્થતા અનુભવતો ને તેમના મહાન આત્માને મારી ભાવવંદના પાઠવતે વિરમું છું.
તા. ૧૫-૧૨-૭૨, અનંત': ૧૨, કેમ્બ્રિજ રોડ, અસૂર, બેંગલોર - ૮.
પ્રતાપકુમાર જ ટલિયા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતશિષ્યની જીવનસરિતા
* અનુક્રમ
૧. પ્રથમાવસ્યા : બાળપણ અને સાંસારિક જીવન: ૧થી ૨૪
જન્મભૂમિ : સાયલા .!
સાયલાની સૂકી ધરતીમાં પ્રગટેલી સરવાણી
સ્નેહના સ્રોત સુકાયા !
જીવનસરવાણીના નવા વળાંક
શાળાની કેદ અને સાંકળીમાંના સ્નેહ-સંસ્કાર
......વિરલાને એમાં રસ આવે !'
સંગના રંગ
વળી એક વજપ્રહાર
વ્યવસાયના આરંભ અને મેાંધીભાભીનું આગમન
ધંધાર્થે ભાવનગર
સંગત : સંતની અને સંગીતની ...
ત્રીજો વજ્રપહાર : મળેલા માળા વીંખાયો ...
ભાભીના ભ્રમ ભાંગ્યા
વર્ષ સં. ૧૯૯૩-સં. ૧૯૫૭
ત્યાગધર્મની પ્રતીતિ અને આજીવન બ્રહ્મચર્યવ્રત
સદ્ગુરુની શોધ......
સંબંધ–વિચ્છેદ
સહનશીલતાની પરાકાષ્ઠા
સદ્ગુરુના શરણમાં
સ્વજનાની વચ્ચે
સર્વસંગપરિત્યાગ ભણી એ અપૂર્વ અવસર....... સ્વજનાની અંતિમ વિદાય ...
પૃષ્ઠ ૩
૪
o o * * o ૭
૨ ૪ ૪ ૨ છુ છ છ છ ? ૨
૨૦
૨૧
૨૩
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદ
૨. યૌવનાવસ્થા: સાધકજીવનની સંયમયાત્રા: ૨૫થી ૪૯
વર્ષ : સં.૧૯૫૭-૧૯૮૧
સંવત ૧૯૫૭: દેશકાળની પૃષ્ઠભૂમિ યાત્રારંભ : સ્થા. જૈનપરંપરાની વચ્ચે પ્રથમ દસ ચાતુર્માસો લીંબડીમાં ગુસેવાર્થે નવ વર્ષ સ્વાધ્યાય, સાહિત્ય-સર્જન અને સંસ્થા-નિર્માણ સાધુજનો અને સમાજની વચ્ચે અસંગયાત્રા સેવાભાવી મુનિને યોગ : મુનિ હર્ષચંદ્રજી મુંબઈભણી પ્રથમ વિહાર
૩. પ્રૌઢાવસ્થા: સ્વ-પર શેયરત જીવન : ૫૦થી ૬૧
વર્ષ: સં. ૧૯૮૨-૧૯૯૩
૭૫
8 8 S S
૮૪
યુગચિંતન મુંબઈમાં પ્રતિબોધિત બે જિજ્ઞાસુઓ પુન: ગુજરાત ભણી પ્રથમ દીક્ષિત: ભાઈશ્રી ચુનીલાલ બીજા દીક્ષિત: ભાઈશ્રી શિવલાલ અજમેર સાધુસંમેલનમાં આગ્રાના ચાતુર્માસ શિષ્ય-પરિવાર સાથે ઘાટકોપરના બીજા ચાતુર્માસ ગુરુ-શિષ્ય વચ્ચે વિચારભેદ પૂજ્ય ગુરુદેવની મહાનુભાવતા ધરમપુરના ચાતુર્માસ સાધકોની જીવનપરિવર્તનકારી બે વિરલ ઘટનાઓ હરિપુરા કોંગ્રેસ અધિવેશનમાં
S S
૮૯
૯૩
૯૫
$ $ $ $ $ 8
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫ .
૪. ઉત્તરાવસ્થા: આત્મ-લક્ષ્ય ઝંખતું જીવન : ૬થી ૮૮ વર્ષ :
સં. ૧૯૯૪-૨૦૨૦-૨૧ આત્મલક્ષીની અભીપ્સા
૧૦૭ પ્રકૃતિ–પરાવર્તનકારી નર્મદાના પ્રશાંત પ્રકૃતિ-તીર્થે
૧૦૮ દીર્ઘદર્શિતા અને દરિયાદિલી
૧૧૧ પ્રવૃત્તિયોગને ઉદય: ભ. મહાવીરના સેનાની ભાવનગરના “ભકિતબાગ’માં-જ્યાં ભકિતની મસ્તી જાગી ! ૧૨૦ નિવૃત્તિયોગમાં પ્રવૃત્તિયોગ: જ્ઞાનપરબનું મંડાણ
૧૨૪ અમદાવાદમાં વ્યવહાર-શુદ્ધિની પ્રેરણા
૧૨૮ મુંબઈમાં ઉપસર્ગ અને કસોટી મધ્યમવર્ગ સમાજની વચ્ચે નિવૃત્તિયોગ અને સાયલામાં સ્થિરવાસ
૧૩૮ અંતે અજ્ઞાત સાગરભણી...
૧૩૨
૧૩૫
૧૪૩.
૧૫૩
પ, ચેસઠ વર્ષના દીર્ઘ દક્ષા પર્યાય દરમિયાન કરેલ ચાતુર્માસ
ક્ષેત્રો-ગામમાં ચાતુર્માસ કર્યાની સાતવાર યાદી ૬. ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ
૧૫૫
૭. શિષ્ય-
શિષ્યાઓની અંજલિઓ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમાવસ્થા બાળપણ અને સાંસારિક જીવન ૧થી ૨૪ વર્ષ : સં. ૧૯૩–૧૯૫૭
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્મભૂમિ
સાયલા....!
પુણ્યભૂમિ સૈારાષ્ટ્રમાંના અન્ય પ્રદેશની સરખામણીમાં સૂકા ગણાતા ઝાલાવાડમાં આવેલું આ નાનકડું ગામ ‘ભગતનું ગામ’ના નામથી વધુ જાણીતુ છે. લાલા ભગતથી પ્રભાવિત થયેલ જનતાએ પાછળથી મૂળ નામને ગૈાણ કરવા એક રૂઢ માન્યતા દ્વારા ‘સાયલા'ને બદલે ‘ભગતનું ગામ ’ એ પ્રમાણે નામ પ્રચલિત કર્યું”. સાયલા જવા માટે સુરેન્દ્રનગરની પાસેના જોરાવરનગરથી ‘ખાપુની ગાડી'ની યાદ આપતી એક ટ્રેઈન જાય છે.
સાયલામાં આજથી સેાએક વર્ષ પહેલાં એક જૈન વિણક કુટુંબ રહેતું હતુ. પૈસેટકે સાધારણ, પરંતુ ખાનદાનીમાં બહુ ઊંચુ. જેચંદભાઈ જસરાજ આ કુટુંબના વડાનું નામ. તેમને પાંચ પુત્ર. સૈાથી મેટા પિતાંબરભાઈ, ખીજા અમરચંદભાઈ, ત્રીજા લક્ષ્મીચંદભાઈ, ચેાથા પાનાચંદભાઈ અને પાંચમા નીમચદ્રભાઈ. પાંચેય ભાઈએ જુદા જુદા ધંધા કરે. કોઈ પ્રામાણિકપણે કરિયાણાના, તેા કેાઈ જાતમહેનતથી હાથીદાંત યા લાકડાનાં ચૂડી-ચૂડા અનાવતા સંઘાડિયાને.
ચેાથા પાનાચંદભાઈ કરિયાણાના ધંધા કરતા. પાંચમા નીમચંદુંભાઈ પણ એમની જ સાથે કામ કરતા અને રહેતા. પાનાચંદભાઈનાં ધર્મ પત્નીનું નામ રળિયાતખાઈ અને નીમચંદભાઈનાં ધર્મપત્નીનુ નામ સાંકળીબાઈ. જેવા પરસ્પર સ્નેહભાવ ભાઈઓ વચ્ચે હતા, તેવા જ આ એ જેઠાણી-દેરાણી વચ્ચે પણ હતા.
પાનાચંદભાઈ અને રળિયાતખાઈ બન્ને વિરલ પતી ગણાતાં. જેવા પાનાચંદભાઈ ધર્મપરાયણ અને નીતિનિષ્ઠ, તેવા જ રળિયાત
જ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાયલાની સૂકી ધરતીમાં પ્રગટેલી સરવાણી બાઈ દયાળુ, ભદ્રહાયા અને ભકિતપ્રધાન. આર્થિક સ્થિતિ બહુ સારી ન હોવા છતાં બીજાનાં દુઃખ દૂર કરવા માટે તેઓ બને તે કરી છૂટતાં.
રળિયાતબાઈની કૂખે એક પુત્ર થયેલ નામે જેસિંગભાઈ. જેસિંગભાઈ છ વર્ષની ઉંમરના હશે ત્યારે રળિયાતબાઈની ભકિત, દયા ને ધર્મની ભાવના ઉત્તરોત્તર વિકસતી ગઈ હતી. આવી મંગલ અવસ્થામાં, કેઈ શુભ ઘડીએ, એક ભવ્ય જીવનું અવતરણ રળિયાતબાઈની કુક્ષિમાં થયું.
સાયલાની સૂકી ધરતીમાં પ્રગટેલી સરવાણી
સંવત ૧૭૩ને શિયાળે સળવળી રહ્યો હતે. એના મંદ મંદ મંડાણના સમયે, માગશર માસના પ્રથમ દિવસે જ, ભક્તિસભર ળિયાતબાઈના બીજા કુક્ષિરત્નને જન્મ થયે. સાયલાની સૂકી ધરતીમાં એક સરવાણું પ્રગટી. લાલા ભગતની ભકિતભૂખી ભૂમિમાં ભવયાત્રા કરતી એક ભકતભાગીરથી ભૂલી પડી—ભવસાગરને પેલે પાર રહેલા અસીમ અનંત ચેતના સાગરમાં ભળવા સર્જાયેલી! આ સંભાવનાની ખાતરી એના બાલમુખે ચમક્તા પૂર્વ સંસ્કાર અને એની બાલસહજ ચેષ્ટાઓમાંથી ચળાઈને આવતાં “પારણુનાં લક્ષણ” કરાવી રહ્યાં હતાં. આવા પનોતા પુત્રના જન્મથી આખા કુટુંબમાં હર્ષની લાગણી છવાઈ ગઈ. અનુક્રમે શુભ લક્ષણે જોઈને માતાપિતાએ આ બીજા પુત્રરત્નનું નામ નાગરદાસ પાડયું.
આ બાજુ બીજા ભાઈ નીમચંદભાઈને ત્યાં સાંકળીબાઈને પણ બે પુત્ર થયા હતા–એકનું નામ જીવરાજ અને બીજાનું નામ નાગરદાસ. કાકા-ભાઈજીનાં આ બાળકે લગભગ સમાન વયનાં હતાં; પરસ્પર સ્નેહસંપ પણ સારો હતા; પરંતુ “નાગર’ નામધારી બે થયા, એટલે ઓળખવામાં સરળતા ખાતર માટે નાગર” અને
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા નાને નાગર ” એ સંકેત ગોઠવાયો. રળિયાતબાઈને નંદન તે મેટે નાગર.”
રળિયાતબાઈ અને સાંકળીબાઈ બને ખૂબ ઠરેલાં, સંસ્કારી અને ધાર્મિક વૃત્તિવાળાં હતાં. આથી દરેક પ્રસંગે તેઓ બંને સાથે હળીમળીને રહેતાં અને પાડોશીઓ તથા ગામલેકેની નિસ્વાર્થભાવે સેવા કરતાં. પરિણામે, તેમનાં બાળકેમાં પણ આ જાતના સંસ્કારનું સિંચન થતું ગયું. આમ સાધારણ છતાં ધર્મ, નીતિ, ભક્તિ અને દયાની ભાવનાઓમાં શ્રેષ્ઠ એવા આ કુટુંબમાં નાગરદાસ પિતાના પૂર્વસંસ્કારમાં વૃદ્ધિ કરતાં કરતાં ઊછરવા લાગ્યા. નાગરદાસ મોટા નાગર) પર પિતા કરતાં યે માતાની દયા, ભક્તિ અને ધર્મની ભાવનાને જબરે પ્રભાવ હતો. પિતાને અને મોટા ભાઈ જેસિંગભાઈને અપાર સ્નેહ તેમના બાલમનને ભર્યુંભર્યું રાખતો. આવા એક સંસ્કાર અને સ્નેહથી સંપન્ન પરિવારની છાયામાં, આવા મીઠા કુટુંબમાળામાં, નાગરદાસનું બાળપણ વયે અને ગુણે વર્ધમાન થવા લાગ્યું.
આજથી લગભગ એક સૈકા પહેલાંને જમાને અને સાયલા જેવું નાનું ગામ. આથી ત્યાં જીવન સામાન્ય રીતે સાદું, મહેનતુ અને ભક્તિપરાયણ હતું. કુટુંબને પરંપરાગત ધર્મ સ્થાનકવાસી જેનને હેઈને ગામમાં અવારનવાર થતાં સાધુ-સાધ્વીજીઓનાં આગમન સમયે સા ઉપાશ્રયે જતાં અને સંતસમાગમને લાભ લેતાં. કિશોરવયના “બને નાગરે પણ પિતાની માતાઓ સાથે ઉપાશ્રયે જતા. જન્મજાત જિજ્ઞાસુવૃત્તિવાળા મેટા નાગરદાસ કુતૂહલપૂર્વક સાધુઓની બધી પ્રવૃત્તિઓ, રીતે અને પહેરવેશ જોયા કરે અને માતાને પૂછ્યા કરે કે, “બા! મહારાજસાહેબ આવાં
ક્યાં કેમ પહેરે છે? હાથમાં ચોપડી લઈને શું વાંચે છે?” વગેરે. ત્યારે તેમનાં માતુશ્રી રળિયાતબા તે વ્યાખ્યાન-શ્રવણમાં લીન રહેવાને કારણે ચૂપ રહે, પરંતુ સાંકળીબા જરા વધારે
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્નેહને તે સુકાયો..! સમજદાર હોવાથી તેમની બાલસહજ જિજ્ઞાસાને ટાળવાને બદલે બાળકની રીતે તેમને ખુલાસો કરી સમાધાન કરે. આમ બને વડીલ માતાઓના પુનિત સહવાસથી કુટુંબમાં, પાડેશમાં જે મીઠાશ, જે કમળતા, જે સેવાભાવના, જે સંસ્કારિતા પિોષાતાં હતાં તે આ પાંચ વર્ષના કિશોરના જીવનમાં પાંગરવા લાગ્યાં. નેહ, ભક્તિ ને સંસ્કારિતાને આ સ્ત્રોત કિશેર નાગરની જીવનસરવાણીને વહેતી રાખી રહ્યો.
સ્નેહને સોત સુકાયે ...! પરિવર્તનશીલ પ્રકૃતિમૈયા કહે કે મુદ્દગલપરાવર્તન કહો, પ્રત્યેક પ્રવાહને, પ્રત્યેક પદાર્થને, પ્રત્યેક વસ્તુને અને પ્રત્યેક ભાવને તે નિતનવા ઘાટ આપ્યા જ કરે છે. તે પ્રમાણે કિશાર નાગરદાસની જીવનસરવાણીને પણ ન વળાંક આપવાની ના પાઠ, ને ઘાટ, નવું રૂપ આપવાની પ્રકૃતિએ તૈયારી કરી—સભ્ય બનીને નહિ, રુદ્ર-કુદ્ધ-ફૂર બનીને!
પાનાચંદભાઈના ઘરથી માંદગી લગભગ દૂર જ રહેતી. તેમના કુટુંબના શ્રમપ્રધાન સાદા જીવનને કારણે ભાગ્યે જ કોઈ માંદું પડતું.
પણ એક દિવસની વાત છે.
એ નીરોગી અને નવા ઘરમાં અચાનક, અણધાર્યો ખાટલે નખાય છે. હમેશાં ક્રિયાશીલ, ચપળ અને સ્કૂર્તિભર્યા રહેનારાં ને દેડી દેડીને કામ કરનારાં માતુશ્રી રળિયાતબા તેના પર સૂઈ રહ્યાં છે. તેમનું સદાયે હસતું રહેતું મુખ કાં તો વિલાઈ ગયેલું દેખાય છે, કાં આંસુઓમાં ડૂબેલું! ,
પાસે સાંકળીબા બેઠેલાં છે. બીજી બાજુ પાંચ વર્ષને કિશોર એ મેટે નાગર અને જીવરાજ બાલક્રીડ કરી રહેલ છે. નાગર જીવરાજને પૂછે છે
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
“સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
“ભાઈ બા આજે ખાટલામાં કેમ સૂતાં છે? એ કામ કેમ કરતાં નથી? પાસે જઉં છું તે માથે હાથ ફેરવીને હેત કરતાં કરતાં એ રહી કેમ પડે છે?” - તેની આ ભાવભરેલી કાલી કાલી બેલી સાંભળી સાંકળીમા તેને ધીમે ધીમે સંભળાય તેમ “ગુપચુપ ની ભાષામાં કહીને ફેલાવવા મથે છેઃ
બેટા! તારી બાને તાવ આવ્યો છે એટલે જરા ઢીલાં પડી ગયાં છે અને ગરમીને લીધે આંખમાં પાણી આવી જાય છે. એને હમણાં સારું થઈ જશે અને પછી તને રમાડશે હોં!...”
પણ નાગરનું મન માનતું નથી.
એ “ગુપચુપ”ની ભાષા....એ ગમગીની...એ ગંભીર વાતાવરણ નાગરના કિશરચિત્તમાં પ્રશ્નના પ્રશ્નને જગાવે છે જે કઈ શાંત કરતું નથી. નાગર જેવા અનેક બાલકિશેરેના પ્રશ્ન વધુ સમજદાર હોવાને દાવો કરનારા મોટેરાઓ (તેમણે માનેલી “હિતની ધારણાને લઈને!) સદાય ટાળતા જ આવ્યા છે ને ! , | બાપડા મૂંઝાયેલા કિશોર નાગરને એવું તે કેણ અને શી રીતે સમજાવે કે તારી વહાલસોયી બની આ છેલ્લી માંદગી છે, આ દેહ અણધાર્યો જ છોડીને મેટી યાત્રાએ જવાની એની તૈયારી ચાલી રહી છે. અને એટલે, તારા પ્રત્યેના અપાર વાત્સલ્યભાવને લીધે, તારી ભાવિ ચિંતાને લીધે એ રડે છે ...!
અને આખરે ...
આખરે પિતે રડતી રહીને, નાગર-જેસિંગને સદાને માટે રડતા રાખીને અને મોટેરાની ફેસલામણીએ બેટી પાડીને મા રળિયાતબા ચાલી નીકળી....એક એવી યાત્રાએ કે જ્યાંથી કદી એ કઈ પાછું ફરતું નથી, ફર્યું નથી!
શરીર છોડીને અગમપ્રદેશની યાત્રાએ ચાલી નીકળેલ રળિ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્નેહનો સ્રોત સુકાયા ... ! યાતખાના મૃતદેહ ખાટલામાંથી નીચે મુકાયેા છે એક ખૂણામાં પિતાશ્રી પાનાચંદભાઈ પાસે સિંગભાઈ આંસુ સારતા ઊભા છે.... ખીજા ખૂણામાં સાંકળીમા અને અન્ય બૈરાંઓની વચ્ચે અને નાગર અને જીવરાજ પહેલાં નહિ જોયેલા એવા આ ખનાવ જોતાં દિગ્મૂઢ મનીને ઊભા છે....
८
સમય થયા. વિધિ પતાવી સા રળિયાતખાના મૃતદેહને ઉઠાવી જવા લાગ્યા. મેાટા નાગરથી રહેવાયું નહિ. વિદ્રોહ કરતા તે પાકારી ઊઠયા
“ખાને ખાંધીને આમ ક્યાં લઈ જાએ છે?”
વડીલ અમીચંદૅના ગુજરી જવાના પ્રસંગે પ્રશ્ના પૂછતા કિશાર વયના શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જેવી કિશાર નાગરની આ જિજ્ઞાસા હતી. ને તેમાંય વિશેષમાં અહીં હતી. સ્નેહના સ્રોત સમી સગી માની જ વિદ્યાય!
સૈા નાગરને સમજાવવા, ફ્રાસલાવવા, શાંત પાડવા લાગ્યા. પરંતુ નાગરતું સમાધાન થયું નહિ. જીવરાજ તેને પેાતાની રીતે ચાખવટ કરતાં કહેવા લાગ્યા :
મા મરી ગયાં....ભગવાનને ઘેર ગયાં....’
એટલામાં સાંકળીમાએ નાગરને તેડી લીધે. રડતા રડતા તે તેમને પૂછી રહ્યા ઃ
“આ ભગવાનને ઘેર કેમ ગઈ? એ પાછી આવશે કે નહિ ? ‘ભગવાનનું ઘર ક્યાં આવ્યું? આપણે ભગવાનને ઘેર માની પાસે ન જઈ શકીએ ?
તેનાં આંસુ પાછતાં અને તેને છાતીસરસા ચાંપતાં સાંકળીમાએ તેને વહાલથી સમજાવ્યું કે,
“ખા તા ભગવાનનું માણસ હતી. તે માંદા લેાકેાની ચાકરી કરે, ગરીબેને કપડાં ને ભૂખ્યાંને ખાવાનું આપે, સૈા પ્રત્યે પ્રેમ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
“સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા રાખે, સવારસાંજ અપાસર(ઉપાશ્રયે) જાય એટલે ભગવાને તેને બેલાવી લીધી!”
સાંબીકમાની આ સમજૂતી પરથી કાંઈક હાથ લાગ્યું હોય તેવા ભાવથી નાગરે તેમને પૂછયું:
“તે તો આપણે પણ તેવું કરીએ તે ભગવાન આપણને પણ બોલાવી લે અને આપણે બા પાસે જઈ શકીએ ને?” '
જેમતેમ કરીને નાગરને શાંત પડતો જોઈને તેને વધુ કશું ન કહેતાં તેને “હા, બેટા!” એટલું જ સાંકળીમાએ કહ્યું અને તેને ઘરની અંદર લઈ ગયાં.
સાંકળીમાના આ ખુલાસાથી બીજી એક વસ્તુ અજ્ઞાતપણે બની રહી. નાગરની જિજ્ઞાસુ અને દુઃખી એવા બાલચિત્ત પર સેવા અને ધર્મના સંસ્કારપાઠની પૂર્વ છાયા દઢરૂપે પડી રહી.
પણ જન્મ આપનારી રળિયાતબા પાસેથી મળનાર એક “મા”ને સંસ્કાર અને સ્નેહને સ્ત્રોત તે સદાને માટે સુકાઈ ચૂકયે જ હતે... ગામ બહારની સ્મશાનભોમમાં એની કાયા ભડભડ બળી રહી હતી......
જ્યાંથી કેઈથી કદી પાછું ન ફરી શકાય અને જેના વિશે કેઈને પૂછી ન શકાય એવી અગમપ્રદેશની યાત્રાએ એ ચાલી નીકળી હતીઃ
ઉતીર્થો કેઈ ન આવઈ, જા બૂઝીં થાઈ ઈત સબૈ પઠાઈ, ભાર લદાઈ લદાઈ. ૧
– કબીર (માત્ર અહીંથી જ બધા ભાર ભરી ભરીને જઈ રહ્યા છે, જ્યારે ત્યાંથી, એ અગમપ્રદેશમાંથી, કોઈ આવતું નથી કે જેને જઈને પૂછી શકું.) *
૧ “જાવીરથવી ': ના. પ્ર.
મા.
શી: ૬૦ ૩૧.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
જીવનસરવાણીને નવો વળાંક
જીવનસરવાણુને ન વળાંક “કેક કોક વાર વળી રમ્મત વચાળે
1 મારા કાનમાં ગણ ગણ થાય, હુતુતુતુની હડિયા પા ટી માં
| મા નો શબદ સંભળાય, મા જાણે હીંચકરતી વઈ ગઈ
હાલાનાં સૂર વેરતી ગઈ ૧ મા ગઈ. માની શીતળ છાયા ગઈ. રહી એના વિરહની વેદના અને મીઠી સ્મૃતિ. પાંચ વર્ષને માવિહોણો કિશાર નાગર એ સ્મૃતિને સતત સંભારવા લાગ્યું. માના મીઠા શબ્દનું ગુંજન એના અંતરમાં ચાલવા લાગ્યું. જાગૃતિમાં ને સ્વપ્નમાં માના ભણકારા એને સંભળાવા લાગ્યા.
સદ્દભાગ્યે એના દિલમાંની જનેતાના વિરહની આ વ્યથા સાંકળીમાં બરાબર સમજી ગયાં હતાં. એટલું જ નહિ, આ માવિહોણા બાળને એમણે પિતાનાં અને સંતાનોની જેમ અપનાવી લીધો હતો અને ઉછેરવા લાગ્યાં હતાં. નાગરને પણ સાંકળીમા પ્રત્યે મૂળથી જ મમત્વભાવ હતું, તેમાં રળિયાતબાના અવસાન પછી તેઓ એના પ્રત્યે જાણે પિતાના સઘળા વાત્સલ્યની ધારા વહાવતા હતા. આથી રળિયાતબાના અવસાન બાદ થોડો સમય પિતાને મોસાળ દિગસર ગામે રહી આવીને એ પાછો સાંકળીમા પાસે સાયલામાં ઊછરી રહ્યા હતા.
સાંકળીમાના સાનિધ્યમાં તેની જીવનસરવાણુ ન વળાંક લઈ રહી હતી અને કંઈક અંશે રળિયાતબાની ખોટ પુરાઈ રહી હતી..
શાળાની કેદ અને સાંકળીમાના સ્નેહ-સંસ્કાર
હવે નાગરદાસને વિદ્યાભ્યાસ શરૂ થયું હતું. બ્રિટિશ શાસનના પ્રભાવ નીચે દબાયેલા એ નાનકડા રાજ્યમાં રાજાશાહી અને ૧ “રવીન્દ્રવીણા' : શ્રી રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર : શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા અમલદારશાહીના દમામ નીચે ત્યારે મુક્ત વાતાવરણને તથા આર્યસંસ્કૃતિના પ્રાણને ગૂંગળાવનારી યંત્રવત્ કેળવણું–કારકુનની કેળવણી અપાયે જતી હતી! “ખીલું ખીલું કરતાં અનેક માસૂમ ફૂલે ત્યારે કૂર શિક્ષકો–શિક્ષક જેલરો –ના કાતિલ હાથની નીચે કારાગાર જેવી શાળાઓમાં ખડકાઈ ગંધાતાં-કરમાતાં, રેળાયે જતાં હતાં !
નાગરદાસને પણ સાયલા ગામની આવી જ એક શાળા–તાલુકાશાળા–માં દાખલ કરવામાં આવ્યા. મુકિતના આકાશમાં શ્વાસ લેવા સર્જાયેલ ભવિષ્યના આ પંખીને જાણે શાળારૂપી કેદખાનામાં પૂરવામાં આવ્યું. સાયલાની એ ગામઠી પ્રાથમિક શાળામાં કિશોર નાગરદાસને બંધનને તે અનુભવ થવા લાગ્યો, જે કલકત્તાની શહેરી ને સંપન્ન અંગ્રેજી સેમિનાર સ્કૂલમાં કિશેર રવીન્દ્રનાથને થયે ‘ હતો! એ અનુભવના પ્રત્યાઘાતોએ રવીન્દ્રનાથના અંતરમાં ભાવિના મુકત શિક્ષણતીર્થ “શાંતિનિકેતન'ના સર્જનનું બીજ વાવ્યું હતું, તે નાગરદાસના અંતરમાં ભાવિ મુક્ત જીવનને જંગમતીર્થ એવા પરિત્રાજક સ્વરૂપનું! આમ માના નેહઝરણથી વંચિત બનેલા કિશોર નાગરદાસના અંતરપ્રદેશમાં કારકુનીના “ગુલામજીવનના શિક્ષણનાં સંસ્કારબીજ નહિ, પરંતુ મસ્તીનાં, “મુકત જીવનનાં સંસ્કારબીજ સંઘરાવા લાગ્યાં. અર્થાત્ યંત્રવત્ શિક્ષણથી કંટાળેલ એ બાળવિદ્યાથી જ્યારે ઘરના પ્રસન્ન વાતાવરણમાં આવતો ત્યારે સાંકળીમાના
નેહસંસ્કાર અને તેની દ્વારા સાધુસંતની સત્સંગસેવાથી એને જુદું અને અનેરું સિચન મળવા લાગતું.
આ સિંચનની શરૂઆત બહુ સહજ અને અજ્ઞાતપણે થવા લાગી. ત્યારે એમ બનતું કે કૈટુમ્બિક અને ધાર્મિક જીવનમાં સ્વાભાવિક રીતે જ સંપ્રદાયગત વલણે હેવાથી નાગરદાસને સાંકબીમા સાથે ઉપાશ્રયે જવાનું ચાલુ રહેતું ને સાધુસાધ્વીઓને પરિચય થતું રહેતું. વિશેષમાં સાંકળીમાના સેવાપ્રધાન અને પરગજુ સ્વભાવને લીધે તેઓ સાધુસંતે તેમ જ સોકેઈની સેવામાં
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
વિરલાને એમાં રસ આવે! લીન રહેતાં. કોઈને પણ દુઃખી હાલતમાં તેઓ જોઈ ન શકતાં. કેઈ માંદું પડયું હોય તે સાંકળીમાં સૌથી પહેલાં ત્યાં પહોંચી જતાં અને સેવા કરતાં. સરળ અને ભદ્ર પ્રકૃતિના નાગરદાસના હૃદયમાંનાં પેલાં સંસ્કારબીજ આ શુદ્ધ સેવાના સંસ્કારજળથી અજાણપણે સિંચાયે જતાં. આમ સાંકળીમાં જ તેમને ઘડતી એક સાચી શાળા બની રહ્યાં.
જ
પલસરી
વિરલાને એમાં રસ આવે! એક વખત એક સાધુજી બીમાર પડયા. એમની બાહ્ય સેવા માટે ઉપાશ્રયે ગયેલાં સાંકળીમાએ તેમની દવા વગેરેની વ્યવસ્થા કરાવી આપી. નાગરદાસ આ બધું નિરીક્ષણ કરી રહેલા હતા. ફરીવાર તેઓ સાંકળીમા સાથે ઉપાશ્રયે ગયા તે જોયું કે સાધુજીને ઝાડાઊલટી થઈ ગયાં છે અને પાસે બીજે કઈ શિષ્ય પણ નથી. નાગરદાસના મનમાં ત્યારે સહજભાવે, આપોઆપ લાગણી થઈ આવી અને બોલી ઊઠયાઃ
માજી! સાધુને હું સાફ કરું?”
સ્ત્રી જાતિથી સાધુને–પુરુષ જાતિને–અડી ન શકાય તેવી સાધુજીવનની મર્યાદા અને સમજ હેવાથી તેમણે નાગરદાસને રાજી થઈને હા કહી. નાગરદાસે તેમની સૂચનાઓ મુજબ બધું બરાબર સાફસૂફ કરી, સાધુને હૈયેલ કપડાં પહેરાવી, હોંશે હોંશે તેમની આ સેવાને લાભ લીધે અને અંતરમાં સંતોષ અનુભવ્યું. કામ પત્યા પછી સાંકળીમા સાથે ઘેર પાછા જતી વખતે તેમણે તેમને પૂછ્યું:
માજી! બીજા માણસો આ મહારાજની સેવા કેમ નથી કરતા? શું બીજાઓને આવું કામ કરતાં સૂગ ચડતી હશે?”
નાગરદાસની જિજ્ઞાસાવૃત્તિને શરૂથી સંતોષવા પ્રયત્ન કરતાં રહેલાં સાંકળીમાએ તેમનું સમાધાન કરતાં તદ્દન સાદી રીતે સમજાવ્યું :
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
બેટા! આવું ગંદકીવાળું કામ કરવામાં તેવા લેકે જ રસ અને આનંદ લઈ શકે કે જેમણે પૂર્વજન્મમાં પુણ્ય કર્યા હેય!– એવાને જ આવું સૂઝે, બાકી ભારેકમી અને આવું સૂઝે જ નહિ. એ બધા તે ખાવાપીવામાં અને મે જમજામાં જ પિતાનું જીવન વિતાડે....”
આ ઉત્તર સાંભળીને ભદ્રિક નાગરદાસના દિલને ખૂબ સમાધાન થયું. તેમના સેવાના પાઠ દઢ થવા લાગ્યા. અવારનવાર ઉપાશ્રયે જઈને તેઓ વ્યાખ્યાનમાં પણ બેસે અને સામાયિક પણ કરવાની રાખે, પરંતુ જન્મજાત જિજ્ઞાસાવૃત્તિને કારણે જે કાંઈ જુએ અને કરે તેની સમજણ મેળવવા પ્રયત્ન કરે. ‘ઉપાશ્રય” અને “સામાયિક અને સાધુજીવન વિશે વળી તેઓ પૂછે કે, “માજી! ઉપાશ્રયે શા માટે જવું? “સામાયિક શા માટે કરવી?....આ લેકે સાધુ શા માટે થાય છે?” વગેરે.
સાંકળીમા ત્યારે સ્નેહ અને ઉલ્લાસભેર તેમને સમજાવે કે, “મનને નિર્મળ અને શાંત કરવા ઉપાશ્રયે જવાનું હોય છે. ત્યાં એકાંત અને શાંતિ હોય છે એટલે આપણું મન “સામાયિક માં જલદી સ્થિર થાય છે અને આપણે જે કાંઈ ખોટું કામ કરેલ હોય તેને સંભારીને, તેને પશ્ચાત્તાપ કરીને, એક કલાક સારું વાચન કરવાથી કે સદૂગુરુની વાણી સાંભળવાથી આપણું મન નિર્મળ થાય છે. સાધુપણું તે જ લઈ શકે છે કે જે માણસમાં સારા સંસ્કાર હેય, આ જગતનાં દુઃખ જોઈને જેને દુઃખ થતું હોય, પારકાં દુઃખ જેને પિતાનાં જણાતાં હોય છે.આમ બીજાનાં દુઃખ દૂર કરવા ને પિતાની જાતને શુદ્ધ કરવા કે સાધુ થતા હોય છે!”
આવી રીતે તે શિક્ષકની ગરજ સારતાં સાંકળીમાની છાયામાં નાગરદાસ ઘડાવા લાગ્યા. તેમના સહવાસ ને સંસ્કારસિંચનથી તેમનું જીવન સેવાભાવી, જિજ્ઞાસુ, સત્યશોધક અને ધર્મપરાયણ બનવા લાગ્યું. પરિણામે જ્યારે જ્યારે ગામમાં કઈ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
સંગનો રંગ
સાધુ-સાધ્વીજી પધારે ત્યારે નાગરદાસ સાંકળીમા સાથે કે પોતાના પિતરાઈ ભાઈ જીવરાજ સાથે ઉપાશ્રયે જતા. ત્યાં વ્યાખ્યાન વગેરેના શ્રવણથી અને સાધુઓનાં આચરણનાં દર્શન-પ્રભાવથી તેમના સંસ્કારબીજને વૈરાગ્યરસનું તેમ જ સાધુસેવા દ્વારા સેવાભાવનાનું સિંચન મળ્યા કરતું. આના પરિણામે તેમના અંતરમાં ઊંડે ઊંડે એક સંસ્કાર ઘૂંટાઈ ગયે, જે તેમનું એક અનુભવપૂત પદ બનીને ભવિષ્યમાં પ્રગટે.
આતમ-દરશન વિરલા પાવે, દિવ્ય પ્રેમ વિરલા પ્રગટાવે એ મારગ સમજે જન વિરલા, વિરલાને એમાં રસ આવે.... ૧
સંગને રંગ એક ઘડી, આધી ઘડી, આધી મેં પુનિ આધ, તુલસી સંગત સાધકી, કટે કટિ અપરાધ.”
આપણે અહીં સુધી જોયું તેમ કેદખાના જેવી નિશાળ કરતાં સાંકળીમા અને તેમના દ્વારા થતા સાધુસંતેને સહવાસ નાગરદાસના જીવનને વધુ ઘડી રહેલ હતું. બીજી બાજુથી પિતાશ્રી પાનાચંદભાઈ કે મોટાભાઈ જેસિંગભાઈ સાથે તેમની દુકાન પર જવાનું થયા કરતું. પરંતુ તેમના હૃદયપટ પર ધંધા-રોજગારના સંસ્કાર કરતાં સત્સંગના સંસ્કાર જ વધુ ઊંડા અંકાઈ રહ્યા હતા. માની વિદાયની સાથે સુકાયેલી તેમની સ્નેહ સરવાણીને એક સાંકળીમા અને બીજા સાધુસાવીઓ સિવાય અન્યત્ર કયાંયથી નવસિંચન મળે તેમ હતું નહિ. આથી તેમને સાધુજને સાથે સંગપ્રસંગ સ્વાભાવિક જ વધતોવિકસતે રહ્યો.
એક દિવસની વાત છે. નાગરદાસની તેરચદ વર્ષની ઉમ્મરના અરસામાં સ્થા. જૈન મુનિશ્રી ચતુરલાલજી મહારાજ તથા મહારાજશ્રી
૧ પ્રાર્થનામંદિર”
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત- શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૫
જીવણજી મહારાજ સાયેલા પધારેલા. એ વખતે નાગરદાસ પિતાના પિતરાઇભાઈ જીવરાજ સાથે નિયમિત વ્યાખ્યાન સાંભળવા જતા અને કઈ કઈવાર સામાયિક પણ બાંધતા. દિવસે વિતતા ગયા, પરિચય વધતો ગયો, સંગને રંગ ચડતે ગયો....પરિણામે બને ભાઈઓમાં વૈરાગ્યની ભાવનાને સંચાર થયો અને સંસારની અટપટી માયાજાળ તથા કપટ-ખટપટ નહિ જાણનાર એવા આ બનેનાં અંતરમાં ઊંડે ઊંડેથી એક સંકલ્પ પ્રગટે. એને અનુસરીને, પરસ્પર ખૂબ વિચાર કરીને બનેએ કઈ શુભ પળે એક ગુપ્ત નિર્ણય કર્યોઃ
“આપણે સંસારમાં નથી પડવું. આ મહારાજ અહીંથી વિહાર કરે ત્યારે આપણે કેઈને પણ કહ્યા સિવાય તેમની પાછળ પાછળ નીકળી જવું અને પછી દીક્ષા લેવી.”
| મનમાં આ ગાંઠ વાળ્યા પછી તેઓ બંને મહારાજશ્રીના વિહારના દિવસની રાહ જોવા લાગ્યા અને એક દિવસ અને સાધુમહારાજે જ્યારે સાયલાથી વિહાર કરીને ચાર ગાઉ દૂરના રામપરા ગામે પધાર્યા ત્યારે નાગરદાસ અને જીવરાજ તેમની પાછળ પાછળ ગુપ્તપણે પગે ચાલીને રામપરા પહોંચી ગયા!
માના વિગ અને સત્સંગના રંગથી નાગરદાસને નાની ઉંમરથી જ સંસારની ક્ષણભંગુરતાની ઝાંખી થવા લાગી, પૂર્વસંસ્કાર તેમાં બળ પુરાવતા રહ્યા અને આમ તેમની ભીતરનું વૈરાગ્યઝરણું જાગી ગયું. ઉપાદાનને નિમિત્તને સાથ સાંપડશે અને તેમના સંસ્કારને સાત ફરી વહેતા થયે
આ બે છોકરીઓ તેમની પાછળ પાછળ આવશે એવી રામપરા પહોંચેલા બન્ને સાધુમહારાજેને લગીરે કલ્પના પણ ન હતી. આથી નાગરદાસ અને જીવરાજ ત્યાં આવ્યાની જાણ થતાંવેંત જ તેમણે તેમને પૂછ્યું કે, “તમે અહીં આવ્યા છે એ વાતની તમારા માતાપિતાને ખબર છે કે નહિ?”
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
સંગના રંગ
જવામમાં અને ખાલી ઊઠયાઃ
66
રહેવું અને
વગર છાની આવા ભાવ
ના જી, ખખર નથી. અમારે સંસારમાં નથી આપની પાસે દીક્ષા લેવી છે એટલે માખાપને કહ્યા રીતે ચાલ્યા આવ્યા છીએ........” આ કિશોરેાના જાણી મહારાજશ્રીએ તાત્કાલિક તા નિરાશ નહિ કરતાં તેમને સાંત્વન આપ્યું, પરંતુ પછીથી તેમનાં માપતાને જાણ કરવા ગોઠવણ કરી.
આ બાજુ સાયલામાં સવારે ભેાજન વખતે એમાંથી કાઈ પણ આવ્યા નહિ હાવાથી અને અપેાર સુધી પણ કાંઈ સમાચાર મળ્યા નહિ હેાવાથી સાંકળીમા ચિંતામાં પડયાં. ચાતરફ તપાસ થઈ રહી. અંતે કેાઈએ કહ્યું કે, “સીમમાંથી એ સાધુમહારાજ રામપરા તરફે પધારતા હતા ત્યારે દૂર તેમની પાછળ વેપારીના દીકરા જેવા એ છેકરા ચાલ્યા જતા હતા.”
પાછળ
આટલી ભાળ મળતાં નાગરદાસના મેાટાભાઈ જેસિંગભાઈ અને સાંકળીમાના જેઠના દીકરા નથુભાઈ ઉતાવળે ઉતાવળે રામપરા પહોંચ્યા. ત્યાં મહારાજશ્રીની પાસે અન્ને ભાઈઓને જોયા. વડીલ તરીકે અન્નેને ઠપકો આપી, સમજાવી-ફાસલાવીને પાછા લઈ જવા તેએ પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. પણ એમાંથી એકેય માને તે ને! તે મહારાજશ્રીએ નાગરદાસ-જીવરાજ અન્નેને સમજાવીને શાંત કર્યો અને જેસિંગભાઈ-નથુભાઈની સાથે બન્નેને સાયલા પાછા મેકલી આપ્યા કારણકે બન્નેની સમજ વધુ પાકી થાય અને માતાપિતાની પ્રેમપૂર્વક સંમતિ મળે પછી જ તેમને સાથે રાખવા તેઓ ઇચ્છતા હતા. બન્ને ભાઈએ ઘર પર પાછા તે આવ્યા, પરંતુ નાગરદાસને સંકલ્પ ઊંડે ઊંડે તેવા ને તેવા રહી ગયેા. સગના રંગ તેમને ખરાખર લાગી ચૂકયા હતા.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
વળી એક વજાપ્રહાર આગળ જણાવ્યું તેમ નાગરદાસના પિતાશ્રી પાનાચંદભાઈના પરિવારની સ્થિતિ સાધારણ હતી. સાંકળીમા સિવાય પરિવારમાં કોઈ સ્ત્રીવર્ગ ન હતું. સાંકળીમાની પૂરતી સંભાળ છતાં નાગરદાસના મનમાં સ્વજન તરીકે માતાની ઊણપ સાલ્યા જ કરતી. આથી પિતાશ્રી પાનાચંદભાઈ, નાગરદાસના મોટાભાઈ જેસિંગભાઈના લગ્નની કેશિશ કરી રહ્યા હતા. અંતે ૧૯ વરસની ઉંમરના જેસિંગભાઈનું વેવિશાળ, તેમણે સાયલા પાસેના નળીઆ ગામના એક ખૂબ સુશીલ, સંસ્કારી અને સાધારણ સ્થિતિના છતાં ખાનદાન એવા કુટુંબની કન્યા મેંઘીબાઈ સાથે કર્યું.
પરંતુ કુદરત પિતાનાં પાનાં જુદી રીતે પલટાવી રહી હતી. નાગરદાસના જીવનવિકાસ માટે, તેમના સંસ્કારસોતના વહેણને ગતિ આપવા માટે, વળી એક કઠેર વજપ્રહાર દ્વારા કુદરતે તૈયારી કરી.
જેસિંગનું વેવિશાળ કર્યા બાદ પિતાશ્રી પાનાચંદભાઈ અકળપણે બીમાર પડ્યા. બીમારી વધતી ગઈ અને નીમચંદભાઈ, સાંકળીમા, જેસિંગભાઈ તેમ જ અન્ય સ્વજનેની સેવાચાકરી, દવાઉપચાર છતાં કંઈ ફરક પડે નહિ. સમજણું થયેલા ચાદપંદર વરસના નાગરદાસની પણ માનસિક ચિંતાને પાર ન હતો. અંતે જે બનવાનું હતું તે બનીને જ રહ્યું ... માતા રળિયાતબાના અવસાન પછી નવેક વર્ષે એક સવારે છત્રછાયા શા પિતા પણ ચાલી નીકળ્યા-અનંતની યાત્રાએ, એકલા! ક્ષણભંગુર સંસારમાં એકાકીપણને નાગરદાસને આ વખતે દઢ અનુભવ થઈ ગયઃ “બસ, આમ જ બધાને ચાલ્યા જવાનું છે!” એ અવ્યક્ત નિસાસો નાગરદાસના દિલમાં ઊગીને શમી ગયા.
પાનાચંદભાઈએ દેહ છોડતાં અગાઉ સાંકળીમાને પાસે બોલાવી નાગર–જેસિંગને તેમના હાથમાં સેંધ્યા અને આંખમાં આંસુ સાથે બોલ્યાઃ
આ બન્ને બાળકને સારા સંસ્કાર આપવાની અને મોટા કરવાની જવાબદારી મારી હતી, પરંતુ મને લાગે છે કે હવે હું
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી એક વજપ્રહાર
અચી શકીશ નહિ....તમે ખન્નેને ઉછેરવા માટે તમારાથી થાય તેટલું બધુ કર્યુ છે....હજુ થાડાં વર્ષોં સુધી બન્નેની દેખરેખની જરૂર હાઈને તેમને હવે તમારા હાથમાં સોંપીને જાઉં છુ....”
અને પાનાચદ્રભાઇએ હાથ જોડયા. ઋણાનુબંધ પૂરા થયા. સૈા આંસુ સારી રહ્યાં. કુમળી વયમાં અનુભવેલા આ ખીજા જખ્ખર વજ્રપ્રહારે નાગરદાસને સંસારની ક્ષણભ ંગુરતા તેમ જ દુઃખમયતા અને જીવાત્માની અસહાયતા તેમ જ એકલતાના દૃઢ અનુભવ કરાવ્યા. તેમની રગરગમાં એકત્વભાવના વ્યાપી ગઈ :
शुभाशुभम् ।
स्वयं स्वकर्म निर्वृत्तं फलं भोक्तुं शरीरान्तरमादत्ते सर्वत्र सर्वथा ॥ th:
૧
(આ સંસારમાં આ આત્મા એકલા જ તેા પેાતાનાં પૂર્ણાંકોનાં સુખદુઃખરૂપી ફળાને ભગવે છે અને એલેા જ બધી ગતિએમાં એક શરીરમાંથી ખીજું શરીર ધારણ કરે છે.)
संयोग विप्रयोगे च संभत्रे मरणेऽय वा । सुखदुःखविधौ वास्य न सखान्योऽस्ति देहिनः ।। २ (સચાગના પ્રસંગમાં કે વિયેાગ વેળાએ, જન્મ વખતે કે મરણુ વખતે તેમ જ જ સુખદુઃખની લાગણી ભાગવતી વખતે આ જીવને કોઈ મિત્ર કે અંધુ સાથ આપતા નથી, અર્થાત્ એ બધી ઘટનામાં આત્મા અસહાય અને એકાકી બની એકલે જ મધુ ભાગવે છે.)
નાગરદાસના અંતરમાં આ ભાવના સ્વાનુભવપૂર્વક ઘૂંટાઈ ગઈ. નાની વયમાં માતાનુ મૃત્યુ, સત્સંગના રંગ અને પાછું પિતાનું મૃત્યુ. આ બધાંના પરિણામે તેમનામાં આવેલી સંસાર પ્રત્યેની ઉઢાસીનતા અને જેસિંગભાઈને લાગેલા દુઃખને આઘાત સાંકળીમાએ જે રીતે વાળવા ને શમાવવા પ્રયત્ન કર્યા તે કદાચ કાઈ કરી ના શક્ત. તેમણે એક સગી માની જેમ મન્ને ભાઈઓને સતત ખૂબ આશ્વાસન આપતાં હીને સ્વસ્થ અને શાન્ત —હિંમત આપી.
. ૧૮
૧ ‘જ્ઞાનાર્જવ’: : શ્રી શુશ્મનન્દ્રાષાય ।
२ ज्ञानार्णव: : श्री शुभचन्द्राचार्य ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા :
વ્યવસાયને આરંભ અને મોંઘીભાભીનું આગમન
પિતાનો ધધે હવે જેસિંગભાઈએ સંભાળી લીધો હતો અને નાગરદાસ પણ અંતરમાં માતાપિતાના વિયેગનું દુઃખ અને સત્સંગના રંગમાંથી લાધેલ અનુભવને સંઘરી રાખીને તેમને મદદ કરવા દુકાને બેસવાનું રાખતા. આ દરમિયાન તેમને સાત ગુજરાતી સુધી શાળાને અભ્યાસ પૂરો થયો હતો.
થોડો સમય વીત્યા બાદ પિતાશ્રી પાનાચંદભાઈએ કરેલ વેવિશાળ મુજબ સાંકળીમાએ કુટુંબીજનેની મદદથી જેસિંગભાઈનાં લગ્ન મેંઘીબાઈ સાથે કર્યા. ઘરને પિતાનું ગણનાર આર્યબાળાઓ ઘણું ય સામાન્ય માનવીને જીવન જીવવામાં ખરેખર આધારભૂત બની રહે છે તેમ મેંઘીબાઈ પિતાના પતિની બધી કાળજી રાખવા ઉપરાંત દિયર નાગરભાઈને પણ વત્સલભાવથી સંભાળી લેનારા એક સ્નેહાળ ભાભી નીવડયાં. માબાપવિહોણું નાગરદાસના સુકાતા જીવન-ઝરણાને સ્નેહ અને સંસ્કારથી સિંચતાં રહ્યાં સાંકળીમા. તો તેને પછીથી સાચવતાં-સંભાળતાં રહ્યાં મેંઘીભાભી. નાગરદાસના સાંસારિક અને સાંસ્કારિક જીવનના ઘડતરમાં, શ્રદ્ધા, ધમ, સ્નેહ અને સેવાના સંસ્કાર-સિંચનમાં, આ બનેને ફેળે ખૂબ મોટે છે. “પ્રથમ ગુરુ માતા” એ ન્યાયે રળિયાતબાનું અવસાન થયું ત્યારથી સાંકળીમાએ એ સ્થાન દિપાવ્યું અને હવે તેના રક્ષણ માટે મદદમાં મેંઘીભાભી આવી રહ્યાં.
ધંધાથે ભાવનગર મોટાભાઈ જેસિંગભાઈને હવે સાયલાની દુકાનના સામાન્ય ધંધામાંથી જીવનનિર્વાહમાં ખેંચ પડવા લાગી. આથી નાગરદાસે સાત પડી પછી આગળ અભ્યાસ કરવાનું માંડી જ વાળ્યું અને મોટાભાઈને વધુ ઉપયોગી કેમ થવાય તેની ચિંતામાં પડયા.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધંધાર્થે ભાવનગર
જીવરાજભાઈ પણ એ જ ચિંતામાં હતા. વિચારતાં વિચારતાં કઈ મોટા શહેરમાં જઈને રળવાના નિર્ણય પર બન્ને જણ આવ્યા. પરિણામે સંવત ૧૫૧ની સાલમાં મોટાભાઈ જેસિંગભાઈને સાયલાની દુકાન સેંપીને નાગરદાસ કામધંધે શોધવા ભાવનગર ગયા અને જીવરાજભાઈ મુંબઈ ગયા. આ વખતે નાગરદાસની ઉંમર માત્ર અઢાર વર્ષની થઈ હતી.
ભાવનગર જઈ થોડો સમય ઉમેદવારી કર્યા પછી તેઓ નોકરીમાં જોડાઈ ગયા. અહીં પણ કુદરત તેનું કામ કરી રહી હતી. બહારની દષ્ટિએ પોતે નોકરી કરતા હતા, પરંતુ અંદરનું ઉપાદાન જુદા પ્રકારને ઘાટ ગઠવી રહ્યું હતું. કરીને કારણે થતા અનેક પ્રકારના જનસંપર્કમાં તેમના સંસ્કાર તેમને સહજપણે એક સંતના સંપર્ક ભણી ખેંચી ગયા....
સંગતઃ સંતની અને સંગીતની ભાવનગરમાં તે સમયે બરવાળા સંપ્રદાયના સ્થા. જૈન મુનિશ્રી ઉમેદચંદ્રજી મહારાજ બિરાજતા હતા. મહારાજશ્રીની વ્યાખ્યાનશૈલી પણ છટાદાર અને કંઠકળા પણ આકર્ષક ને સુમધુર. નાગરદાસ તેમના પ્રત્યે આકર્ષાયા અને પ્રસંગે પ્રસંગે તેમના સાન્નિધ્યમાં આવવા જવાનું ચાલુ થયું. નાગરદાસને કંઠ પણ ઘણું જ સુમધુર હતું અને સંગીત તથા સાહિત્યને તેમને શોખ હતો. પરંતુ બારેક વરસની ઉંમરે વાંકાનેરની નાટકમંડળને જેગ મળી આવતાં મળેલ થોડા વેગ સિવાય સાયલામાં અત્યાર સુધી તેના વિકાસની કેઈ તક સાંપડી ન હતી. તેમની આ સંગીત પ્રત્યેની રુચિ જાણીને મહારાજશ્રી અહીં કઈ કઈ વાર ભજન, પદ કે ગીત ગાવાની તેમને તક આપતા અને તેમને પ્રેમપૂર્વક ઉત્તેજન આપતા. આના પરિણામે તેમની કંઠકળા ધીમે ધીમે કેળવાતી ગઈ, સંગીતનું શાસ્ત્રીય
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા :
જ્ઞાન મેળવવાની ઝંખના વધતી ગઈ અને સાથેાસાથ મહારાજશ્રીના ચારિત્ર્યબળ અને ઉપદેશશૈલીથી તેમને સંસારનું સ્વરૂપ સમજાવા લાગ્યું. અંતરમાં ઊંડે સંઘરાયેલા વૈશગ્યના સંસ્કાર અને વેઢનાના અનુભવ વધુ ઘેરા રંગ ધારણ કરવા લાગ્યા. આમ તેમના અંતરસ્રોત નિર્ધારિત દિશામાં વેગપૂર્વક વહેવા લાગ્યા.
૨૧
સતાના સંગની અને સંગીતની ધૂનના રંગની અસર નાગરદાસના જીવનવહેણને અજાણ ભૂમિમાં વહેવડાવતી ગઈ. ગળાની કુદરતી બક્ષિસ અને હલક હોવાને લીધે ધંધાકીય દ્રષ્ટિએ પણ એના વિકાસ કરવાનું તેમને મન થયું, એટલે એક સુરદાસ ખાવાની એળખાણ થતાં તેમની પાસેથી તેએ શાસ્ત્રીય સંગીત શીખવા લાગ્યા અને અનુકૂળ તક મળતાં એક નાટક કંપનીમાં પણ જોડાયા !.... આ અનુભવમાંથી ટૂંક સમયમાં જ તેમને સ ંસાર-નાટકનું નાટકીપણુ વધુ સ્પષ્ટ સ્વરૂપે દેખાઈ આવ્યું અને આ વિશ્વરૂપી મહાનાટકના પેાતે પણ એક સ્વતંત્ર પાત્ર છે તેવું તેમને સમજાવા લાગ્યું.
ત્રીજો વજાપ્રહાર : મળેલા માળેા વીંખાયેા...
ભાવનગર આવ્યા પછી નાકરીની સાથેસાથે સંગીત, સત્સંગ ને વૈરાગ્યના લાગી રહેલા રંગેાની વચ્ચેથી પણ નાગરદાસ કૈટુબિક જવાબદારી ભૂલ્યા ન હતા. નાકરી-ધંધામાં તે ત્યાં સ્થિર થયા કે તુરત જ તેમણે સાયલાથી જેસિંગભાઈ અને માંઘીભાભીને ભાવનગર ખાલાવી લીધાં હતાં અને જેસિ'ગભાઈને પણ સારી નાકરીએ લગાડી ત્યાં ઘર કરીને સૈા રહેવા લાગ્યાં હતાં.
પાંચ વર્ષોંની માળવયે માતાનું અવસાન અને ત્યારદ લગભગ તેર વર્ષની કિશારવયે પિતાનું અવસાન—ઉપરાઉપરી થયેલા આ ખે દુઃખાના વજ્રપ્રહારથી નાગરદાસને જે અંતરવેદન થયુ હતુ. તેમાં વળી અણધાર્યો જ ત્રીજો વજ્રપ્રહારના ઉમેરે થયેા. ભાવનગરમાં
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજો વજપ્રહાર: મળેલો માળો વીંખાયો તેમને કુટુંબમાળે સો બંધાય – ન બંધાય ત્યાં તે વડીલબંધુ જેસિંગભાઈ અચાનક બીમાર પડયા. નાગરભાઈ અને મેંઘીબેને તેમની સેવાચાકરી, દવાદારૂ કરવામાં પાછી પાની ન કરી, પરંતુ રોગ અસાધ્ય બની ગયું હતું. ભાવનગરથી સા સાયલા પાછા આવ્યા. નિયતિની પૂર્વકર્મની રચના વિચિત્ર અને અકળ હતી. નહિ ધારેલે એ આ વજાઘાત થયો અને જેસિંગભાઈનું જીવન સમય પહેલાં જ, અકાળે, માત્ર ૨૬ જ વર્ષની વયે. સંકેલાયું....રોસો કુટુંબમેળે થડા સમયમાં જ વીંખાઈ ગયે! આટલી નાની ઉંમરમાં પોતાના ઉપર આવેલા એક પછી એક અસહ્ય દુખોની પરંપરાઓ અને મેંઘીભાભી પર આવેલા વૈધવ્ય નાગરદાસને સંસારસ્વરૂપ-ચિંતનના ઊંડાણે ધકેલી દીધા અને તેમાંથી તેમને પ્રશ્ન પર પ્રશ્ન ઊઠવા લાગ્યા
“શા માટે આ દુ?... શા માટે આ સંગ ને વિગ? શા માટે આ જન્મ, જીવન ને મૃત્યુ? એને ઉપાય શે ? એ માટેનું શરણું કર્યું? જીવાત્મા સંસારમાં ક્યાંથી આવે છે અને કયાં જાય છે? પોતે કેણુ અને શું આ બધું?” જ
આ ચિંતન દ્વારા અંતરના ઊંડાણે ડૂબકી લગાવીને બહાર આવતાં નાગરદાસે જે તેમને વીંખાયેલે કુટુંબમાળો! એ સાક્ષી પૂરતે હતો માનવના ભગ્ન થયેલા ભવભવાંતરની અને આંગળી ચીંધતે હતે સંસારની ક્ષણભંગુરતા ભણી!!..આ અનુભવ થતાં જ તેમના જાગી ઊઠેલા અંતરાત્માએ, તેમના જાગી ચૂકેલા જીવનઝરણાઓ, મહાસંકલ્પ કરી લીધે–એક ધસમસતો પ્રવાહ બનીને પ્રચંડ વેગથી વહેતાં વહેતાં, આ ક્ષણિક સુખના નિબિડવનની પેલે પાર રહેલા શાશ્વત સુખના સાગરને– આનંદસાગરને – શોધવાને અને તેમાં જઈને ભળવાનો ! ! ! ' આમ અંદરથી તેમને સંકલ્પ દઢ થયો, પરંતુ બહારથી કર્તવ્યને છોડીને તત્કાળ નાસી જવાને બદલે ગ્ય અવસરની રાહ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્ય” ની જીવનસરિતા:
૨૩
જોતાં તેઓ પિતાના પ્રાપ્ત કર્તવ્યને વળગી રહ્યા. તેમના કુટુંબમાળામાં હવે મુખ્યત્વે માતાસમા વત્સલ મેંઘીભાભી અને સાંકળીમા રહ્યાં હતાં. સાંકળીમાને તેમના પિયેર રહેવાનું થયેલ હેઈને મેંદીભાભીને સાથે લઈને નાગરદાસ નોકરીધંધાથે ફરી ભાવનગર આવીને રહ્યા.
દુઃખમાંથી સાર અને સમજ શેધવાની પ્રક્રિયાને અંતે નાગરદાસને હવે એટલું તે સમજાઈ ગયું કે આ બધા પાછળ કુદરતને કેઈ ગૂઢ સંકેત છે. ' એ સંકેતો પ્રત્યે સજાગ રહીને તેઓ કર્તવ્યમાં ગૂંથાયેલા રહ્યા. સાધુમહારાજને સમાગમ ચાલુ જ રહેતે એટલે તેમના અંતરના અનુભવ, સંકલ્પ અને વૈરાગ્યરંગને લગીરે ઝાંખપ આવતી નહિ. જરૂરી કર્તવ્યો પૂરા કરવા સિવાય સંસારના કેઈ વ્યવહારમાં તેઓ બહુ રસ લેતા ન હતા તેથી ભાભી મેંઘીબાઈનું મન કચવાતું હતું. તેઓ પોતાના પુત્ર યા નાના ભાઈ જેવા દિયર
નાગરભાઈ માટે ચિંતિત રહેતાં હેઈને તેમની ઉદાસીનતાને * ઉપાય શોધવા લાગ્યા.
ભાભીને ભ્રમ ભાંગે વિચાર કરતાં કરતાં મેંધીભાભીને એક ઉપાય સૂઝી આવ્યા. પિતાના સાંસારિક વ્યામોહને લીધે તેમને એમ લાગ્યું કે જે નાગરભાઈનાં લગ્ન કરવામાં આવે તો તેઓ જીવનમાં કંઈક સ્થિર થાય. આવા હેતુથી તેમણે સગાંસ્નેહીઓમાં આ વાતને વહેતી મૂકી અને નાગરભાઈની અંતરદશાને અણસાર પણ પામ્યા વિના તેમના વેવિશાળ માટેનાં ચકે સૈાએ ગતિમાન કરી દીધાં ! વઢવાણ કેમ્પ–સુરેન્દ્રનગર–માં રહેતા નાગરભાઈના બનેવી(કાકાની દીકરી બેનના પતિ) શ્રી હેમજીભાઈ દેસાઈએ આ વાત મન ઉપર લીધી.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાભીના ભ્રમ ભાંગ્યો
તેમણે સુદામડામાંથી એક કન્યા શેાધી કાઢી. સુદામડાના બેચરભાઈ અને પાતીખાઈની આ પુત્રી સમજુખાર્થનું તેમણે પહેલાંથી નક્કી કર્યું. તે પછી આ અદ્યાત્તી કશી જાણ વિનાના નાગરભાઈ ને સમજાવીને કન્યા બતાવવા પરાણે સુદામડા લઈ ગયા.
કન્યા બતાવાઈ.
૨૪
નાગરભાઈ તે સંસારમાં પડવાનું જ મન ન હતું ત્યાં પસ ઢગી-નાપસ ઢગીના પ્રશ્ન જ ક્યાં ?
પરંતુ સંબંધીજનાએ અનેક ઉપાય અજમાવી તેમને વિવિધ પ્રકારે સમજાવ્યા અને અંતે સંવત ૧૯૫૫ના શ્રાવણ શુદ્દે ૧૫ના દિને તેમનું સગપણ કર્યું.
તે પછી નાગરભાઈ ભાવનગર પાછા ફર્યા. થોડા સમય વીત્યા માદ તેમને આંચકા આપતા સમાચાર મળ્યા કે સમજુભાઈ નામે જે કન્યા સાથે તેમનું સગપણુ કરવામાં આવ્યુ છે તે નાની છે અને જે કન્યા બતાવવામાં આવેલ છે તે માટી છે. આવી ખાટી કન્યા બતાવવાની પ્રપ ચક્રિયા જાણવામાં આવતાં મૂળથી જ ઉદ્દાસીન, નિલેપ અને સંવેદનશીલ એવા નાગરદાસને પ્રથમગ્રાસે મક્ષિકા’ના ન્યાયે સંસારની સ્વાર્થી ને કપટમય ખાજીનુ વધુ સ્પષ્ટીકરણ થયું. આથી તેમના અંતરમાંના વૈરાગ્યને ભારેલા અગ્નિ જાણે ભભૂકી ઊઠયા અને રાગ - માહ - મમત્વનાં સઘળાં બંધનાની માયાજાળને ખાળીને ભસ્મીભૂત કરવા તેઓ અંતરથી કટિખદ્ધ થઈ ગયા. ખીજા શબ્દોમાં કહીએ તેા તેમના જાગેલા અંતરઝરણાને પ્રચંડ વેગથી વહેનારા ધસમસતા પ્રવાહ બનવાના મહાસકલ્પ પાર પાડવાના અવસર આવી મળ્યેા. નાગરભાઈનું સગપણ થયું ત્યારે મેાંધીભાભી ખૂબ હર્ષમાં આવી ગયાં હતાં, પણ આ જાતને ઘટસ્ફોટ થયાનુ અને નાગરભાઇની વિરતિ ખૂબ વધી ગયાનું જાણતાં તેએ હતાશ થઈ ગયાં. લગ્ન કરવા અંગે હવે વધુ કાંઈ દલીલ કરવાનું
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
મેાંધીભાભી માટે રહ્યું નહિ. તેમને વ્યાસેાહપૂર્ણ ભ્રમ ભાંગવા લાગ્યા.
નાગરદાસ હવે શેાધમાં હતા એક અપૂર્વ અવસર' ની!
૨૫
હવે
ત્યાગધર્મની પ્રતીતિ અને આજીવન બ્રહ્મચર્યવ્રત
સ. ૧૯૫૫નું વર્ષ ચાલતું હતું. આ વખતે નાગરદાસની ઉંમર લગભગ ૨૧–૨૨ વર્ષની હતી. તેમની વિરક્તિ દિવસે દિવસે વધવા લાગી હતી. આવી સ્થિતિમાં પૂર્વોક્ત મુનિશ્રી ઉમેચંદ્રજી મહારાજના શિષ્ય, સંગીતજ્ઞાતા, સુવકતા મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી મહારાજનું ભાવનગરમાં આગમન થયું. નાગરદાસને ચેાગ્ય સમયે જ આ સહારે મળી ગયા. તેમને પરિચય વધતાં તેમની વિરક્તિને મળ મળવા લાગ્યું. મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી અને સંસારની સ્વા ભરી લીલાના ઉપરાઉપરી થઈ રહેલા અનુભવેાથી તેમને પ્રતીતિ થઈ ચૂકી કે આ બધાથી બચવા માટે, પેાતાના સાચા સ્વરૂપ'ને પરખવા માટે, જીવનના સારને શેાધવા માટે અને શાશ્વત સુખને પામી અન્યાનાં દુઃખાને વાસ્તવમાં ટાળવા માટે વીતરાગપ્રણીત ત્યાગપ્રધાન નિથ સાધનાની જૈન પ્રવજ્યા ’એ જ સર્વોત્તમ માર્ગ છે અને અરિહંતનું શરણું જ એ માટે તરણેાપાય છે. આવી સમજ થતાં તેમની વિરક્તિ ચિરવર્ધમાન થઈ રહી અને જૈન પ્રવજ્યાના ત્યાગમા ભણી જવાના પ્રથમ પગથિયા રૂપે કાઈ ભવ્ય પળે તેમના અંતરેથી એક પ્રબળ ભાવના પ્રગટી— આજીવન બ્રહ્મચર્યંના સ્વીકારની, સ્વૈચ્છિક ને સ્વયંસ્ફૂરિત સ્વીકારની! અને.... બીજી એક ધન્ય પળે વિદ્વાન મુનિરાજના સુર્યાગના લાભ લઈ તેમની ઉપસ્થિતિમાં તેમણે આ ભાવનાને સાકાર કરતી જિંદગીભરના બ્રહ્મચર્ય ની પ્રતિજ્ઞા લીધી!! ખસ; તેમનું જાગેલું અંતરઝરણું હવે એક ધસમસતા પ્રવાહ અની અનંતના, આનંદના મહાસાગરને શેાધવા અજ્ઞાત પ્રદેશામાં પૂરજોશથી વહી નીકળ્યુ ....
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્દગુરુની શોધ
સક્યુરની શોધ બીજુ કાઈ શેધ મા. માત્ર એક સત્યરુષને શોધીને તેનાં ચરણકમળમાં સર્વભાવ અર્પણ કરી દઈ વર્યો જા. પછી જે મેક્ષ ન મળે તો મારી પાસેથી લેજે.
સપુરુષ એ જ કે નિશદિન જેને આત્માને ઉપયોગ છે; શાસ્ત્રમાં નથી અને સાંભળ્યામાં નથી, છતાં અનુભવમાં આવે તેવું જેનું સ્થાન છે; અંતરંગ સ્પૃહા નથી એવી જેની ગુમ આચરણ છે. બાકી તો કાંઈ કહ્યું જાય તેમ નથી અને આમ કર્યા વિના તારે કઈ કાળે છૂટકે થનાર; નથી; આ અનુભવપ્રવચન પ્રામાણિક ગણુ.
એક પુરુષને રાજી કરવામાં, તેની સર્વ ઇચ્છાને પ્રશંસવામાં, તે જ સત્ય માનવામાં આખી જિંદગી ગઈ તે ઉત્કૃષ્ટમાં ઉત્કૃષ્ટ પંદર ભવે અવશ્ય મેક્ષે જઈશ. ૧
- શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર બોધબીજની પ્રાપ્તિ થયે, નિર્વાણમાર્ગની યથાર્થ પ્રતીતિ થયે પણ તે માર્ગમાં યથાસ્થિત સ્થિતિ થવાને અર્થે જ્ઞાની પુરુષને આશ્રય મુખ્ય સાધન છે; અને તે ઠેઠ પૂર્ણ દશા થતાં સુધી છે; નહિ તે જીવને પતિત થવાને ભય છે, એમ માન્યું છે, તે પછી પોતાની મેળે અનાદિથી બ્રાંત એવા જીવને સગુરુના વેગ વિના નિજ સ્વરૂપનું ભાન થવું અશકય છે, એમાં સંશય કેમ હેય? નિજ સ્વરૂપને દઢ નિશ્ચય વર્તે છે તેવા પુરુષને પ્રત્યક્ષ જગદુવ્યવહાર વારંવાર ચૂકવી દે એવા પ્રસંગ પ્રાપ્ત કરાવે છે તે પછી તેથી ન્યૂન દશામાં ચૂકી જવાય એમાં આશ્ચર્ય શું છે? પિતાના વિચારના બળે કરી, સતસંગ-સસ્થાને ૧ પત્રાંક ૧૯૪૭૯.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા આધાર ન હોય તેવા પ્રસંગમાં આ જગદ્રવ્યવહાર વિશેષ બળ કરે છે અને ત્યારે વારંવાર શ્રી સદગુરુનું માહાસ્ય અને આશ્રયનું સ્વરૂપ તથા સાર્થકપણું અત્યંત અપક્ષ સત્ય દેખાય છે.* *
- શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર નાગરભાઈએ લીધેલ આજીવન બ્રહ્મચર્યવ્રતની પાછળથી જ્યારે મેંઘીભાભીને જાણ થઈ ત્યારે તેમને ખૂબ જ આઘાત લાગ્યો. પરંતુ આખરે નાગરભાઈના દઢ મનોબળ પાસે તેમને લાચાર બનવું પડયું.
હવે તો નાગરભાઈના જીવનમાં ભારે પલટે આવ્યા હતા. ત્યાગધર્મને સ્વીકાર કરવાની તેમનામાં ઊંડે ઊંડે જાગેલી વૃત્તિ હવે જેર કરી રહી હતી. એક બાજુ તેઓ ભાભી મેંઘીબાઈને ધીમે ધીમે શાંત કરતા હતા, તે બીજી બાજુ સર્વસંગપરિત્યાગના ને સંયમના માર્ગે જવામાં કેને જીવન સમર્પણ કરી ગુરુપદે પ્રતિષ્ઠિત કરવા એ પ્રશ્ન પણ ચિંતવી રહ્યા હતા કારણકે નિવાણમાર્ગની સાધનામાં સરનું માહાસ્ય તેમને સમજાઈ ચૂકયું હતું. આના પરિણામે તેમનું અંતઃકરણ સુગ્ય સદગુરુની તલસી તલસીને શેધ ચલાવી રહ્યું ઃ
આત્મ અવિચળ સુખ મેળવવા કદી હેય મરજી તારીકર સશુરુને સંગ રંગથી, વાત માનજે તું મારી. ટેક (ચલતી) – જેણે દીઠું હશે ગામ, પહોંચાડશે તે ધામ;
કરી દેશે બધું કામ, શાને અથડાવું આમ? આ અપાર ભવમાં સાથ વિનાના, રેગ તણું વૈદું કરવાતત્ત્વજ્ઞાનના વૈદ વિવેકી, સમય જાણની કર પરવા. ૧ (ચલતી) - પામે રેગ કેરે પાર, વ્યાધિ રહે ન લગાર; ન આવે નહિ ફરી વાર, તેનું ઔષધ શ્રીકાર.
૧ પત્રાંક ૪૫૫/૫૭૫.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨.૮
સદ્દગુરુની શોધ જે રાગદ્વેષરૂપી મળ જામ્યા, તાવ કેમ ઘટશે તેથીપરમ જ્ઞાનની પાય પડીકી, જવર સઘળે જાશે જેથી. ૨ (ચલતી) – રહ્યા રેગમાં રહેલ, પિતે પીડામાં પડેલ;
આખા શરીરે સડેલ, ભાટ મતને ઘડેલ. તે કહે મટાડે કેમ રેગને, ભણતર વૈદતણું ન ભણ્યા બહુ ફરે બગવા સમ બાવા, લેખધરી ભવેવૈદ તણ. ૩ (ચલતી) – કઈ મળે મહાસંત, માયાળુ ને મતિવંત;
તેડી ના બધા તંત, આવી જાય ભવ અંત. જો કરી પાળતાં કુશળ થયો તે, ઘટમાંથી ઘટશે વ્યાધિ “સંતશિષ્ય” થઈ સરલ થયે શિવનગરી એણે સાધી. ૧૪
સદ્દગુણના સિંધુ શેધ સંતને,
શરણે રાખી શેક હરે...સદ્દગુણ. આશા ને તૃષ્ણા અલગ કરે એવા (૨)
મનને જીતેલા મહંતને શરણે–સ૬૦ ૧ મેહદશાથી જે મુક્ત થયેલા રે (૨)
માયા તજેલા મતિવંતને શરણે.-સ૬૦ ૨ આધિને વ્યાધિ ઉપાધિ તજાવે રે (૨)
તેડી નાખે ભવનંતને શરણે–સદ્દવ ૩ પરમજ્ઞાનને પાય છે પિયાલે રે (૨)
ઓળખાવી દે અરિહંતને શરણે.–સદ્દ૦ ૪ અંતરઘટમાંહે કરી અજવાળું રે (૨)
આણે અવિદ્યાના અંતને શરણે–સ૬૦ ૫
૧ “પ્રાર્થનામંદિર’ આ. ૧૬, પૃષ્ઠ ૧૬૦
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા સંતશિષ્ય’ કહે સંતની સંગતિ રે (૨)
ભેળે કરી દે ભગવંતને શરણે -
૬
સદ્દગુરુની શેધના ઉપક્રમમાં, ઈ. સ. ૧૯૫૫માં થયેલ સગપણના પ્રપંચપૂર્ણ અનુભવ પછી, જેમની પાસે નાગરભાઈએ આજીવન બ્રહ્મચર્યવ્રત અંગીકાર કર્યું હતું તે મહારાજશ્રી હર્ષચંદ્રજી મહારાજ પાસે દીક્ષા લેવાની તેમની ભાવના થઈ હતી.
આ અરસામાં જ લીંબડીના શેઠકુટુંબના શ્રી પિપટભાઈ હંસરાજને તેમને ભેટે થઈ ગયે. તેઓ ધાર્મિક લાગણીવાળા હતા એટલું જ નહિ, પરંતુ જે જે સાધુપુરુષો તે સમયે સ્થાનકવાસી સમાજમાં બિરાજમાન હતા, તે બધાથી ઓછાવત્તા અંશે સુપરિચિત હતા. આથી નાગરભાઈએ પિતાની ત્યાગભાવના એમની પાસે પ્રગટ કરી અને યોગ્ય ગુરુ માટે સલાહ માગી. પિપટભાઈએ સદ્દભાવપૂર્વક એક સ્નેહી તરીકે સલાહ આપતાં તેમને કહ્યું કે, “જુઓ, ભાઈ! આ તે જિંદગીભરની વાત છે. એટલે ખૂબ દીર્ઘદ્રષ્ટિથી વિચાર કરી, આપણું મન જયાં ઠરે ત્યાં દીક્ષા લેવી એ વધારે સલાહભર્યું છે. અત્યારે કાઠિયાવાડમાં જુદા જુદા ઘણું સ્થાનકવાસી સાધુઓ છે. બધા જ કાંઈ જ્ઞાન, ક્રિયા, ભકિત કે તપત્યાગમાં સરખા નથી હતા. માટે સોને છેડે થેડે પરિચય કરી જ્યાં સ્વભાવનું સામ્ય વધુ જણાય અને હૈયું કરે ત્યાં પોતાનું જીવન જેડવું. મને પૂછતા હો તો લીંબડી સંપ્રદાયના શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ છે તે મને બધી રીતે સુગ્ય સાધુ જણાય છે. તેઓની પાસે તમારી ઉંમરના નાના શિષ્યો પણ છે. જે તમારું મન થતું હોય તે તમને તેઓશ્રીને પરિચય કરાવવા સારુ તેમની પાસે લઈ જવાને અને સાથ આપવાને હું પ્રયત્ન કરું.”
આમ કહીને જુદા જુદા સાધુજીએમાં શી શી વિશેષતાઓ અને શી શી મર્યાદાઓ કે ક્ષતિઓ છે તે પણ પિપટભાઈએ તટસ્થ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
સદ્ગુરુની શોધ
બુદ્ધિથી સમજાવીને શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજને સમાગમ કરી જેવા સલાહ આપી. નાગરભાઈને પણ પિપટભાઈની સલાહ ગમી ગઈ. નિજસ્વરૂપનિષ્ઠ સદ્દગુરુની શોધમાં નીકળેલા નાગરભાઈ શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજને મળવા તલસી રહ્યા. એવા સુગ્ય સદ્દગુરુનું શરણું ધરીને સર્વસંબંધનું બંધન છેડવા તેમને જીવનપ્રવાહ આગળ ને આગળ ધસમસી રહ્યા
અપૂર્વ અવસર એ ક્યારે આવશે? કયારે થઈશું બાહ્યાંતર નિગ્રંથ જે; સર્વ સંબંધનું બંધન તીક્ષણ છેદીને, વિચરશું કવ મહપુરુષને પંથ છે?
અપૂર્વ અવસર ૦
- શ્રીમદ રાજચંદ્ર
સંબંધવિચ્છેદ 'या दिने विवज्या, सा दिने प्रवज्या ।' : 'यदा विरजेत्, तदा प्रवजेत्' सेवी ત્યાગમાર્ગની પ્રવજ્યા માટેની ઉત્કટતાને કારણે નાગરદાસને લાગી રહ્યું કે જે બ્રહ્મચર્યવ્રત લીધું જ છે અને ત્યાગધર્મ પણ સ્વીકારવો જ છે, તે પછી કરેલા સગપણને તત્કાળ વિધિપૂર્વક શેક કરવું જોઈએ. આથી તેઓ સાયલા આવ્યા. ત્યાંથી એક નેહીજનને સાથે લઈ સુદામડા ગયા. નાગરદાસના હાથમાં એક થેલી હતી અને થેલીમાં એક ચૂંદડી લીધી હતી.
સુદામડામાં નાગરદાસની ત્યાગભાવનાની ગંધ કન્યાપક્ષવાળાને આવી ગઈ હતી જ એટલામાં નાગરદાસ સુદામડા આવ્યા અને એ સૈને સ્પષ્ટપણે પિતે જ એ વાત જણાવી. કન્યાના સંબંધી જનેના ચહેરા પર ચિંતાની રેખાઓ ઊપસી આવી. એક તે કન્યાવાળા અને બીજું પ્રપંચપૂર્વક નાગરભાઈને પાંજરામાં પૂરવા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૩૧ દાવ અજમાવી ચૂકેલા! આથી તેમને સોને તે આ વાત ગળે કેમ ઊતરે?
નાગરભાઈએ એ સૌના મનભાવને પામી જઈને કહ્યું:
“આપ જરા કન્યાને બેલાવશે? એની સાથે પણ હું વાત કરી જોઉં...!”
સૈ સંમત થયા. કન્યાના પિતા બેચરભાઈએ અંદરથી કન્યાને બોલાવી. થોડી જ વારમાં બેચરભાઈનાં ધર્મપત્ની પાર્વતીબાઈ અંદરથી એક કન્યાને લઈને બહાર આવ્યાં. સગપણ વખતે પ્રપંચપૂર્વક જે મેટી કન્યા બતાવાયેલી તેને હવે લાગેથી ચાલે તેમ ન હતું. નાગરભાઈએ જોયું તો બતાવાયેલી મેટી કન્યાને બદલે જેને સંસારને કશેય ખ્યાલ નથી તેથી માત્ર દસ વર્ષની નાની કન્યા સામે તેની મા પાસે ઊભી છે. તેઓ બધે ભેદ પ્રત્યક્ષ સમજી ગયા હતા. કન્યાનાં માતાપિતા પણ “હવે શું થશે? તેની ચિંતા કરતાં મૂગાં ઊભાં હતાં. નાગરભાઈએ તુરત જ બધાની વચ્ચેથી કન્યાને નજીક બેલાવી સાચા ભાવથી કહ્યુંઃ
સમજુબેન! આજથી તું મારી બહેન એની નિશાનીરૂપે ભાઈ તરીકે મારા તરફથી આ ચૂંદડી.....”
–આમ કહીને પિતાની થેલીમાંથી ચૂંદડી કાઢી તેને ઓઢાડી દીધી અને સગપણથી મુકત થયા. એ સંબંધ સમાપ્ત થયા. સૈ દિમૂઢ બનીને જોતા ઊભા રહી ગયા. કુદરતે પ્રપંચ રચનારાં માતપિતાને જાણે પાઠ ભણાવ્યો. જ્યારે ભેળી અણસમજુ કન્યાની સ્થિતિ શી હશે એ તો એ જ જાણે!
આ વખતે નાગરભાઈની ઉંમર ત્રેવીસ વર્ષની હતી. સમજુબાઈનું પાછળથી વિ. સં. ૧૯૬૦માં તેર વર્ષની વયે અવસાન થયું.
આમ નાગરભાઈએ આ મુખ્ય સંબંધને વિચ્છેદ તે દઢતાપૂર્વક અને શીવ્ર કરી લીધે, પરંતુ જીવનમાં માના સ્થાને રહેલા
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
સંબંધવિચ્છેદ ભાભી મેંઘીબાઈ અને સાંકળીમાના સંબંધનાં બંધનને તેડવા હજુ સહેલાં ન હતાં–
પડેલી બેડીઓને તેડતાં બહુ વાર લાગે છે ભલે ને હાય ફૂલેની પણ એને તેડતાં વાર લાગે છે !” ભાભી મેંઘીબાઈને નાગરભાઈ પર વત્સલભાવે અપાર સ્નેહ હતું એટલે જેમ જેમ તેમને વૈરાગ્યરંગ દઢ થતા ગયે તેમ તેમ ભાભીનું દુખ વધતું ગયું. પરંતુ પોતે બીજું કંઈ કરી શકે તેમ ન હતું. દરમિયાન પિપટભાઈ સાથે નાગરભાઈને સંપર્ક ચાલુ હતો. ભાવનગરથી બધું સંકેલીને પિતે હવે સાયલામાં આવ્યા હતા અને સાધુજીવનની મુશ્કેલીઓ, કઠિનતા વગેરેનો અનુભવ કરીને ત્યાગમાર્ગની પૂર્વતૈયારી કરવા લાગ્યા હતા. દીક્ષા લેવી હેય તે કુટુંબમાં જે વડીલ હેય તેની આજ્ઞા મેળવવી જોઈએ. આ વખતે નાગરભાઈનાં નજીકનાં સગાંઓમાં વડીલ તરીકે તેમના ભાભી મોંઘીબેન અને સાંકળીમાં હતાં, એટલે એમની આજ્ઞા લેવાની હતી. પરંતુ તેઓ અતિ લાગણીશીલ બની જતાં હોઈને હૃદયના કોમળ, દૂરદશી અને સૌજન્યસંસ્કારયુકત એવા નાગરદાસે ધીરજપૂર્વક કામ લેવાનું અને પિતાને દઢ સંકલ્પ પાર પાડવાનું વિચાર્યું. આ અરસામાં જ તેમનામાં રહેલા તીવ્ર વૈરાગ્ય, અદ્દભુત સહિષ્ણુતા અને દઢ મનોબળને પરિચય કરાવતો એક કિસ્સો બન્યા.
સહનશીલતાની પરાકાષ્ઠા ત્યાગમાર્ગની પૂર્વતૈયારી દરમિયાન સાધુજીવનની કઠિનતાના વિવિધ અનુભવે લેતાં લેતાં નાગરદાસને એક કપ અનુભવ પણ કરી લેવાનું સૂઝયું. સાધુજીવનમાં વાળને લેચની પ્રક્રિયા અસહ્ય હોય છે એમ તેમણે સાંભળેલું. આથી તેમના મનમાં થયું કે, “સાધુપુરુષો લેચ કરે છે તે મારાથી થઈ શકશે કે કેમ? માથા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૩૩ માંથી એકબે વાળ ખેંચીએ છીએ તો પણ નથી સહેવાતું ત્યારે આખા માથાના વાળ ખેંચી કાઢવા એ કેટલું મુશ્કેલ હશે! તેથી દીક્ષા લેવાની હોય તે તેને અનુભવ દીક્ષા લેતાં પહેલાં હમણાં જ કરી લેવું જોઈએ....”
આમ વિચારીને પિતાની કસોટી પોતે જ કરવાનું નક્કી કર્યું અને કોઈને પૂછયા વગર એ તે સીધા ઉપાશ્રયે ગયા. તે વખતે ત્યાં એક સાધુજી બિરાજતા હતા. નાગરભાઈએ તેમને નમ્રતાપૂર્વક વિનતિ કરી કે, “મહારાજ! આપ મારા માથાને લોન્ચ કરી આપશે ને?” આ સાંભળી પ્રથમ તે સાધુજીને નાગરભાઈની હિંમત અને દઢ મનોબળ જોઈને ખૂબ નવાઈ લાગી, પણ પછી તેમણે તેમને કહ્યું કે, “જે ભાઈ, લેચ તે અમે કરી શકીએ, પરંતુ અમારી મર્યાદા એવી છે કે સાધુ પુરુષો સાધુજીને જ લેચ કરી શકે. સાધુથી કઈ સંસારીને લેચ કરી શકાય નહિ...”
આ સાંભળીને નાગરદાસ સહેજ નિરાશ થયા, પરંતુ એમ તેઓ હિંમત હારે તેવા ન હતા. કેઈને પૂછયા વગર એ તે ત્યાંથી સીધા ચાલ્યા હજામ પાસે. જઈને કહ્યું, “ભાઈ ! મારા વાળ ખેંચી કાઢ ને...?”
હજામ તે વિચારમાં પડી ગયા. નવાઈ પામીને બે વાળ ખેંચાય શી રીતે ? કહે તો અસ્ત્રાથી મૂડી આપું, અથવા કાતરથી કાતરી આપું, પણ વાળ ખેંચવા શા માટે જોઈએ?”
નાગરદાસ તો હિંમત અને દઢતાપૂર્વક બેલ્યા કે, “તમારે એનું શું કામ છે? હું કહું તેમ કરે. હાથથી ન ફાવે તો તમારી પાસે ચીપિયે તો છે ને? બસ, ચીપિયા વડે પકડીને માથામાંથી વાળ ખેચી કાઢો..”
હજામ સમજતો હતો કે આ કંઈ છોકરાની રમત થોડી જ છે કે એકબે વાળ ખેંચ્યા એટલે પત્યું? આ તે આખા માથાના
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહનશીલતાની પરાકાષ્ઠા
વાળ ખેંચવાના છે. આમ વિચારીને તેણે ફરી કહ્યું : “ભાઈ, વાળ ખેંચતી વખતે તમને કેવી પીડા થશે તેને ખ્યાલ છે....? ’
૩૪
ત્યારે ન!ગરદાસે ઢઢતાપૂર્વક કહ્યું, “તમે એની ચિંતા ન કરો. હું આ ખરાખર બેઠા .... તમે તમારું કામ ચાલુ કરે......... ભવિષ્યમાં મહામાનવ થનાર આ યુવાન પુરુષની કેવી અજબ શક્તિ....કેવી દૃઢતા....કેવી સહનશીલતા !
અસ. પછી લાચારીથી હામે તે ચીપિયા લઈ વાળ ખેંચવા માંડયા....એક........પાંચ....દસ કરતાં કરતાં આખું ચે માથુ મૂડી નાખ્યુ, પરંતુ ત્યાગ, વૈશગ્ય અને તિતિક્ષાવૃત્તિની તીવ્રતાએ પહેાંચેલા નાગરદાસે જોનારને પણ અરેરાટી છૂટે એવા આ ક્રૂર પ્રયાગ પ્રસન્નતા, સહનશીલતા અને હિંમતપૂર્વક સહન કર્યા. કામ પત્યું એટલે આવ્યા સીધા ઘેર.
ખારણું ખોલતાંવેંત મેાંધીભાભી તે જોઈને હેબતાઈ જ ગયાં. આંખમાં આંસુ લાવી એ ખાલી ઊઠયા: “અરે, નાગરભાઈ! આ શુ કર્યું ?....” વધુ ખેલવા જાય તે પહેલાં તે તેમને ગળે ડૂમા ભરાઈ આન્યા અને રડી પડયાં. મહામહેનતે શાન્ત થયા પછી તેમને થયુ કે આવી સ્થિતિમાં માથું કેવું મળતું હશે, કેવુ દુઃખતું હશે ! આના માટે હવે શેા ઉપચાર કરવા?
ke
કોઈને ખખર ન હતી કે લેાચ કર્યા પછી શું કરય. વધુ પરિષહુ સહન કરવાના હશે એટલે કાઈએ વળી એવા ઊલટો ઉપાય ખતાવ્યા કે, “માથે સૂંઠ ભભરાવા એટલે શાન્ત થઈ જશે!” ખબર નહિ હાવાથી જલદી પીડાશમન કરવાના હેતુથી સ્નેહવત્સલ મોંઘીભાભીએ તે આ ઉપાય માની લઈને નાગરભાઈના આખા માથા પર તુરત સૂંઠ ભભરાવી દીધી! ખસ થઈ રહ્યું. પછી તે એવી ખળતરા ઊઠી કે ન પૂછો વાત! પરંતુ જે માગે જવુ છે તેના સંભવિત કષ્ટોને પહેલાંથી અનુભવવા માટે વૈશગ્યની તીવ્રતામાં નાગરદાસે એ વેદના ચુપચાપ, પ્રસન્ન રહીને સહી લીધી....
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૩૫ આવા અનેક પ્રયોગો એ વખતે કરીને નાગરદાસ પિતાની ત્યાગ-તપ-તિતિક્ષા ને સહનશીલતાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી રહ્યા હતા. કયારેક તેઓ ઉપવાસ કરતા તે કયારેક લુખા ભજન પર દિવસે વિતાવતા. કયારેક ભારે ઉનાળામાં ગરમ થયેલાં પતરાં ઉપર કે તપેલી રેતી ઉપર સૂઈને આતાપના લેતા, તો ક્યારેક શિયાળાની કડકડતી ઠંડીમાં ખુલ્લા શરીરે પડયા રહેતા. આવા પ્રયોગથી સહનશીલતાની કસોટી થઈ ખડતલપણું આવે એ ખરું, પરંતુ એની પ્રતિક્રિયા કેવી વિષમ ઊઠે છે એને ખ્યાલ એમને પછીથી સાધુજીવનમાં આવ્યું હતું. પરંતુ આ વખતે તે ત્યાગધર્મ સ્વીકારવાની લગની લાગી હતી એટલે એ આગમાં તેઓ કશું ય કેમ ગણકારે ?
તેમની સહનશીલતાની પરાકાષ્ઠા સૂચવતા આ પ્રયાગની ત્યારે એક અસર થઈ અને તે એ કે તેમની મકકમતા જોઈ સંબંધીજને, મુખ્યત્વે મેંઘીભાભી, નરમ થયાં અને તેમને દીક્ષા માટેની મંજૂરી આપવા તત્પર થઈ ગયાં....
સરના શરણમાં માનાદિ શત્રુ મહા નિજઈદે ન મરાય, જાતા સદ્દગુરુ શરણમાં અલ્પ પ્રયાસે જાય.... ૧
“પ્રત્યક્ષ સદ્દગુપ્રાપ્તિને ગણે પરમ ઉપકાર, ત્રણે વેગ એકવથી વતે આજ્ઞાધાર....”
૧ “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર ૨ “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
સદ્દગુરુના શરણમાં જ્ઞાની પુરુષનાં ચરણને વિશે મન સ્થાપ્યા વિના ભકિતમાર્ગ સિદ્ધ થતું નથી જેથી ફરી ફરી જ્ઞાનીની આજ્ઞા આરાધવાનું જિનાગમમાં ઠેકાણે ઠેકાણે કથન કર્યું છે. જ્ઞાની પુરુષનાં ચરણમાં મનનું સ્થાપન થવું પ્રથમ કઠણ પડે છે, પણ વચનની અપૂર્વતાથી, તે વચનને વિચાર કરવાથી તથા જ્ઞાની પ્રત્યે અપૂર્વ દષ્ટિએ જેવાથી મનનું સ્થાપન થવું સુલભ થાય છે. ૧
– શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સંવત ૧૫૬.
આગળ જોયું તેમ સદ્દગુરુની જેમ શેધ કરતાં કરતાં શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજને મળવા તલસી રહેલા નાગરભાઈ હવે એ ગુરુ મહારાજનાં પ્રત્યક્ષ દર્શન, પરિચય અને શરણ પામવા માટે એક દિવસ લીંબડી પિપટભાઈ પાસે જઈને ઊભા.
બન્નેએ ચોકકસ દિવસ નક્કી કર્યું અને તે મુજબ એક દિવસ બન્ને જણ સાથે કચ્છ જવા નીકળ્યા. કચ્છ-અંજારમાં તે વખતે ગુરુ મહારાજશ્રી દેવચંદ્રજી મહારજ પિતાના સાધક-શિષ્યપરિવાર સાથે બિરાજતા હતા. ત્યાં પહોંચી તેમનાં પ્રથમ દર્શન કરતાં જ નાગરભાઈને કેઈ અજબ અનુભૂતિ, કેઈ પરમ પ્રતીતિ, થઈ. અમી વરસાવતી આંખે અને દિવ્ય પ્રેમનાં પુદગલે પ્રસરાવતા પૂજ્યશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજના સ્થૂળ દેહને પેલે પાર અંતરની આંખે ને પાંખે ચડીને નાગરભાઈ પહોંચી ગયા. ત્યાં તેમને દેખાય પૂર્વજન્મને કેઈ આત્મીય સંબંધ, કેઈ સ્પષ્ટ પરિચય! ઊંડે ઊંડેથી ભાવ જાગે. અંતરાત્માએ સાક્ષી પૂરીઃ “આપણે અપરિચિત નથી, પૂર્વ પરિચિત છીએ. એ પરિચય ફરી વિકસવાને છે.... ભવાંતરની તૂટેલી કડી ફેરી સંધાવાની છે...........”
નાગરભાઈના આ અંતરભાવને પૂજ્ય મહારાજશ્રીનાં વિશાળ પ્રેમ, વિદ્વત્તા, ચારિત્રબળ, રહેણીકરણ આદિએ થડા સમયના વસવાટ ૧ પત્રાંક ૪૫૪/૫૭૨
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-
શિષ્યની જીવનસરિતા દરમિયાન બહારથી દઢ કર્યો. પરિણામે શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ જામવાથી નાગરભાઈ પૂજ્ય મહારાજશ્રીના સત્સંગને લાભ લેવા અભ્યાસ નિમિત્તે કચ્છ અંજારમાં રોકાઈ ગયા. વધુમાં તેમની સાથેને શિષ્યપરિવાર પણ નાની ઉંમરને હતું એટલે ત્યાંનું વાતાવરણ પણ તેમને ગમી ગયું.
પિપટભાઈ ત્યાં થોડા દિવસ રહી દેશમાં પાછા આવ્યા અને નાગરભાઈનાં સગાંસંબંધીઓને બધા સમાચાર આપ્યા. ભાભી મેંઘીબાઈને હવે એકલાપણું લાગવા માંડયું. પરંતુ નાગરભાઈના ત્યાગ-વૈરાગ્ય-દઢતાની તેમને ખબર હતી એટલે આખરે જેમતેમ કરીને નિરુપાયે મન વાળવું પડયું.
આ તરફ થડા સમયના અનુભવમાં જ પૂર્વ પરિચય, સ્વભાવસામ્ય અને અપાર પ્રેમને કારણે પૂજ્યશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ જેવા સ્વરૂપનિષ્ઠ અને સુગ્ય સશુરુના શરણમાં નાગરભાઈનું હૈયું ઠરી ગયું, શમી ગયું. અંતરપ્રતીતિ દઢ થઈ,ચિંતા મટી, અને ટળ્યા, નિજ દેખાયા, સ્વરૂપની ઝાંખી થઈ, તત્ત્વને ભેદ સમજાયે, પરમ પ્રેમનો અનુભવ થયે અને ધન્યતા અનુભવી. પૂજ્યશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ નાગરભાઈના અંતરમાં ગુરુસ્થાને સુપ્રતિષ્ઠિત થયા. તેમના જેવા દુર્લભ સદગુરુના શરણમાં નાગરભાઈ શાંત અને સુસ્થિર થયા. આથી આનંદમાં આવી, પરમ પ્રસન્નતા અનુભવી નાગરભાઈને અંતરાત્મા ગાઈ ઊઠે, જે નીચેના જેવા તેમના અનેક પદોમાં સ્પષ્ટ વ્યક્ત થાય છે: પિયાલ મને પાયે રે... પ્રવચનને ભાવે ભરી; સદ્દગુરુ સાચા મળિયા રે.દુઃખ મારાં લીધાં હરી.-પિયાલો૦ પહેલે પિયાલે સમરસ તણો, પાયે ધરીને પ્રેમ વિષમ દષ્ટિ કરી વેગળી, જાદુ કરે કે જેમદોષને દૂર કીધા રે....અંતરના ઓળખ્યા અરિ.-પિયા ૧
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
સદ્ગુરુના શરણમાં
ભૂલી ગયા સહું ભાન; નિરખ્યું પરમ નિધાનપરમ પ્રમાધે કરી. – પિયાલા૦ ૨
ખીજે પિયાલે બહારનું, અજન કર્યું " અંતર વિશે, તિમિર ઘટ ટાળ્યુ
ત્રીજે તાળાં તેાડિયાં, સમજાવ્યે નિજ સાથે; પડતાં મૂક્યાં પર ખધાં, નિકટ નિરખિયા નાથદવાયુ એવી દીધી રે....માઁ મૂઢતા ગઈ મરી. – પિયાલા॰ ૩
ચેાથે પિયાલે ચિંતા મટી, મટયે માયાના સંગ; અમૃત સ્થળને આળખ્યું, અપૂર્વ થયે ઉમંગ— અમૃત ઘટડામાં રે....ઝરમર ઝરમર રહ્યું છે ઝરી.–પિયાલે ૪
પાંચમે પ્રેમ પ્રગટાવિયેા, ઝળહળ દીઠી જ્યંત; નગર મધુ નિરખી રહ્યા, અવિચળ થયા દ્યાતકામણુ એવું કીધું રે....જૂઠી માજી ગમે ના જરી. – પિયાલેઃ૦૫
ટળિયા ભાસ; નિર્મળતા થઈ નાશ—
• ઠેકાણે જઈ બેઠા ઠરી.–પિયાલા૦ ૬
છઠે સ્વરૂપને સમજયા; ભય ના રેડી રસાયણુ હ્રયમાં. પથ્યાપથ્ય પરમ્યું રે
જીવ ઈશ્વર ને જગતને, નિશ્ચય સમયે। ન્યાય; ♦ સંતશિષ્ય’સુખ અનુભવ્યું, સદ્ગુરુ થયા સખાયભ્રમણાનુ` સ્થળ ભાંગ્યું રે....ભવાનધિ ગયા તે તરી. –પિયાલા॰ ૭
૧
આપ તેમની સદ્ગુરુપ્રાપ્તિ સમયની અંતરાનુભૂતિની મહત્ત્વપૂર્ણ સાક્ષી પૂરી પાડે છે અને તેમની અંતરદશાની ઘણી ઘણી હકીકતા કહી જાય છે.
૧ ‘પ્રાર્થનામંદિર’ આ. ૧૬ પૃ. ૧૫૯-૬૦
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
પ્રત્યક્ષ સદગુરુપ્રાપ્તિને આમ પરમ ઉપકાર ગણતા અને પરમ આનંદ અનુભવતા નાગરભાઈ પૂ. શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજના શરણમાં સ્વરૂપાનુસંધાન અને ગુણવિકાસના લક્ષે, સહવાસ કેળવતાં કેળવતાં ભાવદીક્ષિત બની રહ્યા. સાથેના નાના મુનિઓની જોડે શાને અને સંસ્કૃત-પ્રાકૃતાદિ ભાષાઓને પણ અભ્યાસ ચાલે. સામાયિક, પ્રતિકમણ, થેકડા અને સૂત્રને એકાગ્ર અભ્યાસ થયે. આમ સદ્ગરના શરણમાં અનુભવ, અભ્યાસ અને સેવા દ્વારા જીવનપરિવર્તનનું ઘડતર કરતાં કરતાં દસબાર મહિના થવા આવ્યા.
સદગુરુના શરણમાં આ કાળમાં પરિપૂર્ણ દઢતા થવાથી નાગરભાઈને લાગ્યું કે હવે મારે સર્વસંગ પરિત્યાગના માર્ગે જવા શીવ્રતા કરવી જોઈએ અને વિલંબ ટાળવું જોઈએ. આથી પછી ધોરણસર વડીલેની આજ્ઞા લેવા માટે ઝાલાવાડ-સાયલા જવાની તેમણે પૂજ્ય ગુરુ મહારાજ પાસે આજ્ઞા માગી. સદ્દગુરુદેવ શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજે પણ એમની ગ્યતા બરાબર જોઈ લીધી હતી એટલે તેમણે તેમને પ્રસન્નપણે સંમતિ આપી અને નાગરભાઈ તુરત સાયલા આવ્યા.
સ્વજનની વચ્ચે સાયલામાં નાગરભાઈનાં જે નેહી-સંબંધી-સ્વજને હતાં તેમાંથી તેમના પિતરાઈ ભાઈ અને બાળગેઠિયા એવા જીવરાજભાઈ તે આપણે પાછળ જોયું તેમ ધંધાથે મુંબઈ ગયા હતા. આ કારણે તેમનાં માતુશ્રી અને નાગરભાઈને સગી માની જેમ ઉછેરી સંસ્કાર સિંચનાર એવા સાંકળીમા પણ પછી સાયલા છોડીને પોતાને પિયર ચેરવીરા રહેવા ગયાં હતાં. બાકી રહેલાંમાં રહ્યાં હતાં સૈથી વધુ નિકટ રહેલાં એવાં ભાભી મેંઘીબાઈ. ઓછું ભણેલાં છતાં સમાજ, સંસ્કાર, સ્નેહ અને અપાર લાગણીવાળાં મોંઘીભાભીની ઉંમર નાની
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
સ્વજનોની વચ્ચે હતી એટલે પોતાની દીક્ષા પછી ભાભીનું શું? એ પ્રશ્ન નાગરભાઈને સતાવી રહ્યો. આખરે આ પારિવારિક પ્રશ્નનો ઉકેલ શોધવા તેમણે મુંબઈ જીવરાજભાઈને પુછાવતાં લખ્યું કે, “દીક્ષા લેવાની મારી ભાવના છે પરંતુ ભાભી સંબંધી હું નિશ્ચિત ન બનું ત્યાં સુધી આમ ભાગી છૂટવું એ મને સારું લાગતું નથી. તો આ બાબતમાં તમારે શે અભિપ્રાય છે? આ પ્રશ્નને તમે કાંઈ ઉકેલ બતાવી શકે તેમ છો?”
જીવરાજભાઈ નાગરભાઈના અંતરની ઉમદા વૃત્તિને સમજતા હતા; ગૃહસ્થથી ત્યાગીદશા શ્રેષ્ઠ છે એ પણ તેમના ચિત્તસંસ્કારમાં અને ખ્યાલમાં વસેલ હતું આથી ભાભી સેંઘીબાઈને પ્રશ્ન ઉકેલતાં તેમણે ભાઈ નાગરદાસને જવાબમાં લખ્યું કે, “અહીં ચૂડાના વતની ભાઈ વનમાળીદાસ ગુલાબચંદ નામે એક ગૃહસ્થ છે. તેઓ સારા વ્યાપારી છે. સમરતબેન નામનાં તેમનાં એક બેન નાની ઉંમરમાં જ વિધવા થયેલ છે. એમને સહાયભૂત થાય એવી કોઈ સંસ્કારી બેન મળી જાય તે તેઓ એમની શોધમાં છે. વનમાળીભાઈને મારે અંગત પરિચય છે. તે જે મોંઘીભાભી આ બેન સાથે રહી શકે તે બને બેનના જીવનનિર્વાહ માટે ભાઈ વનમાળીદાસ બધું કરી છૂટવા તૈયાર છે. ભવિષ્યમાં તેમનું જીવન શાંતિમાં વીતે તે સારુ તેમને ધાર્મિક કે કઈપણ જાતને અભ્યાસ કરવાની ઈચ્છા થાય તો તે માટે પણ તેઓ સારો સહકાર આપી જોઈતી અનુકૂળતા કરી આપશે. તો જે મોંઘીભાભી આ દષ્ટિએ અહીં મુંબઈમાં આવીને રહેવાનું વિચારે તે તેમના જીવનનો પ્રશ્ન ઊકલી જશે અને તમને પણ ચિંતા ઓછી થશે. માટે આ રીતે મેંઘીભાભીને સમજાવશે તે તેઓ પણ તમને દીક્ષા માટે ખુશીથી રજા આપશે. બાકી ભાભીના દિલને જરા પણ દૂભવીને ભાગી નહિ છૂટવાની અને દીક્ષા નહિ લેવાની તમારી વૃત્તિ ઘણી જ ઉત્તમ છે....... હવે તમને જેમ રેગ્ય લાગે તેમ તુરત નિર્ણય કરશે.”
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૪૧ નાગરભાઈને જીવરાજભાઈએ સૂચવેલ આ ઉકેલમાં ઘણી આશા બંધાઈ. તેમણે આ બધી વિગતેથી મેંઘીભાભીને વાકેફ કર્યા અને ખૂબ હિંમત આપી. ભાભીએ પણ મુંબઈ જવાની અને સમરતબેનની સાથે રહેવાની વાત સ્વીકારી લીધી. આમ થયા પછી નાગરભાઈએ મેંઘીભાભી પાસે દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી. રજા આપ્યા સિવાય મેંઘીભાભી માટે હવે કોઈ રસ્તો ન હતો. તેમણે રાજી થઈને રજા આપી. નાગરભાઈએ બધે નિર્ણય મુંબઈ જીવરાજભાઈને જણાવ્યું. પરંતુ મોંઘીભાભી મુંબઈ જઈને રહે તે પહેલાં તેમણે હવે દીક્ષાનું કામ પતાવવાનું હતું એટલે બધી વાત કરવા મોંઘીબેને પોતાના પિતાશ્રીને નળિયાથી બેલાવ્યા અને કહ્યું કે, “આપણે સાથે જઈને કચ્છ-અંજારમાં નાગરભાઈને દીક્ષા આપવાની છે.” તે વખતે સૈના મુરબ્બી તરીકે સાંકળીમાં હતાં, પણ ઉપર જણાવ્યું તેમ તેઓ ચોરવીરા રહેતાં હતાં એટલે તેમને બધી વાત વિગતથી જણાવી નાગરભાઈને આશીર્વાદ આપવા સાયેલા બોલાવ્યાં.
સાંકળીમાએ સાયલા આવી બધી પરિસ્થિતિ જાણે લીધી. ભાઈ નાગરદાસની ઉત્કૃષ્ટ ભાવના પણ જાણું. થોડા દિવસ સાથે રહ્યા અને પછી જીવનના પરિવર્તનના આવા ઉત્તમ કાર્ય માટે પ્રસન્નતાથી આજ્ઞા ને આશીર્વાદ આપ્યાં. આખરે તેમણે જ નાગરભાઈના બાલચિત્તમાં વાવેલા સેવા, સાધના અને ત્યાગનાં સંસ્કારબીજ અત્યારે અંકુરિત થઈ રહ્યાં હતાં ને!
આમ સૈ સ્વજનની આજ્ઞા અને આશીર્વાદ મળતાં નાગરભાઈનો માર્ગ સાફ થયે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વસંગપરિત્યાગ ભણી
સર્વસંગપરિત્યાગ ભણું યુવાવયને સર્વસંગપરિત્યાગ પરમપદને આપે છે.
–શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અહો ચેતન! હવે તું તારા ન્યાયરૂપી નેત્રને ઉઘાડીને નિહાળ રે નિહાળ! નિહાળીને શીધ્ર નિવૃત્તિ એટલે કે મહાવૈરાગ્યને ધારણ કરી અને મિથ્યા કામભોગની પ્રવૃત્તિને બાળી દે.
–શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર જાગ જંજાળથી જીવન જય કારણે;
ખલકમાં જન્મ તુજ જાય ખાલી; સાધને નરભવે સર્વ સુંદર મજ્યાં,
ન્યાયનાં નયનથી જે નિહાળી! ૧ –“સંતશિષ્ય
નાગરભાઈના જીવનને જાગેલે ચેતનાપ્રવાહ હવે સંસારસંગના પુરાણ પ્રદેશને પાર કરી, વિવિધ વળગણના અવરોધક પાષાણખંડેને તેડીકેડીને વેગપૂર્વક સંયમ-સાધનાના નવતર પ્રદેશ ભણું વહી રહ્યો
બાહ્ય સર્વસંગપરિત્યાગ દ્વારા અત્યંતર અસંગદશાનો અપૂર્વ અવસર પામવા તેઓ હવે કૃતસંકલ્પ થયા. એ માટે સર્વ ભાવ અર્પણ કરી સદ્દગુરુનું શરણ ધરવા અને વીતરાગ-પ્રત નિર્ગથ પ્રવજ્યા અંગીકાર કરવા તેઓ એક શુભ ક્ષણે સાયેલાથી કચ્છ-અંજાર જવા રવાના થયા. સાથે હતા ભાભી મેંઘીબાઈ, મેંઘીબાઈના પિતાશ્રી, પિપટભાઈ શેઠ અને અન્ય સ્વજનો. પિોપટભાઈના ઉમંગને તે પાર ન હતું. તેમણે “આંગળી ચીંધ્યાનું પુણ્ય પ્રાપ્ત કર્યું હતું!
૧ “પ્રાર્થનામંદિર આ. ૧૬ પૃ. ૮૫
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
“સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૪૩ સર્વસંગપરિત્યાગ અર્થે કચ્છ જતાં વચ્ચે આવ્યું મેરખી! એ કેઈ સાંકેતિક સુગ હતું કે “સવસંગપરિત્યાગીના પરમોચ્ચ પુરસ્કર્તા અને દેહ છતાં વિદેહી એવા શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર એ વખતે મેરબીમાં સ્થિત હતા. વ્યકિતની હયાતી દરમિયાન તેનું મૂલ્યાંકન અને ઓળખાણ બરાબર કરી શકવાની ક્ષમતાના અભાવે ત્યારે સંપ્રદાયવાદી શ્રીમદ્દના પ્રત્યે પ્રાયઃ વિરધીભાવથી જોતા. એમના વિષે તે વખતનાં આ જે સાંપ્રદાયિક વલણે હતાં તેની ઉપરછલી અસર નાગરભાઈના વૈરાગ્યવાસિત હૃદયને સ્પર્શી ગઈ. તેથી અવ્યકતપણે પણ નાગરભાઈના હૃદયમાં શ્રીમદ્દ માટે સદૂભાવભર્યો સુવિચારણાનો ચમકારો જાગી ઊઠ અને પિતાના સર્વસંગપરિત્યાગના ભાવિ જીવન માટે અમીટ છાપ મૂકી ગયે.
શ્રીમદ્દની આવી છાપ લઈને પિતાને ધન્ય માનતા નાગરભાઈ સૈની સાથે ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ પાસે અંજાર પહોંચ્યા.
એ અપૂર્વ અવસર... શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી જેવી બાહ્યાંતર સર્વસંગપરિત્યાગના જે “અપૂર્વ અવસર”ની તાલાવેલી નાગરભાઈ લાંબા કાળથી અનુભવી રહ્યા હતા, તે હવે નિકટ આવી રહ્યો. ગુરુદેવ શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ પાસે નાગરભાઈ અને તેમના સ્વજને દ્વારા દીક્ષા માટેની વિનતિ રજૂ કરાઈ. પૂર્વપરિચયના કારણે નાગરભાઈની ગ્યતા માટે ગુરુદેવને પૂરી પ્રતીતિ હતી એટલે એ સૈની પ્રસન્ન સંમતિને કારણે તેઓશ્રીએ વિનતિ સ્વીકારી. અંજાર શહેરમાં આ વાત પ્રસરતાં સંઘને ઉત્સાહ વધી રહ્યો.
અંતે પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ શુભ તિથિ નક્કી કરી.
સંવત ૧૯૫૭ના ફાગણ સુદ ૩ના રોજ આનંદ અને ઉલ્લાસ સાથે આત્માથી નાગરભાઈને દીક્ષા અપાઈ. કેશના લોચન સાથે જાણે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ અપૂર્વ અવસર...
તેમના અંતરના કલ્મષ અને કલેશ-કર્મનુ પણ માચન થઈ રહ્યું. ખાદ્ય વા બદ્દલવા સાથે ભવભવનાં જૂનાંપુરાણાં એવાં સંસ્કારવસ્ત્રા પણ જાણે અલાવાં શરૂ થયાં. જીવન-ઝરણાના જાગેલા ચેતનાપ્રવાહ હવે સચમના બે કિનારાએ વચ્ચે થઈને વહેતી રિતામાં રૂપાંતરિત થઈ રહ્યા. જૂનુ પુરાણું વહી ગયુ અને નવે જન્મ શરૂ થયા. આ નવજન્મને કારણે નવદીક્ષિત નાગરભાઈનુ નામાભિધાન ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજે મુનિ નાનચંદ્રજી’ એ પ્રમાણે કર્યું.
૪૪
નાગરભાઇમાંથી ‘મુનિ નાનચંદ્રજી' અનેલા આત્માથી આત્માને જન્મજન્માંતરમાં દુર્લભ અને ચિરપ્રતીક્ષિત એવા આ અપૂર્વ અવસર' આવી મળ્યા. ચાવીસ વર્ષની ભરયુવાન વયે થયેલા આ સર્વસંગપરિત્યાગ તેમને પરમપદ ભણી લઈ જવા સાચેલે હતા. પરંતુ હજુ આ બાહ્ય ત્યાગને પરિપૂર્ણ આભ્યંતર સ્વરૂપના અનાવવા માટેને લાંખે પંથ કાપવાને ખાકી હતા .... એ સંયમયાત્રાના આરંભ થવા હજુ શેષ હતા
સ્વજનાની અંતિમ વિદાય
સંસારી ‘નાગરભાઈ'માંથી સાધુ ‘નાનચંદ્રજી' અનેલા સાધક આત્માને દીક્ષામહાત્સવ પૂરા થયા અને તેમના સૈા સસારી સ્વજને પાતપેાતાને સ્થાને વિદાય થયા—એક આંખમાં આંસુ અને ખીજી આંખમાં ઉલ્લાસ અને અનુમેાદના લઈને !
માંઘીબાઈ વગેરેએ સાયલા પાછા આવીને સમાચારા જાણવા આતુર એવા સાંકળીમાને બધી વિગત જણાવી. નાગરભાઈમાં નાનપણથી સંયમનાં સંસ્કારબીજ વાવનાર સાંકળીમા આ સમાચારેાથી ખૂમ રાજી થયાં.
થોડા સમય વીત્યા.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
૪૫
સાંકળીમાને નવસ્વરૂપ ધારણ કરેલા મુનિ નાનચંદ્રજી અને ગુરુમહારાજશ્રી દેવચંદ્રજીનાં દર્શન કરવાની ભાવના થઈ. પેાતાના પુત્ર ભાઈ જીવરાજને તેમણે આ વાત મુખઈ જણાવી. તેમને એ ગમી જતાં મુંબઈથી ભાઈ વનમાળીદાસ અને તેમનાં વિધવા એન સમરતબેનને તેમ જ સાયલાથી સાંકળીમા અને મોંઘીબેન વગેરેને લઈને ભાઈ જીવરાજ પૂજ્ય ગુરુમહારાજ સહિત નવદીક્ષિત મુનિ નાનચંદ્રજી મહારાજનાં દર્શનાર્થે અંજાર પહોંચ્યા.
દર્શન કરીને સૈા સતાષ પામ્યા, માના સ્થાને રહેલાં સાંકળીમા તેા ખૂબ ઘેલાં ખની ગયાં. માંઘીબેનના દિલમાં એક બાજુથી આન હતા તે ખીજી ખાજુથી સગા ભાઈ જેવા પ્રેમાળ દિયરની હૂકું હવે ફરીને મળવાની નથી, ભાવપૂર્વક ‘ભાભી’કહીને સ ખેાધતાં એ વહાલભર્યા વેણુ હવે કદી કાને પડવાનાં નથી, એ વિચારે તેમના અંતરમાં ખૂબ વેદના હતી.
આ પ્રસંગે મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે ખૂબ ગંભીરતાપૂર્વક માંઘીબેનને હિંમત આપી સ્વસ્થ કર્યાં અને હવેથી તેમના જીવનસંગી બનનાર બેન સમરતબેનને ભલામણ કરતાં કહ્યું કે, “તમે મને જણાં હવે પછીથી સગાં એન હેા એ રીતે સહવાસ અને સહજીવનથી રહેતાં આત્માર્થ સાધજો અને ધાર્મિક અભ્યાસ કરજો. એમ કરવાથી તમને પરસ્પર ખૂબ શાન્તિ મળશે.”
આવી હિતકર ભલામણથી સૈાને સતાષ થયા.
વિદ્યાયવેળાએ સાંકળીમાની અને મેાંધીબેનની આંખામાંથી લાગણીવશાત્ આંસુ વહેતાં જોઇને મહારાજશ્રીએ તેમને આશ્વાસન આપતાં કહ્યું કે, “જે માર્ગ બધાને માટે હિતકર છે તે તમારી સૈાની સંમતિથી જ મેં સ્વીકાર્યા છે, તે પછી ખેદ કરવાનુ કારણ જ ક્યાં છે? .... ’ ઠરેલ અને ડાહ્યાં સાંકળીમા આ સાંભળી શાંત થયાં અને આશીર્વાદ સાથે કહ્યું કે, “ હવે તમારા હાથે સમાજના અને ધર્મના
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
સ્વજનોની અંતિમ વિદાય ઉદય થાઓ અને ભવિષ્યમાં ખૂબ સારાં કાર્યો કરે એવી મારી અંતરની પ્રાર્થના છે.”
આ સાથે મેં સંસારસંગી સ્વજનોએ છેલ્લી ભાવભીની વિદાય લીધી. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ ગુરુકુળવાસમાં એક્તાનતાથી જોડાઈ ગયા. તેમની જીવનસરિતાની સંયમયાત્રા હવે શરૂ થઈ ચૂકી...અપરિચિત, અજાણ ભેમનાં દર્શન કરવા એ અગમપંથે પ્રયાણ કરી રહી
હાલો મારાં પ્રાણ રે તારાં અગમપંથ પ્રયાણ એક અજાણું ભેમનાં તારે હૈયે જાગ્યાં ગાન, અહીંના ભારા અહીં મૂકી હવે પવને માંડ પલાણું...
હાલે મારાં પ્રાણ! રે તારાં અગમપંથ પ્રયાણ... વેદન શમે, કંદન શમે, સહુ શમે અરમાન, તૂટતી માયા, ડૂબતી છાયા, ઊગી ર શું ભાણુ, આતમ વીંઝે પાંખ રે આજે, નાનાં પડે આસમાન
હાલે મારાં પ્રાણ! રે તારાં અગમપંથ પ્રયાણ સાહેબા કેરે સાદે જાગ્યા, એવા રે ઝંકાર, સાત સમુંદર વધી તારે, જાવું સામે પાર
હાલે મારાં પ્રાણી રે તારું અગમપંથ પ્રયાણું....
–નાથાલાલ દવે
૧ “જાહનવી”
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિનાવસ્થા સાધક જીવનની સંયમ યાત્રા ૨૫થી ૪૯ વર્ષઃ સં. ૧લ્પ૭–૧૯૮૧
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવત ૧૯૫૭ : દેશકાળની પૃષ્ઠભૂમિ
આજથી સિત્તેર વર્ષ પહેલાંના સમય એટલે ભારતમાં અંગ્રેજી રાજ્યના કાળ. એ વખતે છપ્પનિયા દુકાળની અણુધારેલી પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થઈને લેાકેા શાન્તિને ક્રમ ખેંચતા હતા. ભારતનાં અન્ય દેશી રાજ્યેાની જેમ ત્યારે કાઠિયાવાડ-સૈારાષ્ટ્રમાં નાનાં નાનાં સંખ્યાબંધ રાજ્યા હતાં. એ બધાં બ્રિટિશ શાસનની કૃપા ઉપર નિર રહેતાં અને તેના ઇશારા પર નાચતાં. નાનાં નાનાં દેશી રાજ્યેાની પ્રજા માટા ભાગે રાજાને આધીન રહેતી હાઈ નારિક જીવન રાજાના મનસ્વી મિજાજ મુજબ ચાલતુ. ધાર્મિક કે સામાજિક જીવન પણ રાજ્યને ખાધાકારક ન અને ત્યાં સુધી અને તેટલું જ પાંગરી શકતું. રાષ્ટ્રીય અને રાજકીય જીવન, દેશમાં સ્વાતંત્ર્યની હવા સહેજ વહેતી થવા છતાં, હજુ તા રાજસત્તા સામે માથું ઊંચકી શકે તેવું ન હતુ. આવા રાજકીય, સામાજિક, ધાર્મિક, ગુલામીના વાતાવરણમાં ઊછરતાં ઊછરતાં તે કાળે જે યુગપુરુષા કે સંતપુરુષો વિદ્યમાન હતા તેઓની એક યા ખીજા પ્રકારની ધાર્મિક ભાવના તે કાળના માનવજીવન પર અસર કર્યા કરતી હતી.
આવા ધનાયકાના સૌંપ્રદાયે ભારતમાં ઠેરઠેર હતા કે જે પેાતાની શ્રેષ્ઠતા અને પ્રાચીનતાને દાવા કર્યા કરતા. ભારતમાં ચાલતી આવેલી આ, બૌદ્ધ, જૈનની ભિન્ન ભિન્ન પરંપરાઓમાંથી ગુજરાત-સારાષ્ટ્રમાં ત્યારે જોઈએ તે જૈનેતરામાં શૈવ, વૈષ્ણવ, વલ્લભ, રામાનુજ વગરે:સંપ્રદાયેા હતા તેમ જ જૈનેામાં પણ દિગંબર, શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક, શ્વેતાંબર સ્થાનકવાસી તથા શ્વેતાંખર તેરાપથી વગેરે સંપ્રઢાયા હતા. તેમાંયે ગચ્છ-મત-સંઘ-સંઘાડાના અનેક ભેદે હતા. આ બધા ઠીક ઠીક સમયથી ચાલ્યા આવતા હતા, જે જોઈને સત્તરમી સદીમાં આત્મજ્ઞ શ્રી આનંદઘનજીએ સચાટપણે આંગળી ચીંધી હતી
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવત ૧૯૫૭: દેશકાળની પૃષ્ઠભૂમિ ગચ્છના ભેદ બહુ નયણ નિહાળતા,
તત્વની વાત કરતાં ન લાજે; ઉદરભરણાદિ નિજ કાજ કરતાં થકાં,
મેહ નડિયા કલિકાલ રાજે. ધાર તરવારની સહલી દહલી,
ચૌદમા જિનતાણું ચરણસેવા. ૧ શ્રી આનંદઘનજીની જેમ જ આ સદીમાં, સિત્તેરેક વર્ષ પૂર્વના આ ગાળામાં જ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ પણ જિને પદિષ્ટ માર્ગના ઉદ્ધારની અંતરંવેદનભરી ભાવના સાથે જિનમાર્ગની વર્તમાન પરિસ્થિતિનું વેધક અને સચોટ વર્ણન કર્યું છેઃ
“વર્તમાનમાં જૈન દર્શન એટલું બધું અવ્યવસ્થિત અથવા વિપરીત સ્થિતિમાં જોવામાં આવે છે કે તેમાંથી જાણે જિનને અંતર્માર્ગ ભૂંસાઈ ગયું છે, અને લેકે માર્ગ પ્રરૂપે છે તેમાં બાહ્ય કુટારે બહુ વધારી દીધો છે જેમાં અન્તમાર્ગનું જ્ઞાન ઘણું કરી વિચ્છેદ જેવું થયું છે.
વેદોક્ત માર્ગમાં બસે-ચારસે વર્ષે કઈ-કઈ મેટા આચાર્ય થયા દેખાય છે કે જેથી લાખો માણસોને વેદકત રીતિ સચેત પ્રાપ્ત થઈ હોય. XXX જૈન માર્ગમાં ઘણું વર્ષ થયાં તેવું બન્યું દેખાતું નથી. જેના માર્ગમાં પ્રજા પણ ઘણી છેડી રહી છે, અને તેમાં સેંકડે ભેદ વતે છે એટલું જ નહિ, પણ “મૂળ માર્ગની સન્મુખની વાત પણ તેમને કાને નથી પડતી, કેમકે ઉપદેશકેના લક્ષમાં નથી–એવી સ્થિતિ વતે છે. તેથી ચિત્તમાં એમ આવ્યા કરે છે કે તે માર્ગ વધારે પ્રચાર પામે છે તેમ કરવું, નહિ તે તેમાં વર્તતી પ્રજાને મૂળ લક્ષપણે દેવી. ૨
x x x
૧ પ્રાર્થનામંદિર’ આ. ૧૬: પૃ. ૮૪. ૨ પત્રાંક: ૮૧૩૦૩
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૫૧ કાળના દેષથી અપાર કૃતસાગરને ઘણે ભાગ વિસર્જન થતો ગયો, અને બિન્દુમાત્ર અથવા અલ્પમાત્ર વર્તમાનમાં વિદ્યમાન છે. ઘણું સ્થળ વિસર્જન થવાથી, ઘણાં સ્થળોમાં ધૂળ નિરૂપણ રહ્યું હોવાથી નિગ્રંથ ભગવાનના તે શ્રુતને પૂર્ણ લાભ વર્તમાન મનુષ્યને આ ક્ષેત્રે પ્રાપ્ત થતું નથી ....
“ઘણુ મતમતાંતરાદિ ઉત્પન્ન થવાને હેતુ પણ એ જ છે અને તેથી જ નિર્મળ આત્મતત્વના અભ્યાસી મહાત્માઓની અલ્પતા થઈ.
“શ્રુત અલ્પ રહ્યા છતાં, મતમતાંતર ઘણાં છતાં, સમાધાનનાં કેટલાંક સાધને પરોક્ષ છતાં, મહાત્મા પુરુષનું કવચિતત્વ છતાં, હે આર્યજનો! સમ્યગ્દર્શન, શ્રતનું રહસ્ય એ પરમપદને પંથ, આત્માનુભવના હેતુ, સમ્યક્ઝારિત્ર અને વિશુદ્ધ આત્મધ્યાન આજે પણ વિદ્યમાન છે એ પરમહર્ષનું કારણ છે. ૧
સ્વ-પર આ પકારક પરમાર્થમય સત્યધર્મ જયવંત વર્તે. આશ્ચર્યકારક ભેદ પડી ગયા છે. ખંડિત છે. સંપૂર્ણ કરવાનું સાધન દુર્ગમ્ય દેખાય છે. “તે પ્રભાવને વિશે મહતુ અંતરાય છે. દેશકાળાદિ ઘણું પ્રતિકૂળ છે. વીતરાગેને મત લેકપ્રતિકૂળ થઈ પડે છે.
“રૂઢિથી જે લેકે તેને માને છે તેના લક્ષમાં પણ તે સુપ્રતીત જણાતું નથી, અથવા અન્ય મત તે વિતરાગેને મત સમજ પ્રવર્તે જાય છે.
યથાર્થ વીતરાગને મત સમજવાની તેમનામાં યોગ્યતાની ઘણી ખામી છે.”
૧ પત્રાંક ૫૪૧/૭૫૭ ૨ પત્રાંક ૮૨૨/૪
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
યાત્રારંભ: સ્થા. જૈનપરંપરાની વચ્ચે આવા પ્રતિકૂળ અને વિષમ દેશકાળની પૃષ્ઠભૂમિમાં ધર્મક્ષેત્ર વિવિધ ભેદ ભરેલી પરિસ્થિતિથી યુક્ત હતું. આ પરિસ્થિતિ હતી જૈનપરંપરાના એક ભાગ . સ્થાનકવાસી સમાજમાં દાખલ થયેલા નવદીક્ષિત મુનિશ્રી નાનચંદ્રજીના નવજીવનના ઘડતરની પશ્ચાદભૂમિમાં!
યાત્રારંભઃ સ્થા. જૈનપરંપરાની વચ્ચે મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી જન્મ, ઉછેર, સંગ અને વારસાગત સંસ્કારને કારણે, બાહ્ય સંપ્રદાયની દષ્ટિએ જોઈએ તે, સ્થાનકવાસી જૈન મુનિ થયા એ ખરું, પરંતુ તેમનું સ્વભાવજન્ય વલણ મૂળથી જ ઉદાર અને સમન્વયશોધક હતું. તેમાં જેના દર્શનની સ્યાદ્વાદદૃષ્ટિને તેમને તેમની સંયમયાત્રામાં આધાર મળે. આના પરિણામસ્વરૂપ, આપણે આગળ જોઈશું તેમ, સંપ્રદાય વચ્ચે વસવા-વિકસવા છતાં તેઓ સાંપ્રદાયિક અભિનિવેશથી અળગા રહી શક્યા અને તેમ છતાં સંપ્રદાયનું પણ શ્રેય સાધી તેને અજવાળી શક્યા. આને યશ જેમની છત્રછાયામાં તેમની સંયમયાત્રા ચાલતી રહી તેવા ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજને આપી શકાય.
પૂજ્યશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ વેતામ્બર સ્થાનકવાસી જૈનપરંપરાના લીંબડી સંપ્રદાયના એક વિશાળહૃદયી મુનિવર્ય હતા. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજીની દીક્ષા સમયે તેમને નીચેના છ શિષ્ય હતા? ' (૧) મહારાજશ્રી મનજી સ્વામી (૨) મહારાજશ્રી માણેકચંદ્રજી રવામી (૩) મહારાજશ્રી સુંદરજી સ્વામી (૪) મહારાજશ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી (૫) મહારાજશ્રી મણસી સ્વામી (૬) મહારાજશ્રી પ્રેમચંદ્રજી સ્વામી.
આમાં સાતમા શિષ્ય તરીકે મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામીને વધારો થયે. સાધુઓના આ સાત ઠાણુઓ સાથે ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ કચ્છની ભૂમિને પાવન કરી રહ્યા..
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
આ વિહાર દરમિયાન મુનિશ્રી નાનચંદ્રજીના ગૃહસ્થઢશામાં થયેલા ઘેાડા ધાર્મિક વિદ્યાભ્યાસ હવે ચીવટ અને હેતુપૂર્વક વિકસવા લાગ્યા. સાથેના મહા. શ્રી માણસી સ્વામી અને મહા. શ્રી પ્રેમચદ્રજી સ્વામી નાની વયના હેાવાને કારણે મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામીને અભ્યાસમાં અનુકૂળતા રહેવા લાગી. તાજી દીક્ષા, તીવ્ર વૈરાગ્ય, યુવાન શરીર?——આ બધાં કારણેાને લઈને એ અનુકૂળતામાં ઉત્સાહના ઉમેશ થયા. આ અભ્યાસ સુવિધાથી અને સાતત્યપૂર્વક થતા રહે એટલા માટે તેમના ચાતુર્માસાની ચેાજના પણ વિશિષ્ટરૂપે થઈ. સ્થાનકવાસી જૈનપરંપરાની વચ્ચે ચાલેલી તેમની વિદ્યાભ્યાસ અને સાધનાની સયમયાત્રા પર એ પ્રકાશ પાડે છે.
૫૩
દીક્ષિત જીવનનાં પ્રથમ દસ વર્ષ, એટલે કે સ ંવત ૧૯૫૭થી સંવત ૧૯૬૬ દરમિયાન, મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે નીચેનાં ક્ષેત્રામાં અનુક્રમે આ પ્રમાણે ચાતુર્માસ કર્યો :
(૧) માંડવી-કચ્છ (૨) જામનગર (૩) મેરખી (૪) જેતપુર– કાઠિ. (૫) જૂનાગઢ (૬) માંડવી-કચ્છ (૭) વાંકાનેર (૮) મેરી (૯) માંડવી-કચ્છ (૧૦) રામાણીઆ-કચ્છ.
સ્થાનકવાસી જૈનપરંપરા વચ્ચેના તેમના યાત્રારંભ પછી થયેલા આ ચાતુર્માંસા તેમની સંપ્રદાય-વ્યવહારથી પણ આગળ જઈને વિકસતી રહેલી જીવનષ્ટિને સ્પષ્ટ કરે છે.
પ્રથમ દસ ચાતુર્માસા (સંવત ૧૯૫૭થી ૧૯૬૭)
મુનિશ્રી નાનચંદ્રજીની વૈરાગ્યરંગથી રંગાયેલી જિં’ઇંગી, યુવાન અવસ્થા અને જૈન સાધુની ત્યાગી દશા વચ્ચે ચાલતી વિદ્યાની ઉપાસના અને સંયમની સાધના તેમના ઉપર્યુકત પ્રથમ દસ ચાતુર્માસામાં જુદો જ પ્રભાવ ઊભા કરી રહી.
જૈન મુનિએ પૂજ્ય ગુરુદેવની કૃપાદૃષ્ટિથી વીતરાગને માર્ગ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪.
પ્રથમ દશ ચાતુર્માસ સ્વીકારતી વખતે જ પાંચ મહાવ્રતે–અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ–અંગીકાર કર્યો હોય છે. પરંતુ વ્રત અંગીકાર કરવા એ એક વાત છે અને ત્રણ કિરણ ને ત્રણ “ગથી એનું પાલન કરવું એ જુદી વાત છે. દીક્ષિત થયા પછી પ્રત્યેક સાધુ પિતાના ગુરુની નિશ્રામાં લગભગ પરંપરાગત આચાર-વિચાર પ્રમાણે જ પિતાનો જીવનવ્યવહાર ચલાવતા હોય છે. પરંતુ અહીં ભવિષ્યમાં મહામાનવ થવા મથનારા મુનિશ્રી નાનચંદ્રજીનું વલણ તે આરંભથી જ જુદું હતું. સંપ્રદાયની શિસ્ત પૂરતો સાધુવ્યવહાર જાળવીને પિતાની આગવી જીવનદષ્ટિ કેળવવા તેઓ તે વખતથી જ પ્રયત્નશીલ રહેતા.
સ્વાભાવિક રીતે જ નવદીક્ષિત સાધુ પિતાના ગુરુદેવનાં અમીદ્રષ્ટિ અને વત્સલભાવની અપેક્ષા રાખે. આથી તેમનાથી જુદા પડવાનું તે ઈચછે નહિ. પરંતુ મુનિશ્રી નાનચંદ્રજીના ઉપયુંકત દસ ચાતુર્માસોનું વર્ણન જે વિગતથી આ પુસ્તકમાં જ અન્યત્ર આપેલ છે.) જતાં ઘણું ઘણું જાણવાનું મળી આવે છે. તે મુજબ તેમને પહેલો જચાતુર્માસ તેમણે પોતાના ગુરુદેવથી અલગ એટલે કે માંડવી-કચ્છમાં કર્યો છે, જ્યારે ગુરુદેવે સૈરાષ્ટ્રમાં જૂનાગઢ મુકામે. તે વખતે વિદ્યાની સાધના અને સંયમની આરાધના કરવામાં પોતાના સાથી ગુરુભાઈઓ સાથે રહીને તેમણે પિતાના વ્યક્તિગત જીવનનું ઘડતર કરવામાં કે પુરુષાર્થ કર્યો હશે તે વિચારવા જેવું છે. તેમની આ વની સાધના તીવ્ર વૈરાગ્યપૂર્વકના આત્મવીર્યને ફેરવવાના પુરુષાર્થની એક મોટી કહાણ છે.
ત્યારબાદ એક પછી એક એમ પૂરા દસેય ચાતુર્માસ દરમિયાન તેઓ જે જે ગામ અને શહેરમાં વિચર્યા ત્યાં ત્યાં તેમણે પિતાના સમગ્ર વ્યકિતત્વને લાભ આપે છે. શાસ્ત્રને અભ્યાસ, આત્મગ વેષણની ઉત્કંઠા, વૈરાગ્યની ઉજવળતા, ચરિત્રની નિર્મળતા અને
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
૫૫
ઉપદેશ આપવાની આગવી કળા—આ બધાંની તેમણે અધે એક વિશિષ્ટ પ્રકારની છાપ મૂકી અને અનેખું વાતાવરણુ સજર્યું.
સં. ૧૯૬૬ના રામાણીઆ-કચ્છમાંના દસમા ચાતુર્માસ સમયે ત્યાં મોટી પક્ષના સાધુઓનું એક સંમેલન ભરાયેલું. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની ઉંમર આ વખતે ૩૪ વર્ષની. સ ંમેલનમાં દીક્ષાપાંચે મેટા એવા અનેક સાધુએ પણ પધારેલા. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે પેાતાની આગવી પ્રતિભા, જીવનદ્રષ્ટિ અને સાધનાને કારણે એ સ ંમેલનમાં યુગાનુરૂપ પ્રેરણા આપેલી અને નવા ચીલે ચીંધી વડીલ સાધુઓને પણ વિચાર કરતા કરેલા.
આ રીતે તેએ માત્ર યુગાનુરૂપ સ ંકેત કરીને જ બેસી રહ્યા નહાતા, પરંતુ આ ચાતુર્માસાનાં વર્ષો દરમિયાન પ્રત્યક્ષ સમાજકલ્યાણનું કાર્ય કરવા પણ પ્રવૃત્ત થયેલા. સમાજના વિઘાતક રિવાજોની સુધારણા અને વિદ્યાસ'સ્થાઓની સ્થાપના-મુખ્યત્વે આ બે તેમનાં સમાજકલ્યાણ માટેનાં કાર્યક્ષેત્ર હતાં. યુગસાપેક્ષ ધર્મદ્રષ્ટિપૂર્વક તેઓ એ કા સત્ર કર્યે જતા. તેમનાં વિહારક્ષેત્રામાં ઠેરઠેર તેમણે સ્થપાવેલાં છાત્રાલયા અને જૈન વિદ્યાશાળાએ આ વાતની સાક્ષી પૂરે છે. કચ્છના આ ચાતુર્માસ દરમિયાન ત્યાંના જે નાનાંમોટાં ક્ષેત્રમાં મહારાજશ્રીનું વિચરવાનુ મનતુ તેમાં તેએ એક વખત બિદડા પાસેના કાડાય નામના ગામે પધાર્યા. આ ગામ ખાસ કરીને વિદ્યા-અભ્યાસનું ક્ષેત્ર ગણાતુ. ગામમાં મમિાગી તેમ જ સ્થાનકવાસી અને સદ્યા હતા. તે વખતે શ્રી હેમચંદભાઈ કે એવા કાઇક નામના એક દેરાવાસી ભાઈનેા મહારાજશ્રીને પરિચય થયા. એ ભાઈ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના અનુરાગી હતા. એટલું જ નહિ પણ ઘણા ઉદાર વિચારના હાઈ દરેક મત-પંથના ઊંડા અભ્યાસી હતા. તેએની સાથે દિવસેાના દિવસેા સુધી વિચાર-વિનિમય કરવાથી સત્યશોધક મહારાજશ્રીના હૃદયમાં મત-પંથના કદાગ્રહેા નીકળી
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
" પ્રથમ દસ ચાતુર્માસે ગયા. સંપ્રદાયભેદની સંકુચિતતાથી મુક્ત થયા અને પરિણામે ત્યારથી આખી જીવનદ્રષ્ટિ બદલાઈ ગઈ.
આમ મહારાજશ્રીના પ્રથમ દસ ચાતુમસે તેમના વૈરાગ્ય, વિદ્યાસાધના, ચારિત્ર્યારાધના ઇત્યાદિ વ્યકિતગત સાધનાની સાથેસાથે સમાજને ધર્મબંધ પમાડવાની, સમાજલ્યાણ સાધવાની પ્રવૃત્તિની પ્રતીતિ કરાવનારા તેમ જ પિતાની જીવનદષ્ટિને વિશાળ અને ઉદાર બનાવનારા સિદ્ધ થયા.
તીવ્ર વૈરાગ્યપૂર્વક આત્મવીર્યને ફેરવવાના તેમના આ પુરુપાર્થને આ જ ગાળામાં લખાયેલું તેમનું એક ભાવ-પદ સ્પષ્ટ કરે છે. તેમની સંયમયાત્રાનાં પ્રથમ દસ વર્ષની અંતર્દશાનું એ સૂચક છે. આઠમા ચાતુર્માસના અંત ભાગમાં (સં. ૧૯૬૪માં) લખાયેલું શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની “અપૂર્વ અવસર એ ક્યારે આવશે?”ની ભાવનાની સ્મૃતિ આપતું અને છતાં અભિવ્યકિત, પ્રાસ, લય, પ્રવાહ વગેરેમાં મલિક સહજતા ધરાવતું આ પદ શ્રીમદની જ ભાવભૂમિ મેરબીમાં લખાયું છે એ સૂચક ગાનુગ છે. પ્રસ્તુત પદનું સરળ સરિતપ્રવાહ જેવું કાવ્યસંદર્ય અને ઊંડા સાગર જેવું ભાવગાંભીર્ય દર્શનીય, ચિંતનય ને ઉપાદેય છે. સ્થળસંકેચને કારણે એ પદની થેડી જ કંડિકાઓ જોઈએ?
એ અવસર પ્રભુજી ક્યારે આવશે?
આનંદરસ મુજ અંતરમાં ઊભરાય છે, ભીતરનું ભ્રમણાસ્થળ કયારે ભાંગશે?
ભયભડકા નિર્ભયતામાં નિરખાય જે. –એ. ૧ અપૂર્વ શાંતિ પ્રગટે આત્મપ્રદેશમાં,
અહંકારવૃત્તિ મારી લય થાય છે; મુક્ત બનું માયાની જબરી જાળથી,
ત્યારે હું જેમ પાણ-પંકજ-ન્યાય જે. –એ. ૪
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
•
૫૭
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
રમશું કયારે નિજમાં નિજ સ્વરૂપે રહી,
વિભાવની જડ મૂળ થકી પ્રભુ જાય છે. પાધિક પડદે અળગે થઈને રહે,
મૂળ સ્વરૂપે જીવનરામ જણાય છે. -એ. ૬ ઓગણીસે ચોસઠના આસો માસમાં
દાખે ગુરુવર દેવચંદ્રને દાસ જે, જન્મમરણના ફેરા ના ફરવા પડે,
અખંડ અવિચળ પ્રગટે દેવ! પ્રકાશ જે. –એ. ૭૧ પ્રથમ દસ ચાતુર્માસ સમયની તેમની અંતર્યાત્રાને આ પદ સારી રીતે સ્પષ્ટ કરે છે.
લીંબડીમાં ગુરુસેવાથે નવ વર્ષ સંવત ૧૯૬૭થી સંવત ૧૭૬ સુધીનાં દસ વર્ષના ગાળામાં મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના દીક્ષિત જીવનને, તેમની સંયમયાત્રાને, બીજો તબક્કો બની રહ્યો.
દસ ચાતુર્માસ પછી તેમને અગિયારમે ચાતુર્માસ મુંદ્રાકચ્છમાં થયે, જ્યારે ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ આદિ ઠાણું ૪ બિદડા-કચ્છમાં ચાતુર્માસ રહ્યા હતા. ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે બધા ભેગા થયા અને પછી ગુરુદેવની સાથે વિહાર કરતાં કરતાં તેઓ લીંબડી પધાર્યા.
લીંબડી પહોંચતાં જ પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ સખત બીમાર પડી ગયા. પરિણામે તેમની સેવા-સુશ્રુષા અર્થે મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને લીંબડીમાં એકધારાં નવ વર્ષ રહેવાનું બન્યું.
૧ “પ્રાર્થનામંદિર’ : પદ ૧૪૦, પૃષ્ઠ ૧૪૪-૪૫
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
લીંબડીમાં ગુરુસેવાર્થે નવ વર્ષ આ નવ વર્ષને ગાળે તેમના માટે અનેક રીતે અભૂતપૂર્વ હતો.
પૂજ્યશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજને પક્ષઘાતને ગંભીર વ્યાધિ લાગુ પડ હતું અને તેઓ સતત પથારીવશ બની ગયા હતા. તેમની સેવામાં જે એકાગ્રતા અને નિરાકુળતા જોઈએ તે એકઠી કરીને શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ યોગીઓને પણ અગમ્ય એવા સેવાધર્મમાં વેજાઈ ગયા હતા. સાથેના બીજા સાધુઓમાંથી એક છૂટા પડી ગયા હતા, એક કાળધર્મ પામ્યા હતા, બીજા બે– મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી અને મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી–સાથે હતા પરંતુ ગુરુમહારાજની તમામ સેવા કરવાનું સદ્ભાગ્ય તે સાંપડ્યું હતું શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને જ! આ કામમાં તેઓ અગ્લાનપણે એક વત્સલહૃદયી માતા જેવી સહજતા અને નમ્રતા જાળવી રાખતા અને ગુરુમહારાજને આહાર કરાવવાથી માંડીને મળમૂત્ર સાફ કરવા સુધીની બધી ક્રિયા મહારાજશ્રી પ્રેમ અને પ્રસન્નતાપૂર્વક કરતા. આ જેનારા તે એટલે સુધી કહેતા કે ખરેખર, નાનચંદ્રજી મહારાજે પિતાના ગુરુની સેવા કરીને “કળિયુગના પંથકજી નું બિરુદ મેળવ્યું છે. ગીઓ માટે પણ કઠણ એવા સેવાધર્મને તેમણે જીવનભરને માટે અપનાવ્યો હતે.
શાસ્ત્રાભ્યાસ, વ્યાખ્યાન, ધ્યાન, જપ-તપ-વ્રત-સાધન–આ બધાં સદ્દગુરુની એકધારી સેવામાં સમાઈ જતાં સમજી, શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ હવે એકાગ્રપણે સમગ્રપણે ગુરુસેવામાં લાગી રહેવા લાગ્યા. આનાથી તેમના ચિત્તની પ્રસન્નતા વધવા લાગી અને આનંદ અનુભવ થવા લાગે. નિરપેક્ષ અને અભિન્ન થતી આ ગુરુસેવાથી, ગુરુદેવ શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજની પ્રસન્નતાને પાર ન હતો. તેમનું અંતર શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ પર સતત અનુગ્રહકૃપા વરસાવી રહ્યું. તેમના મળી રહેલા આ અંતરના આશીર્વાદથી શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને સ્પષ્ટ સમજાઈ ગયું કે ગુરુની સેવા દ્વારા મળેલી કૃપા વિના જપ-તપ-વ્રત-સાધન બધાં જમરૂપ છે?
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
‘સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
जप तप और व्रतादि सब, तहां लगी भ्रमरूप;
जहां लगी नहीं संत की, पाई कृपा अनूप । १ સેવા-વિનય-વૈયાવચ્ચેથી આવી કૃપા તેમને મળતાં તેઓ જે આનંદના ભરા અનુભવી રહ્યા તેનું વર્ણન તેમનાં નીચેનાં પદે આપે છેઃ
સદ્દગુરુની કૃપા થાય, આનંદ ઊભરાય (૨) સદ્ગુરુવરની સંગતિ કરતાં, આપેલ એહને મંત્ર ઉચ્ચરતાં, -પામેલ ન તેહ પમાય, શંકાઓ માત્ર સમાય દિલના દુઃખ સર્વ દબાય, આનંદ ઊભરાય સદૂગ ૧ અનુભવીઓ વિણ કેણ ઉગારે, વિષમપથંથી અવારનવારે –ભવભેદે એહ ભણાવે, સાચે ગુરુપંથ સુણાવે બુટ્ટી એ હકીમ બતાવે, આનંદ ઊભરાય. ...સદ્દા ૨ તરનારા ભવસિંધુથી તારે, ઊગરી ગયા છે એહ ઉગારે –છૂટેલા તે જ છેડાવે, સમજેલા તે સમજાવે અનુભવીએ અનુભવાવે, આનંદ ઊભરાયસ ૩ ગુરુપદેશના રસમાં ગળ્યાથી, બંધનકારક બીજ બન્યાથી, –એ પરમ સુધારસ પાય, તે જન્મમરણ મટી જાય, દેશે પછી સહજ દબાય, આનંદ ઊભરાય .સદ્દ૦ ૪ એ ભવવૈદ્યને કેમ વિસારું, અમૂલ્ય એહ જ ભૂષણ મારું, –તે કદી ન અળગું કરાય, મુજ જીવન થકી જરાય આ “સંતશિષ્ય ગુણ ગાય, આનંદ ઊભરાય. સદ્દા ૫
સદ્દગુરુને સર્વભાવે સમર્પણ કરી તેમની સેવા કરતાં તેમને જે ઉદ્દેશ્ય સર્યો અને તેમને જે લાગ્યું તેને સંકેત કરતાં આગળ તેઓ બીજા એક પદમાં કહે છે?
૧ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર: “શ્રીમદ્ રાગવત્ર માંથી સંજા તરવજ્ઞાન” પૃ. ૮૯ ૨ “પ્રાર્થનામંદિર” પૃષ્ઠ ૧૧૬-૧૭
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીંબડીમાં ગુસ્સેવાર્થે નવ વર્ષ શાન્તિ માટે સદ્દગુરુનું શરણું લીધું છે. (૨) તનમન-ધન એમને બધું આપી દીધું રે. –શાંતિ કૂંચીરૂપે તત્ત્વ મને કાનમાં કીધું રે. (૨) પીયૂષ ગણું તુરત તેને, પ્રેમથી પીધું રે. –શાંતિ. ગત ચારે કેર હું તેને ઘટમાં ચીણું રે. (૨) દયા કરીને દિલડામાં, દરશાવી દીધું રે. –શાંતિ વૈરાગ્યથી ગુરુએ મારું મનડું વયું રે. (૨) “સંતશિષ્ય” કહે સદ્દગુરુએ કામણ કીધું રે. –શાંતિ
આમ પ્રત્યક્ષ સદ્દગુરુની પ્રાપ્તિને પરમ ઉપકાર ગણતાં અને તેમની કૃપા પ્રાપ્તિનો આનંદ અનુભવતાં શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ તેમની સેવા કરતાં કરતાં રાતદિવસ તેમનાં ચરણમાં ઠરીને રહ્યા. ગુરુદેવશ્રીની તબિયત વચ્ચેવચ્ચે જેવી કંઈક ઠીક થતી કે તેઓ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને સમાજના ધર્મ-સંસ્કરણ માટે આજ્ઞા કરતા. હવે તે તેમની સેવાની લગની એવી લાગી હતી કે બીજું કાંઈ રુચતું નહિ. પરંતુ ગુરુદેવની આજ્ઞાને તેઓ પ્રસન્નતાપૂર્વક ઉઠાવી લેતા અને સેવા-શુશ્રષામાંથી જ્યારે સમયની અનુકૂળતા મળતી ત્યારે તેઓ ગુરુદેવની આજ્ઞાનુસાર, લેકસંગ્રહની દ્રષ્ટિથી સમાજને સતત જાગ્રત રાખવા અને તેમાં સંસ્કાર સિંચવા વ્યાખ્યાન વાંચતા. આની તૈયારી માટે અને પોતાને ન વિકાસ કરવા માટે સમય મેળવીને પિતે વિશાળ વાચન પણ કરતા અને સાહિત્યરચના પણ કરતા. ગુરુદેવ આ જોઈ રાજી થતા ને તેમને પ્રેરણા અને પ્રોત્સાહન આપ્યા જ કરતા. વ્યાખ્યાન, વાચન અને સાહિત્યસર્જન ઉપરાંત આ ગાળામાં સમાજ માટે અત્યંત જરૂરી એવી સંસ્થાઓના નિર્માણ માટે પણ તેમણે પ્રેરણા આપી પોતાની શકિતને ઉપગ કર્યો.
આમ ગુરુસેવામાં લાગીને સ્વ-પર શ્રેય માટેની વિવિધ પ્રવૃત્તિએમાં જાઈને તેઓ નવ વર્ષને આ ગાળે લીંબડીમાં એકધારી ૧ “પ્રાર્થનામંદિર' આ. ૧૬ : પૃ. ૧૧
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
૬૧
સ્થિરતાપૂર્વક વિતાવી રહ્યા હતા ત્યાં એક દિવસ આવીને ઊભે રહ્યા........
વિ. સ. ૧૯૭૭નુ' વ અને કારતક માસ.........
જેમની પાસેથી પાતે સઘળું પામ્યા હતા એવા પેાતાના ‘જીવનસસ્વ’ સમા પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ આ દિવસે પેાતાની જીવનયાત્રા સંકેલી રહ્યા હતા. દેડ છાડવાની વેળાની તેમને અગાઉથી પ્રતીતિ થઈ ચૂકી હતી એટલે તેએ તેમના ધર્મકાર્ય ની સોંપણી ઉપસ્થિત શિષ્યાને કરી રહ્યા. પરંતુ તેમના “પ્રેમ અને ધર્મરૂપી ભંડારમાં ભરેલાં અઢળક નાણાંનાં રખાપાં” તે તેએ, દીક્ષામાં નાના છતાં અનુભવે સુયેાગ્ય નીવડેલા એવા શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને જ સાંપી રહ્યા હતા....
ગુરુદેવની અંતિમ ઘડીએ નિકટ આવતી જાય છે અને શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની અતવ્યથા વધતી જાય છે....
લીંબડીના શેઠશ્રી નાનજી ડુંગરસીના મેટા ઉપાશ્રયને જૂની આંધણીને એ ઉપાશ્રયખંડ....તેની વચ્ચે ઢળાયેલી એક પાટ.... તેની ચામેર વીટળાઈ વળેલુ શિષ્યવૃ અને થાડા શ્રાવકે....સૌ ચૂપ, સૌ શાંત, સૌ સ્તબ્ધ....
શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ ગુરુદેવના આશીકા પાસે બેઠા છે, તેમના મસ્તક પર મૌન રહેલા ગુરુદેવશ્રી દેવચદ્રજી મહારાજને પ્રેમાળ હાથ એક વાર ફરી વળે છે....તેમનુ એ મૌન ઘણું ઘણુ ડ્ડી જાય છે અને એ હાથ ઘણુ ઘણું આપી જાય છે....સમર્પણભરેલી એકાગ્ર સેવા માટેના અનેક આશીર્વાદ એમાં સમાયેલા છે....
હવે તે ગુરુદેવની વિદાયની એ વેળા સાવ નજીક આવી રહી. સૌએ તેમને પાટ પર પદ્માસનમાં બેસાડયા છે....ચામેર શ્રી નવકારમંત્ર અને મંત્રધૂન ચાલી રહેલ છે....ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ એક સાધુજનાચિત પ્રસન્નતા અને સમાધિદશામાં સ્થિર
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
લીંબડીમાં ગુરુસેવાર્થે નવ વર્ષ થઈ છેલ્લો શ્વાસ ખેંચી લે છે અને તેમની આંખ ઢળી જાય છે.... તેમના ઢળી રહેલા દેહને સૌ પદ્માસનની એ સ્થિતિમાં જ ટેકવી રાખે છે.
આખરે પ્રેમના સ્વાસથી ધબકતું એ જીવન સદાને માટે વિરમી ગયું. શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું “જીવન-સર્વસ્વ જતાં જતાં તેમને અપાર પ્રેમને અનુગ્રહ આપીને, સદાને માટે વિલાઈ ગયું...લીંબડીની ધરતીનું એ નર સદાને માટે ઊડી ગયું....!
શ્રીનાનચંદ્રજી મહારાજનું અંતર પરમ વિરહની વ્યથા અનુભવતું નિશ્વાસ ઠાલવી રહ્યું હતું: “.... હવે ગુરુદેવની એ જ્ઞાનશેષભરી વાણું કદી નહિ સંભળાય.... હવે એ પ્રેમવચનનો ખ્યાલ કઈ નહિ પાય ..... હવે એ પ્રેમાળ હાથને સ્પર્શ કદી નહિ પમાય.... હવે એ પવિત્ર ચરણની સેવા કદી નહિ કરી શકાય.”
અને આ નિશ્વાસમાંથી તેમના અંતરમાં વિરહની વેદનાનું મૌન કંદન ઊઠયું. પ્રભુના પ્રગટરૂપ સમા સદ્દગુરુને સુરના પ્રવાસે જતા જોઈ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું ભેળું બાળહૃદય તેમાં “રમત દેખી રહ્યું. અને સંસારની “બંધ આંખે'ની એ “રમતીથી મુકિત માગી રહ્યુંઃ પ્રભુને, પરમગુરુને, ચિરસંગ માગી રહ્યું
દર કાં પ્રભુ! દોડ તું, મારે રમત રમવી નથી; આ નયનબંધન છેડ તું, માર રમત રમવી નથી. બાંધી નયનબંધન મને, મૂ વિષમ મેદાનમાં અદશ્ય થઈ અળગા રહ્યા, એવી રમત રમવી નથી. ભારે વિષમ પથ ભટકવું, બહુ નયનને બાંધી કરી, આવી અકારી રમતને, મારે હવે રમવી નથી.
હાં, દૂર...૨. નથી સહન કરી શકતો પ્રભુ! તારા વિરહની વેદના હે દેવ! તુજ દરશન વિના મારે રમત રમવી નથી.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
નથી સમજ પડતી શ્રીહરિ, કઈ જાતની આ રમત છે; ગભરાય છે ગાત્રે બધાં, મારે રમત રમવી નથી.
હાં, દૂર...૫ પ્રભુના પ્રત્યક્ષ પ્રકટરૂપ એવા સશુરુના વિરહની આ રમત કાંઈ વહેલી પૂરી થાય તેમ ક્યાં હતી? એ અનંત હતી. આજ સુધી અનંતા યુગ એ પરમતત્વના વિરહમાં વીત્યા હતા. હવે પિકારી પિકારીને પોતે એ ભવરમતને અંત માગતા પ્રભુને, પિતાના પ્રભુરૂપ પરમ ઉપકારી ગુરુદેવને, સંગ ઝંખી રહ્યા.
હેયે રમત ઘડી બે ઘડી, બહુ તે દિવસ બેચારની; આ તે અનંતા યુગ ગયા, એવી રમત રમવી નથી. ત્રિભુવનપતિ તુજ નામના, થાક કરી કરી સાદને; સુણતા નથી કેમ “સંતશિષ્યને આ રમત રમવી નથી.
હાં, દૂર ૬ ૧ પરંતુ આ રમત શીઘ પૂરી થાય તેમ ન હતી. ગુરુદેવનું દર્શન, મિલન કે તેમના સાથે પ્રત્યક્ષ વાસ પણ હવે શક્ય ન હતું. પણ આ છતાં ય આત્માની અમરતાની દષ્ટિએ ગુરુદેવ પરેક્ષરૂપે તેમની સાથે જ હતા, તેમના અંતરમાં જ તેમણે વાસ કર્યો હતો. ગુરુદેવનાં ગુણગાન કરી તેમના વિરહમાં કંઈક સમાધાન શોધતાં લખેલું તેમનું આ પદ આ વાતની સાક્ષી પૂરે છેઃ
ગમે મને ગુરુજીના ગુણ ગાવા, જનમતણે ય કરીને જાવા. ધરમમય જીવન ધરનારા, કથીરમાંથી કુંદન કરનારા; હકીમ ભવરગને હરના શ . .... .. ગમે મને ૦ ૨. રહ્યો હતો વિષમાં વળગી, સરવ મારું જાતું હતું સળગી; અંતરદશા એથી કરી અળગી . . . ગમે મને ૦ ૩. જેણે મારા ઘટડામાં ઘર કીધું, વૈરાગ્યેથી મનડાને વિયું;
સમજાવ્યું સુખદાયક સીધું . . . ગમે મને ૦૫. ૧ “પ્રાર્થનામંદિર' આ. ૧૬ : પૃ. ૮૧-૮૨
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
લીંબડીમાં ગુરુસેવાથે નવ વર્ષ સૂતો હતે સેડ સદા તાણ, જગાડયો દીન કિંકર જાણી; વંદે બસંતશિષ્ય” આ વાણી . .. . ગમે મને ૦૬ ૧
આમ ગુરુનો પરમ ઉપકાર ગણતાં, જીવનભર માટેના તેમના વિરહની વ્યથા અનુભવતાં અને તેમના પક્ષ પ્રેમસ્વરૂપને ઘટઅંતરમાં સંઘરતાં શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ પિતાની ભરમત વિવશતાથી આગળ રમી રહ્યા. તેમની જીવનસરિતાની સંયમયાત્રા હવે ગુરુવિહેણું વિશ્વમાં આગળ ચાલી રહી. લીંબડીમાં ગુરુસેવાર્થે ગાળેલાં નવ વર્ષે તેમાં કેઈ બિલકુલ જુદે જ પ્રાણ પૂર્યો હતે.
સ્વાધ્યાય, સાહિત્યસર્જન અને સંસ્થાનિર્માણ
લીંબડીમાં ગુરુસેવાર્થે ગાળેલાં નવ વર્ષ દરમિયાન મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું જે અધ્યયન, સર્જન ઈત્યાદિ થયું તેની ઝાંખી કરવા સારુ તે બાબતમાં સ્વતંત્રપણે ડેકિયું કરવું જરૂરી છે.
અવનવું જાણવાની જિજ્ઞાસા અને વિવિધ વિશાળ વાચનથી સજ્જ અને સમૃદ્ધ થવાની આવશ્યકતા તેમને ઊંડા અધ્યયન તરફ ખેંચી જતી. ગુરુદેવશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજની પારદશી દષ્ટિ આ જઈ ગયેલી. પરિણામે વચ્ચે વચ્ચે પિતાની સેવામાંથી તેઓ જ તેમને પ્રેમાગ્રહપૂર્વક મુકત કરતા અને સ્વાધ્યાયમાં જોડતા. એકાગ્રપણે ચાલતા તેમના આ અધ્યયનના ઉપક્રમમાં મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને એક ઉપકારક વ્યકિતને પરિચય થયો. એ પરિચય હતે લીંબડીના જ વતની, ઊંડા અભ્યાસી, તત્ત્વચિંતક અને લેખક શ્રી છોટાલાલ હરજીવન “સુશીલને!
શ્રી “સુશીલે અંગ્રેજી સાહિત્ય ઉપરાંત શ્રેષ્ઠ બંગાળી સાહિત્યનું ઉચ્ચ જ્ઞાન સંપાદન કરેલું હતું. શ્રી અરવિંદ અને ગુરુદેવ રવીન્દ્ર૧ “પ્રાર્થનામંદિર' આ. ૧૬ પૃ. ૧૫૬.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૬૫
નાથ ઠાકુરના તેઓ સારા અભ્યાસી હતા. પંડિતયુગના ગુજરાતી સાહિત્યને તેમ જ વિવિધ ધર્મો અને દર્શનોને પણ તેમને ઠીક ઠીક પરિચય હતો. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ જન્મજાત ગુણગ્રાહી, સત્યશોધક, સમન્વયવાદી અને ઉદાર મતવાળા તે હતા જ. તેમાં શ્રી સુશીલ સાથેના વિશદ અધ્યયનમાં જેનેતર તત્વજ્ઞાનનું વિશાળ વાચન અને વિચારોનું આદાન-પ્રદાન થતાં તેઓ સાંપ્રદાયિક આગ્રહે, વલણે અને પકડેથી સવિશેષ મુક્ત થયા. પરિણામે તેમના પરિચયમાં આવનારા સમગ્ર માનવસમાજને–બુદ્ધિજીવી, શ્રમજીવી, સંપત્તિજીવી બધા વર્ગોના આબાલવૃદ્ધને–શ્રી નાનચન્દ્રજી મહારાજ તેમના પિતાના જ સંત હોય તેવી અસર થવા લાગી. આમ સ્વાધ્યાય અને શ્રી સુશીલ સાથેના વિદ્યાવ્યાસંગે તેમની ચેતનાના વિકાસમાં ઠીક ઠીક ઉમેરે કર્યો એમ કહી શકાય. અલબત્ત, આ નિમિત્તે પાછળ, તેમના મૂળમાં તે પડયું હતું પેલું ઉપાદાન. એ તેમને જંપવા શે દે? જન્મજન્માંતરની અનેક અભીપ્સાઓ, આકંદ, આરઝૂઓ, અંતરવ્યથાથી એ સિંચાયેલું હતું. અવનવા ઘાટ એ ગોઠવ્યા કરતું અને તેમને ઊંચે ને ઊંચે, ઊર્વપ્રતિ, ધકેલ્યા કરતું!
સ્વાધ્યાયની જેમ તેમના સાહિત્ય-સર્જનમાં પણ આ ઉપાદાને જ, પ્રથમ તે, કામ કર્યું. પ્રસંગે અને નિમિત્તે અનેકવિધ આવતાં રહ્યા, પરંતુ તેમનું લક્ષ્ય એ બધાં સર્જનમાં જીવનની પરમ ચેતનાના સાગર ભણી વહેવાનું જ રહ્યું. પોતે પરમ પ્રેમની એ સરિતામાં વહેતા ગયા અને અનેકને સાથે વહેવડાવતા ને સ્નાન કાવતા ગયા.
નવ વર્ષના આ ગાળામાં તેમની ‘નવનવો વિશારિની ’ એવી કાવ્યપ્રતિભા અને અંતરસ્થ ભક્તિભાવના તેમની પાસે નવાં નવાં પદે બનાવરાવતી ગઈ અને “સંતશિષ્યના ઉપનામથી સદાને માટે પ્રેક અને ઉદ્બોધક એવાં ભક્તિપદે તેઓએ રચ્યાં. ઉપાસના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય, સાહિત્યસર્જન અને સંસ્થાનિર્માણ
અને ઉપદેશામાં એ પદ્માના ઉપયોગ થવા લાગ્યા. ભક્તિરસની એ પ્રેમસરિતામાં શ્રેાતાસમૂહ તાળ થવા લાગ્યા.
૬૬
આ સર્જનના આરંભ થયા ભકિત અને ખેધનાં અનેક પદા દ્વારા. તે પછી સંવાદ, નિષધ વગેરે સાહિત્ય પણ છૂટું છવાયું લખાયું. પદો આ વખતે 'સુખાધ સંગીતમાળા’(ભા. ૧–૨–૩)ના નામથી સંગ્રહાયાં, જેમાં સુધારા, વધારા, ઉમેશ સાથે પાછળથી ‘ભજનપદ્મપુષ્પિકા’ પ્રસિદ્ધ થયેલી. આ ઉપરાંત ત્રણ ભાગમાં ‘સંવાદો’(સિટેશન્સ), આધ્યાત્મિક ભજનપદ્મ પુષ્પમાળા,' ‘સંસ્કૃત કાવ્યાનă (ભા. ૧-૨-૩), સત્સંગતિ' (એક નિબંધ ), વા. મા. શાહની તત્ત્વથાઓને ઉપાદ્ઘાત વગેરે સાહિત્યનું સર્જન અને સંપાદન પણ થયું અને એ બધું આ ગાળામાં પ્રસિદ્ધ પણ થયુ. વર્ષો પછીથી શ્રી છેટાલાલ હજીવન સુશીલે લખેલા લેખાના સંગ્રહનું આધ્યાત્મિક પ્રશ્ન ધાવલિ'રૂપે સપાદન પણ તેમણે જ કરેલું. આ પછી ‘માનવતાનું મીઠું જગત' ભાગ ૧થી ૪ નામે પોતાનાં પ્રવચન-પુસ્તક પણ અહાર પડેલાં. ૧
સાહિત્યસર્જન જેવું જ અસાધારણ લાકોપયોગી કાર્ય હતુ પછાત જનતાના શ્રેયાર્થે સસ્થાના નિર્માણનું. લીમડીમાં તાત્કાલિક જેની જરૂર હતી તેવી કેટલીક સંસ્થાએ માત્ર સ્થાનિક લેાકા માટેના જ હિતની દૃષ્ટિથી નહિ, પરંતુ આજુબાજુના ગ્રામસમાજના પણ સવિશેષ હિતની દૃષ્ટિથી તેમણે સંપ્રદાયની અધ પરંપરાઓને ભેદીને પણ શરૂ કરાવી. જૈન વિદ્યાશાળા, છાત્રાલય, અતિથિગૃહ, લેાજનશાળા ઇત્યાદિથી આ કાર્યના આરંભ થયા, જે ભવિષ્યમાં લેદ્દભાવ વિના સારાયે આમસમાજ માટે ઉપયોગી થાય તેવી સાર્વજનિક મહિલા મંડળ સંસ્થામાં વિકસ્યું.
૧ મોટા ભાગનું આ બધું સાહિત્ય પૂજ્ય શ્રી દેવચંદ્રજી સાર્વજનિક પુસ્તકાલય, લીંબડી દ્વારા ઉપલબ્ધ.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
“સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
આમ ગુરુસેવાની સાથે સાથે ગુરુદેવની જ પ્રેરણું ને પ્રોત્સાહનથી તેમ જ પિતાની મૌલિક સૂઝથી તેમણે સ્વાધ્યાય, સાહિત્યસર્જન અને સંસ્થાનિર્માણનાં અભૂતપૂર્વ કાર્યો પણ આ ગાળામાં જ યથાયોગ્ય રીતે આરંભ્યાં એમ કહી શકાય.
સાધુજને અને સમાજની વચ્ચે અસંગયાત્રા
વિ. સં. ૧૯૭૭માં ગુરુદેવ શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ કાળધર્મ પામ્યા પછી મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ સદ્દગુરુની છત્રછાયાવિહેણ બન્યા એ પણ તેમની સંયમયાત્રાના વિકાસ માટે આવશ્યક હતું. પિતાની અંદર જ બેઠેલા અંતર્યામીના આદેશને સમજવા અને અનુસરવા માટેની તક તેમને આમ મળી રહી હતી. પિતાની જ ઉપર આસ્થા રાખી એકલપંથે ચાલવા, બહારનાં અનેક આવરણને અળગાં કરી માંહ્યલા આતમરામને ઓળખતા ઓળખતા સવ-પરનું અને સમાજનું શ્રેય સાધવા તેમને આ કેઈ સાંકેતિક પ્રેરણું થઈ રહી હતી. સંયમયાત્રાના હવે પછીના અપરિચિત પથે અને પ્રદેશમાં હવે એકલા જ, આત્મબળના જ આધારે, વિચરવા પરમ ચેતના તેમને જાણે આમંત્રણ આપી રહી હતીઃ
पंथ रहने दो अपरिचित,
प्राण रहने दो अकेला ! १ તથાગત બુદ્ધના શબ્દોમાં કહીએ તે હવે તેમના અણદીઠ, અપરિચિત, એકલપંથે (અન્ય ગુબંધુઓ અને સાધુજનના સંગ વચ્ચે વસવા છતાં પણ અંતરથી “એકલપંથે') તેમણે પોતે જ પિતાના દિલને દીવો બનવાનું હતું : “આતમ વીરો નવ ! '
આખર બહારના અન્ય આધારે અને આવરણે ક્યાં સુધી? વ્યક્તિનું, સાધકનું આત્મતેજ એ બધાની દીવાલે ભેદાય નહિ १ सुश्री महादेवी वर्मा : 'दीपशिखा'
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુજને અને સમાજની વચ્ચે અસંગયાત્રા ત્યાં સુધી કેમ પ્રકટી-પ્રસરી શકે? એ આધારેની આવશ્યક્તાની ય, બાળકની ઠેલણગાડીની જેમ, એક મર્યાદા હોય છે ને! એક કાળમાં એની જરૂર હતી. એ પૂરે થયા પછી, સ્વાભાવિકપણે પૂરે થયા પછી, એ આવશ્યક્તા સમાપ્ત થઈ. | મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની સંયમયાત્રાને સરિતાપ્રવાહ જેમ જેમ વેગપૂર્વક આત્મબળના આધારે વહેવા લાગ્યું તેમ તેમ તેમનું હીર પ્રગટવા લાગ્યું.
૪૪ વર્ષની ત્યારની ઉંમર, દઢ આત્મબળની આંતરિક અસર, બ્રહ્મચર્ય તેજથી શરીરની વધેલી કાન્તિ અને તેમાં યે કંઠની કુદરતી બક્ષિસ–આ બધાના પરિણામે પોતાની કાવ્યકૃતિ જ્યારે નિજાનંદની મસ્તીમાં ડેલતાં ડેલતાં પોતે જ ગાતા હોય ત્યારે એક અદ્દભુત વાતાવરણ ઊભું થઈ જાય અને એક વિરલ દશન જેવા મળે. એ ભકિત અને એની ખુમારી જાણે કેઈ ઓર જ ! છે. તેમનું હીર, તેમની આત્મદશાનું દર્શન, જેવું તેમના ભકિતગાનમાં દર્શાય તેવું જ તેમના પ્રવચન અને કથા-આખ્યાન-થનમાં. તેમની આગવી, નિરાળી શૈલી અને તેમની પ્રાણવાણી માત્ર શ્રેતાજનસમૂહને મંત્રમુગ્ધ કરીને ક્ષણભર પૂરતી ડોલાવીને જ રહેતી નહિ, પરંતુ તેમના અંતરના ઊંડાણે પહોંચી તેમનાં દિલના દ્વાર ખખડાવીને તેમનું સંસ્કરણ અને જીવનનું પરિવર્તન પણ કરાવતી. - શાસ્ત્રજ્ઞાન અને આત્મગુણેની અનુભૂતિ ઉપરાંત જીવનદષ્ટિના થયેલા વિકાસને કારણે જગતના અન્ય દેશોમાં વહેતા વિવિધ પ્રકારના જીવનપ્રવાહ અને સંસ્કારને પણ તેમને સારો પરિચય થયેલ. આથી સર્વધર્મી આમજનતાને આકર્ષવાની અને કેઈપણ મત, સંપ્રદાય કે પંથના માણસો સાથે વિચારો અને ભાવનાઓને સમન્વય કરવાની તેમનામાં અદ્દભુત શકિત આવી હતી. આના ફલસ્વરૂપ આત્મય માટે અધિકાર પરત્વે જેનને ત્યાગધર્મ ને
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
૬૯
નિČથ દશા સશ્રેષ્ઠ હોવા છતાં અને માનવા છતાં, તેએ પેાતે અનુભવથી એવુ સમજી શક્યા હતા કે ગમે તે દેશના, ગમે તે મતના કે ગમે તે જાતિના માણસ જો પેાતાનામાં સર્વપ્રથમ માનવતાના ગુણુ કેળવે તે આત્મશ્રેય સાધવાને પૂરા અધિકારી
મની શકે છે. ૧
આવી સમન્વયી, શ્રેયસાધક ને સર્વોપકારક દ્રષ્ટિપૂર્વકની તેમની અસગયાત્રા જેમ આમસમાજની વચ્ચે ચાલી તેમ જ અન્ય સાધુજના વચ્ચે પણ ચાલી, એકલ’યાત્રા છતાં સહયાત્રી ગુરુષ એ અને અન્ય સાધુજને સાથે તે સંવાદપૂર્વક ચાલતી રહી.
તે વખતે લીખડી સંપ્રદાયના સાધુએમાં ત્રણ મહાપુરુષા પ્રસિદ્ધ ત્રિપુટી તરીકે સન્માન પામતા હતાઃ (૧) પ્રસિદ્ધ વક્તા મહારાજશ્રી નાગજી સ્વામી (૨) શતાવધાની ૫. મહા. શ્રી રત્નચંદ્રજી સ્વામી અને (૩) આપણા ચરિત્રનાયક કવિવય ૫. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી. આ ત્રણેયમાં અનેાખી અને અદ્વિતીય શક્તિઓને વિકાસ થયા હતા એટલુ જ નહિ, પણ તેમને પરસ્પરના પ્રેમ અને સદ્ભાવ પશુ ઉચ્ચ કાર્ટિનેા હતેા. જ્યારે જ્યારે અને જે જે ક્ષેત્રમાં તે સૈાનું મિલન ને સહજીવન ચેાજાતું ત્યારે ત્યારે અને ત્યાં ત્યાં આનદ અને ઉત્સાહનુ અપૂર્વ વાતાવરણ જામતુ અને સમાજમાં પણ તેના સુભગ સંવાદી આંદાલના પ્રસરી જતાં.
આમ સમાનપંથી સાધુજને વચ્ચે ચાલેલી મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી પ્રથમ પ્રયાસે જ સફળતાનાં એંધાણ
અને હુજનસમાજની મહારાજની એકલયાત્રા આપવા માંડી. અંતરમાં
"
૧ તુલનાયાગ્ય : (૧) જાતિ, વેશના બાધ નહિ, કહ્યો માર્ગ જો હોય. '
-આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર
(૨) તું ગમે તે ધર્મ માનતા હો તેનો મને પક્ષપાત નથી, માત્ર કહેવાનું તાત્પર્ય એ કે જે રાહથી સંસારમળ નાશ પામે તે ભકિત, તે ધર્મ અને તે સદાચારને તું સેવજે... –શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુજનો અને સમાજની વચ્ચે અસંગ યાત્રા
નિશ્ચયદષ્ટિથી પિતાને એકલ, અસંગ અને ભિન્ન અનુભવવા છતાં, બાહ્યમાં વ્યવહારદષ્ટિથી તેઓ પોતાને સૌના શ્રેયના સંગાથી, સુખદુઃખના સમભાગી અને અભિન્ન અનુભવવા લાગ્યા.
વીતરાગના માર્ગની સારશેધક, સંવાદી, સમન્વયી અને સ્યાદવાદલક્ષી જીવનદષ્ટિ જાણે તેમના પ્રત્યક્ષ જીવન દ્વારા ચરિતાર્થ થઈ રહી....
સેવાભાવી મુનિને વેગ (મુનિ હર્ષચંદ્રજી)
હવે સંવત ૧૯૭૭ થી મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની સાધકજીવનની સંયમયાત્રા આગળ ચાલે છે અને ત્યારથી માંડીને સં. ૧૯૮૧ સુધીને પાંચ વર્ષને બાકીને ગાળો પૂરો થતાં દીક્ષિત જીવનનાં પચીસ વર્ષ પૂરાં કરે છે.
આગળ જોયું તેમ પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ કાળધર્મ પામ્યા પછી તેઓ પોતાના આત્મવિકાસ માટે સ્વાશ્રયી અને સ્વતંત્ર થયા હતા. એટલે ત્યાર પછીનાં વર્ષોની તેમની પૂર્વોક્ત એવી એકવયાત્રા આગળ ચાલવા લાગી અને તેમનું આગવું મૌલિક વ્યક્તિત્વ ઝળકવા લાગ્યું. એ ક્રમમાં સંયમની આરાધના કરતાં કરતાં ગામેગામ વિચરીને પિતે સમગ્ર કાઠિયાવાડનાં મેટાં શહેરોને પોતાની વકતૃત્વશક્તિ, કવિત્વશક્તિ અને ઉપદેશ શૈલીથી પ્રભાવિત કરવા લાગ્યા. આ દરમિયાન જ્યાં જ્યાં જરૂર હોય ત્યાં ત્યાં જૈન વિદ્યાશાળા, છાત્રાલય અને બહેનના ઉદય માટે મહિલા મંડળ, ગૃહઉદ્યોગ વગેરે સામાજિક સંસ્થાઓ તેમ જ પ્રવૃત્તિઓમાં પણ પ્રાણ પૂરવા લાગ્યા.
સ્વ-પર શ્રેય માટેની આમ વિકસતી જતી યાત્રા છતાં મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે હજુ સુધી પોતાના શિષ્ય તરીકે કેઈને દીક્ષિત ક્ય ન હતા. જોકે સહયાત્રી તરીકે બીજા બેત્રણ સાધુએ તે હતા જ. ઉપરાંત સેવકે અને તેમને પડયે બેલ ઝીલનારા અનુરાગીઓ ગામેગામ ઘણા હતા, પરંતુ ત્યાગી જીવનની જવાબદારી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા સ્વીકારી શકે અને જીવનપર્યત એને પાર પાડી શકે તેવા કઈ શિષ્યને તૈયાર કર્યા ન હતા. છેવટે જ્યારે પિતે સં. ૧૮૧ની સાલમાં થાનગઢમાં પિતાને રમે ચાતુર્માસ કર્યો અને કાઠિયાવાડ છોડીને દૂરના પ્રદેશમાં વિચારવાની ભાવના જાગી ત્યારે તેમણે આ વિશે વિચાર કર્યો.
આ વખતે તેમના વડીલ ગુરુબંધુઓ-સહપંથી સાધુઓ – મહારાજશ્રી સુંદરજી સ્વામી તથા મહારાજશ્રી રામચંદ્રજી સ્વામી વૃદ્ધ હેવાથી લાંબા વિહાર માટે વિચરી શકે તેમ ન હતા, એટલે તેઓ બને લીંબડીમાં રહ્યા અને મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ પ્રત્યે જેમને ભકિત જાગી હતી એવા મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામી (કે જે તપસ્વી મહારાજશ્રી શામજી સ્વામીના શિષ્ય હતા) પિતાના ગુરુની આજ્ઞા મેળવીને મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની સેવામાં સાથે આવીને રહ્યા. આવી અનુકૂળતા થવાથી મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ અને મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી ઠાણ ૨, કાઠિયાવાડની ધરતી છોડીને આગળ વિહાર કરવા લાગ્યા.
મુંબઈભણું પ્રથમ વિહાર મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી મહારાજ મૂળ વતની લાકડીઆ-કચ્છવાગડના. ઊંચું કાઠું, ખડતલ હાડ ને ભેળું ભદ્રિક સેવાપ્રધાન હૃદય. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની બધી કાળજી તેઓ વિહારમાં રાખે. પિતે કષ્ટ વેઠી લે ને તે કળાવા પણ ન દે. તેમને ગળામાં કાકડાનું દર્દ હતું. પિતે તેની દરકાર ન રાખે, પરંતુ મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને તેની જાણ થઈ કે તુત તેઓશ્રી તે માટેના ઉપચાર વિચારવા લાગ્યા. તે વખતે નડિયાદની મિશનરી હોસ્પિટલમાં
પરેશને સારાં થતાં હતાં એટલે વિહાર કરીને બને ઠાણ નડિયાદ પહોંચ્યા અને મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની લાગણીભર્યા આગ્રહથી મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજીએ કાકડાનું ઓપરેશન કરાવ્યું.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
મુંબઈભણી પ્રથમ વિહાર
પરેશન સારું થયું અને પૂરતે આરામ થયે એટલે ત્યાંથી આગળ વધવાની ભાવના થઈ. પરિણામે ચરેતરના ફળદ્રુપ પ્રદેશને અને નર્મદાતટની શાંત તપોભૂમિને પાર કરતા ભરૂચ જિલ્લો વટાવી પ્રકૃતિના વિશટ સ્વરૂપને નિહાળતા, અનેકવિધ સંતેસજજનેને પરિચય-સત્સંગ કરતા અને વિશાળ લેકસમાજને ધર્મ-ભક્તિની ધારાથી પાવન અને જાગ્રત કરતાં કરતાં તેઓ બને સૂરત પધાર્યા. - સૂરતમાં મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને લાક્ષણિક પ્રતિબંધ શરૂ થયે કે અનેક જિજ્ઞાસુ જને આકર્ષવા લાગ્યા. આ સમાચાર મુંબઈ પહોંચવાથી અને તે વખતે મુંબઈમાં સ્થાનકવાસી સાધુએ જવલ્લે જ પધારતા હોવાથી મુંબઈના ધર્મસ્નેહીઓ અને ભકતે તુરત સૂરત આવ્યા. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને તેમણે મુંબઈ પધારવાનું ભાવભર્યું આમંત્રણ આપ્યું.
આ વખતે સં. ૧૫૭થી આરંભાયેલી મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના સાધકજીવનની સંયમયાત્રાએ પચ્ચીસ વર્ષ સમાપ્ત કર્યા હતાં અને તેમની પાવનકારી જીવનસરિતાએ ઊંડાણ ને વિશાળતાબન્ને પ્રાપ્ત કર્યા હતાં.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાઢાવસ્થા સ્વ-પર શ્રેયરત જીવન
પ૦થી ૬૧ વર્ષી : સ. ૧૯૮૨–૧૯૯૩
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુગચિંતન સાધકજીવનની સંયમયાત્રાનાં પ્રથમ પચ્ચીસ વર્ષ દરમિયાન મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે શ્રી વીતરાગપ્રણીત સમ્યક જ્ઞાનદર્શન-ચરિત્રની આરાધના પિતાના ગુરુદેવની નિશ્રામાં આરંભી અને તેમના દેહે સર્ગ (કાળધર્મ) બાદ પણ યથાપ્રકારે ચાલુ રાખી. સાધનાના આ ક્રમમાં ગુરુસેવા, અધ્યયન, ચિંતન, સાહિત્ય સર્જન, વ્યાખ્યાનકાર્ય, નિયામત ભકિત-પ્રાર્થના, સંસ્થાનિમણ, સમાજશ્રેયપ્રવૃત્તિઓ, બાહ્યાંતર તપ અને એકાંત ધ્યાન–આ બધું સમુચિતપણે ચાલ્યું. આ બધાંને કારણે તેમના જીવનપ્રવાહમાં ઊંડાણ અને વિશાળતા આવ્યાં. પછી તે એ જીવનપ્રવાહ ઉન્મુક્ત બની વહેવા લાગે. વધુ ને વધુ મુકત, વધુ ને વધુ મિલિક, વધુ ને વધુ અનાવૃત્ત(ખુલા) પિતે બનવા લાગ્યા. પરિણામે તેઓ ધર્મ, જ્ઞાતિ, ભાષા, પ્રાંતના બધા ભેદને ભેદીને અપ્રતિબંધપણે અનેક સાધકને સંસ્પર્શ કરવા લાગ્યા.
બીજી તરફથી ઊંડાણભર્યા તત્વચિંતનથી અને જાગ્રત જીવનનિરીક્ષણથી તેઓ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવયુકત વસ્તુનું સ્વરૂપ બરાબર સમજવા-પામવા લાગ્યા. સ્વાદુવાદની સમન્વય, સંવાદ ને સંતુલનભરી જીવનદષ્ટિ તેમનામાં વણાઈ ગઈ. દેશ અને દુનિયાની પરિસ્થિતિ પરત્વેનું તેમનું ચિંતન સ્પષ્ટ થયું. પિતે જોયું કે દેશમાં ને દુનિયામાં શું બની રહ્યું છે. પોતે એ પણ ચિંતવ્યું કે આ પરિસ્થિતિ વચ્ચે ધર્મતત્વ અને વિતરાગ દેએ પ્રરૂપેલ ધર્મ વ્યકિતની અને વિશ્વની શાંતિ માટે કેવી રીતે ઉપકારક બની શકે તેમ છે. પરંતુ સાથે સાથે તેમણે એ પણ અવલોકન કર્યું કે વીતરાગ દેવના ધર્મમાર્ગના અનુસરનારાઓ જ, ગચ્છભેદોથી સંપ્રદાયરૂપે વિભક્ત થઈ ગયા છે અને મૂળ માર્ગથી દૂર ચાલ્યા
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુગચિંતન ગયા છે. ધર્મક્ષેત્રની, સમાજની અને દેશની પણ આવી દુર્દશાનું નિદાન શેધતાં શોધતાં તેમને એ જણાઈ આવ્યું કે એક તરફથી સદીઓ થયા ધાર્મિક ક્ષેત્રે અનેક ધર્મશાસકેની તેમ જ રાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે મુખ્યત્વે અંગ્રેજ લેકેની ગુલામીથી આર્યસંસ્કૃતિ પ્રાણહીન થઈ ચૂકી છે અને બીજી તરફથી વિવેકશૂન્ય જનસમાજ પ્રમાદને કારણે વક, જડ અને નિવર્ય થતું આવ્યું હોઈ તેની ચિંતનશકિત કુંઠિત થઈ ગઈ છે, તેનું ખમીર એાસરી ગયું છે અને તેને પિતાની આત્મશક્તિનું વિસ્મરણ થઈ ગયું છે. આવા સમાજને સમર્થ ધર્મનેતાઓ અને પ્રાણવાન રાષ્ટ્રનેતાઓ જ જગાડી, ઢઢળી, સન્માર્ગ પર જેડી, પલટાવી શકે.
સદ્દભાગ્યે ભારતભૂમિના ક્ષિતિજ પર ત્યારે મહાત્મા ગાંધીજી આ દુર્દશાથી વ્યથિત થતા આવી ઊભા હતા અને પિતાની જીવનસાધના દ્વારા રાષ્ટ્રના જાગરણ માટેની તદ્દન નવી જ પ્રવૃત્તિઓ અને કાર્યપ્રણાલીઓ વિકસાવી-વિસ્તારી રહ્યા હતા.
પિતાના અનુભવ અને મંથનના નિચોડરૂપે પિતાની શાંત પ્રક્રિયાથી ગાંધીજીએ દેશમાં એક નવીજ હવા ઉત્પન્ન કરી હતી. તેમની અહિંસક લડત, સ્વદેશી આંદોલન, સ્વાવલંબી-સ્વાશ્રયી જીવન અને ન્યાય-નીતિમાં દઢતા વગેરે વિચારપ્રવાહથી અને આચારમાં સત્યાગ્રહી વલણથી આ દેશ જાગી રહ્યો હતે.
એ વિચારે અને એ પ્રયોગે “સારું ને સાચું સ્વીકારવા સદા ખુલ્લા રહેનારા મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને સ્પર્શી ચૂક્યા હતા. એટલે ધર્મદષ્ટિએ મહાત્મા ગાંધીજીના વિચારો કેવા અને કેટલા અનુરૂપ છે તેનું અનુશીલન કરીને એ વિચારેને પિતાની આગવી શૈલીથી તેઓ રજૂ કરવા લાગ્યા હતા. આથી રૂઢિચુસ્ત અને માત્ર ક્રિયાકાંડને જ આગ્રહી વર્ગ મહારાજશ્રીની વિચારસરણીથી આંચકો અનુભવીને ચમકી જતું, પરંતુ મહારાજશ્રી પિતાની નૈતિક હિંમત અને દઢતાથી એ રજૂ કર્યો જતા. આના
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા પરિણામે આજથી ૪૦-૪૫ વર્ષ પહેલાંના તે જમાનામાં મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ “સુધારક સાધુ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા.
આવા કાન્તિકારી સાધુની મુંબઈ જેવા વિશાળ ક્ષેત્રમાં આવશ્યકતા હતી અને મુંબઈ પધારવા માટે તેમને સૂરતથી જ નિમંત્રણ મળી ચૂકયું હતું એટલે સમયની માગને ખ્યાલ કરીને મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ તથા શિષ્યભાવે રહેલા મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી ઠાણા એ સૂરતથી વિહાર કરી પ્રથમ વાર મુંબઈ ભણી પ્રયાણ કર્યું.'
મુંબઈમાં મુંબઈમાં એ દિવસે માં માત્ર ચીંચપોક્લીમાં જ સ્થાનકવાસી જૈન સાધુઓ માટેને ઉપાશ્રય હતો. પરંતુ મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ પ્રત્યે ભક્તિભાવવાળે અને તેમના વિચારને ઝીલી શકનારે મેટો અને જાગ્રત વર્ગ ઘાટકેપરમાં રહેતું હતું. આથી મુંબઈનું તેમને બે ઠાણાને પ્રથમ ચાતુર્માસ ઘાટકેપરમાં થયે.
હીરાની પરખ ઝવેરી કરે. મહારાજશ્રીના હીરની પરખ મુંબઈની જેમ-જેનેતા જિજ્ઞાસુ ને જાગ્રત આમજનતા કરી રહી અને તેમના સત્સંગ તેમ જ વ્યાખ્યાનશ્રવણને ખૂબ લાભ લઈ રહી. ભારતમાં ત્યારે ગાંધીયુગ બેસી ગયા હતા અને ઉપર કહ્યું તેમ, મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ પણ પિતાના મનન-ચિંતનના પરિણામે તે અરસામાં ગાંધીવિચારધારાના અનુદક-પુરસ્કર્તા બન્યા હતા એટલું જ નહિ, હિંમતપૂર્વક કાન્તિ કરીને સંપ્રદાયની ચીલાચાલુ પ્રણાલિકાને ગૌણ કરી, પિતાના કથન અને આચરણ દ્વારા ગાંધીજીની વિચારધારાને અનુમોદન આપી રહ્યા હતા અને જૈન સિદ્ધાંતજૈન જીવનદર્શન–સાથે તેને અનુબંધ બેસાડી રહ્યા હતા; મેળ કરી રહ્યા હતા.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિબોધિત બે જિજ્ઞાસુઓ આમ બનેના સમન્વયપૂર્વકનું અને યુગાનુરૂપ એવું જીવનદર્શન તેઓ પિતાનાં વ્યાખ્યાને દ્વારા રજૂ કરતા અને શુદ્ધ ખાદી, સ્વદેશી વગેરે અપનાવીને પિતાના પ્રત્યક્ષ વર્તન દ્વારા તે સિદ્ધ કરતા. ખાદીના મર્મને તેમણે એવે તે પકડે કે ખાદી તેમના જીવનમાં વણાઈ ગઈ અને તેમણે તેને અંત સુધી અપનાવી રાખી. પિતાના અનુયાયીઓ, પરિચિત અને સાન્નિધ્યમાં રહેનારાઓને પણ તેમણે એ માર્ગે ચડાવ્યા !
ઘાટકે પરના ચાતુર્માસથી જાણે મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના જીવનના નવા ઉત્કર્ષનું મંડાણ થયું હોય તેમ ત્યાંની આમજનતા ઉપરાંત શિક્ષિત વર્ગ પણ અને અન્યધમી વર્ગ પણ તેમના પ્રત્યે આકર્ષા હતા. ગાંધીવિચારધારાની પુરસ્કૃતિ, યુગાનુરૂપ ક્રાંતિકારી જીવનદષ્ટિ અને સ્યાદવાદ-સમન્વયપૂર્વકની સર્વધર્મસમભાવી વૃત્તિનું આ પરિણામ હતું.
આમ એ ચાતુર્માસમાં અનેક પ્રકારના ધર્મ, વય અને વૃત્તિવાળા હજારે શ્રોતાઓ જ વ્યાખ્યાન સાંભળવા આવવા લાગ્યા અને પ્રતિબંધ પામવા લાગ્યા. સન્ન વં જ રાવનારની , સર્વના શ્રેય માટેની “સર્વોદય’ની ભાવના તેઓ સાકાર કરવા લાગ્યા. તેમની વિશાળ ને વિશાળ બનતી જતી જીવનસરિતામાં સ્નાન કરી અનેક વિકાસવાંછુ આત્માઓ પાવન થવા લાગ્યા.....
પ્રતિબંધિત બે જિજ્ઞાસુઓ ઘાટકોપરના ચાતુર્માસમાં જે અનેકવિધ શ્રોતાઓ આવતા હતા તે પૈકી બે ભવ્ય જીવોને તીવ્ર અંતભેદી પ્રતિબધ થયો. બન્ને વણિક કુળમાં જન્મેલા. એક દશા શ્રીમાળી ને બીજા વિશા શ્રીમાળી. બનેની જન્મભૂમિ કાઠિયાવાડ–હાલારમાં મચ્છુકાંઠો. બનેનાં ગામે પણુ-સજજનપર અને ટોળ-કારા–નજીક નજીક અને છતાં જન્મથી
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
માંડીને ૨૪-૨૫ વર્ષની ઉંમર સુધીમાં એ એમાંથી કાઈ એકખીજાને મળેલા નહિ! આ ચાતુર્માસ દરમિયાન પણ એ બંનેનુ કયાંય પરસ્પર મિલન થયેલું નહિ. પરંતુ બન્નેનાં ઉપાદાન તૈયાર હેાવાથી જેમ કહેલા દૂધમાં મેળવણુ નાખતાં મીઠું ઢહીં તૈયાર થઈ જાય તેમ એ બન્નેના હૃદયમાં ગુરુદેવશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના ઉપદેશરૂપી અમૃતનું સિંચન થયું કે બન્ને તુરત વૈરાગ્યવાસિત થઈ ગયા !
૭૯
ચાવીસ વર્ષની ભરયુવાન ઊગતી વય, ગાંધીવિચારાના મહુ વહેલેથી લાગેલા રંગ, જીવનના રહસ્યને શેાધવા માટેની અદ્રશ્ય જિજ્ઞાસા અને અંતરઊડેથી પ્રગટેલી વૈરાગ્યની ભાવધારા—આવી ભૂમિકાવાળા પ્રથમ ભાઈ શ્રી ચુનીલાલને મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના ચેાગ મળી ગયા. મસ! જોઇતું મળી જાય પછી પૂછવુ જ શું? ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ પૂરા થવાને આડે એક મહિને આકી છે....મહારાજશ્રીની ઉપદેશસરિતા સતત વહેતી રહે છે અને તેમની આસપાસ મધપૂડાની જેમ જિજ્ઞાસુએ ઘેરી વળીને રહે છે.... એક દિવસ એકાંત શેાધીને ભાઈશ્રી ચુનીલાલ મહારાજશ્રી પાસે આવ્યા. જાય પરદે રાખ્યા વિના પેાતાનું દિલ તેમની પાસે ઠાલવ્યું. સંસારના સર્વાંસગપરિત્યાગ માટેની વિનતિ મૂકી. બધી વાત સાંભળીને મહારાજશ્રી મૌન રહ્યા. વિચારમાં ડૂખ્યા. પેાતે ઉાર, ઉન્નત વિચારના, દૂરદશી અને સમયસૂચક હેાવાને કારણે પ્રથમ તા તેમણે ભાઈશ્રી ચુનિલાલના જીવનના ઇતિહાસ જાણ્યા. આ વિશેની વાતચીત દરમિયાન તેઓએ જાણી લીધુ કે ભાઈશ્રી ચુનીલાલ નાનપણથી માખીમાં પેાતાના મેસાળમાં ઊર્ષ્યા છે. પ્રાથમિક કેળવણી અને અંગ્રેજી પાંચમી સુધીનું શિક્ષણ મારખીમાં જ વી. સી. હાઈસ્કૂલમાં પામ્યા છે અને પછી ઉંમરલાયક થતાં સચૈાગવશાત જુદા જુદા પ્રદેશેામાં અને જુદી જુદી પરિસ્થિતિઓમાંથી પસાર થતાં ગાંધીજીની વિચારધારા પ્રત્યે તેમનું મન ન્યું છે એટલું જ નહિ, ધાર્મિક ષ્ટિએ પણ તેમનું મન વૈશગ્યથી વાસિત બન્યું છે. વિશેષતઃ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિબોધિત બે જિજ્ઞાસુઓ શ્રી ચુનીલાલ પર ગાંધીવિચારનો ખૂબ જ પ્રભાવ હોવાને કારણે, એક હિતબુદ્ધિ ધરાવતા અને શીધ્ર શિષ્ય બનાવી દેવાની સ્પૃહાથી વેગળા એવા મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે સર્વપ્રથમ તેમને ગાંધીજીના આશ્રમમાં જોડાવાની વાત જણાવી અને એ શ્રેણીએ જ આગળ વધવા માટેનું સૂચન કર્યું.
પરંતુ ઉત્કટ વૈરાગ્યભાવનાનું અને પરસ્પરના અણુનુબંધનું જેર વિશેષ હેવાથી એ ભાઈને મહારાજશ્રી પ્રત્યે જ ખેંચાણું થયું અને જિન-પ્રવજ્યાના સાધનમાર્ગે જ આગળ વધવા તેમણે મહારાજશ્રીની પાસે પિતાને દઢ નિર્ધાર ફરી વ્યક્ત કર્યો. અંતે તેમની વિનતિ, દઢતા અને ભાવનાની સામે મહારાજશ્રીને સંમત થવું પડયું અને પહેલાં તેમને અભ્યાસ તેમ જ અનુભવ સારુ પિતાની સાથે રહેવાની અનુમતિ આપી. - મહાજશ્રીની અનુમતિ મળતાં ભાઈશ્રી ચુનીલાલ પિતાના મોટાભાઈ શ્રી ભાઈચંદભાઈની સંમતિ મેળવીને ઘાટકે પરના ચાતુમાસની પૂર્ણાહુતિ પછી મહારાજશ્રી સાથે જોડાયા.
શ્રી ચુનીલાલ પછીના બીજા ભાઈ હતા શ્રી શિવલાલઃ ભાવિક, મૌલિક વિચારવાળા, શેધકવૃત્તિના અને કંઈક કરી બતાવવાની તમન્નાવાળા. ઘાટકોપરમાં તેઓ મહારાજશ્રીનાં વ્યાખ્યાનમાં આવે, એ શ્રવણમાં અને સંગમાં તેઓ આત્મીયતા પણ અનુભવે, પરંતુ સંજોગવશાત તેઓ મહારાજશ્રીને મળી કે વાત કરી ન શકે. આમ છતાં તેમની વૈરાગ્યદશા જાગ્રત થઈ ચૂકી હતી અને મહારાજશ્રી પ્રત્યેને તેમને અંતરપ્રવાહ અવિચ્છિન્નપણે વહી રહ્યો હતે. આથી પ્રત્યક્ષ પરિચય-પ્રસંગથી દૂર અને વાણીથી મૌન રહ્યા છતાં ભાવથી તેઓ મહારાજશ્રીની સાથે જોડાઈ ચૂક્યા હતા! . આમ ઘાટકોપરના ચાતુર્માસે, અનેકને ઢઢળવા ઉપરાંત આ બે જિજ્ઞાસુઓને પ્રતિબોધ પમાડી મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહા
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
રાજની જીવનયાત્રામાં અપૂર્વ ફાળા આપ્યા. તેમની જીવનદૃષ્ટિ મુજબના ઉમેદવારે તેમને આપે।આપ જ ત્યાં આવી મળ્યા. હા, ભાઈશ્રી શિવલાલનું પ્રત્યક્ષ સાથે જોડાવાનું હજુ ખાકી હતું....
૮૧
પુનઃ ગુજરાત ભણી...
ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ એક નવું વાતાવરણ ઊભું કરીને સમાપ્ત થયા. ક્રાંતિકારી સાધુ માટે અપેક્ષિત હતી એવી ‘પ્રશ્નાભરી આંખા’ પણ તેમના પ્રત્યે ઊઠી, તેા ખીજી ખાજુથી તેમના માટે પ્રાણ પાથરતા અનેક ભક્તો પણ તૈયાર થયા. આજુબાજુનાં અનેક સ્થાનેમાં વિહાર, સ્થિરવાસ અને આગામી ચાતુર્માસ માટે પણ નિમત્રણા મળ્યાં....મુખઈના ચતુર્વિધ સ ંઘે તેમને ખૂબ વિનતિએ પણ કરી, પરંતુ તેઓ તેમને પ્રત્યુત્તરમાં કહી રહ્યાઃ
“સરિતાનું કામ એક ક્ષેત્રમાં બંધાઈ રહેવાનું નથી હાતુ. પરિવ્રાજકનુ કામ પણ બધે સરિતાની જેમ નિ ધ વહેતાં વહેતાં અનેક તરસ્યાંઓની તરસ છિપાવવાનું અને વીજળીની જેમ અધે જૂનાપુરાણા નિરર્થક જડં આગ્રહેને જલાવી ક્રાંતિની ચિનગારી ચાંપતા જવાનુ હાય છે. આ ષ્ટિએ મુંબઈમાં એક ચાતુર્માસ થયું તે ઓછું છે? ખીજા ક્ષેત્રાને પણ લાભ આપવા જોઈએ. મુખઈ વળી ફેરી અવસરે આવવા વિચારીશુ.’
મહારાજશ્રી ઢ હતા. તેમની વધતી જતી પ્રશંસા સમયે પણ નિઃસ્પૃહ રહી એક ક્ષેત્રમાં વધુ રહેવાની આસક્તિ છે।ડવા માગતા હતા. તેમના દૃઢ મનેાખળ આગળ અનેક વિનતિએ વિફળ ગઈ અને તેઓ એક ચાતુર્માસમાં જ અપાર પ્રતિમાયનું કાય કરી, નવી ચેતના જગાડી, નવતર દિશા ચીંધી, પુનઃ ગુજરાત-સૈારાષ્ટ્રભણી આવવા પ્રયાણ કરી રહ્યા. તેમની સાથે હતા મુનિશ્રી હર્ષોંચદ્રજી અને આત્માથી અભ્યાસી ભાઈશ્રી ચુનીલાલ,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ દીક્ષિત: ભાઈશ્રી ચુનીલાલ પ્રથમ દીક્ષિતઃ ભાઈશ્રી ચુનીલાલ મુંબઈથી પાછા વિહાર કરતાં કરતાં મહારાજશ્રી પોતાના સંગાથી મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી અને ભાઈશ્રી ચુનીલાલ સાથે અનુક્રમે અમદાવાદ પહોંચ્યા. તેમના સાથે ભાવથી જોડાઈ ચૂકેલા ભાઈશ્રી શિવલાલે એ જ વખતે મુંબઈથી પત્ર દ્વારા પિતાના એ આંતરિક પ્રવાહને વાચા આપીને પૂ. મહારાજશ્રીને પિતાની ભાવના જણાવી.
તેમને અમદાવાદ મળવા બોલાવાયા.
ભાઈશ્રી શિવલાલે આવીને વિગતે વાત કરી. વિચારોનું આદાનપ્રદાન થયું. થડે સમય સાથે રહ્યા. તેમની યોગ્યતા અને મક્કમતા જોઈ પૂ. મહારાજશ્રીએ તેમને માર્ગદર્શન આપ્યું અને જીવનના ઊધ્વીકરણની પ્રાથમિક તૈયારીઓ ચાલુ થઈ. પૂ. મહારાજશ્રીના આદેશાનુસાર પોતે જે વ્યવસાય કરતા હતા તેના પર મર્યાદા મૂકી અને બીજા સંબંધો પણ ઓછા કરવા લાગ્યા.
મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે પિતાના સહવાસમાંની વાતચીત દરમિયાન ભાઈશ્રી શિવલાલને તદ્દન નિખાલસભાવે અને વિનાસંકેચે પિતાની અંતરભાવના જણાવવા કહ્યું અને ત્યાગીજીવનના સ્વીકાર માટે તેમને પિતાને નિર્ણય જાણવા ઈચ્છયું. ભાઈશ્રી શિવલાલને એ અંદરથી જ ઊગેલે અંતિમ નિર્ધાર હતો એટલે જવાબ વાળતાં તેમણે જણાવ્યું કેઃ
જ્યારથી આપને ઉપદેશ સાંભળે છે ત્યારથી આત્મશ્રેય માટે શ્રી વીતરાગને ત્યાગમાર્ગ જ મને અભીષ્ટ લાગે છે. એટલું જ નહિ પણ એ માર્ગના ભેમિયા તરીકે વિચરતા અનેક સાધુપુરુષના પરિચય પછી આપના પ્રત્યે જ મારું મન આકર્ષાયું છે. હું ઇચ્છું છું કે આપ મારા જીવનના નેતા બને.”
શ્રી શિવલાલના આવા પ્રત્યુત્તરથી મહારાજશ્રીને ખૂબ જ સંતોષ થયે અને પછી કહ્યું કે, “હાલમાં તે તમારે તમારી વ્યાવહારિક ગૂંચ ઉકેલવાની હોવાથી મુંબઈ પાછા જવાનું છે. અમે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા પણ વિહારમાં છીએ અને લીંબડી પહોંચવાનું છે. એટલે બધી તૈયારી કરીને ચાતુર્માસ પહેલાં તમે લીંબડી આવે અને અમારી સાથે વૈરાગ્યભાવે રહેલા ભાઈશ્રી ચુનીલાલ સાથે તમો પણ અભ્યાસમાં જોડાઓ એ વધારે ઈચ્છવાયેગ્ય છે.”
પૂજ્ય ગુરુદેવની આ આજ્ઞા ભાઈશ્રી શિવલાલે શિરોમાન્ય કરી એટલું જ નહિ પણ તેઓશ્રીની વાત્સલ્યભરપૂર પાવનદષ્ટિથી પોતે ધન્ય થયા. ત્યારબાદ તેઓ અમદાવાદથી મુંબઈ ગયા અને જ્યારે પૂજ્ય મહારાજશ્રી વિહાર કરતાં કરતાં અનુક્રમે લીંબડી પહોંચ્યા ત્યારે ભાઈશ્રી શિવલાલ બધી રીતે નિવૃત્ત થઈને ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ સમક્ષ પાછા હાજર થઈ ગયા.
મહારાજશ્રીએ અપૂર્વ સ્નેહભાવથી તેમને અપનાવ્યા અને ભાઈશ્રી ચુનીલાલ સાથે તેમને ધાર્મિક અભ્યાસ ચાલુ થયે, બંને સહાધ્યાયી બન્યા. “માળીસને, સહ ના નિયમ મુજબ બંનેમાં ઘણું સમાનતા હતી. બન્ને સરખા વૈરાગ્ય-પરિણામવાળા, બંને રાષ્ટ્રીય વિચાર ધરાવનારા, બન્ને વિદ્યાનિષ્ઠ, બને તિતિક્ષાપૂર્ણ. આથી ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના પ્રેમાળ સાન્નિધ્યમાં બનેની શીલગુણસાધના અને વિદ્યાસાધના સરસ રીતે ચાલી. સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાઓને અને વિવિધ શાસ્ત્રોને અભ્યાસ આરંભાયે.
લીંબડી સંપ્રદાયની પ્રણાલિકા મુજબ દીક્ષાના ઉમેદવારે ઓછામાં ઓછું એક વર્ષ તે ગુરુમહારાજ સાથે વિચરી, વસી, ત્યાગી જીવનને પરિચય ક્યાં બાદ પોતાના કુટુંબીજનેની આજ્ઞા મેળવ્યા પછી જ દીક્ષા લેવાની હોય છે. | મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના ઘાટકોપર પછીના સં. ૧૮૩ના લીંબડીના ચાતુર્માસ પૂરા થવા આવતાં ઉક્ત બને ભાવદીક્ષિતેમાંથી ભાઈશ્રી ચુનીલાલને સમય પાકી જવાથી તેઓ ગુરુદેવની અનુમતિ મેળવી પિતાના વડીલેની આજ્ઞા મેળવવા મેરખી ગયા. એમની
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ દીક્ષિત : ભાઈશી ચુનીલાલ
ચાન્યતા જોઈ વડીલેાએ ઉમળકાભેર આજ્ઞા આપી એટલે પછી લીંબડીના સઘ પણ ખૂબ ઉત્સાહમાં આવી ગયા.
૮૪
મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના શ્રી લીંબડી સંઘ ઉપર અસંખ્ય ઉપકારા હતા અને તેઓશ્રીની પાસે આ સપ્રથમ શિષ્ય દીક્ષિત થવાના છે એ ભાવનાથી સમગ્ર લીમડીમાં ઉત્સાહનાં પૂર ઊમટવા લાગ્યાં. સુશિક્ષિત અને સરૂપે સુયેાગ્ય એવા દીક્ષાથી ભાઈશ્રી ચુનીલાલને સાકાઈ પાતાના અંતરની સદ્દભાવના ને અનુમાનના આપી રહ્યા.
સ. ૧૯૮૩ના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા. લીંબડીમાં શિશિરના નવા વાયુ સાથે દીક્ષાથી ભાઈશ્રી ચુનીલાલના નવજીવનની દીક્ષાની ભારે તૈયારીઓ ચાલી. અંતે સંવત ૧૯૮૪ના માગશર શુદ્ર ૬ ને બુધવારના રાજ એક પરમ મગલ વેળાએ એક અનેરા અવસર ચેાજાયા. પૂ. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના સર્વ પ્રથમ સુશિષ્ય તરીકે દીક્ષાથી ભાઈશ્રી ચુનીલાલને પ્રસિદ્ધ વક્તા પ. મહારાજશ્રી નાગજી સ્વામીના વ હસ્તે અને લીખડીનરેશ શ્રી દોલતસિહજી અને ચતુર્વિધ સંઘની ઉપસ્થિતિમાં ભાગવતી જૈન દીક્ષા આપવામાં આવી. દીક્ષિત થયા બાદ નવદીક્ષિતનું નામ ‘મુનિશ્રી ચુનીલાલજી’ રાખવામાં આવ્યું.
અપૂર્વા હતા એ પ્રસંગ અને વિરલ હતું એ વાતાવરણ! એ નિહાળવા દેવે ચે તલસે !!....આજે પણ એ બધું જેમના સ્મરણુપટ પર આવે છે તે આનવિભેાર અની જાય છે અને તેના મચ્છુ
માત્રથી કઈ કઈ પ્રેરણા અનુભવે છે....
બીજા દીક્ષિત ભાઈશ્રી શિવલાલ
ખીજા દીક્ષાથી ભાઈશ્રી શિવલાલના પરિણામ—આંતરિક ભાવ ઉત્તરાત્તર વમાન થઈ રહ્યા હતા, પરંતુ હજુ તેમનાં માતુશ્રી
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા તથા માતામહી(નાનીમા)નાં દિલ કબૂલ થતાં ન હતાં તેથી છેડા સમયની પ્રતીક્ષા કરવાની હતી. એટલે તેઓ પૂ. મહારાજશ્રીના મંડળ સાથે વૈરાગ્યભાવે અભ્યાસ-સાધના કરતા કરતા વિચરવા લાગ્યા. આ રીતે તેમને સૌરાષ્ટ્રમાં લીંબડી, થાન, મોરબી, વાંકાનેર વગેરે સ્થળોમાં ફરવાનું બન્યું. આખરે પૂ. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના સં. ૧૯૮૪ના ચાતુર્માસ વાંકાનેરમાં થયા ત્યારે તેમને સમય પણ પાકી ગયો. ભાઈશ્રી શિવલાલને અંતે સ્વજનોની આજ્ઞા મળી ગઈ. વાંકાનેરનું ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે પૂ. મહારાજશ્રીને મેરબી પધારવાનું થયું. ભાઈશ્રી શિવલાલના વૈરાગ્યભાવની અને દીક્ષા લેવાના નિર્ણયની જાણ મેરબીના માતબર અને પ્રતિષ્ઠિત સંઘને થતાં તેમણે મહારાજશ્રીના સમાગમથી સઘળી હકીક્ત જાણું અને મહારાજશ્રી સમક્ષ સાગ્રહ, સવિનય વિનતિ મૂકીઃ “દીક્ષાથી ભાઈશ્રી શિવલાલની દીક્ષાના પ્રસંગને લાભ મેરખીને આપો!” | મોરબી રાજ્યમાં વર્ષો પહેલાં દીક્ષાને અમુક પ્રસંગ બની ગયેલ તેના કારણે, તે પછીથી, મોરબીમાં કોઈ દીક્ષા આપવા ન દેવી તે પ્રતિબંધ તે વખતના ત્યાંના મહારાજાશ્રી વાઘજી ઠાકોરે મૂક હતો. આ ઘટના બાદ વર્ષો પછી જ્યારે આ દીક્ષાને પ્રશ્ન ઊભું થયું ત્યારે મોરબીની ગાદી ઉપર હતા મહારાજા શ્રી લખધીરસિંહજી. તેમની સમક્ષ આ દીક્ષાની વાત રજૂ કરાઈ. મેરબીના સંઘમાં રહેલા વગદાર અને પ્રતિષ્ઠિત આગેવાનોને પ્રભાવ, મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની અનેખી પ્રતિભા અને દીક્ષાથી ભાઈશ્રી શિવલાલની ઉચ્ચ ગ્યતા તથા વૈરાગ્યદશા–આ બધાં કારણો (નિમિત્ત) એકત્ર થવાથી મહારાજા શ્રી લખધીરસિંહજી સાહેબને ગળે એ વાત ઊતરતાં વાર ન લાગી કે દીક્ષા એ જીવનના ઊધ્વીકરણ માટેનું ઉત્તમ સાધન છે અને જે ગામને અભ્યદય થવાને હોય તેને જ આવી દીક્ષાના પ્રસંગને લાભ મળી શકે છે. પરિણામે મહારાજાએ દીક્ષા માટે ઉમળકાભેર સંમતિ આપીને પેલો જૂને
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજમેર સાધુ-સંમેલનમાં
પ્રતિમ ધ દૂર કર્યા. આ જાણીને મારખીનેા શ્રી સંઘ આનંદમાં આવી ગયા. બધી તૈયારીઓ થઈ. છેલ્લે સંવત ૧૯૮૫ના પાષ શુદ્ઘ ૮ના રાજ ભારે ઉત્સાહપૂર્વક મેારખીના વિખ્યાત મણિમંદિર અને વી. સી. હાઈસ્કૂલના વિશાળ પટાંગણમાં ભાઈશ્રી શિવલાલને ભાગવતી જૈન દીક્ષા આપવામાં આવી. તેમનુ શુભ નામ રાખવામાં આવ્યું ‘મુનિશ્રી સૈાભાગ્યચંદ્રજી’, જે પાછળથી તેમના ‘સંતખાલ' તરીકેના ઉપનામને કારણે મુનિશ્રી સ ંતબાલજી' તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું.
૮૬
પૂ. ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે પેાતાની દીક્ષા પછીની સંયમયાત્રાનાં સત્તાવીસ-અઠ્ઠાવીસ વર્ષના ગાળામાં સામાજિક ને ધાર્મિક ક્ષેત્રે અનેકવિધ સેવાએ આપી હતી તેમ જ વૈયકિતકરૂપે નાની ઉંમરની વિધવા બહેનેા સહિત અનેક વ્યકિતઓને ચાગ્ય માર્ગદર્શન આપી જીવનના શ્રેયના પંથ ચીધ્યેા હતેા, તેમાં આ એ ભવ્ય જીવા, એ સુયેાગ્ય શિષ્યાના ઉના ઉમેરો થતાં તેઓ ગૌરવાન્વિત બન્યા. તેમની પ્રચંડ વેગે ધસમસતી સંયમી જીવનની સરિતા હવે એ પ્રમુખ જીવનઝરણાંની સાથેસાથે અનેક જીવનધારાઓને પાતામાં સમાવી લઈ વહેવા લાગી.
અજમેર સાધુ-સંમેલનમાં
સ. ૧૯૮૬થી સં. ૧૯૯૬ સુધીના ક્રૂસ વર્ષના ગાળામાં એટલે કે દીક્ષિત થયા પછીના ૩૦થી ૪૦ વર્ષના ગાળામાં પૂજ્યશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ ઉત્તરાત્તર વધુ ને વધુ વિકસિત, વધુ ને વધુ વિશાળ અનતા ગયા.
સંવત ૧૯૮૫માં મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીને મેરખીમાં દીક્ષા ખદ વાંકાનેર, થાન, ચેાટીલા વગેરે સ્થળે વિચરવાનું બન્યું અને સ. ૧૯૮૫ની સાલના ચાતુર્માસ મેારખીમાં કર્યાં. ત્યારબાદ ઠાણા પ (મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી, મહા.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા શ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામી, નવદીક્ષિત મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી અને નવદીક્ષિત મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી સ્વામી.) કચ્છ તરફ પધાર્યા.
ત્યાં બે ચાતુર્માસ કર્યાઃ (૧) સંવત ૧૯૮૬ની સાલના માણઆમાં અને (૨) સંવત ૧૯૮૭ની સાલના બિદડામાં. આ રીતે બે વર્ષ કચ્છની ભૂમિને પાવન કરી, બે નવદીક્ષિતના અભ્યાસ ઉપરાંત ગામેગામ વિચરી પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ ખૂબ જ ધર્મઉદ્યત કર્યો. ૧
આમ સં. ૧૮૬-૮૭માં કચ્છની ભૂમિ પર વિચરીને સં. ૧૯૮૮માં તેઓશ્રી ઠાણા ૫ સાથે વિહાર કરી જ્યારે લીંબડી પધાર્યા ત્યારે અજમેર સાધુ-સંમેલનની હાકલ પડી હતી. આ સંમેલનમાં હાજર રહેવા માટે સંપ્રદાયના સુપ્રતિષ્ઠિત સાધુ મહારોની પસંદગી કરવાની હતી. તેમાં તપસ્વી મહારાજશ્રી શામજી સ્વામી, શતાવધાની ૫. મહારાજશ્રી રત્નચંદ્રજી સ્વામી અને કવિવર્ય ૫. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી લીંબડી સંપ્રદાયના પ્રતિનિધિ તરીકે ચૂંટાયા અને એ ત્રણેય મહાપુરુષે પોતપોતાના શિષ્ય-પરિવાર સાથે લીંબડીથી અજમેર ભણી વિહાર કરી રહ્યા.
મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ સાથે ત્રણ ઠાણુઓ હતા? (૧) શ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામી, (૨) શ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી અને (૩) શ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી હવામી(સંતબાલજી). તેમનું આ મંડળ વિહાર કરતું કરતું જ્યારે આબુના પહાડ પર આવ્યું ત્યારે ત્યાં ગીશ્વર શ્રી શાંતિવિજયજી મહારાજ વિરાજતા હતા. તેમને મળવાની સૈની તીવ્ર અભિલાષા હતી એટલે બધા આબુ ઉપર દેલવાડા પહોંચ્યા. થોડા દિવસ શ્રી શાંતિવિજયજી મહારાજની સાથે રહેવાને સને અપૂર્વ લાભ મળે. આ દરમિયાન મહારાજ શ્રી નાનચંદ્રજી
૧ આ બે ચાતુર્માસ દરમિયાન જે કંઈ બન્યું તેની વિગત આ જ પુસ્તકમાં
ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધવાળા પરિશિષ્ટમાં અન્યત્ર આપેલ છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજમેર સાધુ-સંમેલનમાં
મહારાજ અને ગીશ્વર શ્રી શાંતિવિજયજી મહારાજને એવા ગાઢ પશ્ર્ચિય થયા કે અન્ને પરસ્પરના સ્નેહ-સદ્ભાવથી પ્રસન્ન થયા.
८८
અન્ને મહાત્માએ વચ્ચે પ્રસંગેાપાત્ત સાધુ-સંમેલનની વાત નીકળી. પેાતાના વર્ષોના અનુભવને કારણે મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે સહેજ નિરાશાના સૂર કાઢતાં શ્રી શાંતિવિજયજી મહારાજને પેાતાનુ મતવ્ય જણાળ્યું કે, “મેટા ભાગના સાધુએ રૂઢિચુસ્ત અને કેવળ ક્રિયાકાંડમાં જ રાચનારા હેાવાથી આ સમ્મેલનમાં કાઈ કા સિદ્ધ થઈ શકશે નહિ. એટલે તેની સફળતા વિશે મને તે સદેહ જેવું જણાય છે....’”
આ વાત સાંભળીને ચેાગીશ્વર શ્રી શાંતિવિજયજી મહારાજે પેાતાની આદ્રષ્ટિપૂર્ણાંક તેમને કહ્યું:
“ મુનિરાજ ! એમ નિરાશ થવાની કઈ જરૂર નથી. તમારું વ્યક્તિત્વ અને પ્રભાવ એવા પ્રકારનાં છે કે સંમેલનમાં તમારી હાજરી પણ ઘણા લાભનું કારણ ખનશે. માટે તમારે નિઃશક અનીને ત્યાં જરૂર જવુ....”
આમ તેઓશ્રીએ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને જાણે ભવિષ્યની આગાહી કરતા હાય તે રીતે ઉત્સાહિત કર્યાં એટલે તેઓ એવડા ઉત્સાહથી આગળ વધ્યા અને પાલી, ખ્યાવર થઈને અજમેર મુકામે પહોંચ્યા.
અનેક સતા ત્યાં ભેગા થયા હતા. અજમેરના એ સમેલનનું તે એક મોટુ પ્રકરણ છે. આશા-નિશાના ઝેલે ચડેલા એ સ ંમેલનને સ ંતુલિત અને સુસ્થિર કરી યશસ્વી બનાવવામાં ખીજા કેટલાક પ્રમુખ સાધુએ સાથે મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું પણ એક આગવું સ્થાન હતુ તેમ તે વખતે એ સ ંમેલનમાં હાજર રહેલી અનેક વ્યકિતએ આજે પણ ગૌરવભેર કહે છે અને મહારાજશ્રીના પ્રભાવપૂર્ણ વ્યકિતત્વની સાક્ષી પૂરી પાડે છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૮૯
આગ્રાના ચાતુર્માસ અજમેર સાધુ-સંમેલનમાં એક તરફથી કવિવર્ય પ. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને અને પ્રભાવ પડે હતે. બીજી તરફથી શતાવધાની પં. મહારાજશ્રી રત્નચંદ્રજી મહારાજ પણ પિતાની વિદ્વત્તાથી ચમકી રહ્યા હતા. ત્રીજી તરફેથી તપસ્વી મહારાજશ્રી શામજી સ્વામીએ પણ બહુત અને અનુભવી સાધુજી તરીકે નામના કાઢી હતી. અજમેરના સંમેલનને કારણે આમ એ તરફના સ્થાનકવાસી સમાજને ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રના સંતાનો આ પ્રથમ પરિચય થયો હોવાથી તેમના પ્રત્યે એક પ્રકારનું આકર્ષણ થયું હતું. પરિણામે મારવાડ, મેવાડ ને પંજાબના સંઘેને એમ લાગ્યું કે સંમેલનમાં પધારેલા બધા સંતેના ચાતુર્માસ એ તરફ જ કરાવવા. તેથી અજમેર-સમેલન પૂરું થયા પછી આગ્રા સંઘના પ્રમુખ શ્રી અચલસિંહજી સાહેબ મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને આગ્રામાં ચાતુર્માસ કરવાની આગ્રહભરી વિનતિ કરવા આવ્યા.
અંતે શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ ઠાણ ના સંવત ૧૯૮૯ત્ની સાલના ચાતુર્માસ આગ્રામાં નક્કી થયા. ખૂબ જ સંભાવભર્યા સ્વાગત સાથે એમને સૌને આગ્રામાં પ્રથમ પ્રવેશ થયે. એ પ્રદેશના વાતાવરણ, રીતરિવાજ, બોલચાલ, ખાનપાન વગેરેથી ગુજરાતી સાધુઓ તદ્દન અપરિચિત હતા. તેમ છતાં પણ માત્ર એ લેકેના ભક્તિભાવને કારણે બધુંય ગમ્ય થઈ ગયું. વ્યાખ્યાન પણ હિન્દી ભાષામાં આપવાની નવી ટેવ પાડવી પડી. ધીમે ધીમે મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની લકત્તર પ્રતિભાએ બધાને મંત્રમુગ્ધ કરી દીધા અને કંઈકને પ્રતિબંધિત કર્યા. વધુમાં મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીની નવેદિત વિદ્વત્તાએ પણ સારું એવું આકર્ષણ જમાવ્યું.
આગ્રાના ચાતુર્માસ આમ ખૂબ પ્રભાવપૂર્ણ અને ઉત્સાહી વાતાવરણમાં પસાર થઈ ગયા. ત્યારબાદ ત્યાંથી વિહાર કરીને મહારાજશ્રી ઠાણ ૪ ગુજરાત તરફ પાછા ફરવા લાગ્યા. માર્ગમાં
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિષ્ય-પરિવાર સાથે ઘાટકોપરને બીજો ચાતુર્માસ વચ્ચે ફતેહપુર સિકરી, રણભેરને કિલ્લે, સવાઈ માધોપુર, કોટા શહેર, ઉજજૈન, ઈન્દોર, માંડવગઢ, ધાર, રતલામ, કિસનગઢ, થાંદલા, દાહોદ, લીમડી(પંચમહાલ), ગોધરા, ડાકોર, મહેમદાવાદ વગેરે ક્ષેત્રની સ્પર્શના કરીને સે અમદાવાદ પધાર્યા.
આ પ્રકારે મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની સંયમયાત્રા સાથે જીવનયાત્રા પણ આગળ ને આગળ વધવા લાગી. આ વખતે તેઓશ્રીની ઉંમર ૭૦(સિત્તેર) વર્ષની હતી અને દીક્ષાનું ૩૩મુ વર્ષ ચાલતું હતું.
શિષ્ય-પરિવાર સાથે ઘાટકોપરને બીજે ચાતુર્માસ
અહીંથી પછી મહારાજશ્રીની જીવનસરિતાને ન જ વળાંક શરૂ થાય છે.
મહારાજશ્રીના બે શિષ્ય પૈકી પ્રથમ મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ (ચિત્તમુનિ) અને બીજા મુનિશ્રી સૈભાગ્યચંદ્રજી મહારાજ(સંતબાલ) બંને ગુરુદેવની નિશ્રામાં શાસ્ત્રાભ્યાસ કરી રહ્યા છે ને સંયમી જીવનમાં આગળ વધી રહ્યા છે. પરંતુ દીક્ષા લીધા પછી પાંચછ વર્ષ બાદ મુનિશ્રી સૈભાગ્યચંદ્રજીનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ વધુ પુરાયમાન બનવા લાગ્યું. જોકે દીક્ષા લીધા પછી થોડા જ સમયમાં એને ચમત્કાર વચ્ચે વચ્ચે ડોકાતો હતો, પરંતુ મહારાજશ્રીની ઉદારવૃત્તિ એ ચમકારને છતે થવા દેતી ન હતી. એટલે આગ્રાથી અમદાવાદ આવ્યા પછી મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીના વેગને શાંત કરવા પૂજ્યશ્રી ગુરુદેવની નિશ્રા નીચે અમદાવાદમાં “મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર' નામની એક સંસ્થા શરૂ કરવામાં આવી. આ સંસ્થા દ્વારા મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીએ અનુવાદ કરેલ સાહિત્ય પ્રસિદ્ધ થવા લાગ્યું. ત્યારથી જ તેમણે પોતાની નવી પ્રતિભાના પ્રતીક તરીકે પિતાનું “સંતબાલ એવું નામ જાહેર કર્યું. તે વખતે મુનિશ્રી ચુનીલાલજી
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧
મહારાજની પ્રગતિ ધીર ગતિએ ચાલુ હતી અને મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી મહારાજ ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની સેવામાં લીન હતા. આમ ચારેય ઠાણુની સંયમયાત્રા શાંતિપૂર્વક ચાલી રહી હતી.
આ સાલ એટલે કે સં. ૧૯૯૦ના ચાતુર્માસ અમદાવાદ કે ચરબ રોડ પર આવેલ મણિબેન કુબેરદાસ પટેલના બંગલામાં થયા. કચ્છ-પ્રાગપુરના વતની શ્રી મેઘજીભાઈ નામના એક યુવાન આત્માથી પણ અહીંથી વૈરાગ્યભાવે સાથે જોડાયા.
- અમદાવાદના આ ચાતુર્માસ દરમિયાન અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ થઈ, જેમાં ખાસ કરીને જેની વિશેષ જરૂર હતી એવા “સ્થાનકવાસી જૈન છાત્રાલયની મહારાજશ્રીના પ્રયત્ન ને પ્રેરણાથી અમદાવાદમાં સ્થાપના થઈ.
અગાઉ જણાવ્યું તેમ તે સમયમાં મુંબઈ જેવાં ક્ષેત્રમાં સાધુઓનાં દર્શન દુર્લભ રહેતાં અને મુંબઈને સાધુની ખૂબ ઝંખના રહેતી. આ સ્થિતિને લીધે, ઘાટકેપરને સંઘ, કે જે મહારાજશ્રીની
ખ્યાતિથી અને પરિચયથી પ્રભાવિત થયા હતા, તેણે અમદાવાદ આવીને ફરીને ઘાટકેપરમાં ચાતુર્માસ કરવાની પૂ. મહારાજશ્રીને આગ્રહભરી વિનતિ કરી. અવસર જાણીને પૂ. મહારાજશ્રીએ એ વિનતિ સ્વીકારી પણ ખરી. - ઘાટકોપરમાં મેરબી, રાજકોટ વગેરે શહેરના સ્થિતિસંપન્ન શ્રાવકભાઈએ આગેવાન હતા. ઉપરાંત કચ્છના શ્રાવકભાઈએ પણ રહેતા હતા. તે વખતે ત્યાંના સંઘના પ્રમુખ તરીકે શ્રી હીરાચંદ વનેચંદ દેસાઈ હતા, જેમની આગેવાની નીચે જ સંઘનું ડેપ્યુટેશન અમદાવાદ આવીને ચાતુર્માસનું નક્કી કરી ગયેલું.
ઘાટકે પર–મુંબઈભણ જવા માટે અમદાવાદથી અનુક્રમે વિહાર કરતાં કરતાં મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ ઠાણું ૪ જ્યારે વલસાડ આવ્યા ત્યારે ધરમપુર સ્ટેટ તરફથી શેષકાળ માટે તેમને ધરમપુર પધારવાની વિનતિ થઈ. ધરમપુરના મહારાજશ્રી વિજયદેવસિંહજી
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
શિષ્ય-પરિવાર સાથે ઘાટકોપરને બીજો ચાતુર્માસ પાસે તે વખતે રાજકોટ-સૌરાષ્ટ્રના શ્રી ભેગીલાલ જગજીવન મોદી અંગત મંત્રી(પર્સનલ સેક્રેટરી) તરીકે હતા. ઉપરાંત બીજા પણ ઓળખીતા સૈારાષ્ટ્રવાસી શ્રાવકભાઈઓ એ સ્ટેટનાં મેટાં ખાતાં સંભાળતા હતા. પરિણામે મહારાજશ્રીને લાભ લેવા ખાસ આગ્રહ થ. ઘાટકોપર જતાં ધરમપુર જવાનું તો ઘણું ફેરમાં પડે, તેમ છતાં ધરમપુરના ભાવિક જનેએ એમ સમજાવ્યું કે ધરમપુરથી જંગલના રસ્તે નાસિક થઈને ઘાટકે પર જવાની સગવડ છે, એમ કરતાં કાંઈ તકલીફ નહિ પડે, વગેરે. આખરે તેમના સના ભકિત અને સદ્ભાવ પાસે મહારાજશ્રીને નમતું આપવું પડ્યું અને એ બાજુને તેમણે વિહાર કર્યો.
ઉનાળાની ઋતુ હતી. સૂરજના તાપથી ધરતી તપેલી હતી. સંસારના ત્રિવિધ તાપથી લેકના અંતરની ધરતી પણ તપેલી હતી. મહારાજશ્રીના આગમન અને તેમની શીતળ, શાંત વાણીથી સૌએ જાણે તાપશામક શાંતિ અનુભવી. જનતા અને રાજ્યપરિવાર–અને પર મહારાજશ્રીની વિદ્વત્તા, વ્યાખ્યાનશૈલી અને તેવી જ કરણીઃ આ બધાંએ અનેરું આકર્ષણ જમાવ્યું. પંદરસત્તર દિવસના રેકાણથી નગરજને, મહારાજા અને રાજકુટુંબ-બધાં ખૂબ પ્રભાવિત થયાં અને સમય પૂરો થતાં ત્યાંથી મહારાજશ્રીએ વિદાય લીધી. મહારાજા તેમની હૃદયપૂર્વક ભક્તિ કરવા એવા તત્પર હતા કે વિહાર દરમિયાન પણ પિતે કેટલેક સુધી વિદાય આપવા સાથે આવ્યા અને જંગલને રસ્તો હેવાને કારણે છેક નાસિક સુધી પોતાના રાજ્યના અમલદારને સાથે મેકલ્યા તેમ જ સર્વ પ્રકારની વ્યવસ્થા કરી!
અંતે નાસિક થઈને મહારાજશ્રી ઠાણું ૪ ઘાટકોપર પધાર્યા.
ઘાટકેપરમાં પ્રવેશ થતાં જ કર્મરચનાની વિચિત્રતાએ એક દુઃખદ ઘટના ખડી કરી દીધી. જેમના ખાસ આમંત્રણ અને ખેંચાણથી મહારાજશ્રીએ ઘાટકેપરમાં બીજી વાર ચાતુર્માસ કરવાનું
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
નક્કી કર્યું" હતુ, તે મુખ્ય વ્યક્તિ શ્રી હીરાચં દેસાઈનું ટૂંકી માંઢગીમાં અવસાન થયું! આ ઘટના બની જવા છતાં પણ ત્યાંના સંઘના ઉત્સાહ અનેરા હતા.
સંવત ૧૯૮૨ના પ્રથમ ચાતુર્માસના સમયથીજ એ સૌને મહારાજશ્રી પ્રત્યે આકષણુ અને ભક્તિભાવ હતાં. એટલે એવા જ સદ્ભાવથી ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ શરૂ થયા.
ગુરુ-શિષ્ય વચ્ચે વિચારભેદ
૯૩
આ દરમિયાન એક ઘટના બની.
પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ અમદાવાદના ચાતુર્માસ પછીથી મુનિશ્રી સૈાભાગ્યચંદ્રજી સ્વામીના મહત્ત્વાકાંક્ષી અલગ વ્યક્તિત્વના સ્નેહ અને ઉદારવૃત્તિથી નિભાવ કર્યે જતા હતા. તેમ છતાં પણ આખરે અંતરના વિચારભેદને પ્રસિદ્ધ થવાનું એક નિમિત્ત ઉત્પન્ન થયું.
ખામત એમ હતી કે ઘાટકોપરના આ ચાતુર્માસ દરમિયાન મુનિશ્રી સૈાભાગ્યચંદ્રજીએ ‘ધર્મ પ્રાણ લેાંકાશાહ’ અંગે એક લેખમાળા શરૂ કરી હતી. એ લેખમાળામાં શ્રી લાંકાશાહે જે તત્ત્વદ્રષ્ટિનુ પ્રતિપાદન કરેલ(સ્થાનકવાસી વિચારધારાનું) તેની પુષ્ટિ કરવાના મુનિશ્રી સભાગ્યચંદ્રજી સ્વામીના મુખ્ય ઉદ્દેશ હતા. તેથી ઊલટુ પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું તત્ત્વદર્શીન ઉદાર અને સમન્વયાત્મક હાવાથી પેાતાની ઉપદેશશૈલીમાં સમત અને સર્વધર્મ સમભાવ ' નુ પ્રધાન વલણ રહેતું. પરિણામે તેઓશ્રીનાં વ્યાખ્યાને માં માત્ર સ્થાનકવાસી જૈને જ નહિ, પરંતુ મૂર્તિપૂજક જેને તેમ જ જૈનેતર પણ સારા પ્રમાણમાં આવતા હતા અને એ બધાને તેઓશ્રી આત્મભાવે સતાષ આપતા હતા. ત્યારે મુનિશ્રી સૈાભાગ્યચંદ્રજી( સંતમાલજી ) સ્વામીએ એકાન્તિક આગ્રહપૂર્વક
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરુ-શિષ્ય વચ્ચે વિચારભેદ અને ઉગ્રતાથી ઉપર્યુક્ત “ધર્મપ્રાણ ફેંકાશાહ”ની લેખમાળા શરૂ કરી, જેથી સામાજિક સ્તર પર વિસંવાદ ઉત્પન્ન થવા લાગે. જોકે આ લેખમાળા શરૂ કરતી વખતે શરૂઆતમાં સંતબાલજીએ પિતાના ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની સંમતિ લીધેલી, પરંતુ પછીથી આગળ જ્યારે સૈદ્ધાનિક તત્વચર્ચા ચાલી ત્યારે મધ્યસ્થ બુદ્ધિ રાખનાર ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે સ્થાનકવાસી વિચારધારાને એકાન્ત આગ્રહ રાખનાર મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીને, જાહેરમાં એ ચર્ચા આગળ ચલાવવા ના કહી. પરિણામે બંને વચ્ચે વિચારભેદ શરૂ થયે, જે પાછળથી વિચારઘર્ષણમાં પરિણમે.
ગુરુ-શિષ્ય વચ્ચેના વિચારને આ ભેદ પછી તો એટલે સુધી વધવા લાગે કે મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી(સંતબાલજી) પૂજ્ય ગુરુદેવની સંમતિ લીધા વગર જ મૂર્તિ પૂજા વિરુદ્ધના પિતાના વિચારે ઉગ્ર ભાષામાં દૈનિક છાપાઓમાં આપવા લાગ્યા. પરિણામે મંદિરમાગી ભાઈઓ જેઓ પૂજ્ય નાનચંદ્રજી મહારાજની વ્યાખ્યાનધારાથી પિતાની આધ્યાત્મિક તરસ છિપાવતા હતા તેઓ ચિંતિત થવા લાગ્યા. એ ભાઈએ જ્યારે આ બાબતને ખુલાસો માગવા પૂજ્ય ગુરુદેવ પાસે આવતા ત્યારે જ પૂજ્ય મહારાજશ્રીને ખ્યાલ આવતો કે આ વાત આટલી હદ સુધી આગળ વધી છે! પછી તો પૂજ્ય ગુરુદેવને ખુલાસે કરે પડે કે મુનિશ્રીએ આ વસ્તુ મને જણાવી નથી. આવું બને એટલે મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી(મુનિશ્રી સંતબાલજી)ની શિષ્ય તરીકેની પ્રતિષ્ઠાને ઝાંખપ લાગે એ સ્વાભાવિક છે. આમ છતાં પણ તેમણે તો પોતાની લેખમાળા દૈનિક પત્રમાં ચાલુ જ રાખી. પરિણામે આ વિચારભેદ ખૂબ ઉગ્ર પ્રકારને બન્યું અને પૂજ્ય ગુરુદેવની આજ્ઞા નીચે રહેવું તે મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીને વિડંબણુ જેવું લાગ્યું.
પછી તે આ વિચાર-સંઘર્ષ જાહેર થવા લાગે! આખરે ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ પૂરા તો થયા, પરંતુ એવી સ્થિતિમાં મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી પિતાની સાથે રહેતાં, ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહા
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
“સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૯૫
રાજને ખૂબ સહન કરવું પડતું. મુંબઈ જેવા મોટા ક્ષેત્રમાં જવાનું થાય ત્યારે બે-ત્રણ ચાતુર્માસ તો સહેજે નીકળી જાય. એટલે ત્યાર પછીના સંવત ૧૨ના ચાતુર્માસ પણ મુંબઈમાં જ ચીંચપોક્લીમાં થયા.
દરમિયાન મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીના વેગને શાંત પાડવા વ્યક્તિગતરૂપે અને સંઘ તરફથી ઘણું પ્રયાસો થયા, પરંતુ મુનિશ્રી પિતાના વિચારમાં મક્કમ રહ્યા અને મંથનમાં ડૂખ્યા. બહુ મંથનને અંતે તેમને પિતાને એમ લાગ્યું કે, “આ રીતે હું ગુરુદેવ પાસે નહિ રહી શકું. ત્યારે પછી શું કરવું?” પરિણામે ખૂબ વિચાર ર્યા પછી જુદા પડવા માટે તેમને એક ન ઉપાય સૂઝી આવ્યો અને તેની તેઓએ જાહેરાત કરી
એક વર્ષ માટે મારે સમૌન એકાંતવાસમાં રહેવું છે.”
સાથે રહીને સાધના કરવા માટે તેઓને સમજાવવામાં ગુરુદેવ તરફથી તેમ જ સ્નેહી-સ્વજન તરફથી કોઈ કચાશ રખાઈ નહતી, પરંતુ મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીને એકાંતવાસનું જ રુચ્યું. આથી ત્યારપછીના તેમના ચાતુર્માસ એકલા જ, ગુજરાતમાં નર્મદાકિનારે રણાપુર ગામમાં, થયા. આ રીતે ગુરુ-શિષ્ય બને જુદા પડયા.....!
પૂજ્ય ગુરુદેવની મહાનુભાવતા આવા સુસંસ્કારી વિદ્વાન અને તૈયાર થયેલ શિષ્ય પિતાથી જુદા પડે એથી ગુરુમહારાજ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને કેવાં ખેદ, ગ્લાનિ ને અંતર્વેદન થયાં હશે, એ તે તેમના પિતાના સિવાય અન્ય કેણ જાણી શકે ?...અને આમ છતાં ય, આવી પરિસ્થિતિમાં સામી વ્યક્તિનું ઘસાતું બોલવાનું કે તેને ઉતારી પાડવાનું વલણ જે બીજા ગુરુઓ રાખે તેવું કશું ન કરતાં ગુરુમહારાજ શ્રી નાનચંદ્રજી
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધરમપુરના ચાતુર્માસ
મહારાજે પહેલેથી છેક અંત સુધી મુનિશ્રી સૈાભાગ્યચંદ્રજી પ્રત્યે એવા ને એવા વાત્સલ્યભાવ, સ્નેહભાવ વર્ષાવ્યે હતેા. આ તેમની ઉદારતા અને મહાનુભાવતા હતી જે કોઈ વિરલ મહાપુરુષમાં જ હાય !
૯૬
આવી ઉદારતા, દરિયાવલિ વિશાળતા અને નિખાલસતાને લીધે પૂજ્ય મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને ખીજી પણ અનેક વ્યક્તિઓ તરફથી ઘણા કડવા અનુભવેા થવા છતાંયે પોતે તે સહુ પ્રત્યે સદાય અમીદ્રષ્ટિ રાખતા.
મુખઈમાં તેમની ક્રસેાટી કરતા આવે! પ્રસંગ અન્યા પછી અને મુનિશ્રી સભાગ્યચંદ્ર(સતમાલજી) તેમની સાથેથી છૂટા પડયા પછી મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ સાથે હવે બાકી બે સાધુજીએ હતા—એક મુનિશ્રી હર્ષોંચદ્રજી સ્વામી અને બીજા તેએાના પટ્ટશિષ્ય મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી. એ બન્ને ઠાણા અને સાથે રહેલા કચ્છના બૈરાગી ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ સાથે તેઓએ પછી મુંબઈ વધુ ન રકાતાં ગુજરાત ભણી વિહાર કર્યો.
ધરમપુરના ચાતુર્માસ
વિહાર કરતાં કરતાં તેએ સૈા જ્યારે વલસાડ આવ્યા ત્યારે ધરમપુરનાં સંસ્મરણા તાજા થયાં. બે વર્ષ પૂર્વે ઉનાળામાં પોતે ધરમપુર પધારેલા ત્યારથી ત્યાંના મહારાજાને પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ પ્રત્યે સદ્ભાવ હતા. આથી તેમને જેવી ખબર પડી કે મહારાજશ્રી વલસાડ પધાર્યા છે, કે તરત જ બીજા અમલદારા સહિત પાતે વલસાડ આવીને તેમને ફરી એક વાર ધરમપુર પધારવાની આગ્રહભરી વિનંતિ કરી. એટલું જ નહિ, આટલે સુધી આવ્યા છે. તે એક ચાતુર્માસનો લાભ અમને તેમ જ અમારી પ્રજાને પણ આપે।” તેવી ભાવભરી પ્રાર્થના કરી. મહારાજશ્રીને સૌના લાભનું કારણ જણાતાં તેને સ્વીકાર કર્યા. રાજ્ય તરફથી
(6
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
6
સંવત ૧૯૯૩ના આ ચાતુર્માસની ખધી વ્યવસ્થા થઈ. રાજ્યના બગીચાવાળા ગેસ્ટ હાઉસ'માં ચાતુર્માસ રહેવા માટે ઉતારી આપાય. રાજ્યના અમલદ્દારા સહિત મહારાજા તથા મહારાણી અને આમજનતાએ ચાતુર્માસના ખૂબ લાભ ઉઠાવ્યેા.
૯૭
પૂજ્ય મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના જીવનમાં એક એવી માધુરી, એક એવી ઘડાયેલી મહાનુભાવતા હતી કે કેાઈ પણ સમાજને ને કોઈપણ ભૂમિકાના માણસ જ્યારે એમનું પ્રવચન, આખ્યાન કે પ્રાર્થના સાંભળે ત્યારે તેમને એમ જ લાગે કે આ તે અમારા જ મહારાજ છે, અમારા જ આત્મીયજન છે ! એક તે સર્વજનહિતકાીિ વાણી, ખીજુ, સૌ પ્રત્યે નિષ્કારણુ કરુણા ને સ્નેહ વર્ષાવતું વિશાળ દિલ અને ત્રીજુ, કથા-વાર્તા દ્વારા, સંગીતની સુરાવટ સાથે વસ્તુની રજૂઆત કરવાની તેઓશ્રીની લાક્ષણિક અને આગવી શૈલી—આ બધાંથી સૌકેાઈ તેમના પ્રત્યે ખેંચાતા, તેમના સાન્નિધ્યમાં સ`સારતાપશામક શીતળતા અનુભવતા ને તેમની પ્રેરકવાણી સાંભળતાં જ મંત્રમુગ્ધ થઈ જતા!
રાધાની જીવનપરિવર્તનકારી એ વિરલ ઘટના
ધરમપુરના ચાતુર્માસ પહેલાં ઘાટકોપર—મુંબઈ—ના ચાતુર્માસ દરમિયાન એક અપૂર્વ ઘટના બની હતી, જેને ઉલ્લેખ કરવા અહીં જરૂરી છે. ઘાટકેાપરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા માદ મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૪ મુંબઈની આજુબાજુનાં સ્થાનામાં વિચરતા હતા. એ વખતે ઘાટાપરમાં વર્ષોથી રહેતા મોરબીના વતની શ્રી અમૃતલાલ લક્ષ્મીચ ખાખાણી પેાતાની તબિયતને કારણે હવાફેર માટે વરસાવામાં દરિયાકાંઠે વસતા હતા. મહારાજશ્રી પ્રત્યેના તેમના સદ્ભાવને કારણે તેમણે મહારાજશ્રીને વસેાવા પધારવા વિનતિ કરી. પરિણામે તેઓશ્રી ઢાણા ૪ વરસાવા પધાર્યા અને શેષકાળ ત્યાં રહ્યા.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધકોની જીવનપરિવર્તનકારી બે વિરલ ઘટનાઓ
વરસાવાના વાસ દરમિયાન શત્રે પ્રાર્થના-પ્રવચન થતાં હતાં એટલે હવાફેર માટે ત્યાં આવેલ ખાખાણી કુટુંબ ઉપરાંત ખીજા ઘણાં કુટુ આ પણ તેને લાભ લેતાં હતાં. મુંબઈની પચરગી પ્રજામાંથી વરસાવામાં સ્થાયી રહેનારાં વૈષ્ણવ કુટુમ્બે! પણ મહારાજશ્રીની સાર્વજનિક ભાવના સાંભળવા આવતાં. તે પૈકી એક હતા શ્રી માણેકલાલ ચુનીલાલ ચિનાઈ. પેાતાનાં ધર્મપત્ની સા. શ્રી હીરાલક્ષ્મીબેન સાથે તેએ નિયમિત પ્રાર્થના-પ્રવચનમાં આવે. થેાડા જ દિવસમાં તેમને જૈન ધર્મના ત્યાગી જીવન પ્રત્યે ભારે આકર્ષણ ઊભું થયું. તેમાંયે શ્રીમતી હીરાલક્ષ્મીબેન પર તે જખરે પ્રભાવ પડયા. . જનરખ જનપાલના એક જ આખ્યાને હીરાબેનના હૃદૃયને હચમચાવી મૂકયું. તે પછી તેા હીરાબેન ઉત્તરાત્તર વધુ ને વધુ લાભ લેવા લાગ્યા. તે એટલે સુધી કે તેમણે મેજશાખનું જીવન પલટી નાખી તદ્દન સાદું જીવન સ્વીકાર્યું ! પછી તે તેમને ભક્તિના એવા રંગ લાગ્યા કે ત્યારથી પાતે પેાતાની અંતરપ્રેરણાને વશ થઈ બ્રહ્મચર્ય વ્રત સ્વીકાર્યું" અને સાંસારિક વ્યવહારથી અલિપ્ત રહેવા લાગ્યાં.
૯.
હીશકેનના આ પરિવર્તનના પ્રત્યાઘાતે તેમના કૈટુમ્બિક અને સાંસારિક જીવન પર પડવા લાગ્યા કારણકે આવું સાદું અને પવિત્ર જીવન ગાળવાની બધાની તૈયારી હેાતી નથી. પેાતાની પ્રતિજ્ઞાને અને પરિવર્તિત જીવનક્રમને ઢતાપૂર્વક વળગી રહેવાથી કુટુંબના ઘણાખરા સભ્યા હીરાબેનથી નારાજ રહેવા લાગ્યા. તે પણ એ માગે પેાતાની સાધના ચાલુ રાખવાથી અંતે તેમને વિજય મળ્યેા. ત્યારથી માંડીને આજદિન સુધી એ બહેનને એવા જ ભક્તિભાવ રહ્યો છે. પેાતે વૈષ્ણવ પરંપરામાં ઊઠ્યો અને જીવન જીવી રહ્યાં હાવા છતાં મહારાજશ્રી પ્રત્યે તેમણે અંતરભાવપૂર્વક ગુરુસ્મૃદ્ધિ રાખી છે. વિરલ હાય છે આવા એકરગી ભકતો !
જેમ ઘાઢકાપરના ચાતુર્માસ પછીથી હીશમેનની જીવનપરિવર્તનકારી ઘટના બની, તેમજ ધરમપુરના ચાતુર્માસમાં પણ અન્ય...!
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
ધરમપુરના મહારાજા શ્રી વિજયદેવસિંહજીને સંગીત, શિકાર અને સહેલ(પ્રવાસ)ને ભારે શેખ. સંગીત વિષેને તેમને સંશોધનપૂર્ણ ગ્રંથ “સંગીતભાવ” આ વાતની સાક્ષી પૂરે છે. જેવું સંગીતનું તેવું જ શિકારનું! પરંતુ જેમ જેમ તેઓ મહારાજશ્રીને સત્સંગ કરવા લાગ્યા તેમ તેમ તેમના જીવનમાં પણ ન કલ્પી શકાય તેવા ફેરફાર થવા લાગ્યા. નિશ્ચયદષ્ટિથી સ્વભાવશુદ્ધ એવા આત્મામાં સત્તારૂપે રહેલું જ્ઞાનસંસ્કારબળ આ પ્રબળ નિમિત્તથી પ્રકાશવા લાગ્યું. પૂ. મહારાજશ્રીએ પણ તેમનું ઉપાદાન જોઈ લીધું અને વિવિધ પ્રસંગે, વાર્તાલાપ, પાર્થના પ્રવચનો અને પરિચય દ્વારા તેમના ચિત્તનું આકર્ષણ કરી તેમના શેખના ત્રણેય વિષયમાં તેમણે સાત્વિક્તા અને દિશાપરિવર્તન આણ્યાં. મહારાજા પર રંગ ચડવા લાગ્યું અને જીવન બદલાવા લાગ્યું. વધતાં વધતાં આ રંગ એ તો વિકસ્યો કે મહારાજા સાથે મહારાણીમાં પણ સદ્દભાવના જાગી અને બંનેની આવી વધતી જતી ધર્મભાવનાના પરિણામે પ્રજા પણ સત્સંગરંગે રંગાઈને ધર્મલાભ લેવા લાગી.
આ રીતે બીજી મહત્વની જીવનપરિવર્તનકારી ઘટના સાથે સં. ૧૯૩ના ધરમપુરના આ ચાતુર્માસ ખૂબ ભવ્યતાથી પરિપૂર્ણ થયા અને ધરમપુરના રાજાપ્રજા સૈની ભાવભીની આંખે સાથે, તેમને કલ્યાણમાર્ગ પ્રતિબોધીને, તેમણે વિદાય લીધી.
સૈના શ્રેય માટે જીવનારા અને આ કલ્યાણમાર્ગમાં આવતા સુખદુઃખના અનુભવને “સુખદુઃખરૂપે નહિ નિહાળતાં તેમના વાસ્તવિક સ્વરૂપે નિહાળીને અને તેમને સાગર જેવી વિશાળતાથી પિતાના પેટાળમાં શમાવી દઈને વિચરનારા મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું જીવન હવે સરિતામાંથી “મહાનદ’ જેવું બની રહ્યું હતું. પરિણામે, તેમનું ચિત્ત હવે સાગરવત્ ગંભીર થઈને બેસવા માટે–નિવૃત્તિ માટે–કેઈ નિરાકુળ ક્ષેત્રની ઝંખના કરી રહ્યું.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
હરિપુરા કૉંગ્રેસ અધિવેશનમાં
પેાતાના સ્વ-પર શ્રેયરત જીવનના કાળ દરમિયાન પૂ. મહારાજશ્રીને સાંપડેલ બહેનશ્રી હીરાબેન ચિનાઈ અને મહારાજા શ્રી વિજયદેવિસ હજી જેવા ભકતા અને સત્સંગીઓમાં એક વૈદરાજ પણ હતા. નામે શ્રી માણેકલાલ ભેાળાનાથ પડયા. ‘સુણાવના માસ્તર’ તરીકેની તેમની પ્રસિદ્ધિ, વિદ્યાકાર્યની સાથે વૈદ્ય તરીકેના તેમના ચિકિત્સાવ્યવસાય પણ ખૂબ સારા ચાલતા. આશ્ચય જનક એવી તેમની નિર્દેાનપદ્ધતિ હતી. તત્ત્વજિજ્ઞાસા અને સત્સંગપ્રેમને કારણે પૂ. મહારાજશ્રી સાથે ઉત્તરસ’ડામાં તેએ સર્વાં પ્રથમ પરિચયમાં આવેલા. તે પછી તે। વર્ષમાં કેટલીયે વાર તેએ મહારાજશ્રી પાસે આવે, વિચારવિનિમય કરી પેાતાની જિજ્ઞાસા સતાષે અને સેવાના લાભ લે. પૂ. મહારાજશ્રીની પણ તેમના પર ઘણી કૃપાષ્ટિ.
હરિપુરા કોંગ્રેસ અધિવેશનમાં
66
સ. ૧૯૯૩ના ધરમપુરના ચાતુર્માસ પૂરા થયા ત્યારે વૈદ્રરાજજી પૂ. મહારાજશ્રીના સતત પરિચયમાં હતા. આત્મલક્ષ્ય ઝંખતા પૂ. મહારાજશ્રીએ ધરમપુરની વિદ્યાય પછી એક દિવસ તેમને પૂછ્યું: વૈદરાજ! આ માજુ કાઈ એવુ શાંત, એકાંત ક્ષેત્ર છે ખરું કે જયાં રહી હું શાંતિથી આત્મસાધના કરી શકું?”
વૈદરાજ તા આ પૃચ્છાથી રાજી થઈ ગયા. પેાતાને આવી વ્યવસ્થા કરવાના અને સત્સંગના લાભ મળશે જાણી ઉલ્લાસભેર જવાખ વાળતાં તેમણે પૂ. મહારાજશ્રીને વિનતિ કરી
.
ઃઃ
અવશ્ય, ગુરુદેવ! આ સેવકને જો આવી સેવાને લાભ મળતા હાય તે આવાં અનેક ક્ષેત્રે આ તરફે છે. આપના માટે સૈાથી વધુ ઉચિત સ્થાન મને નર્મદાતટે આવેલું ચાણાદ-કરનાળીનુ જણાય છે. આપ આજ્ઞા અને સેવા કરવાના લાભ આપે તે આ સ્થાન માટેની જોઈતી બધી જ ગોઠવણુ હું કરી લઈશ....”
વૈદ્યરાજને આ તર્ફે સત્ર સારા પરિચર્ચા હતા. તેઓ પોતે
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા શિવપંથી હોવા છતાં વૈષ્ણમાં અને બધે જ માત્ર વ્યવસાયના કારણે જ નહિ, તેમની ઉદારતા ને સેવાભાવનાને કારણે પ્રેમપાત્ર હતા. પૂ. મહારાજશ્રીએ પણ તેમની સંપ્રદાયમુક્ત ગુણગ્રાહી દ્રષ્ટિ અને અપૂર્વ ભાવના જોઈને ચાદ-કરનાળીમાં હવે પછીના ચાતુર્માસ કરવાની સંમતિ આપી તેમની વિનતિ સ્વીકારી. વૈદરાજજી એવું સ્થાન શોધવાની અને પૂર્વતૈયારી કરવાની વ્યવસ્થામાં લાગી ગયા અને પૂ. મહારાજશ્રી ચાણે દ-કરનાળીની દિશામાં પ્રસ્થાન કરી રહ્યા. સાથે હતા મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી મહારાજ અને મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ.
આ બધી ઘટનાઓ દરમિયાન રણપુરમાં સમૌન એકાંતવાસે રહેલા મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી(સંતબાલજી)ના પણ સદ્દભાવનાથી ભરેલા સાપ્તાહિક પત્રે પૂ. ગુરુ મહારાજશ્રી નાનચંદજી મહારાજ પર આવ્યા કરતા હતા. સંતબાલજી એકાંતસાધના માટે ગુરુદેવથી જુદા પડયા હતા તેમ છતાં પણ તેમની સાધનાનો અને ચિંતનમનન-વાચનનો નિચોડ એ પત્રમાં હોવાથી એમનો સદૂભાવ વિશાળહૃદયી ગુરુદેવ તારવી સ્વીકારી લેતા. આમ કરતાં કરતાં પિતાની સમૌન એકાંતવાસની સ્થાનમર્યાદાનું એક વર્ષ પૂરું થતાં સંતબાલજી પણ વિહાર કરી પૂ. ગુરુદેવને મળવા ત્યાંથી આગળ પ્રયાણ કરી રહ્યા.
પૂજ્ય ગુરુદેવ ધરમપુરથી વિહાર કરીને વાંસદા સ્ટેટમાં પધાર્યા. અને ત્યાંથી ગરમ પાણીના કુંડવાળા “ઉનાઈ મુકામે આવ્યા. તે અરસામાં ત્યાં જ સંતબાલજીનું મિલન થયું. સતબાલજીએ મૌન હજુ છોડયું ન હતું એટલે તેમના મનમાં જ ગુરુદેવ સાથે વિચારોનું યત્કિંચિત્ આદાનપ્રદાન થયું. થોડું સાથે રહ્યા ને જુદા પડયા. સંતબાલજી મુંબઈભણું વિહાર કરી ગયા કારણકે જ્યાંથી મૌનને સંકલ્પ કર્યો હતો ત્યાં જ, એટલે કે મુંબઈમાં જ, એ સંકલ્પ પૂરે કરવાને એમને ઈરાદો હતા અને પૂ. મહારાજશ્રી ચાણોદ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
હરિપુરા કોંગ્રેસ અધિવેશનમાં
કરનાળી ભણી વિહાર કરી રહ્યા. રસ્તે આગળ જતાં મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજીનું મન અસ્થિર થતાં તેઓ પણ પૂ. મહારાજશ્રીથી જુદા પડી ગયા. હવે બાકી રહેલા પોતે અને મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ ઠાણ રને વિહાર શરૂ થશે. સાથે હતા મેઘજીભાઈ. વિહાર કરતાં કરતાં જ્યારે તેઓ સૌ ગણદેવી અને નવસારી થઈને સૂરત આવ્યા ત્યારે તેમને જાણવા મળ્યું કે હરિપુરામાં અખિલ ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસનું ૫૧ મું અધિવેશન મળી રહ્યું છે. પૂ. મહારાજશ્રીને ગાંધીજી વગેરે નેતાઓની કામગીરી જોવાની અને એ યુગની મહત્વની રાષ્ટ્રીય પ્રવૃત્તિ-વિચારણું જોવા-જાણવાની જિજ્ઞાસા થતાં તેઓશ્રી હરિપુરા પધાર્યા.
આ બાજુ મુંબઈ જઈ રહેલા મુનિશ્રી સંતબાલજી પણ પિતાને મૌનને સંકલ્પ મુંબઈમાં પૂરો કરીને કેંગ્રેસના આ અધિવેશનમાં . રસ લેવા હરિપુરા આવી રહ્યા હતા એટલે ફરીને, ઔપચારિકરૂપે, પૂ. ગુરુદેવને મળ્યા. હરિપુરા આવવાના પૂ. મહારાજશ્રી અને મુનિશ્રી સંતબાલજી–બંનેના ઉદ્દેશ ભિન્નભિન્ન હતા. પૂ. મહારાજશ્રીએ ત્યાં એ યુગનું પ્રતિબિંબ પાડતું દેશનું રાજકીય અને રાષ્ટ્રીય વાતાવરણ જોયું, કેંગ્રેસને મંચ જે, મહાત્મા ગાંધીજી, સરદાર વલ્લભભાઈ, નેતાજી સુભાષબાબુ વગેરે મેટા નેતાઓ અને તેમની વિચારધારાનું દૂરથી, ઉપરછલ્લું નિરીક્ષણ કર્યું. વધુ ઊંડા ઊતરવા જેવો કે દેશના એ નેતાઓને પરિચય કરવા જેવો અવસર કે અવકાશ ન દેખાતાં, ત્યાં આવેલા અનેક નવાજૂના પરિચિતો, સેવક અને ભક્તોને મળીને તેઓએ હરિપુરાથી આગળ વિહાર કર્યો.
મુનિશ્રી સંતબાલજીએ ઘાટકેપથી જુદા પડ્યા પછી અને એકાંતવાસની સાધના પછી પિતાની દિશા સહેજ બદલી હતી. પિતાની આ સાધનાના શેધન અને મંથનકાળ દરમિયાન અનેક ધર્મતેના વાચન-મનન-દેહનરૂપે પિતાના ભાવિ જીવનનો ન. માર્ગ શોધવા તેમ જ ત્યારની રાજકીય-રાષ્ટ્રીય નેતાગીરીને અભ્યાસ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૦૩ કરવા, ગાંધીજીની સત્યનિષ્ઠાવાળી દષ્ટિ સમજવા અને કેંગ્રેસ સંસ્થાની વધુ નિકટતા સાધવા તેઓ હરિપુરા આવ્યા હતા. તેઓ પિતાના નવા પ્રકારના જીવનની ભૂમિકા તૈયાર કરી રહ્યા હતા,
જ્યારે ગુરુદેવ પૂ. નાનચંદ્રજી મહારાજ પોતાના વિશાળ સ્વ-પરશ્રેયરત જીવનને એક સુદીર્ઘ કાળ પૂરે કરી હવે આત્મલક્ષ્ય ઝંખતું અંતમુખ જીવન આરભી રહ્યા હતા.આ માટે ધરમપુરથી કરનાળી જવા માટેના વિહારમાર્ગે ઝડપી પ્રવાસ કરી, હરિપુરા સિવાયનાં બીજાં ૬પ જેટલાં ક્ષેત્રની સ્પર્શના કરી, ગ્રામજને-નગરજનેના વિશાળ જનસમાજને તેમણે લાભ આપે. આ ક્ષેત્રો પૈકી મુખ્ય હતા વાંસદા સ્ટેટ, ઉનાઈ, દેગામ, ગણદેવી, નવસારી, સૂરત, કઠોર, કડદ, તસાડા, માંડવી, વાંકલ, ઝઘડીઆ, પ્રતાપનગર, આમલેથા, રાજપીપળા, ડઈ, વણિયાદ, વ્યાસ, સિનેર, માલસર, રણાપુર, દિવેર, સાઢલી, ઈ.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તરાવસ્થા
આત્મલક્ષ્ય ઝંખતું જીવન દરથી ૮૮-૮૯ વર્ષ : સં. ૧૯૪થી ૨૦૨૦-૨૧
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મલક્ષીની અભીપ્સા “હે હૃદયવલ્લભ નાથ! શ્રી સદગુરુદેવની કૃપાથી સમજાયું છે કે જ્ઞાન એ કાંઈ તર્ક કે વાદવિવાદને વિષય નથી, એ તો સ્વાનુભવગમ્ય આત્માનો ઉલ્લાસ છે; તેમ જ પ્રેમ એ કંઈ બુદ્ધિને કે કલ્પનાને વિષય નથી, પણ એ તે સ્વયં અનુભૂતિ–ભગવાન પ્રત્યેની રસભર મસ્તી છે. જ્યાં જ્ઞાનમાં વાદવિવાદ પેઠે કે ભક્તિમાં હૂંસાતુંસી આવી ત્યાં જ્ઞાન અને ભક્તિનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ રહેતું નથી.જ્ઞાન અને ભક્તિ ઉપલક દષ્ટિથી જોતાં ભલે ભિન્ન ભાસે, એમના શબ્દો પણ જુદા જુદા હોય, છતાં એ ઉભયનું અંતર– રહસ્ય તે આત્મદર્શનમાં કે ભગવત્પ્રાપ્તિમાં છે. પરોક્ષ જ્ઞાન અને સાધનભક્તિ નિનિરાળાં લાગે, પણ વિશુદ્ધ જ્ઞાન અને પ્રેમલક્ષણ ભક્તિ એક જ સ્વરૂપનાં બે જુદાં જુદાં નામે છે.
વ્યવહાર દશામાં વિવિધતાને સ્થાન હોય, પણ આત્માની પરમાર્થદશામાં કે ભગવાનના પરમ ભાવમાં એકતા-અદ્વિતતા જ સંભવે. આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, આત્મા રસસ્વરૂપ છે. તે એક અદ્વિતીયને વિદ્વાને જુદાં જુદાં નામે સંબંધે છે. પછી તેને કઈ બ્રહ્મ કહે, ભગવાન કહે, પરમાત્મા કહે, આદિપુરુષ કહે. અનેકમાં એકને જે એ જ્ઞાન છે અને એકને અનેક સ્વરૂપે ઓળખ એ ભક્તિ છે. પરંતુ અહંકાર આત્મજ્ઞાનને વિઘાતક છે તેમ જ ભગવદ્ભક્તિને તે વજકુઠાર છે. પ્રો! એ અહંકારથી હું બચી શકું એવી અમેઘ દયા વરસાવજે!”
૧ “પ્રાર્થનામંદિર : નૂતન સંસ્કરણ : ૫. ૨૩૮, અભીપ્સા : ૨૭.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
‘પ્રકૃતિ’–પરાવર્તનકારી નર્મદાના પ્રશાંત પ્રકૃતિતીથૅ
‘પ્રકૃતિ’ – પરા વ ત નકારી નર્મદાના પ્રશાંત પ્રકૃતિતીર્થં
જે આત્મલક્ષ્ય સારુ, આત્મદર્શન સારુ, પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ યુવાવયે સર્વસંગપરિત્યાગ કર્યા હતા તેને હવે આ ઉત્તરાવસ્થામાં વિશેષ ઉત્કટ, અંતરંગ સ્વરૂપ આપવા તે તલસી રહ્યા હતા. આત્મલક્ષિતા, આત્મજ્ઞાન, પરાભક્તિની આ પ્રચંડ સાધના-સરિતાના વહેણમાં વચ્ચે આવતા અહંકારરૂપી અવરોધક પૃથ્થાને હટાવતા, એ પ્રવાહને શુદ્ધાત્મ–પરમાત્મ-ચેતનાના અપાર સાગર ભણી પુરજોશમાં વહાવી રહ્યા હતા. આ અંતરપ્રવાહની સાથેાસાથ જ્યારે તેઓ હરિપુરાથી વિહાર કરી મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ અને શ્રી મેઘજીભાઈ સાથે ‘નિર્મલા નર્મદા'ના બહારના પ્રવાહ સામે કરનાળી મુકામે આવી ઊભા ત્યારે યુગેાથી આત્યંતિક નિવૃત્તિ અંખતું તેમનુ અ ંતરમન આનંદથી ઊછળતું, શુદ્ધાત્મ-ચેતનાના અનંત સાગરમાં જઈ ભળવા આતુર થતું, ગાઈ રહ્યું ઃ
હેતભર્યું. હૈયું અમીરસથી ઊછળે, પણ નવ જાણું અપુઅે કઈ આશીષ જો; સહુ ઉર સરખી સુખદ વસંત છવાઈ રહી, પમરે પદ્મપરા મધુર સહુ દિશો. –હેત॰ સ્નેહસમાધિ રસને અદ્દભુત યાગ આ, સચરાચર ચેતનવંતા સહચારો; ભાસે વિશ્વ રમતુ એ રસપૂરમાં, એ જડે ચેતનનેા સુભગ અન્યા સહકાર જો. –હેત॰ એ અમીરસને સહુને સરખા વારસા, એ જ તત્ત્વ વલસે સહુ ઘટના પાર જો; સહુ સરખી જાતિ ન અધિક કે ન્યૂન કા, સહુમાં સરખા એ ચેતન સંચાર જો. –હેત॰
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
જે હુંમાં તે સહુમાં સહુનું હું વિષે, પ્રતિ આત્માને એવો દિવ્ય અભેદ છે, એ અનુભવમાં ઊંડું સુખ સમજાય છે, સહજ થતા અંતરગ્રંથિને છેદ . –હેત આ ઉર ઊછળતે રસ રેડું ક્યાં જઈ? વિશ્વપાત્ર નાનકડું ત્યાં ન સમાય જે, વિશ્વ થકી મમ સ્વરૂપ અનંત ઉદાર છે, હું વિણ અવરન સ્થળમાં એ સ્થિર થાય છે. –હેત. અથવા મુજ સાથે જેનાં હૃદયે મળે, ત્યાં જઈ ઢળું આ સાગરની ધાર જે; ગ્રાહક હો તો એ અમીઝરણું ઝીલજે, એ ભાવે નિવસે આત્મીય સહચાર જે. –હેતા '
સંતશિષ્ય તેમનાં આ અંતરગાનમાં નર્મદાના ખળખળ વહેતાં જળ તાલ પુરાવી રહ્યાં અને સમસ્વભાવી તરસ્યાઓને ખાળી, ઢાળી, બેલાવી રહ્યાં. નર્મદાનાં આ નીર યુગેથી આ કરતાં આવ્યાં છે, એના પ્રશાંત તટ પર કૈક ઋષિમુનિઓ ને સંતોનાં અંતરગાન ગૂજ્યાં છે, આ જળ એ દૂરસુદૂર સુધી વહાવ્યાં છે, આઘે ઊભી ભેખડે, કેતરો ને વનરાજિઓએ સૈકાઓ સુધી એના પડઘા પાડયા છે. ફરીને આજે આ સાગરહદય સંતના ગંભીર આહતગાનથી તે આ સંતસેવિની નર્મદા જાણે ગાંડી થઈ ઊઠી! એના પ્રશાંત પ્રકૃતિતીર્થ “પ્રકૃતિના સાન્નિધ્યમાં નિમ્ન પ્રકૃતિએને ગાળવા–પલટાવવા–અંતરના પરમપુરુષને પ્રગટાવવા અનાદિકાળથી આવતા રહેલા ઋષિમુનિઓ અને સંતસાધકેમાંના આ નૂતન યાત્રિકને એ આવકારી રહી.....
કરનાળીના આ નમદાતટે વૈદશી ભારે ભાવ અને જહેમતપૂર્વક પૂ. મહારાજશ્રીના ચાતુર્માસ નિવાસ માટે બધી વ્યવસ્થા ૧ “પ્રાર્થનામંદિર': પૂ. ૧૨૩
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦.
“પ્રકૃતિ–પરાવર્તનકારી નર્મદાના પ્રશાંત પ્રકૃતિ તીથ કરી હતી. સ્થાન, ગીતામંદિરના પ્રણેતા સ્વામીશ્રી વિદ્યાનંદજીના સદ્દભાવ સાથે “સત્યમદિર”નું નક્કી કર્યું હતું. અહીં વૈદરાજની વ્યવસ્થા અને સેવાના યોગથી વર્ષોઝંખી એકાંત આત્મસાધના કરતાં કરતાં, નર્મદાનાં નીરને નિહાળીને ઊંડા અંતરવહેણનાં નિઃસંગ નીરમાં ડૂબકી લગાવતાં લગાવતાં અને નિર્મળા નર્મદા શી નિર્મળ આત્મચેતનાની સરિતાને શુદ્ધાત્મ-વિશ્વચેતના-રૂપી સાગર ભણું વહાવતાં વહાવતાં તેમણે સં૧૯૪ના આ ચાતુર્માસ પૂર્ણ કર્યા. આ પ્રશાંત પ્રકૃતિતીર્થે તેમની રહીસહી નિમ્ન પ્રકૃતિનું પરાવર્તન કરવામાં ભારે કામ કર્યું. અહીંથી તેમને એવું તે આંતરસ્પર્શ થયો અને સંકલ્પ દઢ થયે કે ઉપસર્ગો યા પ્રલોભને આવે તે પણ શેષજીવન પૂર્ણ નિવૃત્તિલક્ષી–આત્મલક્ષી–એકાંતસાધનાલક્ષી બનાવવું.
આમ નર્મદાના નિર્મળ નીરે પરિશુદ્ધ, પરિવર્તિત અને પ્રબુદ્ધ થયેલી તેમની આત્મલક્ષી ચેતના-સરિતાની ધારા હવે કરનાળીના ચાતુર્માસ પછી શુદ્ધાત્મચેતનાના સાગર ભણી વહેવા લાગી; માર્ગના સ્થળે સ્થળે અને મન-વચન-કાયાના ગ-પ્રવર્તનની પળે પળે ઉત્તરોત્તર દઢ બનતી ગઈ. પિતે પૂર્વે સમાજ વચ્ચે વહેતી મૂકેલી માનવતાલક્ષી સર્વમુખી, સાર્વજનિક ઉપદેશધારા અને સમાજશ્રેયની રચનાત્મક પ્રવૃત્તિધારા તેઓ જનસમાજ વચ્ચે હેય ત્યારે ચાલુ તો રાખતા જ, પરંતુ પ્રકૃતિતીર્થ કરનાળીના ચાતુર્માસ પછી તેમાં આત્મલક્ષી પ્રશાંત જીવનની ચેતનાધારાનો નવો પ્રબળ પ્રવાહ ભળ્યો હતો. તેમના પૂર્વસંકલ્પને પ્રબુદ્ધ કરનારા આ નવા પ્રવાહની પ્રાપ્તિનું શ્રેય હતું પ્રકૃતિતીર્થ નર્મદાતટને. એટલે જ આવા તટ પર વસી ગયેલા પૂર્વ સાધકેની ઋષિવાણીએ ગાયું છે કેઃ
“उपत्वरे गिरीणां, संगमे च नदीनां, धियां विप्रो अजायत ।” १ (ગિરિવરોની ગુફાઓ–પર્વતની ઉપયકાઓ અને સરિતાઓના તટસંગમ પર વસીને સાધક જ્ઞાનવાન બને છે.) ૧ રદ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
'સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
દીર્ધદર્શિતા અને દરિયાદિલી કરનાળીના પ્રકૃતિ પરાવર્તનકારી ને આત્મલક્ષ્ય પ્રેરક ચાતુર્માસ પછી પૂ. મહારાજશ્રીની અંતરની અભીપ્સા જેમ બને તેમ શાંત, એકાંત સ્થાનમાં ચાતુર્માસ રહેવાની બનતી ગઈ. જ્યાં એ રોગ ન મળે ત્યાં તેઓ બને તેટલા એકાંત અને અંતરબાહ્ય મૌનમાં રહેવા લાગ્યા. આ દષ્ટિએ તે પછીના ચાતુર્માસમાં સં. ૧લ્પના ચાતુર્માસ કે ચરબ (અમદાવાદ), સં. ૧૯૯૬ના ધોરાજી અને સં. ૧૯૯૭ના જામનગર વગેરે સ્થાનોએ કરી તેઓ સં. ૧૯૮ના ચાતુર્માસ કરવા કંઈક કરનાળી જેવા જ એકાંત સ્થળે, સાયેલા પાસેના ડેનીઆ ગામે નદીતટે રહ્યા. અહીં વિશાળ ચેગાનવાળે સાયલાના ઠાકોર સાહેબને બંગલો ખાલી પડે હતો તેમાં ઊતરવાની અને ગામ નજીકમાં જ હેઈ આહારપાણીની સુલભતા સહજ હતી. કરનાળીથી સુદઢ થયેલ આત્મલક્ષી શેષજીવન માટે સંકલ્પ અહીં પણ તે ને તે જ બની રહ્યો. તેમની સંગાથે રહેલા મુનિશ્રી ચુનીલાલજી અને વૈરાગી ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ તેમ જ અવારનવાર લાભ લેવા આવતા સત્સંગીઓ, સાયલાના ઠાકરસાહેબ અને તેમને અમલદારવર્ગ જેનો જ હતો. આ બધા તેમના સંકલ્પ મુજબની આત્મલક્ષી નિવૃત્તિની સાધનામાં સહાયક અને અનુમોદક થઈ રહ્યા. ચાતુર્માસ ધીમે ધીમે આમ સારી રીતે અંતર્મુખતામાં વીતવા લાગ્યા...
પરંતુ કુદરતને, નિયતિ, સંકેત કંઈક જુદો જ હતે. અષાઢ મહિને પૂરે થયે અને જેવા પર્યુષણ બેસવાને સમય આવ્યું કે પૂ. મહારાજશ્રી અચાનક ટાઈફેઈડની માંદગીમાં પટકાઈ પડયા. અણઉતાર તાવ શરૂ થયા. આ સમાચાર સર્વત્ર ફેલાતાં, જેતપુરમાં ચાતુર્માસ રહેલાં મહાસતીશ્રી સમ્રતબાઈ આદિ ઠાણ ૪ પૈકી વિદૂષી મહાસતીશ્રી હેમકુંવરબાઈ આયજી તથા મહાસતીશ્રી સમજુબાઈ આર્યાજી લીંબડીથી પૂજ્યશ્રીની સંમતિ મેળવીને ચાતુર્માસ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
દીર્ધદશિતા અને દરિયાદિલી દરમિયાન, પૂજ્ય ગુરુદેવની સેવા નિમિત્ત, જેતપુરથી ઉગ્ર વિહાર કરી ડેલીઓ આવી પહોંચ્યાં હતાં. તુરત જ બધા ઉપચાર ને માવજત શરૂ થયા. પરંતુ ચાલી રહેલા ઉપચારથી કંઈ ફેર પડવાને બદલે ઊલટી ગંભીર પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થઈ તેથી આખરે સ્થળાંતર કરાવી તેમને લીંબડી લાવી હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવા પડ્યા. ત્યાં સાતેક મહિનાની લાંબી સારવાર પછી સ્વાગ્યે કાબૂમાં આવ્યું. આવી ગંભીર માંદગીમાં પણ “જ્ઞાનીનું પારખું ખાટલે ને પાટલેની કહેતીની યાદ કરાવતો તેમને સમત્વભાવ, તેમને અધ્યાત્મગ વિરલ પ્રકાર બની રહ્યા. - તે સાલ સં. ૧૯ત્ના ચાતુર્માસ પૂ. મહારાજશ્રી ત્યાં લીંબડીમાં જ કરી રહ્યા. તે પહેલાં સં. ૧૯૮ના વૈશાખ વદ ૬ બુધવારના રોજ તેમણે મહાસતીશ્રી ચંદનબાઈ આર્યજીને થાનગઢમાં સ્વહસ્તે દીક્ષા આપી.
બીજા વર્ષે સં. ૨૦૦૦ની સાલમાં શ્રી ચિટીલા સંઘની વિનતિથી પિતાની સાધનાને અનુકૂળ પડે એ રીતે એટલા મુકામે ચાતુર્માસ કર્યો. વધતા જતા એકાંત આત્મલક્ષ્યને કારણે અને માંદગી પછી શરીરશક્તિની પણ મર્યાદાને કારણે પૂ. મહારાજશ્રી બહારનો સંપર્ક ઓછો કરવા “સાગારી મૌન સ્વીકારી ગામબહાર શા. હીરાચંદ ઠાકરશીના બંગલામાં ચાતુમાંસ રહ્યા. પૂ. મહારાજશ્રી અને મુનિશ્રી ચુનીલાલજી ઠાણું ૨ની સાથે વૈરાગી ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ તે હતા જ, પરંતુ પાછળથી ભાઈશ્રી અંબાલાલ પટેલ પણ સેવાભાવે જોડાયા હતા. સંઘના આગેવાન ભાઈઓ તેમ જ ચંચળબહેન(બંગલાનાં માલિક) અને અન્ય બહેન-ભાઈએાએ પણ અહીં સારે લાભ લીધે. આમ ચેટીલાના ચાતુર્માસ શાંતિથી પૂરા થયા. જૈન સાધુ જ્યાં સુધી હાલી ચાલી શકે ત્યાં સુધી સ્થિરવાસના બંધનમાં રહેવા માગે નહિ. એટલે વળી પૂ. મહારાજશ્રીએ સાધનાના લક્ષે વિહાર શરૂ કર્યો. ફરતાં ફરતાં સરા-સુંદરી
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, EC7) માનવું છે નેક શતકાલય તથા વોરોનાલય, જ
હિમા "
પૂ. દેવચંદ્રજી સાર્વજનિક પુસ્તકાલય-સાયલા
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
- માહ વ #તિ શાયલ.
રવિવાથી ઝાલાખીબાઈ ઉજમણી તરકથાવાસસમિતિનભટ. )
* સાધના કુટિર ” સાયલા ( અંદરનો ભાગ) જ્યાં પૂ. ગુરુદેવ હમેશાં સ્વાધ્યાય માટે બેસતા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૧૩ જેવા શાંત, એકાંત, પ્રાકૃતિક સ્થળે આવી પહોંચ્યા. કરનાળી જેવું અંતમુખ કરતું કુદરતી વાતાવરણ અને આશ્રમ હોવાથી લગભગ વીસેક દિવસ ત્યાં રહ્યા. દરમિયાન શ્રી અમુલખભાઈ અમીચંદ ત્યાં દર્શનાર્થે આવ્યા. પૂ. મહારાજશ્રીએ લીંબડીમાંની બે જરૂરિયાત માટે તેમને પ્રેરણ કરીઃ એક હતી બહેનો માટેના ઉપાશ્રયની અને બીજી પુસ્તકાલય માટેના મકાનની. શ્રી અમુલખભાઈએ તરત તે અને પ્રેરણાઓ ઝીલી લીધી અને અનુક્રમે પોતાનાં માતુશ્રી અને પિતાશ્રીના સ્મરણાર્થે આ માટેનાં મોટાં મકાને લીંબડીમાં બનાવાવી શ્રી સંઘને અર્પણ કર્યા. પૂ. મહારાજશ્રીની આત્મલક્ષી એકાંત સાધનામાં પણ લેકહિત, ધર્મ અને વિદ્યા માટેની આવી પ્રવૃત્તિઓની પ્રેરણા પ્રસંગે પાત્ત સહજ થયા કરતી અને તે સ્વીકાર પામી સાકાર થતી. અહીંથી પૂ. મહારાજશ્રી ચાતુર્માસાથે વાંકાનેર પધાર્યા અને સં. ૨૦૦૧ના ચાતુર્માસ વાંકાનેરમાં થયા.
મહારાજશ્રીએ વર્ષોના અનુભવ પછી—ખાસ કરીને અજમેર સંમેલન પછીનાં વર્ષોમાં–આમજનતા પિતાના ઉપદેશને લાભ સરળતાથી લઈ શકે એવા હેતુથી રાત્રે સાર્વજનિક પ્રાર્થના અને પ્રવચનની નવી પ્રથા શરૂ કરી હતી. પરિણામે બધા વર્ગનાં સ્ત્રીપુરુષ એનો લાભ હોંશેહોંશે અને પૂરેપૂરે લઈ શકતાં હતાં. નવી પ્રથા હેવાથી, મેટાં શહેરોમાં કેટલાક રૂઢિચુસ્ત માણસોને આ વસ્તુ ગમતી ન હતી, પરંતુ મહારાજશ્રી એની પરવા કરતા નહિ.
વાંકાનેરના ચાતુર્માસ પછી ધોરાજીના સંઘે આવતા ચાતુમસની વિનતિ કરી હતી અને તેને સ્વીકાર પણ થઈ ચૂક્યા હતું. એટલે વાંકાનેરથી ધોરાજી જવા માટે મહારાજશ્રીએ વિહાર શરૂ કર્યો. વચ્ચે નાનામોટાં ક્ષેત્રમાં વિચરતાં અનુક્રમે તેઓશ્રી રાજકોટ પધાર્યા. તે વખતે રાજકેટ સંઘમાં રૂઢિચુસ્ત જુનવાણી માનસવાળા આગેવાન હતા. મહારાજશ્રીના કાન્તિકારી વલણને
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
દીર્ઘદર્શિતા અને દરિયાદિલી
તેઓ જાણતા હતા, તેથી મહારાજશ્રીએ ઉપાશ્રયને અઢલે દીવાનપરામાં આવેલ ‘સધરાજકા હાઉસ'માં ઉતારા કર્યા. ત્યાં વિશાળ કમ્પાઉન્ડ હતું એટલે ત્યાંના યુવક સ ંઘે પ્રવચન માટે મેટ મડપ તૈયાર કર્યા હતા. રાત્રે પ્રાર્થના-પ્રવચન ત્યાં જ થવા લાગ્યાં. તેએશ્રીની યુગધર્મને અનુરૂપ સર્વજનહિતકારિણી વાણીથી રાજકેટને યુવાનવ ખૂબ આકર્ષાયા અને: રાજકોટ સંઘની વિરુદ્ધમાં આગામી ચાતુર્માસ રાજકોટમાં જ કરવાની યુવક મંડળે મહારાજશ્રીને વિનતિ કરી. પરંતુ મહારાજશ્રી સંઘમાં વિક્ષેપ પાડવા માગતા ન હતા એટલે યુવકાને તેઓશ્રીએ સમજાવીને કહ્યું, “ભાઈઓ! તમારા સદ્ભાવ અને તમારી ભાવનાને હું ખરાખર સમજુ છું પરંતુ આ વખતે તે પ્રગતિશીલ અને નીડર એવા ધેારાજી સંઘની વિનંતિ ચાતુર્માસ માટે થઈ છે અને તેને મેં સ્વીકાર કરી લીધા છે એટલે હવે આ ખામત અંગે શાન્તિ રાખવી એ જ શ્રેયસ્કર છે.” ચુવાનાને તેમની આ વાત માનવી પડી અને રાજકોટ સંઘના આગેવાન ભાઈઓ પર પણ મહારાજશ્રીની દીર્ઘદર્શિતા અને દરિયાદિલીભર્યા આવા ઉદાર વલણુની સારી છાપ પડી.
અને તે પછી મહારાજશ્રી રાજકેાટથી ધારાજી' તરફ વિહાર કરી રહ્યા.
સ. ૨૦૦૨ના ચાતુર્માસ તેમની પરિવર્તનકારી વિચારધારા ઝીલી શકનારા ધારાજીના જાગ્રત સઘ વચ્ચે પૂર્ણ કરીને, પૂ. મહારાજશ્રી વિહાર કરતાં કરતાં મારખી પધાર્યા, અને આગામી વર્ષ સ. ૨૦૦૩ના ચાતુર્માસ મેારખીમાં નક્કી થયા હતા તે મુજબ વિહારમાં વચ્ચેના ગાળામાં તેઓશ્રીએ માગસર વ ૪ના રાજ થાનમાં મહાસતીશ્રી હીરાખાઈ આર્યાજીને અને ચાટીલામાં વૈશાખ શુક્ર ૫ શુક્રવારના રાજ મહાસતીશ્રી ચ ંપાબાઈ આર્યજીને ભાગવતી દીક્ષા આપી.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતશિષ્યની જીવનસરિતા
૧૧૫
પ્રવૃત્તિ-ગને ઉદયઃ
ભગવાન મહાવીરના સેનાની” ધન્ય રે દિવસ આ અહો, જાગી રે શાંતિ અપૂર્વ રે, દશ વર્ષે રે ધારા ઉલ્લી , મટયે ઉદય કર્મને ગર્વ છે.
-ધન્ય ઓગણીસસેં ને એકત્રીસે, આ અપૂર્વ અનુસાર રે, ઓગણીસને ને બેંતાલીસ, અદ્દભુત વૈરાગ્ય ધાર રે.
-ધન્ય ઓગણીસસેં ને સુડતાલીસે, સમક્તિ શુદ્ધ પ્રકાણ્યું રે, શ્રુત અનુભવવધતી દશા, નિજ સ્વરૂપ અવભાસ્યું રે.
-ધન્ય૦ “ત્યાં આવ્યા રે ઉદય કાર, પરિગ્રહ કાર્ય પ્રપંચ રે; જેમ જેમ તે હડસેલીએ, તેમ વધે ન ઘટે રંચ રે.
-ધન્ય. ૧
– શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર શુદ્ધ સમ્યકત્વદર્શનની આ સ્વાનુભૂતિ જેમ સં. ૧૫૩માં વવાણિયા મુકામે યુગપુરુષ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીને થઈ હતી તે જ અનુભવ સં. ૧૯૪ માં નર્મદાતટે ચાતુર્માસ રહેલા કવિવર્ય પં. મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને જાણે થયું હોય એમ લાગે છે.
એ અનુભવને ચરિતાર્થ કરવા તેઓ તે પછી સર્વત્ર નિવૃત્તિલક્ષી, કેવળ આત્મસાધનાલક્ષી, બની રહ્યા હતા. કયાંક રંગના, કયાંક વિરોધના ઉપસર્ગો વચ્ચે તેમ જ ક્યાંક લોકેષણના, તે ક્યાંક સત્કારસગવડનાં પ્રલોભનો વચ્ચે તેઓ અડગ રહી આ લક્ષ્ય ચૂક્યા નહિ. ૧ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર'માંથી ૨ જુએ આ પુસ્તકનું પ્રકરણ “નર્મદાના પ્રશાંત પ્રકૃતિ-તીર્થે.'
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
પ્રવૃત્તિ યોગને ઉદય: “ભગવાન મહાવીરના સેનાની પરંતુ “ઉદય” કેઈને છેડતા નથી. એકાંત નિવૃત્તિલક્ષી સાધનાના જીવન વચ્ચે એ પ્રવૃત્તિલક્ષી બનીને આવી ઊભે; પરંતુ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીને આ કારણે ઉદય “પરિગ્રહ કાર્યપ્રપંચરૂપે આવીને ઊભું હતું જ્યારે પૂજ્ય મહારાજશ્રીને તેમની ધર્મ-સમાજશ્રેયની સત્યપ્રરૂપણાની પ્રવૃત્તિરૂપે!
વાત એમ હતી કે નિવૃત્તિલક્ષી એકાંત આત્મસાધના અર્થે સાયલાના ઉપાશ્રયના ચેકમાં “સાધનાકુટિર બનાવવામાં આવેલ. અને પૂજ્ય મહારાજશ્રી હવે મેરબીના ચાતુર્માસ પછી સં. ૨૦૦૪માં શેષ જીવનસાધના માટે સાયલામાં જ સ્થિર થવા આવી રહ્યા હતા. દરમિયાન એ જ અરસામાં જેન વેતામ્બર સ્થાનકવાસી પરંપરાના તેરાપંથી સંપ્રદાયના સાધુ-સાધ્વીજીએ સરાષ્ટ્રમાં ખાસ પ્રચાર કરવા માટે ઊતરી આવ્યાં. કરુણાસાગર ભગવાન મહાવીરના અને જૈન ધર્મના ઉપાસક હોવા છતાં આ સંપ્રદાયને માનનારાઓની માન્યતા કરુણા, દયા, દાનની વિરુદ્ધ હોય છે, જાણે અંતરને આત્મરસને ઝરે જ સાવ સુકાઈ ન ગયે હાય ! વીતશગપ્રણીત, કરુણરસપૂર્ણ, સમાજરૂ, સમાજસાપેક્ષ, સત્યધર્મ તેઓ ચૂકેલા હેવાની અને દયા-દાનાદિથી વિરુદ્ધની તેમની માન્યતા હોવાની સમજ સૈારાષ્ટ્રમાં ઘણા ઓછાને હતી. એટલે સૌરાષ્ટ્રના બહુજનસમાજ તેમ જ સ્થાનકવાસી સમાજને ભેળવવા અને પિતાને પંથીય વિચાર કરવા વિવિધ પ્રકારની માયાજાળ તેઓ ફેલાવતા અને સમાજને ભ્રમણમાં નાખતા કે જેથી સૌરાષ્ટ્રમાંના જૈન સાધુસાધ્વીઓ પ્રત્યે લોકોને આદરભાવ ન રહે અને પિતાનું પ્રભુત્વ જમાવી લેકેની શ્રદ્ધા પિતાના પ્રત્યે ખેંચી શકાય. આ તેરાપંથી સાધુ-સાધ્વી વર્ગ અને તેમની સાથે આવેલા બહેળા ભક્ત અને પ્રચારક-સમુદાયે સૈારાષ્ટ્રની પરિસ્થિતિની સરવે (મજણી) કરી, ચેમેર નિરીક્ષણ કરી, ઝાલાવાડના જોરાવરનગરમાં પિતાનું થાણું નાખેલું. જેશવરનગર-સુરેન્દ્રનગરના સંઘમાં જ તેઓ સર્વપ્રથમ વિક્ષેપ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૧૭
ઉત્પન્ન કરે તેવી પરિસ્થિતિ હતી. જોરાવરનગરના જાગ્રત સંઘને જણાયું કે જે અહીં કેઈ સમર્થ સાધુપુરુષનું ચોમાસું થાય તે જ સંઘ આ વિક્ષેપ-વિભેદના અનિષ્ટમાંથી બચી શકશે. આથી તે સમયે તેઓની દષ્ટિ પૂ. મહારાજશ્રી પર પડી, કારણકે મહારાજશ્રીને તેરાપંથી સાધુવની શ્રદ્ધા અને માન્યતાને અભ્યાસ પણ હતો અને તેને તર્કથી, બુદ્ધિથી, શ્રદ્ધાનુભવથી અને પિતાની પ્રતિભાથી રકાસ કરવાની તેમનામાં શકિત પણ હતી. આથી જેશવરનગરથી શ્રી સંઘ પૂ. મહારાજશ્રીને જોરાવરનગરમાં ચાતુર્માસ માટે વિનતિ કરવા આવ્યા. પૂજ્ય મહારાજશ્રી કેવળ આત્માથે નિવૃત્તિલક્ષી” બની “સાધનાકુટિર” માં પિતાનું શેષજીવન ગાળવા જઈ રહ્યા હતા ત્યાં આ “પ્રવૃત્તિલક્ષી યેગને ઉદય આવે. પૂ. મહારાજશ્રીએ બધી પરિસ્થિતિનું મનન કર્યું અને અંતે ધર્મસમાજ-શ્રેયની સત્ય પ્રવૃત્તિના રૂપે આવેલે આ ઉય, શ્રી સંઘના હિતનું અને સત્ય ધર્મના ઉદ્ધારનું કારણ જાણું તેમણે સ્વીકારી લીધે. અને તે મુજબ નિવૃત્તિ લક્ષિતા છડી સવિશેષ પ્રવૃત્તિલક્ષ્ય જોરાવરનગર ચાતુર્માસ કરવાનું અને તેરાપંથના સંપ્રદાયની અસત્ય, એકાંગી, જીવનરસવિહીન દષ્ટિને પિતાની સર્વમતસમભાવની મર્યાદા સાથે સામનો કરવાને તેઓશ્રીએ નિર્ણય કર્યો. આ પ્રકારના ઉદયમાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીની જેમ તેમને અંતરપ્રતીતિ થઈ કેઃ
યથા હેતુ જે ચિત્તને, સત્ય ધર્મને ઉદ્ધાર રે, થશે અવશ્ય આ દેહથી, એમ થયે નિરધાર રે.
ધન્ય. ૧
સત્ય ધર્મના ઉદ્ધારના, સંઘની સેવાના આ લક્ષ્યથી પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ જોરાવરનગરના શ્રી સંઘની વિનતિ આમ સ્વીકારી ત્યારે આત્મલક્ષી જીવનની ઝંખના ઉપરાંત તેમની શરીરસ્થિતિની (૭૧ ૧ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્રમાંથી
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
પ્રવૃત્તિ-યોગનો ઉદય : ‘ભગવાન મહાવીરના સેનાની’
વની વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે) મર્યાદા હતી. છતાં તેમનું આત્મબળ અદ્ભુત હતુ અને એક વખત નિર્ણય થયે એટલે પછી તેમની બધી શક્તિ એકત્રિત થઈ રહી. સ. ૨૦૦૪ના આ ચાતુર્માસ અથે તે જોરાવરનગર પધાર્યા.
જોરાવરનગરના ચાતુર્માસમાં તેરાપથી અને સ્થાનકવાસી અને પક્ષે માટા પાયા પરની તૈયારીઓ થઈ, ઉત્સવેા ઊજવાઈ રહ્યા, પ્રવચન શરૂ થયાં અને પ્રચાર-મારચા મંડાયા. તેરાપંથી પ્રચારકા પાતાના મત–પંથના પ્રચાર માટે પ્રàાલન' અને ભયના જે ખે નિમ્ન તત્ત્વને અનેક ઉપદેશકે સાધન તરીકે ઉપયાગ કરતા આવ્યા છે તેમાંના પ્રથમ એવા પ્રલાલનના ઉપયાગ શરૂ કર્યા. જનસમાજને ધનાઢિથી આકષી પોતાના ધમતમાં જોડવા માટે તેમના સાધુઓના પ્રવચનમાં આવનારા શ્રોતાઓ માટે રાજ ત્રણ ત્રણ વખત 'પ્રભાવના'(=સેટ, વહેંચણી) કરવી શરૂ કરી. તેરાપંથી પુરસ્કર્તાઓનું સમજાવટનું સાધન આ જડ-દ્રવ્ય-તત્ત્વ હતુ, તે સ્થાનકવાસી ઉદારમતધારી પુરસ્કર્તા કવિવ` પડિત મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું સાધન પ્રબળ વકતૃત્વ, પારદશી પ્રજ્ઞા, પ્રેમસભર પ્રાર્થના અને પ્રભાવકારી પ્રતિભા વગેરેથી યુક્ત સચેતન આત્મતત્ત્વ હતું. જ્યારે તેમણે નિવૃત્તિલક્ષ્યની વચ્ચે સવિશેષ પ્રવૃત્તિલક્ષ્યને જીવનયાગ સ્વીકાર્યાં હતા ત્યારે તેમણે પોતાની સમગ્ર શક્તિ એકત્રિત કરી, અથાગ પરિશ્રમ ઉઠાવી, સત્ય ધર્મોના ઉદ્ધાર અને પ્રરુપણા અર્થે પુરુષાર્થ કાવ્યે અને સફળ સામના કર્યો. મહારાજશ્રીના આ સામનાને કારણે સૈાશ–પ્રવેશના પહેલા જ ઘાએ તેરાપંથી પુરસ્કર્તાએ પર ભારે ટકા પડયા, તેઓ પાછા પડી ગયા અને ધારેલ પ્રચાર કરી શકયા નહિ. સૈારાષ્ટ્રમાં ઠેરઠેર આ વાત વાયુવેગે પ્રસરી ગઈ.
પરંતુ તેરાપંથીઓ આમ થાકે તેમ ન હતા. તેમના સાધુવગે ફરીને ખીજા વર્ષે અર્થાત્ સ. ૨૦૦૫ની સાલમાં પણ જોશવરનગરમાં
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૧૯ જ ચાતુર્માસ કર્યા. પૂ. મહારાજશ્રીએ પણ સમાજશ્રેયની દાઝ અને સત્ય ધર્મના ઉદ્ધારની એવી ને એવી ભાવનાથી ફરીને ત્યાં ચાતુર્માસ કરવાની સંઘની વિનતિ તુરત સ્વીકારી લીધી. આ વર્ષે તે પૂ. મહારાજશ્રીની વધતી જતી પ્રસિદ્ધિથી પ્રેરાઈને તેમની તલસ્પર્શ, સમન્વયી, સમાજસાપેક્ષ, સર્વાગી અને સ્યાદ્વાદી વધારા ઝીલવા આજુબાજુનાં ગામડાઓમાંથી પણ મેટો સમાજ ઊમટવા લાગે. તેમની આત્મપ્રતિભાએ, શરીરની ૭૨ વર્ષની વૃદ્ધાવસ્થા છતાં, યુવાન જેવા ઉત્સાહથી આ વર્ષે પણ જમ્બર સામને કર્યો અને તેરાપંથીઓની પાયા વિનાની માન્યતાઓ પર તેમણે બીજે માટે પ્રહાર કર્યો. લેકેને વાસ્તવિક ધર્મદષ્ટિ સમજાઈ અને સૈારાષ્ટ્રભરમાં તેઓશ્રીની પ્રતિષ્ઠા “ભગવાન મહાવીરના સેનાની તરીકે થઈ રહી. આ જ રીતે તે વખતે ચૂડામાં તેરાપથી સંપ્રદાયના સાધ્વીજીઓના ચાતુમાંસ હેઈને ચૂડામાં ચાતુર્માસ રહેલા સદાનંદી પં. મહારાજ શ્રી છોટાલાલજી મહારાજ ઠાણા બે એ પણ તેશપંથી માન્યતાને સખત સામનો કર્યો હતે. આ પ્રકારે તેરાપંથી પુરસ્કર્તાએ ફરીને નિષ્ફળ ગયા. સૈરાષ્ટ્રમાં પગપેસારો કરવાની તેમની ભાવના પ્રથમ ગ્રાસે મક્ષિકાના ન્યાયે આરંભથી જ અદ્ધર રહી ગઈ. પરંતુ પિતાના સંપ્રદાયની જડ સૈરાષ્ટ્રમાં નાખવા માટે તેઓ મક્કમ હતા. આથી ઝાલાવાડ–જોરાવરનગર–માં નિષ્ફળ ગયા એટલે ગોહિલવાડ–ભાવનગર–ભણ એમની નજર ગઈ.
ભાવનગર સ્થાનકવાસી જૈન સંઘને આ વાતની ગંધ આવતાં, તેરાપંથીઓને સામને કરવામાં સફળ સેનાની તરીકે સુવિખ્યાત થયેલા પૂજ્ય મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ પાસે એ સંઘનું પ્રતિનિધિ મંડળ પહોંચ્યું અને બધી પરિસ્થિતિની રજૂઆત કરીને તેમને આગામી ચાતુર્માસ માટે વિનતિ કરી. તે દરમિયાન જોરાવરનગરના પરિશ્રમપૂર્ણ બે ચાતુર્માસ પૂરા થયા પછી સં. ૨૦૦૬ની સાલમાં ચૈત્ર સુદ ૬ના રેજ બા. બ્ર. મહા. પુષ્પાબાઈને સાયલામાં
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
ભાવનગરના “ભકિતબાગમાં: જ્યાં ભકિતની મસ્તી જાગી!
ભાગવતી દીક્ષા આપીને પૂ. મહારાજશ્રી સં. ૨૦૦૬ના ચાતુર્માસ શાંતિપૂર્વક સાયલામાં કરી રહ્યા હતા, પરંતુ તેરાપંથીઓને મક્કમ સામને કરી સત્ય ધર્મ પ્રરૂપવાનો પ્રવૃત્તિનો સ્વીકારેલા પૂ. મહારાજશ્રીને ભાવનગરના વધુ એક ચાતુર્માસ પણ સ્વીકારવા પડયા.
ભાવનગરના “ભકિતબાગમાં
જ્યાં ભક્તિની મસ્તી જાગી! ભગવાન મહાવીરના સેનાની તરીકે સુપ્રસિદ્ધ થયેલા કવિવર્ય પંડિત મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના ચાતુર્માસ ભાવનગરમાં નક્કી થયા છે એવી જાણ થતાં તેરાપંથી સાધુઓ માટે ભાવનગરમાં રહેવું અશક્ય બની ગયું. પૂ. મહારાજશ્રી પાસે તેમને પડકારવાની પૂરતી શક્તિ હતી એ તે આ પહેલાં જોરાવરનગરમાં સિદ્ધ થઈ ચૂકયું હતું, એટલે અહીં એમને આ માટે વિશેષ પરિશ્રમ જ લેવો પડે નહિ. સહજ આ કામ સફળપણે સધાઈ ગયું. સાથેસાથે ભાવનગરના કેટલાક જુનવાણી શ્રાવકોને જગાડતા અને વિશાળ જૈન-જૈનેતર સમાજને આકર્ષતા પૂ. મહારાજશ્રીના કાન્તિકારી વિચારે અને સર્વધર્મ સમભાવની નિષ્ઠા ભાવનગરમાં નવું જ વાતાવરણ ઊભું કરી રહ્યા. ઉપર્યુક્ત પ્રતિકારના પ્રમુખ ઉદ્દેશથી પૂ. મહારાજશ્રી આ સત્યધર્મઉદ્ધારના પ્રવૃત્તિમાં લાગ્યા હોવા છતાં તેમનું અંતરંગ વલણ તે યથાસંભવ નિવૃત્તિલક્ષી જ હતું અને એટલે ભાવનગરના આ ચાતુર્માસ શહેરને બદલે બહાર પ્લોટમાં “ભક્તિબાગમાં ચાલી રહ્યા હતા. આ વખતે તેઓશ્રી અને મુનિશ્રી ચુનીલાલજી કુલ ઠાણા બે જ હતા તેથી સેવાનિમિત્તે વિદૂષી મહાસતીશ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યા છે અને આગલે વર્ષે જ સાયલામાં નવદીક્ષિત બા. બ્ર. મહાસતીશ્રી પુષ્પાબાઈ આજી ઠાણ ૨ પણ સંઘની વિનતિથી ભાવનગરમાં ચાતુમસ રોકાયાં હતાં.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૨૧ પૂ. મહારાજશ્રીનાં પ્રવચન, પ્રાર્થના અને પ્રત્યક્ષ પ્રતિભાના પ્રભાવને કારણે ચાતુર્માસસ્થાન પ્લેટમાં રહેવા છતાં વિશાળ જનસમાજ તેનો લાભ લેતે. હકીકતમાં ભક્તિબાગના ચાતુર્માસ દરમિયાન પ્રાર્થનાઓમાં ભકિતને જે રંગ જામતો ને આત્મજાગૃતિકર ધૂનની જે મસ્તી જાગતી તે ખરેખર હૃદયંગમ હતી!
આવી જ એક સાંજની પ્રાર્થનાની વાત છે. ચાતુર્માસ લગભગ પૂરા થવા આવ્યા છે. પ્રાર્થનામાં વિશાળ સમાજ ભળે છે અને ભક્તિની મસ્તીમાં ડેલી રહ્યા છે. પૂ. મહારાજશ્રી અને મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજના ભક્તિરસભરપૂર મધુર સ્વરે શ્રેતાવર્ગ ઝીલી રહ્યું છે
“સર્વ નિ રાત્ય વિલાપુનર્થિ,
___संसारकान्तारनिपातहेतुम् । . विविक्तमात्मानमवेक्ष्यमाणो
નિસ્ત્રીય સ્વં પરમાત્મતર ” ૧ “અંતર મમ વિકસિત કરે, અંતરતર હે! નિર્મલ કરે, ઉજજવલ કરે, સુંદર કરે છે.
અંતર મમ” સારેયે શ્રેતાસમૂહ એકસ્વરમાં પ્રાર્થનાનાં આ ચરણે ઝીલી આત્માનંદમાં ખીલી રહે છે. આ વખતે અણધાર્યો જ ચુપચાપ આવીને બેસી જાય છેએક યુવાન. ભક્તિમાં ડેલતા પૂ. મહારાજશ્રીની આંખો તે બંધ હોવાથી તુરત આગંતુકને જોઈ શકતી નથી, પરંતુ યુવાનનાં આંખ અને અંતર આ અદ્દભુત વાતાવરણને માણી લે છે. પ્રથમ દર્શને જ એ સાગરહૃદય મહારાજશ્રી પ્રત્યે આકર્ષાય છે અને પ્રાર્થના બાદ તેઓશ્રીને વિનય-વંદનાપૂર્વક કહે છેઃ ૧ “પ્રાર્થનામંદિર’: પૃ. ૨૪ ૧ ‘પ્રાર્થનામંદિર’ : પૃ. ૧૧૧
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
ભાવનગરના “ભકિતબાગમાં: જ્યાં ભકિતની મસ્તી જાગી!
મુનિશ્રી સંતબાલજીના પત્ર દ્વારા આપના વિશે જાણ્યું હતું તેથી આપને ઘણા સમયથી મળવા ઈચ્છતા હતે. આપનાં દર્શનને લાભ આજે મળ્યો એ મારું સદભાગ્ય સમજું છું .”
કયે ગામથી આવે છે?” પૂ. મહારાજશ્રીની ધીર-ગંભીર વાણી સામે પ્રશ્ન કરી રહી અને વાતચીત આગળ ચાલી
અમરેલીથી.” “શું કામ કરે છે?”
“અભ્યાસ અને સમાજદર્શન. હવે પ્રત્યક્ષ રચનાત્મક કાર્યમાં જોડાનાર છું.”
યુવાન કંઈક સંસ્કારવાંછુ જણાતા પૂ. મહારાજશ્રી અને મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજને પણ તેની વાતમાં રસ પડે. તેમણે પૂછ્યું..
તમને વિદ્યાના અને પુસ્તકના કાર્યમાં રસ ખરે?” “અવશ્ય, મહારાજશ્રી!”
“તે લીંબડીમાં અમારી પ્રેરણાથી એક સાર્વજનિક પુસ્તકાલય છેલ્લાં થોડાં વર્ષો થયાં શરૂ થયેલ છે તેમાં જોડાવા મન છે? તમારા જેવા અભ્યાસી, સેવાભાવી અને રાષ્ટ્રીય વિચારના કાર્યક્તોની અમારે ઘણું જરૂર છે.” પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ પૂછયું.
આ વિશે વિચાર કરીને, મારા પિતાશ્રીની પણ સલાહ લઈને, થોડા દિવસ કામ પર પ્રત્યક્ષ આવી જઈને પછી આપને નિર્ણય જણાવું તે ચાલશે?”
“ભલે. અમે ચાતુર્માસ વીત્યે થોડા દિવસમાં લીંબડી પહોંચીશુ ત્યારે બને તે ત્યાં આવી જશે.”
“જેવી આશા.” યુવાને સંમતિસૂચક ઉત્તર વાળે. પ્રથમ દર્શનમાં જ પૂજ્ય મહારાજશ્રીની પ્રેમપૂર્ણ પ્રતિભાને સ્પર્શ અને પૂર્વના કેઈ પરિચયનું આત્મીયતાભર્યું, અકળ અનુસંધાન પામી
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
પોતાની લાંબા સમયની તજિજ્ઞાસા સતાષવા યુવાને પૂજ્ય મહારાજશ્રીની સાથે કેટલીક તત્ત્વચર્ચા કરી. એમાં એણે કાંઈક સમાધાન અનુભવ્યું. વિશેષ લીંબડીમાં આગળ વિચારવાનું રાખી ત્યાંથી તેણે જ્યારે વિદાય લીધી ત્યારે વત્સલતાભર્યા હૃદયે પૂજ્ય મહારાજશ્રી તેને આશીર્વાદ આપી રહ્યા હતા અને પૂજ્ય ચુનીલાલજી મહારાજ આશાભરી આંખે તેના ભણી જોઈ રહ્યા હતા. યુવાનના કાન અને હૈયામાં ગુંજતા હતા તેમની મસ્તીભરી ભજન-પક્તિઓનાં શબ્દો
૧૨૩
4 અંતર મમ વિકસિત કરે., અંતરતર હે!”
ભાવનગરના ભક્તિમાગથી જ્ઞાની—ભક્ત પૂજ્ય નાનચંદ્રજી મહારાજ પાસેથી આ ભાવભક્તિનુ જે ભાથું લઈ યુવાન વિદ્યાય થયા તે તેને આ મહાપુરુષ સાથે સઢાને માટે સાંકળી રાખનાર હતુ—લીંબડીના ગ્રંથાલયકા અને સત્-સાન્નિધ્ય નિમિત્તે પ્રત્યક્ષરૂપે અને જીવનભરની સાધના અર્થે પરાક્ષરૂપે
આ યુવાન જ છે પ્રસ્તુત જીવનચરિત્રની પાક્તિઓના લખનાર. એ પ્રથમ મિલનના સમયના અને તે પછીના આજ વીસ વર્ષ સુધીના આ ઉપકારક ગુરુદેવના નિકટનાં કે દૂરનાં જે સંસ્મરણેા છે તે સ્મૃતિનાં આંસુ અને સાધનાની આન પ્રેરણા અને આપે છે. આ પ્રથમ પ્રસંગ તે પ્રવાસ, મારા શ્રેયાપકારક પૂજ્ય પિતાજીની આજ્ઞા અને મુનિશ્રી સતબાલજી સાથેના વિચારવિનિમય આદ મારું લીમડી પહોંચી જવાનું થયું. પૂજ્ય મહારાજશ્રી પણ ભાવનગરના ચાતુર્માસ શાંતિથી પૂરા કરી લીખડી પહોંચી ગયા હતા.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
નિવૃત્તિયોગમાં પ્રવૃત્તિયોગ: શાનપરબનું મંડાણ નિવૃતિગમાં પ્રવૃત્તિયોગ:
જ્ઞાનપરબનું મંડાણ લીંબડીમાં થોડા દિવસ વિતાવ્યા. કામ જોયું. કામની પાછળ ઉદ્દેશ અને ભાવ જે. પુસ્તકાલયને સામાન્ય પ્રકારનું વાચન પૂરું પાડતું માહિતી કેન્દ્ર કે ગ્રથનું કેવળ સંગ્રહસ્થાન કે કીડાઓ સંઘરતી “વખાર” નહિ, પરંતુ એક સમૃદ્ધ, સુવ્યવસ્થિત ગ્રંથભંડારની સાથેસાથે જ્ઞાન ને સંસ્કારનું જીવતું ને બોલતું પ્રેરણકેન્દ્ર બનાવવાને કાર્યવાહકેને આશય જાણે. જ્ઞાનને માત્ર માહિતી-જ્ઞાનના રૂપમાં નહિ, પરંતુ જીવનને સ્પર્શતા રૂપમાં પરિચિત કરાવવાને, સંસ્કારવાને અને જન-જન સુધી પહોંચાડવાને પૂજ્ય મહારાજશ્રીને વિચાર પણ માણે.
આવા ઉચ્ચ ઉદ્દેશવાળું સર્જનાત્મક કાર્ય, અંતર્લક્ષ્યવાળા છતાં લેખસંગ્રહી પૂજ્ય મહારાજશ્રીને સત્સંગ, વાચન-મનનની લાંબા સમયની ભૂખ મટાડવા માટેની શકયતા, ઉદાર કાર્યવાહકોને સ્વજનવત્ પ્રેમ અને કાર્યમાં નવીન પ્રયોગ માટેની સ્વતંત્રતા આ બધું એકીસાથે પૂ. શ્રી દેવચંદ્રજી સાર્વજનિક પુસ્તકાલયના “ગ્રંથાલયી (લાયબ્રેરિયન) તરીકે મને મળતાં હું ધન્ય થયે. કાર્યને સ્વીકાર કર્યો અને તેમાં ખૂંપી ગયે. મારા વિદ્યા, જ્ઞાન અને સમાજશ્રેયના જીવનના આ પ્રથમ કાર્યની સફળતાને યશ કે શ્રેય જે કાંઈ કહો તે ગુરુદેવ પૂજ્ય નાનચંદ્રજી મહારાજને છે, કારણકે હું તો માત્ર નિમિત્ત હતા, તેમણે માંડેલી જ્ઞાનપર બને કેવળ એક નાને પાણી પાનાર હતું. આજે એ પુસ્તકાલય જે કંઈક વિશિષ્ટ, સુવ્યવસ્થિત અને સજીવ રહ્યું હોય તો તેમાં એ પુણ્યાત્મા સત્પુરુષનું જ અદીઠ પ્રેરકબળ કામ કરે છે. એમાં એમને “નિવૃત્તિયોગમાંને પ્રવૃત્તિઓગ” ડેકિયાં કરતે દેખાય છે.
પુસ્તકાલયનાં વર્ગીકરણ, પુનર્વ્યવસ્થા, જ્ઞાનપ્રસારપ્રવૃત્તિ, સંસ્કાર કાર્યક્રમ વગેરે કાર્યોના ઉપક્રમમાં વચ્ચેવચ્ચે પૂ. મહા
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા રાજશ્રીને જે સત્સંગ-પરિચય થતો ગયો તેમાં તેમના એ સમયના એ આત્મલક્ષી નિવૃત્તિગ વચ્ચેની પ્રવૃત્તિયોગની દ્રષ્ટિ પ્રતિબિંબિત થતી. આના બે લાભ થયાઃ પુસ્તકાલયનું સર્જનકાર્ય કરવામાં દષ્ટિ અને શક્તિ મળતાં ગયાં અને મારી વ્યક્તિગત તત્ત્વજિજ્ઞાસા પણ સંતોષાતી ગઈ.
પૂ. મહારાજશ્રીને આ નિવૃત્તિ ગમાને પ્રવૃત્તિયેગ સર્વત્ર દેખાઈ રહેત. લીંબડીથી પછી તેઓ સંવત ૨૦૦૮ના ચાતુર્માસ પુનઃ નિવૃત્તિલક્ષ્ય એકાંતમાં કરવા સાયલામાં શાંત “સાધનાકુટિર’ પર પહોંચ્યા છતાં સંપૂર્ણ નિવૃત્તિયેગને ઉદય હજુ દૂર હતે. પ્રવૃત્તિમાં નિવૃત્તિ અને નિવૃત્તિમાં પ્રવૃત્તિને ઉપક્રમ ચાલતું રહે. આ જ અરસામાં “સૈારાષ્ટ્ર વિર શ્રમણસંઘનું પ્રથમ અધિવેશન સુરેન્દ્રનગરમાં સંવત ૨૦૦૮ના પિષ મહિનામાં ભરાયું. પૂજ્ય મહારાજશ્રી જેવા “ભગવાન મહાવીરના સેનાની”ન યથાશક્ય લાભથી એ વંચિત કેમ રહી શકે? એટલે એ અધિવેશનમાં જે મહત્ત્વની કાર્યવાહી થઈ તેમાં પૂજ્ય મહારાજશ્રીને નોંધપાત્ર હિસ્સો રહ્યો.
આ અધિવેશન પૂરું થયા બાદ પૂજ્ય મહારાજશ્રી ઠાણું ૨ વિહાર કરીને ચાતુર્માસ માટે સાયલા પધાર્યા. ત્યાંથી ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે સં. ૨૦૦લ્માં મહા સુદ ૧૧ના રોજ હંસાકુમારીબાઈ આયોજીને અને તે પછી થડા સમય બાદ શ્રી કિરમુનિને મોરબીમાં દીક્ષાઓ આપી. ત્યારબાદ વાંકાનેરમાં, સં. ૨૦૦લ્લા ચાતુર્માસ કરવા તેઓશ્રી પધાર્યા. આ ચાતુર્માસમાં પણ તેમનો એ પ્રવૃત્તિગ ચાલુ રહે. ખાસ કરીને તેમણે ત્યાંના ઉપાશ્રય તથા વિશ્રાંતિભવનના ઉદ્દઘાટન વિધિમાં ભાગ લીધે અને ગામેગામનાં દુખિયાં માટે નેત્રયજ્ઞ” જેવી સમાજપરમાર્થલક્ષી પ્રવૃત્તિઓની પ્રેરણું કરી.
સંવત ૨૦૧૦ના ચૈત્ર સુદ રના રોજ વાંકાનેર મુકામે જ ૧ : આ પ્રથમ અધિવેશન અંગેની વિગતવાર કાર્યવાહીની નોંધ પૂ. મહારાજશ્રીના સુશિષ્ય મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહા. પાસે ઉપલબ્ધ છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
નિવૃત્તિયોગમાં પ્રવૃત્તિયોગ: જ્ઞાનપરબનું મંડાણ સૌરાષ્ટ્ર વીર શ્રમણ સંઘનું બીજું અધિવેશન ભરાયું. ત્યારે સુરેન્દ્રનગરમાં ભરાયેલ ઉપર્યુક્ત પ્રથમ અધિવેશનમાં જે રૂપરેખા નકકી કરી હતી તેની વ્યવસ્થિત પ્રગતિ કરવા માટે સૈારાષ્ટ્રના કુલ સાત સ્થાનકવાસી સાધુસંપ્રદાયનું પ્રતિનિધિત્વ એકંદર ચાર સંપ્રદાયમાં સમાવી લઈ આ ચાર મુનિરાજોએ આ અધિવેશનનું સફળ સંચાલન કર્યું: (૧) લીંબડી મેટ સંપ્રદાયઃ કવિવર્ય પં. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી (૨) ગેંડલ સંપ્રદાયઃ પૂજ્ય સાહેબ શ્રી પુરુષોત્તમજી સ્વામી (૩) બેટાદ સંપ્રદાયઃ પં. મહા.શ્રી શિવલાલજી સ્વામી અને (૪) લીંબડી નાને સંપ્રદાયઃ પં. મહા. શ્રી કેશવલાલજી સ્વામી. આ સમીકરણને અમલ કરવા માટે આ સર્વપ્રવર્તક મુનિશજોએ પ્રધાન પ્રવર્તક તરીકે કવિવર્ય પ. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની નિમણુક કરી એ અધિવેશન પરના તેમના વ્યકિતત્વને પ્રભાવ દર્શાવે છે. વાંકાનેર પછી સં. ૨૦૧૦ના ચાતુર્માસ સુરેન્દ્રનગરમાં થયા, જેમાં પૂ. મહારાજશ્રીને પ્રવૃત્તિ ત્યાંના સંઘમાંના ત્રણ સંપ્રદાયનું એકીકરણ કરીને સંઘની સ્થાયી એક્તા સાધવામાં કામે લાગ્યા અને વધુમાં આજુબાજુનાં ગામોના વિશાળ જનસમુદાયને વ્યવહારશુદ્ધિયુક્ત માનવતાલક્ષી ધર્મ પમાડવામાં!
તે વળી સંવત ૨૦૧૧ના થાનગઢના ચાતુર્માસમાં આ યુગ આજુબાજુનાં ગામોના એ ધર્મ પામેલા વિશાળ જનસમાજને ફરીને પકડી રાખવામાં, દૂર-સુદૂરના મુમુક્ષુઓને ચાતુર્માસભર ત્યાં આકષી સતત આત્મસાધનમાં જોડવામાં, મહાસતીશ્રી દમયંતીબાઈ આદિ આર્યાજીઓને સંયમલક્ષી અભ્યાસ કરાવવામાં અને ત્યાંના સ્થાનકવાસી સમાજની જરૂરિયાત મુજબ ભેજનશાળાની પ્રેરણા કરવામાં પરિણમે. આ ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા બાદ સંવત ૨૦૧૨ના ફાગણ વદ ૧૧ ગુરુવારના રોજ બા.બ્ર. મહાસતીશ્રી સરલાકુમારી આર્યાને ભાગવતી દીક્ષા આપી.
આ પ્રવૃત્તિયોગ જેમ જેમ તેઓ હડસેલતા ગયા તેમ તેમ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૨૭ વધતો જ ગયે, વધતે જ ગયે. અને એટલે જેરવરનગર, ભાવનગર, સાયલા, વાંકાનેર, સુરેન્દ્રનગર, થાનગઢ– આ બધા ચાતુમાસો એમાં વીત્યા તે ય એ પૂરે ન થયો. હજુએ તેમને અમદાવાદ અને મુંબઈ સુધી ખેંચી જવાને હત–શરીરની મર્યાદાવાળી આ ઉમરે અને એકાંત આત્મલક્ષ્યની ઉત્કટ બનતી જતી ભાવનાની આ વેળાએ !
ઉત્તરોત્તર અંતર્લક્ષી–આત્મલક્ષી બનેલા આ પુરુષને આમ પ્રવૃત્તિયેગમાં ખેંચી રાખનાર બળ હતું તેમનું કરુણરસ નીતરતું હૃદય અને જનકલ્યાણની ઉન્નત ભાવના. આવા ઉત્તમ કેટિના સાધુપુરુષના ચાતુર્માસ કરાવવા સંકેઈ ઈચ્છે છે. આ અરસામાં અમદાવાદમાં “સૈરાષ્ટ્ર સ્થાનકવાસી જૈન સંઘના નવા ઉપાશ્રયમાં પ્રથમ ચાતુર્માસ મુનિશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના કરાવવાની ઉક્ત સંઘની ભાવના થઈ અને સંઘે આગ્રહભરી વિનતિ કરી. આથી સંવત ૨૦૧૨ના ચાતુર્માસ અમદાવાદ કરવા “નગરશેઠના વંડા પરના ઉપર્યુક્ત નવા ઉપાશ્રયે મહારાજશ્રી પધાર્યા. ચાતુર્માસ દરમિયાન આ જ્ઞાનવૃદ્ધ-અનુભવવૃદ્ધ પુરુષની પ્રેરણાથી ત્યાં અનેકવિધ સામાજિક અને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ ઉદયમાં આવી (આ બધી વિગત “ચાતુ મસની સંક્ષિપ્ત નોંધવાળા પ્રકરણમાં આ જ પુસ્તકમાં સેંધાઈ છે.)
આ બધાં વર્ષોની પૂજ્ય મહારાજશ્રીની બાહ્યાંતર પરિસ્થિતિને આ લખનાર સાક્ષી રહેલ છે. આ દરમિયાન એણે એમના સામર જેવા હૃદયની જે ધીરજ-ઉદારતા-સહિષ્ણુતા જોઈ છે તેમ જ એમના પ્રજ્ઞાવાન ચિત્તની જે વિવેક-જાગૃતિભરી આધ્યાત્મિકતા જોઈ છે, તે વિરલ કેટિની જણાઈ છે.
તેમના આ અનુભવજ્ઞાનના પરિણામરૂપે તેઓને જ્ઞાન ઉપર્યુકત ચાતુર્માસમાં સર્વત્ર ચાલતું રહે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
અમદાવાદમાં વ્યવહારશુદ્ધિની પ્રેરણા અમદાવાદમાં વ્યવહારશુદ્ધિની પ્રેરણા તેમના આ જ્ઞાનગુણોને પ્રકાશ અને પ્રભાવ અમદાવાદના ચાતુર્માસમાં વિશેષપણે પથરાઈ રહ્યો હતે. નિવૃત્તિએગમાંના પ્રવૃત્તિયેગનું આ એક લક્ષણ હતું. આ ચાતુર્માસના ગાળામાં હું સ્પષ્ટ જોઈ શકશે કે અમદાવાદમાં પણ જૈન જ્ઞાનશાળા અને પુસ્તકાલયની પ્રેરણા દ્વારા જ્ઞાન-પરબનું, હુન્નરઉદ્યોગની સંસ્થા દ્વારા બહેનોના કલ્યાણ અર્થે કર્મ-કેન્દ્રનું, જડ ક્રિયાઓ તેમ જ પ્રવચનમાં પ્રાણ ફૂંકી ધર્મક્રાતિનું અને ધર્મને પળપળના વ્યવહારમાં ઉતરાવી નૈતિક શુદ્ધિનું મંડાણ તેમણે કર્યું હતું. અર્થની સ્પષ્ટ સમજૂતી અને ભાવની જાગૃતિ અર્થે “સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ” જેવી ક્રિયાઓ તેમણે વિચારષ્ટિથી જીવન્ત બનાવી. ઉપરાંત પ્રવચને પછીની “પ્રભાવના કે ધર્મ-પ્રસાદીની વહેંચણીમાં, પિતાને ધાર્મિક કહેવરાવતા મનુષ્યની કસોટી અને શુદ્ધિ કરવા ખાતર અવનવા પ્રયોગ કર્યો. “ધર્મને મર્મ સતત સમજાવતા રહી તેને “ઉપાશ્રયમાંથી ઘરના ચૂલા અને દુકાનના ઓટલા સુધી લઈ જવા તેઓ મધ્યા. સૌ સૈની ભૂમિકા મુજબ જ્ઞાનયુક્ત ભક્તિ કે ભક્તિયુક્ત જ્ઞાન, જ્ઞાનભક્તિયુક્ત કર્મ કે કર્મયુક્ત જ્ઞાનભક્તિને વિવેક શીખવી “વર્ણનરીનિવન્નિાળિમોક્ષમi: ” એ તત્વવચનને પ્રતિબોધ બહુજન સમાજને કરી રહ્યા. સરળ એવી તેમની રીત હતી અને સર્વસુલભ, લેકગમ્ય તેમની શૈલી! જાતને સમજવાની, પ્રકૃતિઓને પરખવાની, આત્માને ઓળખવાની “યુક્તિ તેઓ આ રીતે આપી દેતા. કેઈ વિષયનું રહસ્ય સમજાવ્યા પછી તે વિષયને લગતું જ કઈ પદ કે ભજન તેઓ જ્યારે અંતરમાં ડૂબી જઈને મસ્તીથી ગાતા ત્યારે તેમનું રેમમ એકાકાર થઈ એ વિષયને જાણે સાક્ષાત્ ખડે કરી દેતું. મારી સ્મૃતિનું ખાનું અને ડાયરીનું પાનું આ વાતની સાખ પૂરે છે. એક પ્રભાતને પ્રસંગ છે. અમદાવાદના નગરશેઠ-વંડાના એ ઉપાશ્રયના શાંત-એકાંત ચોગાનમાં સારા એવા જિજ્ઞાસુઓના સમૂહ વચ્ચે પૂજ્ય મહારાજશ્રી બેઠા છે. હજુ તે
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
આકાશમાં સૂનાં કિરણા અને પંખીએનાં ગાન ફૂટી રહ્યાં છે. નિત્યપ્રાર્થના પછીના મૌનમાં ઘેાડી શાંત મિનિટો વીતી જાય છે અને પછી અંતરનાં ઊંડાણેથી પ્રગટે છે તેમની તરતમતાભરી ધીર, ગંભીર ને સરળ ઋષિવાણી :
૧૨૯
ખીમાર માણસ હવા ખાવા ને શરીર સુધારવા માથેરાન, મહાબળેશ્વર, પંચગીની વગેરે સ્થળાએ જાય છે. બહારની—શરીરનીઆ બીમારી માણુસ કળી શકે છે પણ અંદરની—મનની—ખીમારી એ જલદી સમજી શક` નથી. ખૂબ શેાધન કરે તે સમજાય. શરીર અસ્વસ્થ હાય ત્યારે જેમ ભૂખ, બેચેની, દુખાવા વગેરે લક્ષણા જણાય તેમ મન અસ્વસ્થ હાય ત્યારે જુદા જુદા પ્રકારે ખીજ, રીસ, રાષ, ક્રોધ, ઈર્ષા, અભિમાન, ઇન્દ્રિયવિકાર વગેરે લક્ષણાથી એ પરખાય છે. પણ એ બધાંના મૂળમાં તે અંદરની પેલી અસ્વસ્થતા—માનસિક અશાન્તિ હોય છે. મનની ઊંડાણુદશાની આ આંતરિક ખીમારી દૂર કેમ થાય? એ માટે-
4 પેાતાનાં દર્દે કયાં છે? એ પ્રથમ શેધવુ.
66
“ એક નોંધ શરૂ કરીને એ કેટકેટલા પ્રમાણમાં છે તે નાંધતા જવું, રાજ રાત્રે સૂતી વખતે એ જોઈને પોતાનુ અવલેાકન કરવું.... પછી પળેપળે ને પ્રસંગે પ્રસંગે પરીક્ષણ કરવું. કાઈ પણ પ્રસંગ ઊભું થતાં વૃત્તિ બગડે, પ્રકૃતિ જોર કરે અને પેાતાને વિકૃત ખનાવી મૂકે એવું ન થવા દેવું, સતત જાગૃતિ રાખવી....
“ એવી જાગૃતિ રાખવા માટે ‘હું આ નહિ', ‘હું આથી અલિપ્ત છુ” એવું આત્મભાન જ કામ આપવાનું. એટલે પાતે દેહથી જુદા છે” એ પ્રયત્નપૂર્વક સ્મરણમાં રાખવું. એવું ભાન રહે તેા કાઈ ગાળ દે, પેાતાને ખરાબ કહે, નિંદા કરે કે ક્રોધ કરે તેની આપણને અસર જશે થાય? આ છતાં પ્રકૃતિનાં પડળાને વીંધીને પેલાં દરદો માટેભાગે બહાર ચાલ્યાં આવે છે અને જાગૃતિને ભગાડીને અસર કરી જાય છે.....
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમદાવાદમાં વ્યવહારશુદ્ધિની પ્રેરણા
હું એવી સ્થિતિમાં નામસ્મરણના આધાર લેવા. આ હૃદયે પ્રભુપ્રાર્થના અને પ્રભુસ્મરણુ સતત ચાલુ રાખવાં. ‘હું શરીર નહિ, આત્મા છુ ’ એવા વિચાર રહેવા એ જાગ્રત વિવેકબુદ્ધિનુ ક્ષેત્ર છે. અભ્યાસના કે સંસ્કારના અભાવે એ જો ન ટકી શકતા હાય તા આ પ્રભુસ્મરણના—હૃદયના—ક્ષેત્રમાં ખૂંપી જવુ, એ ‘પરમ પ્રેમમાં પડી જવું...!' આમ કરવાથી પણ એવી જ જાગૃતિ રહે છે, જેવી આત્મવિચારથી રહે વસ્તુતઃ તે પોતે આત્મા છે એ ભાન રાખવું અથવા પેાતાના જીવભાવને—પ્રભુમાં-પરમાત્મામાં—એગાળી દેવા એ અને એક જ વસ્તુ છે.
૧૩૦
66 —આવા અપ્રમાદી ઉપાયે થી અંદરનાં દરદોના ખ્યાલ રહી શકે અને તેને દૂર કરવાનું અની શકે. હવા ખાવાની ટેકરીઓ પર જતાં પેલા દેહ-રાગીઓની જેમ આપણે અહીં આ મનુષ્યજન્મરૂપી શીતળ પ્રશાંત ટેકરી પર અનાદિના અંતરરેગૈા મટાડવા આવ્યા છીએ એ ખ્યાલ રાખી આત્મરસ—પરમાત્મરસનું પાન કરીએ તે સ્વાભાવિક સ્વસ્થતા અનુભવાય ને ચિરશાંતિ પ્રાપ્ત થાય...!”
૧
જેને પૂજ્ય મહારાજશ્રી ભાવપ્રતિક્રમણ કહેતા તેવી તેમની આ વાણી ઘડીભર થંભી અને ફરી પ્રબળ પ્રખેાષ ઠાલવતી જાગી ઊઠી: “ આ સારું સતત વિચારતા રહેવું કે—
“હુ કાણુ ને આ શુ બધુ છે, સ્વરૂપ મારું શું ખરું? આ જન્મ-મરણા શા થકી છે, એ બધાં શાથી હરું? કરવાં પડે નહિ કાફેરીને, કર્મ એવાં શાં કરુ...? ફરી જન્મવુ-મરવું પડે નહિ, એમ કઈ રીતે મરું? આ ભ્રાંતિ છે કે સત્ય તે અનુભવ વડે નિશ્ચય કરું ? દુ:ખ કલ્પના મુજ હાય તે દેખાવથી શાને ડરું? એના ઉપાય આચરી ખીજા
પરિહરુ' ?
પ્રપંચેા
મરવા તણા ન સ્વભાવ મારે।, કયા પ્રકારે હું મરું?
૧ ‘વાસરિકા’ (૧૯૫૬) : લેખકની અંગત ડાયરી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૩૧ કાઠું કઈ કઈ ચીજ ઘટથી, જીવનમાં શું શું ભરું ? આવ્યા તણે ઉદ્દેશ સમજી, સત્ય મારગ સંચરું; શ્રી સંતને થઈ “શિષ્ય” હું વર સ્વરૂપ મારાને વરું. ૧
આત્મસ્વરૂપને જગાડતું પૂજ્ય મહારાજશ્રીનું આ પદ પૂરું થયું. મસ્તીમાં ડેલતું તેમનું શરીર પણ થંળ્યું. પુનઃ શાંતિ છવાઈ ગઈ. એ શાંતિમાં પૂ. મહારાજશ્રીની નિવૃત્તિલક્ષી વાણના પ્રવૃત્તિ પ્રેરક પડઘા અંતરે ઊઠી રહ્યા. સૈકેઈ વિખરાયા મારે હૈયે આત્મશોધનનું એ મસ્તીગાન એવું ને એવું ગુંજી રહ્યું હતું—
હું કણ ને આ શું બધું છે, સ્વરૂપ મારું શું ખરું?”
એ ગુંજતા ગુંજતા મારા સ્મરણપટે આવી રહ્યું શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીનું આવું જ પદઃ
“હું કેણ છું, કયાંથી થયે, શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું? કેના સંબંધી વળગણ છે, રાખું કે એ પરિહરું ? એના વિચાર વિવેકપૂર્વક શાંતભાવે જે કર્યા, તે સર્વ આત્મિક જ્ઞાનનાં સિદ્ધાંતતત્ત્વ અનુભવ્યાં...
શ્રીમદ્દ સાથે તત્વનું, અંતરનું અને આશયનું સામ્ય ધરાવતા પૂ. નાનચંદ્રજી મહારાજ અહીં જાણે તેમના જ જેવી આત્માનુભૂતિની વાણું વદી રહ્યા હતા. સ્પષ્ટ હતું કે તેમને આ આત્મલક્ષી નિવૃત્તિ જ પળેપળને વિશુદ્ધ ને વાસ્તવિક પ્રવૃત્તિયોગ બની તેમના પ્રત્યેક પ્રવર્તનમાં પોતાની પ્રતિછાયા પાડતો ઝલકી રહ્યા હતા.
ને આમ પોતાના માટેની શુદ્ધાત્મચેતનાની સાગરયાત્રાને અને અન્ય માટેની જ્ઞાનપરબનો પ્રવાહ વહેતે ર–અમદાવાદથી મુંબઈ ભણી કે જ્યાં એના વેગની અનેક પ્રબળ શિલાખંડ કસોટી કરવાના હતાઃ માર્ગના અવરોધક બનીને!
૧ પ્રાર્થનામંદિર’ : પૃ. ૧૭૦ ૨ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્રમાંથી
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
મુંબઈમાં ઉપસર્ગ અને કસોટી
મુંબઈ માં ઉપસર્ગ અને કસોટી
અગ્નિપરીક્ષાએ જયારે આવવાની હોય છે, ભવિતવ્યતા જયારે પુરુષાથી નુ... ‘હીર' માપવા-ચકાસવાની હાય છે ત્યારે તે પ્રથમ તે એને રૂપાળાં, લાભામણાં નિમિત્તે બતાવીને આકષી જતી હોય છે. કયાંક એ સુખ-સગવડ-સન્માન-કીર્તિની એષણાઓ દર્શાવતી હાય છે, તેા કયાંય કર્તવ્ય, સિદ્ધાંતપાલનના આભાસા બતાવતી હાય છે, તે ક્યાંક લેાકશ્રેયના નિમિત્તે ધર્મસકો ખડાં કરતી હાય છે!
પૂજ્ય મહારાજશ્રી માટે લેાકસ ંગ્રહ અને સત્યધના ઉદ્ધારની ભાવનાનાનિમિત્તે હવે એ કસેટી આવી રહી હતી. એક ક્રાન્તિભર્યા લાંખા જીવનની અને છેલ્લે છેલ્લે મહાવીરના સેનાની અને જ્ઞાનગંગાના વહાવનાર તરીકેની સુપ્રસિદ્ધિથી તેમની સામે મુખઈભણી જવાની ભવિતવ્યતા આવી રહી. સમયચક્રના વહેવા સાથે મુબઈની પરિસ્થિતિએ એવી આવશ્યકતા ને માગણી ઊભી કરી કે એ વર્ષના ચાતુર્માસમાં ત્યાં કોઈ સમર્થ ને પ્રતિભાસંપન્ન સાધુ મહારાજના ચાતુમાંસ વિના ચાલી ન શકે. દેખીતી રીતે જ મુબઈના—ઘાટકોપરના—— સ્થાનકવાસી જૈન સધર્નું ધ્યાનું પૂ. નાનચંદ્રજી મહારાજ પર કેન્દ્રિત થયું. તેથી ઘાટકેાપર સંઘનુ એક વગદાર પ્રતિનિધિમંડળ લીખડી આવી પહાંચ્યું. આ સમયે પૂ. મહારાજશ્રી ઠાણા ૩ અમદાવાદના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી લીંબડી પધાર્યા હતા. ઘાટકેાપરના પ્રતિનિધિમંડળે ત્યાં ખિરાજતા લીંબડી સંપ્રદાયના અગ્રણી પૂજ્ય મહારાજશ્રી ધનજી મહારાજ અને નગરશેઠ શ્રી લલ્લુભાઈને ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ માટે કવિવ પૂ. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને સમતિ આપવા વિનતિ કરી. ત્યારબાદ બધી પરિસ્થિતિને વિચાર કરી પૂજ્ય મહારાજસાહેબે તથા શ્રી શેઠે ઘાટકોપરના સંઘની વિનતિ સ્વીકારી. નિવૃત્તિયેાગની વધતી જતી અંત-ભાવના અને જરા જીણું ખની રહેલા શરીરની મર્યાદાના કારણે પૂ. મહારાજશ્રી મુંબઈ જવા લગીરે તૈયાર થતા ન હતા. પરંતુ અ ંતે, નિરુપાયે તેઓએ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા લેકસંગ્રહ–લકશ્રેય અને સત્યધર્મઉદ્ધારની ભાવનાથી એ પ્રવૃત્તિ
ગ સ્વીકાર્યો, જે વાસ્તવમાં તેમની આકરી કસોટીરૂપ બનવાને હતા. મુંબઈના પ્રતિનિધિમંડળને તેમણે ઘણું મથામણુ પછી “હા” ભણે અને વૃદ્ધાવસ્થા તેમ જ પગના વાના રોગને કારણે ડેબીને આશ્રય લઈને મુંબઈ જવાનું તેમણે નક્કી કર્યું.
આ વખતે મુંબઈ તરફને વિહાર કરવા માટે લીંબડીથી પૂજ્ય મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહ રાજ તથા તેઓના શિષ્ય મુનિશ્રી ચુનીલાલજી ઠાણું ૨ હતા. તેઓએ થોડા સમયમાં લીંબડીથી મુંબઈ ભણી વિહાર શરૂ કર્યો. તેની સાથે સેવાભાવી ભાઈશ્રી અંબાલાલ પટેલ અને ડેબીવાળા ભાઈએ પણ હતા. આટલી જૈફ ઉંમરે વિહારનાં સંકટો વેઠતાં લેકસ ગ્રહ, સત્યધર્મઉદ્ધાર અને સંઘશ્રેયની ભાવનાથી તેઓશ્રી ભાલનળકાંઠા, ખંભાત, ભરૂચ થઈને સૂરત પધાર્યા. ત્યાં મુંબઈથી ઘણાં ભાઈબહેને પધારેલાં. સૂરતથી આગળ જતાં જેમ જેમ મુંબઈ નજીક આવતું ગયું તેમ તેમ વધુ ને વધુ માણસો તેઓના સ્વાગતમાં જોડાતા ગયા. અંતે તેઓ ઘાટકોપર પધાર્યા. સંઘના અને બહુજનસમાજનાં સ્વાગત, ઉત્સાહ અને ભકિત અદ્દભુત પ્રકારનાં હતાં. સં. ૨૦૧૩ના ચાતુર્માસ શરૂ થયા. પૂ. મહારાજશ્રીને નિવૃત્તિલક્ષ્યમાંથી પ્રગટતે યુગાનુરૂપ જાગ્રત પ્રવૃત્તિયેગ શરૂ થયે. તત્ત્વપૂરું થયું કે ભકિત-પ્રભાવના કરતાં પહેલાં તેમનું ધ્યાન સર્વપ્રથમ મુંબઈના મધ્યમ વર્ગ અને ગરીબ સમાજ પ્રત્યે ગયું. તેમણે કરુણપૂર્ણ હૃદયે તેમની સ્થિતિ જોઈ. મુંબઈના યાંત્રિક જીવન વચ્ચે પોતાના પંડ ને પ્રાણ નીચેથી રહેલા આ વર્ગની શોચનીય સ્થિતિ જોઈ તેઓ દ્રવી ઊઠયા. આ સારુ તેમણે સર્વપ્રથમ ગરીબ ને મધ્યમ વર્ગના સાધમિક બંધુઓ માટે અને પછી બહુજન સમાજ માટે નિવાસ અને ભેજનની જોગવાઈ પર લક્ષ્ય કેન્દ્રિત કર્યું. ઉદાર ધનિક અને દાતાઓને તેમણે ઢઢળ્યા. પ્રવચન અને વ્યકિતગત અનુરે દ્વારા તેમણે
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
મુંબઈમાં ઉપસર્ગ અને કસોટી તેમને સસ્તા ભાડાંની ચાલીએ અને એરડીએ આંધવા માટે તેમ જ એછા ખર્ચે ભેજન આપતાં ભેાજનાલયે શરૂ કરવા માટે પ્રેરણા કરી. આયખિલ’નીરાજની તિથિએ માટે પણ ભડાળ એકત્ર કરાવ્યું અને તે પછી તેમના પ્રવ્રુત્તિયેાગના જ્ઞાન-પરમ, પ્રાર્થના-ભકિતપ્રભાવના અને અન્ય કો શરૂ થયાં. અંદર આત્માર્થયુકત નિવૃત્તિ, અહાર પરમાર્થયુકત લેાકસંગ્રહની પ્રવૃત્તિ—આમ તેમના જીવનપ્રવાહ વહી રહ્યા.
તેમના કરુણાભરેલા હૃદયનિર્ઝરમાંથી નીકળતા આ પ્રવૃત્તિચેાગની અગ્નિપરીક્ષા હવે શરૂ થઈ. સમાજનાં કેટલાંક વિધી તત્ત્વાએ, તેમ જ પૂ. મહારાજશ્રીની નિવૃત્તિલક્ષી પ્રવૃત્તિષ્ટિ નહિ સમજી શકનારા લેાકેાએ, કોઈ પણ પ્રસંગ કે ઘટનાને નિમિત્ત બનાવી વિરોધ કરવા શરૂ કર્યો. છાપાં-ખાજી શરૂ થઈ. અણુસમજ કે ગેરસમજને કારણે શંકા-કુશંકાએ કરી પૂજ્ય મહારાજશ્રી ઉપર અનેક જાતના આક્ષેપે। મૂકયા. આથી સમાજમાં વિક્ષેપના વંટોળ ઊભા થયે.પર ંતુ આવી પરિસ્થિતિમાં પણ પૂજય મહારાજશ્રીના અંતરમાં જે ગુણવિકાસ થયા હતા તેથી તેઓને પૂરેપૂરી શાન્તિ હતી. પેાતે ભલે દુશ્મન અને દુનિયા, તમે ના કાપશે। વાલા”–એ કાવ્યપ ંકિતની પ્રાર્થનાથી ખૂબ જ આશ્વાસન મેળવી લેતા. આખરે તેમની સમતા, સહિષ્ણુતા અને ધીરજ સાળે કળાએ ખીલી ઊઠયાં. તાત્પર્ય કે “બતુને તિતો વર્દૂ નિ: સ્વયમેવોપશામ્યતે” એ ન્યાયે એ વટાળ શાંત થઈ ગયા.
અગ્નિપરીક્ષાની અવધિ પૂરી થઈ. એ વટાળમાંથી તેઓ નિવિઘ્ને પાર ઊતરી ગયા. તેમની અંદરનુ સુવણું આ મયા તાપેાથી તપીતપીને વિશેષ શુદ્ધ થયું, તે ઘાટકા પરના આ ચાતુર્માસ
પૂરા થયા,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
૧૩૫
મધ્યમવર્ગી સમાજની વચ્ચે
મુખઈ આવીને ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ દરમિયાન પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ મધ્યમવર્ગ–ગરીખવર્ગને લક્ષમાં રાખીને જે પ્રવૃત્તિયાગ આરભ્યા હતા તેના સંસ્પર્શ મુખઈના પ્રવેશદ્વાર જેવા મેરીવલીમાં વસતા મધ્યમવર્ગ-નાકરમત વર્ગને થયે. આ વગે ઊલટા સ્વપરિશ્રમથી ત્યાં સંઘની રચના કરીને ઉપાશ્રય માટે ભારે વિશાળ જગ્યા ઊભી કરી હતી અને લેાકહિતની અન્ય પ્રવૃત્તિ કરવા તેમની ભાવના હતી. આ નવેદિત સંઘને પૂ. મહારાજશ્રીની સાર્વજનિકતા, લેાકસંગ્રહભાવના અને ઉદારતા પ્રત્યે ભારે આદરભાવ થયા હતા. એટલે એ સંઘ ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થતાં જ પૂ. મડારાજશ્રી ખેરીવલીમાં આગામી ચાતુર્માસ માટે વિનતિ કરવા આવ્યા અને તેમને વિનતિ કરતાં કહ્યું આપ મધ્યમ વર્ગ પ્રત્યે હમી રાખવાવાળા છે. તે આગામી ચાતુર્માસના અમને લાભ મળવે જોઇએ. અમારા સંઘને જો આપને સહેજ પણ ટેકા મળશે તે અમે ઘેાડા સમયમાં જ ઘણા આગળ વધી શકીશું,” વગેરે.
:
મધ્યમ વર્ગનાં સુખદુઃખ અને પ્રશ્નો સમજવા-ઉકેલવાના એક વધુ અવસર મળતા જોઈ આ વિનતિના પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ તુરત સ્વીકાર કર્યો અને સં. ૨૦૧૪ના ચાતુર્માસ ખેરીત્રલીમાં થયા. સંઘના કાર્યકર્તાઓ ઉત્સાહી અને પરિશ્રમી હેાવાને કારણે ચાતુમાં સ દરમિયાન અનેકવિધ સામાજિક પ્રવૃત્તિએ ચાલુ થઈ. સાનિક ઉદ્યોગશાળા, મહિલા મંડળ, જૈનશાળા વગેરેનાં નિર્માણ ઉપરાંત ભવિષ્યમાં નિર્માનારી ભવ્ય હોસ્પિટલનાંમડાણુ પણ ત્યારથી જ થયાં. આમ પૂજ્ય મહારાજશ્રી ખેરીવલીમાં પધારતાં સંધ ઉપર અનેક ઉપકારો થયા અને મુખઇનાં ખીજાં પરાંએના સંઘે પણ એરીવલી સંઘના આવા અદ્ભુત વિકાસથી આશ્ચર્ય અનુભવવા લાગ્યા.
આ ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે પૂ. મહારાજશ્રીના ભાવ ગુજરાત
સૈારાષ્ટ્ર તરફ વિહાર કરવાના હતા એટલે એ માટેની તૈયારીએ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
મધ્યમવર્ગી સમાજની વચ્ચે શરૂ થઈ અને મુંબઈના સંઘની અને વિશાળ ભક્તસમુદાયની તેમણે ભાવભીની વિદાય લીધી. પૂર્વવત્ અંતેવાસીઓ મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ અને ભાઈ અંબાલાલ પટેલ સાથે હતા. ડેબીનું સાધન વાપર્યા વિના તે છૂટકો ન હતો, કારણ પગના વાની વર્ષોની તકલીફ અનેક ઉપચારે છતાં મટી ન હતી. વિહાર કરતાં કરતાં જાણવા મળ્યું કે પ્રસિદ્ધ વજેશ્વરીનું ધામ વિહારના માર્ગમાં માત્ર બેત્રણ માઈલના ફેરમાં જ આવે છે. તેના વિશે ખૂબ સાંભળેલું એટલે હવાફેર માટે થોડા દિવસ ત્યાં રોકાવાનું મન થયું, શેષકાળ રોકાયા પણ ખરા, દરમિયાન અચાનક પૂ. મહારાજશ્રીની તબિયત લથડી. તાત્કાલિક ખબર મુંબઈ અપાયા. મલાડમાં વસતા અને પૂ. મહારાજશ્રી પ્રત્યે ખૂબ સદ્દભાવ ધરાવતા ભક્તહૃદયી હૈ. સૂચક ત્યાં આવી પહોંચ્યા. શરીર તપાસતાં હૃદય પર અસર જણાઈ અને સંપૂર્ણ આરામ તેમ જ ઉપચારની આવશ્યકતા ઊભી થઈ. બોરીવલીના સંઘને પણ આ વાતની જાણ થઈ એટલે તેઓ સૈ પણ વિનાવિલંબે આવી પહોંચ્યા. બધી પરિસ્થિતિ જોઈ તેમણે પૂ. મહારાજશ્રીને બોરીવલી પાછા પધારવાની અને સેવાને લાભ તેમને આપવાની વિનંતિ કરી. શારીરિક સ્થિતિ વિવશતાભરેલી હતી એટલે બેરીવલી પાછા આવ્યા. થડે સમય ઉપચાર ચાલ્યા અને મેગ્ય સારવારથી તબિયત સુધરી ગઈ. પછી તે મુંબઈનાં અન્ય પરાંઓમાં વિચરવાનું ને ઘાટકે પરમાં આંખને મેતિ ઉતરાવવાનું પણ બન્યું. વજેશ્વરીથી આ માંદગીના સમાચાર સારાયે સૈરાષ્ટ્રમાં પહોંચ્યા હતા એટલે પૂ. મહારાજશ્રીના આજ્ઞાનુવતિની સેવાભાવી મહાસતીશ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજીને જણાવ્યું કે આવા સમયે મારે સેવાનિમિત્તે પૂ. મહારાજશ્રી પાસે જવું જ જોઈએ. તેઓએ આજ્ઞા મગાવી. પૂ. મહારાજશ્રી બે જ ઠાણું હતા એટલે સેવાની અપેક્ષા, આવી શરીરસ્થિતિમાં હતી જ, તેથી મહા.શ્રી હેમકુંવરબાઈ તથા બા.બ્ર. પુષ્પાબાઈ તથા બા.બ્ર. હંસાકુમારીબાઈ ઠાણું ૩ લીંબડીથી સંમતિ મેળવી અમદાવાદથી ઉગ્રવિહાર કરી પૂ. મહારાજશ્રીને વજેશ્વરીમાં જ આવી મળ્યા હતા.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘ત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૩૭ પછી તે તેઓ પણ મુંબઈનાં પરાંઓમાં વિચારવા લાગ્યા.
હવે સૈરાષ્ટ્ર કે ગુજરાત તરફ જઈ શકાય તેવી શકયતા કે સમય ન હતું. આથી બોરીવલી સંઘે તક જોઈને પૂ. મહારાજશ્રીને બીજા ચાતુર્માસ માટે વિનતિ કરી, પરંતુ તેમની શારીરિક શક્તિ સારી ન હોવાથી હવે ચાતુર્માસને કાર્યભાર વહન થઈ શકે તેવું ન હતું. તેથી પૂ. મહારાજશ્રીએ વિનતિના ઉત્તરમાં કહ્યું કે, “આ ચાતુર્માસ તે મારે ક્યાંક રહેવું જ પડશે; પરંતુ હવે તે મારી લાંબા સમયની અંતરછા ઉપરાંત શરીરની પણ મર્યાદા છે, તેથી મારે આ વખતે પૂર્ણ નિવૃત્તિ લેવી છે. માટે જે એ રીતે તમને લાભ જોઈ હોય તો વિચારજો...” આ સાંભળી વિનયી, સેવાપરાયણ અને ઉપકારવશ થયેલા બોરીવલીના સંઘે પૂ. મહારાજશ્રીની વાત ઘણ ઉમંગથી સ્વીકારી લીધી અને ભાવપૂર્વક કહ્યું કે, “અમને આપની સેવાનો લાભ મળે તે પણ ઘણું છે.” અને પૂ. મહારાજશ્રીએ સ્વીકૃતિ આપી. સં. ૨૦૧૫ના ચાતુમાંસ ફરીને બેરીવલીમાં નક્કી થયા. - આ ચાતુર્માસમાં લાંબા સમયથી ઝંખેલાં નિવૃત્તિ અને આરામ લેવાનાં હતાં એટલે આ નિમિત્તે ચાતુર્માસ-નિવાસ ઉપાશ્રયને બદલે બોરીવલી ઘેડબંદર રોડ પરના “કૃષ્ણકુંજ' નામના બંગલામાં નકકી થયા. પૂ. મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ ત્યાં ચાતુર્માસ રહ્યા અને મહાસતીશ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજી ઠાણું ૩ના ચાતુર્માસ ઘાટકોપરમાં થયા. બોરીવલીના આ બીજ ચાતુર્માસ દરમિયાન પૂ. મહારાજશ્રીને વળી ફરીવાર બીજે સખત હૃદયરોગને હુમલે આવે. પરિસ્થિતિ ખૂબ ચિંતાજનક બની ગઈ. મુંબઈથી અને ઘાટકોપરથી નિષ્ણાત ડોકટરોને બોલાવ્યા. બૃહદ્ મુંબઈના આગેવાન સંઘસેવકો પણ બે રીવલીમાં હાજર થયા. ડોકટરના છેલ્લામાં છેલ્લા ઉપચારે બોરીવલી, ઘાટકેપર વગેરે સંઘની સેવા-સુશ્રુષા અને પૂ. મહાજશ્રીના પ્રબળ પુણ્યોદયે વળતા ભાવ થયા, પરંતુ હૃદય નબળું પડી જવાથી ખૂબ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
નિવૃત્તિયોગ અને સાયલામાં સ્થિરવાસ કાળજી રાખવી અનિવાર્ય થઈ પડી. આખરે એવી પરિસ્થિતિમાં લીંબડી સંઘની વિનતિથી પૂ. મહારાજશ્રી ઠાણુ ૨ મુંબઈની વિદાય લઈ લીંબડી પધાર્યા.
લીંબડી પધાર્યા પછી સં. ૨૦૧૬ના ચાતુર્માસ પણ લી બડીમાં જ થયા. તે વખતે લીંબડી સ્થા. જૈન સંપ્રદાયના ગાદીપતિ પૂ. શ્રી ધનજી સ્વામી તથા સદાનંદી મહારાજશ્રી છોટાલાલજી મ. આદિ ઠાણું ૪ ના સંયુક્ત ચાતુર્માસ પણે ત્યાં જ થયા. પૂ. નાનચંદ્રજી મહારાજની તબિયત લીંબડી પહોંચ્યા પછી ધીમે ધીમે ખૂબ સુધારા પર આવી ગઈ. શક્તિ, ઉત્સાહ અને હિંમત પુનઃ યુવાન જેવા બની ગયાં અને તે એટલે સુધી કે વગર માઈકે તેઓ મોટા અવાજે વ્યાખ્યાન આપવા લાગ્યા. શરીરને ત્યારે ૮૨ વર્ષ થવા આવ્યાં હતાં. વૃત્તિઓ પણ સઘળી વિરામ પામી હતી. એટલે આ અંતરલય પામેલી યેગારૂઢ દશામાં પિતે જીવી રહ્યા હતા અને હવે સંપૂર્ણપણે નિવૃત્તિલક્ષી એકાંત જીવનનો પિતાને સંકલ્પ તેઓશ્રી સુદઢ કરી રહ્યા હતા. આથી આ ચાતુર્માસમાં લીંબડીમાં “સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ માં પિતાની વિશિષ્ટ એવી હૃદય ઢઢળતી અને આંસુ છલકાવતી “આલોચના'–પાપના પ્રાયશ્ચિત્તની ભાવકિયા–કરાવીને ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે મહારાજશ્રી સાયલા પધાર્યા.
નિવૃત્તિ અને સાયલામાં સ્થિરવાસ દેઢસો-બસો વર્ષ પૂર્વે થયેલા લાલા ભગત જેવા બહુજ્ઞાન કપ્રિય ભક્ત અને પાણસો વર્ષ પૂર્વે થયેલા શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના અનુપાત્ર તેમ જ ઉપકારક એવા પણ અલ્પજ્ઞાન શ્રી સૈભાગ્યભાઈ જેવા આત્મદશી સત્પષથી ધન્ય થયેલી સાયલાની સૂકી ધરતી એક અન્ય સંતની–પિતાને સંતના નાનકડા શિષ્ય માનતા નમ્ર જ્ઞાનભક્ત “સંત-શિષ્યની–વહી રહેલી જીવનસરિતાથી પણ ચેતન
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૩૯ રસભીની બનેલ હતી. આ સાયલાને–જન્મભૂમિને–પૂ. મહારાજશ્રીએ સ્થિરવાસ માટે પસંદ કરી હતી એટલે આખરે તેઓ વર્ષોશૃંખ્યા એકાંત નિવૃત્તિગના લક્ષ્ય સાયલાના ઉપાશ્રયમાંની “સાધનાકુટિરે આવી રહ્યા અને આ જીવનને છેલ્લે શ્વાસ પણ ત્યાં જ ખેંચે. આ સ્થિરવાસ દરમિયાન તેમના જીવનનાં છેલ્લાં ચાર ચાતુર્માસ ત્યાં વીત્યા. આ સમયના ગાળામાં તેમના સાધ્વીજીઓ-શિષ્યાએના પરિવારમાંથી દરેક વર્ષે આર્યાજીના અમુક ઠાણું સાયલામાં સેવા અને અભ્યાસાથે રહેવા લાગ્યા. સં. ૨૦૧૭ના ચાતુર્માસમાં મહાસતીશ્રી પ્રભા કુંવરબાઈ આર્યાજીનાં શિષ્યા મહા. શ્રી ચંદનબાઈ આર્યાજી તથા બા.બ્ર. ઈન્દુમતીબાઈ અર્ધાજી ઠાણ ૨; સં. ૨૦૧૮ના ચાતુર્માસમાં મહા. શ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજી, બા. બ્ર. મહા. શ્રી પુષ્પાબાઈ આંજી, બા. બ્ર. મહા. શ્રી હંસાકુમારી આર્યાજી આદિ ઠાણા ૩; સં. ૨૦૧લ્ટા ચાતુર્માસમાં મહા. શ્રી કલાવતીબાઈ આર્યાજી, બ. બ્ર. મહા. વિનોદિનીબાઈ આર્યાજી, મહા. શ્રી દિવ્યપ્રભા આર્યાજી આદિ ઠાણ ૩ અને સં. ૨૦૨૦ના ચાતુર્માસમાં મહાસતીશ્રી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજીના શિષ્યા મહા. શ્રી ચંદનબાઈ આર્યાજી તથા બા. બ્ર. મહા. સરલાકુમારી આર્યાજી ઠાણ ૨આ પ્રબંધ થવાથી દરેક મંડળનાં સાધ્વીઓને સેવા ઉપરાંત તેઓના સત્સંગને અને લાભ મળે અને પૂ. મહારાજશ્રી અને પૂ. ચુનીલાલજી ઠાણું ૨ હેવાથી ગામને પણ સારે લાભ મળે.
સં. ૨૦૧૭ના ચાતુર્માસ સમયે પૂ. મહારાજશ્રીને ૮૪ વર્ષ થયાં હતાં. પગે વાની તકલીફ, જઠરાગ્નિની મંદતા, હૃદયનું દર્દ વગેરે સામાન્ય શારીરિક અસ્વસ્થતા છતાં એકંદરે આરોગ્ય સારું હતું અને મને બળ-આત્મબળ તો એવાં હતાં કે તેમના ઉત્સાહ, પ્રસન્નતા, પ્રફુલિતતા અને ગંભીરતા જોઈ અનેકને તેવા જ પ્રતિભાવ ઉત્પન્ન થતા! નિવૃત્તિલક્ષિતા વધતી હતી, છતાં તેમની સ્વભાવસહજ ઉદારતા ને સાગર જેવી કરુણાવૃત્તિ દૂર દૂરથી આવતા
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
નિવૃત્તિયોગ અને સાયલામાં સ્થિરવાસ જિજ્ઞાસુઓ, અનુરાગીઓ, સેવકે અને ભકતે પર અનુગ્રહ કર્યા વિના રહી શકતી નહિ. તેઓ સૌને ભૂમિકા અને પાત્રતા મુજબ પ્રતિબંધ અને માર્ગદર્શન ભારે પરિશ્રમ ઉઠાવીને પણ આપતા. આ પરિશ્રમની અસર અને તેમના શરીરસ્વાથ્ય પર થતી. બહારના આગંતુકે ઉપરાંત ત્યાં પિતાની સેવામાં રહેલા સાધ્વીસમુદાયમાં પણ સંસ્કારસિંચન કરી તેમને વિકસિત અને પ્રતિક્ષિત કરવાની પિતાના પદની જવાબદારી પણ પિતે ચૂક્તા નહિ. લીંબડી સંઘ પણ તેમના માર્ગદર્શન અને સમાધાન મેળવવા પ્રસંગોપાત્ત તેમની પાસે આવતા અને પિતાના પ્રશ્નોને ઉકેલ મેળવીને જતો. ઉપરાંત સાયલામાં પણ દવાખાનું, માનવરાહતનાં કાર્યો, લીંબડીને દેવચંદ્રજી સાર્વ. પુસ્તકાલયની શાખા વગેરે પ્રવૃત્તિઓની પ્રેરણા પણ તેમના હાથે થતી રહી. આવી સ્વભાવસહજ પ્રવૃત્તિપ્રેરણા સિવાય તેઓ આ દિવસમાં એકાંત, દયાન-ચિંતન અને વાચનમનનમાં રહેતા. આ અંતર્મુખતા અને અભ્યાસના પરિણામે જે પ્રાપ્ત થતું તે તેઓશ્રી સમાજને આપતા રહેતા. અધ્યાત્મ, ધર્મ, નીતિ વગેરેના સાહિત્યના અભ્યાસ ઉપરાંત તેઓ આટલી જૈફ ઉમ્મરે પણ દેશ અને દુનિયાના બનાવે ને પરિવર્તનથી વાકેફ રહેતા. વિજ્ઞાનના વિષયમાં પણ પિતે ઊંડે રસ લઈ તેને વિનોબાજીની જેમ આત્મજ્ઞાન સાથે–અધ્યાત્મ, ધર્મ, નીતિ સાથે–જેડતા. અલબત્ત, સમાજને રુઢિચુસ્ત વર્ગ આ સર્વતોભદ્ર સત્પુરુષના સર્વાગી, સમગ્ર દૃષ્ટિકોણ અને દૃષ્ટિવિકાસને સમજી કે સહી શકતે નહિ, અને તેથી તેમની જીવનદષ્ટિ તથા લેકહિતની પ્રવૃત્તિઓની નિંદાટીકા કર્યા કરતે. પરંતુ પૂજ્ય મહારાજશ્રી એવા વર્ગ પ્રત્યે ઉપેક્ષાવૃત્તિ રાખી ગંધહસ્તીની જેમ ધીરગંભીરપણે પિતાના આત્મલક્ષ્ય ભણી આગળ ગતિ કર્યો જતા. વિશાળ ચેતસાગરમાં ભળવા જઈ રહેલે જીવનસરિતાને ધસમસત પ્રવાહ કાંઠાના ઝાડ-ઝાંખરની પરવા પણ શું કરે?
આખરે સં. ૨૦૨૦ના ચાતુર્માસ શાંતિથી પૂર્ણ થયા. આ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતશિષ્યની જીવનસરિતા
૧૪૧ ચાતુર્માસમાં સેવાના લક્ષ્ય સાયલા રહેલા મહાસતીશ્રી પ્રભાકુંવરબાઈનાં શિષ્યા મહાચંદનબાઈ આર્યાજી તથા બા.બ્ર. મહા. શ્રી સરલાકુમારી ઠાણાર ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે પિતાના ગુરુ પાસે પધાર્યા.
સંવત ૨૦૨૧નું વર્ષ શરૂ થયું. પૂ. મહારાજશ્રીને માગશર શુદ ૧ના રેજ ૮૮ વર્ષ પૂરાં થઈ ૮૯મું વર્ષ બેસતું હતું એટલે તેમની જન્મજયંતી, છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોની જેમ જાહેર રીતે ઉજવવાનું સાયલાના લીંબડી સંઘે નક્કી કર્યું. આમંત્રણ પત્રિકાઓ રવાના થઈ. દૂર અને નજીકથી જનસંખ્યા આવવા લાગી. નજીકમાં વિચરતા સાધુ-સાધ્વીજી પણ આવી પહોંચ્યાં. સાયેલા સંપ્રદાયના તપસ્વી મહારાજશ્રી મગનલાલજી મહારાજ તથા તેમના શિષ્ય બલદેવજી મહારાજ ઠાણું ૨ અહીં બિરાજતા જ હતા. ઉપરાંત વિદુષી મહાસતી શ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજી, બા. બ્ર. મહા. શ્રી પુષ્પાકુમારી આર્યાજી, બા.બ્ર. મહા. શ્રી હંસાકુમારી આર્યાજી ઠાણ ૩ પણ થાનથી વિહાર કરીને સાયેલા આવી પહોંચ્યાં હતાં. મહાસતી શ્રી દમયન્તીબાઈ આર્યાજી, મહા. શ્રી કલાવતીબાઈ આર્યાજી, મહા. બા. બ્ર. દિવ્યપ્રભાબાઈ આર્યાજી, મહા. બા. બ્ર. પ્રમેદિનીબાઈ આયોજી ઠાણ છે પણ તે સમયે હાજર હતાં. ઉપાશ્રયની બાજુમાં પ્રાર્થનાકની વિશાળ જગ્યામાં ચાંદની અને ધ્વજાપતાકા દ્વારા શેભા કરવામાં આવી હતી. સવારસાંજ પ્રાર્થના અને પ્રતિક્રમણમાં નિયમિત રહી ભાગ લેતા પૂજ્ય મહારાજશ્રી આ જયંતી-દિને પણ સદાની જેમ પ્રસન્ન, ધીર અને ગંભીર હતા. આ પુનિત દિવસના પ્રથમ કિરણના ફૂટવાની સાથે પ્રભાતની પ્રાર્થનામાં તેમના અંતરનાં ઊંડાણેથી નાભિમાંથી ખરજના ગંભીર સ્વરે પ્રસ્પટિત થઈ તેમના સુમધુર બુલંદ કંઠ દ્વારા વાતાવરણમાં રેલાઈ રહ્યાં હતાઃ
।। जन्मान्तरेऽपि तव पादयुगं न देव ! मन्ये मया महित मीहितदानदक्षं तेनेह जन्मनि मुनीश ! पराभवानां
નાતો નિતનમહું મfથતાશયાનામ્ ” ૧ ૧ “પ્રાર્થનામંદિર” પુ. ૧૦.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવૃત્તિયોગ અને સાયલામાં સ્થિરવાસ
આ પ્રાર્થનાસ્વામાં પૂ. મહારાજશ્રીના ચિરસંગી, અંતેવાસી સુશિષ્ય મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજના સંવાદી સ્વરો પણ ભળી રહ્યા હતા અને પ્રાર્થનાના નૈવેદ્યગાન અતે ભજનના રંગ જમાવી રહ્યા હતા.
૧૪૨
કૈક યુગ વીત્યા રે ભૂતકાળમાં ભટકતાં રે ૭, હવે ગુરુ યા કરેા તા દુઃખ જાય.... (૨) અનેક વેળાએ રે, અનિમાં અવતર્યા રે જી, પશુ પંખી કીટ પતંગની માંય .... (૨) કૈક ‘ચાર ખાણમાં હે રે જઈ જઈ અવતર્યા રે જી હવે પામ્યા માંધા મનુષ્યના ; (૨) ભ્રમતાં ને ભમતાં રે સદ્ગુરુ ભેટિયા રે જી, પ્રીતમને ઉપજાવ્યા નાથ પર નેહ.... (૨) કૈક’૧
જન્મદિને આમ પ્રાથના-ભજન દ્વારા જન્મચિંતન કરતાં કરતાં પૂ. મહારાજશ્રીની અંતરચેતના જન્મમરણની પેલે પારના પ્રદેશેામાં પહોંચી રહી હતી અને અનંત જીવન”નાં દર્શન કરી રહી હતી. બહાર વાતાવરણમાં અનુરાગીજના જયંતી ઉત્સવના આન મનાવી રહ્યા હતા, જ્યારે અંદરમાં પૂ. મહારાજશ્રી આમ જન્માના રહય’ને શેાધી અને પામી રહ્યા હતા!
૮૮મી જન્મજયંતીની ઉજવણી ખૂબ ભવ્યતાથી થઈ. શરીરસ્વાસ્થ્ય આરેાગ્યપૂર્વક આનંદમંગળમાં દિવસે વિતવા લાગ્યા. માગશર શુદ્ર ૧૫ પણ આવી અને ગઈ. માગશર વજ્રના અંધકાર સાથે બહુજન સમાજ માટે, સ્થાનકવાસી સમાજ માટે, એક અંધકારને દિવસ આવી રહ્યા હતા, જ્યારે પૂ. નાનચંદ્રજી મહારાજની અંતરચેતનાના પ્રવાહ માટે ચૈતન્યસાગરમાં જઈ ભળવા માટેના—પ્રકાશને !
૧ પ્રાર્થનામંદિર‘: પૃ. ૧૭૮
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
૧૪૩
અંતે અજ્ઞાત સાગર ભણી
શમુખે શાંતિ–પારામાર, ભાસા તરણી, હું કણ ધાર તુમિ હુએ ચિરસાથી, લ લ હું ક્રારપાતિ, અસીમેર પથે જયલિખે, યેતિ ધ્રુવતારકાર.... -શમુખે શાંતિ॰ મુક્તિ-દાતા તેમાર ખમા, તેમાર યા,
હએ ચિર-પાથેય, ચિર-જાત્રાર, ખય જેનેા મત્યેર બંધન ખય, ખરાટ બિન્ધ બહુ મે લિ લય, પાએ અતરે નિર્ભય પરિચય....મહા અજાનાર.... -શમુખે શાંતિ॰
ભાવાર્થ : સામે શાંતિના સાગર લહેરાઈ રહ્યા છે, તેમાં મારા જીવના હે કર્ણધાર! મારી જીવનનૈયાને વહાવીને લઈ જાઓ.... પ્રભુ! તમે જ માશ ચિરસાથી ખનશે।, તમે જ મારા મુકિતઢાતા બનશે, તમારી ક્ષમા અને યા જ મારા ચિરયાત્રાપથનું ચિરભાથુ બનશે.... મારા પ્રત્યેક અધના ક્ષય થઈ જશે, વિરાટ વિશ્વચેતના સાથે હું એકરૂપ થઈ જઈશ અને અંતરમાં તમારા, મહા-અજ્ઞાત 'ના હું પરિચય પામી તમારા અજ્ઞાતસાગરમાં ભળી જઈશ....
૧
સીમા હોય છે. પૂજ્ય
પ્રત્યેક મહાપુરુષના જીવનકાર્યાંની એક નાનચંદ્રજી મહારાજનું જીવનકાર્ય પણ હવે સમાપ્ત થઈ રહ્યું હતું. ૮૮ વર્ષના સુદીર્ઘ જીવનકાળ દરમિયાન જીવનસરિતાએ અનેક સમ-વિષમ પ્રદેશેાને પાર કરી લીધા હતા અને હવે એ જીવન સરિતા આવી રહી હતી એ અનત જીવનના અજ્ઞાત એવા ચૈતન્યસાગર ભણી.
સ. ૨૦૨૧ના માગશર વદ્ય ૯ ને રવિવારને એ દિવસ....! પ્રતિક્રમણ અને પ્રાતઃ પ્રાર્થના ખદ સવારમાં જ ગામના અને અહારગામના અનેક દનાથી એ અને લેાકસેવકે આવ્યા, અનેક
૧ ‘ગીતવ’અશતી’ : ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
તે અશાત સાગર ભણી ...
સામાજિક અને ધાર્મિક લેાકહિતનાં કાર્યાની વિચારણા ચાલી. સાયલાના સુપ્રતિષ્ઠિત કાર્યકર્તા અને પોતે શ્વે. મૂર્તિપૂજક છતાં પૂજ્ય મહારાજશ્રીના ક્રાન્તિકારી વિચારાને કારણે તેમના પ્રત્યે અનહદ સદ્દભાવ ધરાવતા એવા શ્રી રતિલાલ ડામરશી તેમની સમક્ષ ગામ માટેના બાલમંદિર, પ્રાથમિકશાળા અને દવાખાનાની જરૂરિયાત અંગે રસપૂર્ણાંક અનેક ચેાજનાએ રજૂ કરી રહ્યા. પૂ. મહારાજશ્રીએ પણ ચૈાગ્ય માર્ગદર્શન આપી તેની અનુમેાદના કરી.
ઘેાડીવાર પછી થાનથી શ્રી છગનલાલભાઈ વગેરે દર્શાનાથી ભાઈએ આવ્યા. તેમની સાથે પણ વાતચીત ચાલી.
અપેારે સાધ્વીમંડળ તેમના સત્સ ંગ અને સમાગમને લાભ લેવા આવ્યું, તેમની જિજ્ઞાસાને પણ પ્રસન્નતા અને પરિશ્રમપૂર્વક પૂ. મહારાજશ્રીએ સતેષી.
આમ અંતર્ગ નિવૃત્તિ વચ્ચે આ મહારની સહજપ્રવૃત્તિની ધારા દિવસભર ચાલતી રહી. સાંજ પડી, પ્રતિક્રમણ થયું. પૂ. મહારાજશ્રીને એ સવારથી પેાતાની આવી રહેલી જીવનસધ્યાની ઝાંખી થઈ રહી હતી, પરંતુ સૈાને આંચકા લાગશે માની જલદી તેએશ્રી કોઈને સ્પષ્ટ કહેતા ન હતા. પ્રતિક્રમણ બાદની સાયપ્રાર્થનામાંનાં તેમનાં પદ્મ માત્ર આ ઝાંખીને પૂર્વસંકેત કરી રહ્યાં હતાં:
૧
અપૂર્વ અવસર એવા ક્યારે આવશે? કયારે થઈશું માહ્યાંતર નિગ્રંથ જો, સ સખ ંધનું ધન તીક્ષ્ણ છેદીને વિચરશુ. કવ મહત્ પુરુષને પંથ જો
र
અપૂર્વ અવસર૦
....
એવા અવસર પ્રભુજી ક્યારે આવશે? આનરસ મુજ અંતરમાં ઉભરાય જો ;
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૪૫
ભીતરનું ભ્રમણ-સ્થળ કયારે ભાંગશે? ભયભડકા નિર્ભયતામાં નીરખાય જે
... એ અવસર રમશું કયારે નિજ નિજ સ્વરૂપે રહી વિભાવની જડ મૂળ થકી પ્રભુ જાય છે;
પાધિક પડદે અળગો થઈને રહે, મૂળ સ્વરૂપે જીવનરામ જણાય છે.....
એ અવસર૦ ૧ પ્રાર્થનામાંના આ ભજનને અંતે જે પદનું પૂજ્ય મહારાજશ્રીના અંતરમનમાં ચિરકાળથી પરિશીલન થયા કરતું હતું તે પ્રિય પદને આલાપ શરૂ થયા.
ચાંદની બહુ ખીલી રે અંતર ચેકમાં, ઠંડકની જ્યાં લાગી રહી છે ઠોર જે; ઝરમર ઝરમર ઝરણું અમૃતનાં ઝરે, તે સ્થળ વસતાં આનંદ પ્રગટે એર જે. ચાંદની, ચાલે ભવિજન રમવાને એ ચેકમાં, છોડી દઈ આ માયારૂપ વિલાસ જે; અપૂર્વ શાન્તિ વ્યાપી રહી છે જે સ્થળે. પૂર્ણિમાને વિકસી રહ્યો છે પ્રકાશ જે... ચાંદની, નેહ ધરી ત્યાં ભજીએ અવિચળ નાથને, ગાઈએ ઝીણા સ્વરથી તેનાં ગીત જે; નિર્મળ મનથી તેથી ધૂન મચાવી એ, પરમ વિશુદ્ધ થવાને કરી પ્રીત જે ” ચાંદની, ઝગમગ ઝગમગ અંતર ત ઝગી રહી,
તિમિર ગયું ને પ્રગટ પ્રેમ–પ્રકાશ જે; ૧ “પ્રાર્થનામંદિર' : પૂ. ૧૪૪.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
અંતે અસાત સાગર ભણી ...
વણવી ના શકીએ પ્રિય! એહ વિલાસને,, વિમેલાના એ છે સુંદર વાસ જો ચાંદ્રની ૧
....
પ્રાર્થના પૂરી થઈ અને પૂજ્ય મહારાશ્રીને બેચેની શરૂ થઈ. થાડીવાર પછી એટલે કે શત્રિના નવ વાગ્યા બાદ શ્વાસ ચઢયા. આજે શ્વાસના પ્રકાર જુદા હતા એ પેાતે પામી ગયા જ હતા. અંતે તેમણે પેાતાના અંતેવાસી સુશિષ્ય ચિત્તમુનિ(મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ)ને કહ્યું : “આજે શ્વાસની ગતિવિધિ સ્વ. નાગજી મહારાજના જેવી છે.” આ સાંભળી મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ ચેતી ગયા. સ્થાનિક ડૉકટરને અને પછી ગામના દેશી વૈદ્ય માલાલભાઈને પણ ખેલાવ્યા, યથાશક્ય ઉપાચારો શરૂ કર્યો. શ્વાસ ઘૂંટાતા હતા, છાતીમાં ગભરામણ વધતી જતી હતી. ઐકિસજનની અને નિષ્ણાત ડૅાકટરની જરૂર ઊભી થઈ. તુરત ટેક્સી દ્વારા એક સ્થાનિક ડૉકટર સુરેન્દ્રનગર ગયા. પરંતુ રવિવાર હેાવાથી, કમભાગ્યે જે ડાકટરની જરૂર હતી તે બહાર ગયેલા હૈાવાથી મળ્યા નહિ. તેમને શેાધવામાં થોડા સમય વીતી ગયે....
આ તરફ્ સાયલામાં પૂજ્ય મહારાજશ્રીની તખિયત ગંભીર સ્વરૂપ પકડવા લાગી. સ્થાનિક ડૉકટરો અને સંઘના આગેવાન ભાઈએ હાજર હતા. પડછાયાની જેમ દી કાળ સુધી અંતેવાસી બની સાથે રહેલા મુનિશ્રી ચુનિલાલજી મહારાજ તેમના એશિકે બેઠા હતા.
ઘડિયાળે દસના ટકોરા દીધા. સૈાના મનમાં ઉદ્વિગ્નતાભર્યા સન્નાટો છવાઈ રહ્યા. સવાદસ થયા. મહારની સ્તબ્ધતાની સાથે જ પૂજ્ય મહારાજશ્રીના શ્વાસ પણ ઘડીભર શાંત થઈ રહ્યા.... શાંત નિદ્રામાં પેાઢવા જઈ રહ્યા હોય તેવી નીરવતા હતી.... જાણે અંતરઊંડે ઊતરી તેએ પેલા શાંત, વિરાટ ને અજ્ઞાત એવા આન ચૈતન્યના સાગર ભણી વહેવા ન જઈ રહ્યા હાય! બહારથી શરીરે ૧ ‘પ્રાર્થનામંદિર’: પૃ. ૧૨૩.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્ય ની જીવનસરિતા
૧૪૭ બેચેની હેવા છતાં, સદાનું સતત રટણ હોવાથી અંદરથી પિતે એ સાગરનું અને સાગર દ્વારા “સાગરવત્ ગંભીર” સિદ્ધ ભગવંતનું દર્શન કરી રહ્યાઃ
પિતા! પેલો આઘે, જગત વીંટતે સાગર રહે અને વેગે પાણી, સકળ નદીના તે ગમ વહે; વહે એવી નિત્યે, મુજ જીવનની સર્વ ઝરણી, દયાના પુણ્યોના, તુજ પ્રભુ મહાસાગર ભણી. ૧
સાગરનું દર્શન કરતું આ પદ જાણે તેમના અંતરમાં ઘૂંટાઈ રહ્યું અને તેની પ્રસન્નતા તેમને પ્રશાંત મુખ પર છવાઈ રહી.
અને અંતે દસ ને પચ્ચીસ મિનિટે પિતે એક વખત બેઠા થવા ગયા, જાણે ચેતનાને આંચકો આવ્યા હોય તેમ માથું ઊંચું કર્યું અને ક્ષણવારમાં જ જીવનભર તેમની અવિરત સેવા કરનાર ને તેમના સાચા ઉત્તરાધિકારી એવા ચિત્તમુનિ(મુનીશ્રી ચુનીલાલજી મહારાજ)ના હાથમાં તેમણે એ મસ્તક ઢાળી દીધું... જીવનભર ધબકી રહેલા પ્રાણને ધબકાર શમી ગયે.... ૮૮ વર્ષ પૂર્વ ચેતનાએ જે દેહ ધારણ કર્યો હતો તે કાયાના કેટડાનું બંધન છૂટી ગયું......!! ૮૮ વર્ષ સુધી ચેતનાની જે તિ પ્રજવલી રહી હતી તે મહાતિમાં વિલિન થઈ ગઈ....!!! નિબંધ, નિર્ગથ, નિઃસંગતાની બાહ્યાંત્તર દશાને એ અપૂર્વ અવસર જાણે આવી ઊભે, એ “છેલ્લી ઘડી' જાણે આવી ઊભી અને અંતે વિશુદ્ધ ચૈતન્યના મહાસાગરમાં ભળવા સજાયેલી તેમની જીવનસરિતા એ મહાસાગરને જઈ મળી! નિવૃત્તિયોગના ઊંડાણથી પ્રગટી પ્રવૃત્તિ ગરૂપે ધસમસતો તેમને અંતરપ્રવાહ મહાનિવૃત્તિના સાગરે જઈ વિરમે. એ પ્રશાંત વાતાવરણમાં થેડા સમય પૂર્વની જ તેમની સાયં પ્રાર્થનાનાં પદો જાણે પડઘા પાડી રહ્યા હતાઃ ૧ પ્રાર્થનામંદિર' પૃષ્ઠ ૧૨૯
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
અંતે અજ્ઞાત સાગર ભણી ... અપૂર્વ અવસર એ કયારે આવશે?
એવો અવસર પ્રભુજી ક્યારે આવશે? પૂજ્ય મહારાજશ્રીને ચેતનાવિહીન દેહ ઉપાશ્રયની પાટ પર હતો. તેમના મુખ પર એક પરમ શાન્તિ, એક દિવ્ય પ્રસન્નતા અને જિનમાર્ગનું સ્વકાર્ય સાધી લીધાની એક પરમ સંતૃપ્તિ છવાયેલ હતી.
લગભગ સાડાદસ વાગે, ખૂબ જ ઉતાવળી ગતિએ સુરેન્દ્રનગરથી ડોકટરે વગેરે આવી પહોંચ્યા, પણ તે પહેલાં તે એ મહાન આત્મા શુદ્ધાત્મના સાગરમાં જઈ ભળવા યાત્રાએ નીકળી ચૂક્યો હતો. પાર્થિવ જગતમાં ઘેરા શોકની લાગણી છવાઈ ગઈ અનેક આંખે આંસુ વહાવી રહી, પરંતુ એ મહાપુરુષનું પ્રસન્ન મુખ જાણે કબીરના પેલા દોહાની યાદી અપાવી રહ્યું હતું?
___ जब आया था तू इस जगमें तब जग हंसा तू रोय
अब कर ऐसी करनी कि तू हँसे और जग रोय !” १ અને સાચે જ આ મહાપુરુષની વિદાયથી જગત રેઈ હતું અને પોતે જાણે હસી રહ્યા હતા, “જાણે હમણાં વાત કરશે તેવી જીવંત પ્રસન્નતા પિતાના ચહેરા પર ધારણ કરી રહ્યા હતા ! પણ ના... હવે એ મરમી મુખ કદી નહિ ઊઘડે... હવે એ ધીર ગંભીર વાણી કદી નહિ સંભળાય... હવે એ મસ્તીગાનમાં ઝૂલતું શરીર કદી નહિ ભળાય!!
ગામેગામ તારે છૂટયા, સંદેશા પહોંચ્યા, નજીક ને દૂરથી અનેક પ્રકારનાં સાધનથી આપ્તજન અને આમજનતા–સે બીજે અને ત્રીજે દિવસે આવી પહોંચ્યા. સાયલાની સૂકી ધરતીમાં ૮૮ વર્ષ પૂર્વે એક દિવસ પ્રગટીને જે નાની-શી સરવાણીએ જીવનના આનંદસાગર સુધીને પંથ કાપ્યું હતું અને પિતાના રસભર ભક્તિ ને કરુણાના પ્રવાહથી આ સૂકી ધરતીને ભીજાવી જેમણે ૧ વીર કંથારી.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્ય” ની જીવનસરિતા
૧૪૯ પાવન કરી હતી તેમના–અલબત્ત, તેમના ચેતવ્યવિહોણા શરીરના–અંતિમદર્શન સૌએ કર્યા. સંપન્ન ભાવિકોએ રૂપિયા સાડાત્રણ લાખને તત્કાળ ફાળો કરીને (અને રૂા. દસ લાખ એકત્ર કરવાને નિર્ણય કરીને) આંસુભરી આંખે આ મહાપુરુષને પોતાની અંજલિ આપી, તે વિપન્ન ભાવિકેએ પિતાની અંતરની ઉત્કટ પ્રાર્થના દ્વારા અંજલિ આપી. મસ્તીની ધૂનમાં આત્મભવનમાં ઝૂલતા હૈ ગાઈ રહ્યા હતા
સહજાનંદી શુદ્ધ સ્વરૂપી અવિનાશી હું આત્મસ્વરૂપ –અને ત્યારે જીવનમાં એકમાત્ર આત્મસ્વરૂપને જ સારરૂપ બતાવતી પૂ. મહારાજશ્રીની ધૂળ કાયા અગ્નિની જવાળાઓમાં ભરખાતી, ખેવાતી, વિલીન થઈ રહી હતી. તેમને હજુયે વિદાય આપવાની ના પાડી રહેલા ભાવિકજનનાં અંતરમન ગાઈ રહ્યાં.
નો ! મત ના, મત ના, મત ના: પાંવ વંદું મૈ તેરા, ગોળી .. મત ના प्रेम-भक्ति को मारग न्यारो,
દુમ કો વીવા ના .... ગોળી મત ગાવે जब जल गयी भस्म की ढेरी,
अपने अंग लगा जा .. जोगी मत जा० मीरां के प्रभु गिरिधर नागर,
ચોર મેં જ્યોત મિશ્રા ના .. નારી મત .. ૧ પણ જેગી ના રેકાય. પિતાની જીવનતિને મહાતિમાં મેળવવા, પિતાની જીવનસરિતાને શુદ્ધાત્મ ચેતનાના અનંદસાગરમાં – અજ્ઞાત સાગરમાં–ભેળવવા એ કયારનો ય ચાલી નીકળ્યો હતો!
| ઝ શાન્તિ: શાન્તિ: શાંતિ .
૧ મીરાંબાઈ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વ. કવિવય પંડિતશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજે ૬૪ વર્ષના દીર્ઘ દીક્ષાપર્યાય દરમિયાન કરેલ ચાતુર્માંસા : ઇ. સ. ૧૯૦૧થી ૧૯૬૪
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષેત્રો-ગામામાં ચાતુર્માસ કર્યા તેની સાલવાર ક્રમશઃ યાદી
ગામનું નામ
ઇ. સ.
માંડવી–કચ્છ
૧૯૦૧
૧૯૦૨
૧૯૦૩
૧૯૦૪
અનુક્રમ સંવત
૧
૧૯૫૭
ર
૧૯૫૮
૩
*
પ
૨૬
૬
૧૯૬૨
૭
૧૯૬૩
፡
૧૯૬૪
૯
૧૯૬૫
१०
૧૯૬૬
૧૧
૧૯૬૭
૧૨થી ૨૦ ૧૯૬૮ થી ૧૯૭૬
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
39 205
૨૭
૨૮
૨૯
૧૯૫૯
છ છ છ 8
૧૯૬૦
૧૯૬૧
૧૯૭૭
૧૯૭૮
૧૯૭૯
૧૯૮૦
૧૯૮૧
૧૯૮૨
૧૯૮૩
૧૯૮૪
૧૯૮૫
૧૯૪૬
૧૯૮૭
૧૯૮૮
૧૯૮૯
જામનગર
મારબી
જેતપુર( કાઠિ.) જૂનાગઢ-પાછળથી
જેતપુર
માંડવી-કચ્છ
- વાંકાનેર
મેારબી
માંડવી-કચ્છ
રામાણી-કચ્છ
મુદ્રા કચ્છ
લીંબડી (સ્થિરવાસ)
મારબી
વાંકાનેર
લીંબડી
સાયલા
થાન
ઘાટકોપર
લીંબડી
વાંકાનેર
મારબી
રામાણીઆ-કચ્છ
બીદડા-કચ્છ
લીંબડી
આગ્રા
૧૯૦૫
૧૯૦૬
૧૯૦૭
૧૯૦૮
૧૯૦૯
૧૯૧૦
૧૯૧૧
૧૯૧૨થી ૧૯૨૦
૧૯૨૧
૧૯૨૨
૧૯૨૩
૧૯૨૪
૧૯૨૫
૧૯૨૬
૧૯૨૭
૧૯૨૮
૧૯૨૯
૧૯૩૦
૧૯૩૧
૧૯૩૨
૧૯૩૩
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ
સંવત
ઇ. સ.
૩૪
ગામનું નામ અમદાવાદ ઘાટકોપર ચીંચપોકલી મુંબઈ
૩૫
૧૯૩૪ ૧૯૩૫
૩૬
૧૯૩૬
૩૭
ધરમપુર
કરનાળી- ચાણોદ અમદાવાદ
૧૯૯૦ ૧૯૯૧ ૧૯૯૨ ૧૯૯૩ ૧૯૯૪. ૧૯૯૫ ૧૯૯૬ ૧૯૯૭ ૧૯૯૮ ૧૯૯૯ ૨૦૦૦ ૨૦૦૧ ૨૦૦૨
ધોરાજી
૪૨
૪૩
૪૪
જામનગર ડોળિયા લીંબડી ચોટીલા વાંકાનેર ધોરાજી મોરબી ,
૪૫
૪૬
૨૦૦૩
૨૦૦૪
જોરાવરનગર જોરાવરનગર
૪૯
૨૦૦૫
સાયલા
૨૦૦૬ ૨૦૦૭ ૨૦૦૮
૧૯૩૭ ૧૯૩૮ ૧૯૩૯ ૧૯૪૦ ૧૯૪૧ ૧૯૪૨ ૧૯૪૩ ૧૯૪૪ ૧૯૪૫ ૧૯૪૬ ૧૯૪૭ ૧૪૮ ૧૯૪૯ ૧૯૫૦ ૧૯૫૧ ૧૯૫૨. ૧૯૫૩ ૧૯૫૪ ૧૯૫૫ ૧૯૫૬ ૧૯૫૭ ૧૯૫૮ ૧૫૯ ૧૯૬૦ - ૧૯૬૧ ૧૯૬૨ ૧૯૬૩ ૧૯૬૪
૫૩
૨૦૦૯
૫૪
૨૦૧૦ ૨૦૧૧ ૨૦૧૨ ૨૦૧૩ ૨૦૧૪ ૨૦૧૫ ૨૦૧૬ ૨૦૧૭ ૨૦૧૮ ૨૦૧૯ ૨૦૨૦
ભાવનગર સાયલા વાંકાનેર સુરેન્દ્રનગર થાનગઢ અમદાવાદ ઘાટકોપર બોરીવલી બોરીવલી-કૃષ્ણકુંજ લીંબડી સાયલા
BO
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરેક ચાતુર્માસની સક્ષિપ્ત નોંધ
સંવત ૧૯૫૭માં કવિવર્ય પં. મહારાજશ્રીએ, ગુરુદેવ શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ પાસે દીક્ષા લીધી ત્યારે સાત ઠાણાઓ હતા. પોતે દીક્ષા લીધી અટલે કુલ આઠ ઠાણા થયા. તેમના નામ :
૧. પૂજય ગુરુદેવ શ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજ, ૨. મહારાજાી માનજી સ્વામી, ૩. મહારાજથી મોટા માણેકચંદ્રજી સ્વામી, ૪. મહારાજશ્રી સુંદરજી સ્વામી, ૫. મહારાજશ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી, ૬. મહારાજશ્રી મેણસી સ્વામી, ૭. મહારાજશ્રી પ્રેમચંદ્રજી સ્વામી, ૮. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી.
*
*
૧. માંડવી-કચ્છ: સંવત ૧૯૫૭: ઈ. સ. ૧૯૦૧
પહેલા ચાતુર્માસમાં ઠાણા ૪ નીચે મુજબ હતા :
૧. મહા. શ્રી માણેકચંદદ્રજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, ૩. મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી, ૪. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી. પૂજય ગુરુમહારાજ શ્રી દેવચંદ્રજી સ્વામી અને બીજા સાધુજીએ ઠાણા ૪ ના ચાતુર્માસ કાઠિયાવાડમાં જૂનાગઢ મુકામે થયા હતા.
*
૨. જામનગર: સંવત ૧૯૫૮: ઈ. સ. ૧૯૦૨
બીજા ચાતુર્માસ જામનગરમાં થયા. ઠાણા ૫ નીચે મુજબ હતા:
૧. મહા. શ્રી માણેકચંદ્રજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, ૩. મહા.
શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી, ૪. મહા. શ્રી માણસી સ્વામી, ૫. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી.
*
*
૩. મારબી: સંવત ૧૯૫૯: - ઈ. સ. ૧૯૦૩
મોરબીના ત્રીજા ચાતુર્માસમાં ઠાણા ૫ હતા. તેનાં નામ :
૧. પૂજય ગુરુમહારાજ શ્રી દેવચંદ્રજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, ૩. મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી, ૪. મહા. શ્રી પ્રેમચંદ્રજી સ્વામી, ૫. મહા, શ્રી નાનચંદ્રજી. સ્વામી,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નેધ ૪. જેતપુર (કાઠિ૦) સંવત ૧૯૬૦: ઈ. સ. ૧૯૦૪ દાણા ૪: ૧. પૂજ્ય મહા. શ્રી દેવચંદ્રજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી મનજી સ્વામી, ૩. મહા. શ્રી. પ્રેમચંદ્રજી સ્વામી, ૪. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી.
૫. જુનાગઢ : સંવત ૧૯૬૧: ઈ. સ. ૧૯૦૫ ટાણા ૬: ૧. પૂજ્ય મહા. શ્રી કેવળચંદ્રજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી માણેકચંદ્રજી સ્વામી, ૩. મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, ૪. મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી, ૫. મહા. શ્રી મનજી સ્વામી, ૬. શ્રી મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી.
અહીં ચાતુર્માસ દરમિયાન પ્લેગને ઉપદ્રવ હોવાથી જેતપુરમાં સ્થળાતર કરવું પડયું. જેતપુરમાં પણ પ્લેગની અસર હોવાથી નવાગઢમાં ચાતુર્માસ પૂર્ણ કર્યા.
૬, માંડવી-કચ્છ: સંવત ૧૯૬૨: ઈ. સ. ૧૯૦૬
ઠાણા ૫: ૧. પૂજ્ય મહા. શ્રી દેવચંદ્રજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, ૩. મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી, ૪. મહા. શ્રી મનજી સ્વામી, ૫. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી મહાસ્વામી.
૭. વાંકાનેર: સંવત ૧૯૬૩; ઈ. સ. ૧૯૦૭ દાણા ૫ ઉપર મુજબ. ચાલુ સાલમાં પૂજ્ય મહારાજશ્રી દેવચંદ્રજી મહારાજને ફાગણ સુદ ૭ના રોજ લીંબડીમાં આચાર્યપદે સ્થાપ્યા.
૮. મોરબી: સંવત ૧૯૬૪; ઈ. સ. ૧૯૦૮
ટાણા ૫ ઉપર મુજબ. આ સાલમાં તેમ જ ચાતુર્માસ દરમિયાન મેરબીમાં કોન્ફરન્સનું પ્રથમ અધિવેશન ભરવાની પ્રેરણા આપી તેમ જ દાનવીર શેઠ અંબાવીદાસ કોસાણીના ભાણેજ ગુજરી જતાં તેના સ્મારક તરીકે અંબાવીદાસભાઈને સમાવી બોડિંગની સ્થાપના કરી.
૯. માંડવી - કચ્છ: સંવત ૧૯૬૫: ઈ. સ. ૧૯૦૯
ઠાણા ૫ ઉપર મુજબ. રણ ઊતરી કચ્છમાં પધાર્યા અને ચાતુર્માસ માંડવીમાં કર્યા.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
૧૦. રામાણી - કચ્છ : સંવત ૧૯૬૬ : ઈ. સ. ૧૯૧૦
ઠાણા ઉપર મુ. રામાણીઆ પૂજય મહારાજશ્રી દેવચંદ્રજી સ્વામીની જન્મભૂમિ હોવાથી ત્યાંના સંઘની વિનંતિથી ચાતુર્માસ રામાણીઆમાં કર્યા..
*
*
૧૫૭
૧૧. મુંદ્રા - કચ્છ : સંવત ૧૯૬૭: ઈ. સ. ૧૯૧૧
ઠાણા ૨ : ૧. મહા. શ્રી માનજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી. પૂજ્ય મહારાજશ્રી દેવચંદ્રજી આદિ ઠાણાએ આ સાલના ચાતુર્માસ બીદડા - કચ્છમાં કર્યા હતા.
*
૧૨થી ૨૦. લીંબડી: સંવત ૧૯૬૮થી ૭૬: ઈ. સ. ૧૯૧૨થી ૨૦.
શિષ્ય મુનિશ્રી લાલદેવચંદ્રજીને પક્ષ
ઠાણા ૩ + ૨ = ૫ : ૧. પૂજ્ય મહા. શ્રી દેવચંદ્રજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી મેનજી સ્વામી, ૩. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી. દાણા ૩ કચ્છમાંથી વિહાર કરતાં કરતાં લીંબડી પધાર્યા પછી પૂજ્ય મહા. શ્રી દેવચંદ્રજી સ્વામી બીમાર પડી ગયા. એટલે એકીસાથે નવ વર્ષ લીંબડીમાં ચાતુર્માસ રહ્યા. શરૂઆતમાં ઉપર મુજબ ઠાણા ૩ હતા. પછીથી સેવાનિમિત્તે મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી તથા મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી કચ્છમાંથી પધાર્યા. એટલે ઠાણા ૫ થયો. તબિયતના કારણે લીંબડીમાં સ્થિરવાસ હોવાથી વચ્ચેના ગાળામાં તપસ્વી મહા. શ્રી શામજી સ્વામીના ચંદ્રજી મુનિ પણ સેવામાં જોડાયા હતા. પૂજય મહા. શ્રી ઘાતનું દર્દ હોવાથી સાવ પરાધીન હતા. એવી સ્થિતિમાં મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામીએ અનન્યભાવે પૂજય સાહેબની અખંડ સેવા કરી હતી. પૂજ્ય સાહેબ સંવત ૧૯૭૭ના કારતક વદી ૮ના રોજ લીંબડી મુકામે કાળધર્મ પામ્યા ... આ સ્થિરવાસ દરમિયાન અગ્લાનભાવે પૂજ્યશ્રીની સેવા કરવા ઉપરાંત, મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામીએ જ્ઞાન, ભકિત અને સેવાના ક્ષેત્રમાં ખૂબ પ્રગતિ કરી; ભજનો, પદો, કાવ્યો દ્વારા સાહિત્યરચના કરી, સામાજિક ક્ષેત્રે લીંબડીમાં જેની ખૂબ જરૂર હતી તેવી સંસ્થા–જૈન શાળા, પુસ્તકાલય, બોર્ડિંગ, ભોજનાલય, અતિથિગૃહ વગેરેમાં પાતે પ્રેરક બન્યા ... ઉપરાંત, ગુરુમહારાજના પુણ્ય સ્મારક તરીકે ફંડ – ફાળા કરીને સ્કોલરશીપની કાયમી યોજના કરી ... હવે પાતે ઠાણા ૩ હતા: ૧. મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી, ૩. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ ૨૧. મોરબી: સંવત ૧૯૭૭: ઈ. સ. ૧૯૨૧
દાણા ૩: ૧. મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, ૨. મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી, 3. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી. મોરબી સંઘને અતિ આગ્રહ હોવાથી પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી દેવચંદ્રજી મહા. લીંબડીમાં કાળધર્મ પામ્યા પછીના પહેલા ચાતુર્માસ મોરબીના થયા. આ સમયે ગાંધીયુગનું મંડાણ થયેલ હોવાથી, મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામીને ગાંધીવિચારધારાની સ્પર્શના થઈ હતી.
૨૨. વાંકાનેર: સંવત ૧૯૭૮;
ઈ. સ. ૧૯૨૨
ઠાણા ૩+૧=૪: ઉપર મુજબ ત્રણ દાણા અને ૪થા મુનિ શ્રી હર્ષચંદ્રજી મોરબીના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે, દાણા ૩ જેતપુર મુકામે વિહાર કરીને પધાર્યા હતા કારણકે ત્યાં જૂનાગઢનિવાસી હેમકુંવરબાઈની દીક્ષાને પ્રસંગ હતે. દીક્ષાનું કાર્ય પરિપૂર્ણ કર્યા પછી, ચાતુર્માસ નિમિરો વાંકાનેર તરફ વિહાર ચાલુ હતો ત્યારે તપસ્વી મહા. શ્રી શામજી સ્વામીના શિષ્ય મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજીને મહારાજશ્રી નાનાચંદ્રજી મહારાજ પ્રત્યે ભકિતભાવે ખેંચાણ થવાથી, તપસ્વી મહા.ની આજ્ઞા લઈ સેવાભાવે તેમાં વાંકાનેર ચાતુર્માસમાં સાથે રહેલા. વાંકાનેરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજીને તેના ગુરુ મહારાજશ્રીને પાછા ઑપવામાં આવેલ.
૨૩. લીંબડી: સંવત ૧૯૭૯: ઈ. સ. ૧૯૨૩
ઠાણા ૩: ૧ મહા. શ્રી સુંદજી સ્વામી, ૨ મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી તથા ૩ મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી. નવ નવ વર્ષ લીંબડીમાં એકધારા ચાતુર્માસ થવાથી અને તે સમયમાં સામાજિક અને ધાર્મિક સંસ્થાઓની સ્થાપના કરી સંઘને ખૂબ સભાવ જાગેલ હોવાથી આ વખતે ચાતુર્માસ થતાં, મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજના સ્વતંત્ર વ્યકિતત્વની અને કૃતિત્વની અનેરી છાપ પડી, બધી સંસ્થાઓમાં નવજીવન આવ્યું, પુસ્તકાલયને જરા વિસ્તૃત કર્યું.
૨૪. સાયલા: સંવત ૧૯૮૦: ઈ. સ. ૧૯૨૪
ઠાણ ૩+૧-૪: ઠાણા ત્રણ ઉપર મુજબ અને ચેથા મુનિ શ્રી હર્ષચંદ્રજીસ્વામી. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ સાથે મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજીનું દિલ મળેલ હોવાથી અભ્યાસ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૫૯
કરવા નિમિતે તેમ જ સેવાભાવથી ફરીને પોતાના ગુરુની આજ્ઞા મેળવી તેઓએ લીંબડીથી સાથે વિહાર કર્યો અને સાયલા ચાતુર્માસ રહ્યા. આ વર્ષ દરમિયાન શ્રી હેમચંદભાઈ રામ ભાઈ મહેતા(મૂળ મોરબીના વતની, પરંતુ તે વખતે ભાવનગર સ્ટેટમાં રેલવેમાં એકિઝકયુટીવ એન્જિનિયર હતા), જેઓ મહારાજશ્રીના અનુરાગી હતા, તેઓએ ભકિતપૂર્વક વિનતિ કરવાથી મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી તથા મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી ઠાણા ૨ ભાવનગર પધારેલા. પછી તે શ્રી હેમચંદ્રભાઈ અવારનવાર સાયલા પણ આવતા. એ સંબંધનો લાભ લઈ તે વખતના સાથલાના નામદાર ઠાકોરસાહેબે જોરાવરનગરથી સાયલા સુધીની રેલવે લાઈન શરૂ કરાવેલ, ઉપરાંત જરૂર જેવું લાગતાં શ્રી હેમચંદ્રભાઈએ લીંબડી સંઘના ઉપાશ્રયમાં જગા વધારી ઘણો સુધારો કરાવ્યો હતે.
૨૫. થાનગઢ: સંવત ૧૯૮૧: ઈ. સ. ૧૯૨૫
ટાણા ૪ ઉપર મુજબ. સાયલાના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી કાણા ૨ વિહાર કરી તારંગાજી તથા આબુ તરફ વિચરવા ગયેલા અને મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી તથા મહા. શ્રી રામચંદ્રજી સ્વામી કાણા ૨ વૃદ્ધ હોવાથી તેમણે લીંબડી તરફ વિહાર કર્યો. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી ઠાણા ૨ જુદા જુદા ક્ષેત્રોની સ્પર્શના કરી પાછા ફર્યા ત્યારે ચારે દાણા ભેગા થઈ સાથે થાનગઢ ચાતુર્માસ કરેલ.
૨૬. ઘાટકોપર: સંવત ૧૯૮૨: ઈ. સ. ૧૯૨૬
ઠાણા ૨: મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી અને મુનિ શ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામી.
થાનગઢના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા ત્યારે મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામીને ગળામાં કાકડાનું દર્દ થયેલ, તેથી તેનું ઓપરેશન કરાવવાની જરૂર હતી. તે સમયે નડિયાદની મિશનરી હોસ્પિટલમાં ઓપરેશન સારાં થતાં એટલે મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રને કારણે નડિયાદ તરફ વિહાર કરવાનો હતો. આથી મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી તથા મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી(જેઓ વૃદ્ધ હતા)ને લીંબડી પહોંચાડી દાણા બેએ નડિયાદ તરફ વિહાર કર્યો. અનુકૂળ સમયે નડિયાદ પહોંચ્યા અને કાકડાનું ઓપરેશન કરાવ્યું. ઓપરેશન ઘણું સારું થયું. થોડો સમય આરામ લીધા પછી બને ઠાણા ત્યાંથી વિહાર કરી આગળ વધ્યા અને સૂરત સુધી પહોંચ્યા. દરમિયાન મહારાજશ્રીને અનુરાગી અને અનુયાયી એવો બહોળો વર્ગ જે મુંબઈમાં વસતે હતા તેઓના દિલમાં ભકિતભાવને પ્રવાહ વહેવા લાગ્યો. તેને થયું કે સૂરત સુધી મહારાજ પધાર્યા છે તો હવે મુંબઈ બહુ દૂર ન ગણાય. તે વખતે મુંબઈ સંઘના સેક્રેટરી શ્રી ગોકળદાસ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નેધ પ્રેમજી હતા. તેઓને રાત્રીવર્ગે પ્રેરણા કરી..તે કાળમાં ઠેઠ મુંબઈ સુધી સૌરાષ્ટ્રના મુનિરાજો ભાગ્યે જ પધારતા. સાધુની ઝંખનાવાળા મુંબઈ સંઘને અનેરું આકર્ષણ થયું, ચોટલે સંઘના આગેવાન ભાઈઓનું એક ડેપ્યુટેશન મહારાજશ્રીને વિનતિ કરવા સૂરત આવ્યું. મહારાજશ્રીને ખૂબ આગ્રહભરી વિનતિ કરી અને વિશેષમાં કહ્યું કે આપને જરૂર લાભનું કારણ થશે. માટે જરૂરી એકવાર તે આપ મુંબઈ પધારો જ. મહારાજશ્રીને પણ ભાવના થઈ, એટલે પછી મુંબઈ જેવા ક્ષેત્રમાં જવા માટે લીંબડી સંપ્રદાયના સંચાલકોની સંમતિ મેળવવાનું કહ્યું. એટલે મુંબઈ સંઘે એ વિધિ પણ પૂરો કર્યો. પરિણામે સૂરતથી ટાણા રએ મુંબઈ તરફ વિહાર શરૂ કર્યો. અનુક્રમે ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતાં કરતાં તેઓશ્રી મુંબઈ પહોંચ્યા. સંઘના ઉત્સાહને પાર ન હતું. તે વખતે આખા મુંબઈમાં ઐક ચીંચપોકલીમાં જ ઉપાશ્રય હતું, કાંદાવાડીમાં કોઈ સુવિધા ન હતી . વળી સાધુ-મુનિરાજોને યોગ પણ વિરલ થતો. આવા સંયોગમાં, હવાપાણીની અનુકૂળતા ખાતર પણ મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ ના ચાતુર્માસ શ્રી સંઘે ઘાટકોપરમાં નક્કી કર્યા. ઘાટકોપરમાં પણ ઉપાશ્રય ન હતું. તેથી જગજીવન દયાળની વાડીમાં પતરોને વિશાળ હેલ બનાવી ત્યાં ચાતુર્માસ રહેવાનું નક્કી કર્યું. હેલમાં વ્યાખ્યાન થાય અને બાજુના મકાનમાં મહારાજશ્રીને રહેવાનું રાખ્યું.
તે સમયે ગાંધીજીની બેલબાલા હતી. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી ગાંધીવિચારસરણી અને રાષ્ટ્રીયભાવનાથી કયારના ય રંગાયેલ હતા, એટલે એમના પ્રવચનમાં ધર્મતત્વ સાથે એ વિચારધારા અને એ ભાવના ઓતપ્રેત થઈ જતી હતી. મુંબઈને સંસ્કારી સમાજ આવા પ્રવચનથી ખૂબ આકર્ષાયો. હજારો માણસો મુંબઈનાં જુદાં જુદાં પાંઓમાંથી એ પ્રવચનેને લાભ લેવા નિમિતે સવારે આવી જતા....પરિણામે આવા શુભ યોગથી મહારાજશ્રીની આંતરિક અને બાહ્ય એમ બન્ને પ્રકારની ઋદ્ધિ ખૂબ સમૃદ્ધ થવા લાગી.
તે ચાતુર્માસ દરમિયાન મુંબઈથી સેકડો માણસે ઘાટકોપરમાં સવારે પ્રવચનસુધાને લાભ લેવા આવતા. તે પૈકી બે નવયુવાન જિજ્ઞાસુઓની હકીકત જાણવા જેવી હોવાથી અત્રે તેને ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે.
મેરબીનિવાસી ભાઈશ્રી ચુનીલાલ કેશવજી મહેતા તળ મુંબઈથી અને ટંકારાટોળનિવાસી ભાઈશ્રી શિવલાલ નાગજી દોશી દાદરથી હમેશ ઘાટકોપર વ્યાખ્યાન સાંભળવા આવતા. ભાઈશ્રી ચુનીલાલ ચાતુર્માસના છેલ્લા દોઢ-બે મહિનાથી વધુ રસ લેતા, ત્યારે ભાઈશ્રી શિવલાલ થોડા સમય પહેલા એટલે કે ચાતુર્માસની શરૂઆતમાં વ્યાખ્યાનમાં હાજરી આપતા. બન્નેને તેની ભૂમિકા પ્રમાણે અસર થવા લાગી હતી. બન્ને એકબીજાને ઓળખતા ન હતા. આખરે ચાતુર્માસના છેલ્લા
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
મહિનામાં ભાઈશ્રી ચુનીલાલને ભાવના જાગી અને પછી તે પૂજ્ય મહાગજશ્રીના સંપર્કમાં આવ્યા, પોતાની ભાવના જણાવી, વિચારવિનિમય થયો. પરિણામે અનુકૂળ સંયોગે હોવાથી ત્યાગમાર્ગ સ્વીકારવા તૈયાર થયા. પરિચય વધારવા અને અભ્યાસ નિમિત્તે પોતાના વડીલ ભાઈશ્રી ભાઈચંદભાઈની આશા મેળવી અને ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે ઘાટકોપરથી મહારાજશ્રી સાથે વિહાર શરૂ કર્યો. ત્યારે ભાઈશ્રી શિવલાલભાઈને અસર તો થયેલી, પરંતુ તેઓએ મહારાજશ્રી વિહાર કરી ગયા બાદ છ કે આઠ મહિના પછી પોતાની અંતરંગ ભાવના પ્રગટ કરેલી ... અસ્તુ .
૧૬૧
ઘાટકોપરમાં કચ્છ અને સૌરાષ્ટ્રના સ્થાનકવાસી સમાજના ઘણાં ઘરો હતાં એનો ખ્યાલ પૂ. મહારાજશ્રીના આ ભવ્ય ચાતુર્માસ દરમિયાન શ્રી સંઘને આવ્યો, એટલે વિશાળ કપાાયની પણ જરૂર લાગી. પૂ. મહારાજશ્રીની હાજરીમાં જ એની અપીલ કરવામાં આવી અને મહારાજશ્રીએ પોતાની આગવી શૈલીમાં પ્રેરણા કરી, પરિણામે સારામાં સારો ફડ-ફાળા થઈ ગયો અને ઉપાશ્રયની ભવ્ય ઇમારતના પાયો નખાયો અતિ આગ્રહ અને વિનતિ હોવા છતાં સંજોગવશાત પૂજ્ય મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ તથા દીક્ષાના ઉમેદવાર ભાઈશ્રી ચુનીલાલે ગુજરાત તરફ વિહાર શરૂ કર્યો.
૨૭. લીંબડી: સંવત ૧૯૮૩ : ઈ. સ. ૧૯૨૭
ઠાણા ૨ : મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી તથા મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામીએ ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ ઉત્સાહથી પૂરા કર્યા. દરમિયાન સમગ્ર મુંબઈ સંઘની ભાવનામાં ખૂબ ભરતી આવી. એક જ ચાતુર્માસ કરીને ત્યાંથી છૂટી શકાય તેમ ન હતું. આ બાજુ દેશમાં લીંબડીમાં રહેલા બે વૃદ્ધ સાધુજીએ, મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહા.ને ઝંખતા હતા એટલે નિરુપાયે મુંબઈ છેડવું પડયું. દરમિયાન તે જ સાલમાં મુંબઈમાં સ્થા. જૈન કોન્ફરન્સનું સાતમું અધિવેશન ભરાવાનું હતું, એટલે તેટલા - સમય પૂરતું મુંબઈમાં રોકાઈ જવા સંઘની આગ્રહભરી વિનંતિ થઈ એટલે પોતે ઠાણા ૨ રોકાયા અને અધિવેશનને પ્રેરણા આપવા મુંબઈના મધ્યભાગમાં(લાલબાગમાં)પાતે જાહેર પ્રવચનો આપતા હતા ... આ નિમિત્તે સંઘને અનેરો લાભ મળ્યો. પછી વિદાયની ઘડી આવી ત્યારે દીક્ષાર્થી ભાઈશ્રી ચુનીલાલને મુંબઈની ભેટ તરીકે સ્વીકારી ઉગ્ર વિહાર શરૂ કર્યો. વિહાર કરતાં અનુક્રમે ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતાં તેઓ જ્યારે અમદાવાદ પહોંચ્યા ત્યારે ભાઈશ્રી શિવલાલભાઈએ પોતાની વૈરાગ્યદશા દર્શાવતો પત્ર મહારાજશ્રી ઉપર લખ્યો, ઘાટકોપરમાં પ્રવચન દ્વારા પડેલા
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ સંસ્કારધીએ પણ અંકુરિત થવા લાગ્યા! પિતાની આંતરિક ભાવના પત્રમાં જણાવી અમદાવાદ દર્શનાર્થે આવવા અને હૃદયના ભાવ વ્યકત કરવા આણા માગી. તે મુજબ તેઓ અમદાવાદ આવ્યા. પ્રાથમિક વિચારણા કરી અમદાવાદથી પાછા મુંબઈ ગયા. કેટલાંક વ્યવહારિક વળગણથી મુકત થયા. મહારાજશ્રી અમદાવાદથી વિહાર કરી લીંબડી પધાર્યા. ભાઈશ્રી ચુનીલાલ પણ પાદવિહારને આનંદ માણતા સાથે જ હતા. મહારાજશ્રી લીંબડી પધાર્યા બાદ સંકેત મુજબ ભાઈશ્રી શિવલાલ પણ દીક્ષાના ઉમેદવાર તરીકે મુંબઈથી લીંબડી આવ્યા અને ભાઈશ્રી ચુનીલાલ સાથે અભ્યાસમાં જોડાયા. એ સાલ(સંવત ૧૯૮૩)ના મહારાજશ્રીના ચાતુર્માસ લીંબડીના નક્કી થયા હતા. બન્ને દીક્ષાર્થી ભાઈએ પરસ્પર પ્રેમ ને સહકારથી સિદ્ધાંતને અને સંસ્કૃતને અભ્યાસ કરવા લાગ્યા..ભાઈશ્રી ચુનીલાલને સમય પામગયો હતો એટલે ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે લીંબડી સંઘના ભારે ઉત્સાહ સાથે દીક્ષાની તૈયાર થવા લાગી. અને સંવત ૧૯૮૪ માગસર સુદ ૬ બુધવારે અને વાતાવરણમાં ચુનીલાલભાઈ દીક્ષિત થયા (આ બધી હકીકત પૂજ્ય ગુરુમહારાજના જીવનચરિત્રમાં વિગતથી વર્ણવેલ છે).
૨૮. વાંકાનેર : સંવત ૧૯૮૪; ઈ. સ. ૧૯૨૮
દાણા ૫: મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી, મહા. શ્રી રામચંદ્રજી સ્વામી, મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી, મહા. શ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામી અને નવદીક્ષિત મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી.
લીંબડીના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી, દીક્ષાને પ્રસંગ ઊજવી, ત્યાંથી અનુક્રમે વિહાર કરતાં મેરબી પધાર્યા. વૈરાગી ભાઈશ્રી શિવલાલભાઈ પણ અભ્યાસ કરતા થકા વિહારમાં સાથે જ હતા. દરમિયાન આગામી ચાતુર્માસ (સં. ૧૯૮૪) વાંકાનેરના નક્કી થયા હતા અટલે યથાસમયે ચાતુર્માસ નિમિત્તે વાંકાનેર પધાર્યા. ત્યાં ચાતુ મસ દરમિયાન વૃદ્ધ મહા. શ્રી રાયચંદ્રજી સ્વામી કાળધર્મ પામ્યા. ભાઈશ્રી શિવલાલના સ્નેહી-સંબંધીઓ વાંકાનેરમાં હતા એટલે પોતે પુરુષાર્થ કરી, સમજાવી દીક્ષા માટે આશા મેળવી. આ ચાતુર્માસમાં પણ શ્રવિકાશાળા વગેરે અનેક સામાજિક પ્રવૃત્તિ થઈ, ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે મેરબી તરફ વિહાર કર્યો.
૨૯. મોરબી: સંવત ૧૯૮૫: ઈ. સ. ૧૯૨૯,
દાણા ૪+૧: ૧. મહા. શ્રી સુંદરજીસ્વામી, ૨. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત- શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૬૩
મહાસ્વામી, ૩. મહા શ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામી, ૪. મહા. શ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી અને ૫. નવદીક્ષિત મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી સ્વામી.
વાકાનેરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી ટાણા અને વિહાર શરૂ થયો . મેરબી * નજીક હોવાથી ત્યાંના સઘની વિનતિ થઈ એટલે મોરબી પધાર્યા. વિહારમાં દીક્ષાર્થી
ભાઈ શ્રી શિવલાલ પણ સાથે હતા. દીક્ષા માટે આજ્ઞા થઈ ગઈ હતી એટલે ભારે ધામધૂમપૂર્વક સંવત ૧૯૮૫ના પેષ શુદ ૮ શુક્રવારના રોજ ભાઈશ્રી શિવલાલભાઈને મોરબીમાં દીક્ષા મહોત્સવ થયો (આ બધી બિના વિગતથી વિસ્તારથી જીવન-ચરિત્ર વિભાગમાં આલેખી છે.). ભાઈશ્રી શિવલાલનું ‘મુનિ સૌભાગ્યચંદ્રજી” માં રૂપાન્તર થયું. એ સાલના ચાતુર્માસ માટે મોરબીનું નક્કી થયું હતું એટલે થોડો સમય વિહાર કરી ઠાણા ૫ ચાર્તુમાસ નિમિત્ત મોરબી પધાર્યા.
૩૦. રામાણીઆ - કચ્છ : સંવત ૧૯૮૬ : ઈ. સ. ૧૯૩૦ દાણા ૫ ઉપર મુજબ. મોરબી ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા તે દરમિયાન કચ્છ તરફની વિનતિ હોવાથી, ત્યાંથી વિહાર કરી, રણ ઊતરી ઠાણા ૫ વાગડમાં થઈને કચ્છ-કંઠીમાં પધાર્યા. ચાતુર્માસ રામાણીઆ-કચ્છના નક્કી થયા. બને નવદીક્ષિતેના અભ્યાસનો પ્રબંધ કર્યો.
૩૧. બિદડા - કચ્છ: સંવત ૧૯૮૭: ઈ. સ. ૧૯૩૧.
ટાણા ૫ ઉપર મુજબ. કચ્છમાં બીજા ચાતુર્માસ માટે બિદડા-કચ્છનું નક્કી થયું. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને હવે એકાતવાસ અને સાધનાની ભાવના હોવાથી આ ચાતુર્માસમાં ગનિષ્ઠ શ્રી વેલજીભાઈ ઠાકરસીના સંપર્કમાં આવતા ગામ બહાર તેઓને આશ્રમ હતો તેને લાભ લેવાનું રાખ્યું. નવદીક્ષિત બને મુનિઓને અભ્યાસ ચાલુ હતે. એ રીતે ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા. કચ્છીભાઈએ તે કાળે ખૂબ શ્રદ્ધાળુ અને ભકિતવાળા હતા.
૩૨. લીંબડી: સંવત ૧૯૮૮: ઈ. સ. ૧૯૩૨ ઠાણા ૪: ૧. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી. ૨. મહા. શ્રી હર્ષચંદ્રજી સ્વામી, ૩. મહા. શ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી તથા ૪. નવદીક્ષિત મુનિ શ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી સ્વામી. બિદડાના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા તે દરમિયાન અજમેર સાધુ-સંમેલનનું નગારું વાગી રહ્યું
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ
હતું. એટલે તેની પૂર્વતૈયારીરૂપે લીંબડી સંપ્રદાયના સાધુઓનું સંમેલન થવાની જરૂર હતી. તેથી લીંબડીથી વિનતિ થતાં કચ્છમાંથી કાઠિયાવાડ તરફ વિહાર કર્યો. અનુક્રમે લીંબડી પધાર્યા. સંવત ૧૯૮૮ના વૈશાખ મહિનામાં લીંબડીમાં સંમેલન થયું... તે વખતે મહા. શ્રી સુંદરજી સ્વામી કાળધર્મ પામ્યા એટલે બાકીના ચાર ઠાણાઓના તે સાલમાં લીંબડી મુકામે ચાતુર્માસ થયા.
*
૧૬૪
૩૩. આગ્રા : સંવત ૧૯૮૯: ઈ. સ. ૧૯૩૩
ઠાણા ૪ ઉપર મુજબ. લીંબડી ચાતુર્માસ પૂરા થયા પછી, લીંબડી સંપ્રદાયના પ્રતિનિધિ મુનિરાજોને અજમેર બૃહત સંમેલનમાં જવાનું નક્કી થયું હતું તે મુજબ ઠાણા ૪ લીંબડીથી વિહાર કર્યો... (આ બધી વિગતો ‘જીવન-ચરિત્ર'માં આપી છે.). ટૂંકમાં અજમેર સંમેલન પૂરું થયા પછી લીંબડી સંપ્રદાયના પ્રતિનિધિ મુનિમહારાજો ત્રણ મંડળમાં વહેંચાઈ ગયા. એટલે કે ત્રણેના ચાતુર્માસ એ તરફ નક્કી થયા. મહાગંજથી નાનચંદ્રજી મહા. ઠાણા ૪ના ચાતુર્માસ ગ્રામાં થયા... ત્યાં ચાતુર્માસ કર્યા.
*
*
૩૪. અમદાવાદ – સંવત ૧૯૯૦: ઈ. સ. ૧૯૩૪
ઠાણા ૪ ઉપર મુજબ. આગ્રાના ચાતુર્માસ ભવ્યતાથી પૂર્ણ કર્યા. ત્યાર બાદ, ત્યાંથી વિહાર કરી રતલામ, ઈંદોર, ઉજ્જૈન, માંડવગઢ વગેરે ક્ષેત્રની સ્પર્શના કરી અનુક્રમે અમદાવાદ આવ્યા. અમદાવાદના છ કોટિ સંઘના આગ્રહથી સં. ૧૯૯૦ની સાલના ચાતુર્માસ મહારાજશ્રીની ભાવના અનુસાર મણિબેન કુબેરદાસ પટેલના બંગલામાં કોચરબરોડ, એલિસબ્રિજ કર્યા...આ ચાતુર્માસમાં સામાજિક પ્રવૃત્તિઓ ઉપરાંત મહારાજશ્રીની પ્રેરણાથી ‘મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર’ અસ્તિત્વમાં આવ્યું... નવદીક્ષિત મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજીને પોતાની વિદ્વત્તા પ્રગટ કરવાની ઉત્તમ તક મળી. શ્રી ઉત્તરાધ્યયન, શ્રી દશવૈકાલિક વગેરે સૂત્રન તેઓએ ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદ કર્યો, ત્યારથી તે સૌભાગ્યચંદ્રજીને બદલે 'સંતબાલ' તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. આ રીતે સાહિત્યપ્રકાશન શરૂ થયું. પ્રાગપુર-કચ્છના વતની મેઘજીભાઈ અહીંથી વૈરાગ્યભાવે મહારાજશ્રી સાથે જોડાયા હતા. અમદાવાદના ચાતુર્માસ ખૂબ આનંદથી પરિપૂર્ણ થયા.
*
*
૩૫. ઘાટકોપર : સંવત ૧૯૯૧ : ઈ. સ. ૧૯૩૫
ઠાણા ૪ ઉપર મુજબ, અમદાવાદના ચાતુર્માસ દરમિયાન ઘાટકોપરના સંઘની આગામી ચાતુર્માસ માટે વિનતિ થઈ ચૂકી હતી અને તેનો સ્વીકાર પણ થયો હતો.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૬૫
એટલે અમદાવાદથી વિહાર કરી સૂરત અને પછી વલસાડ આવ્યા ત્યારે ધરમપુર સ્ટેટમાં રાજકોટના વતની શ્રી ભેગીલાલ જગજીવન મોદી પર્સનલ સેકટરી હતા. વળી મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજીની ખ્યાતિ ખૂબ વિસ્તૃત બની હતી. એટલે જ્યારે શ્રી ભેગીલાલભાઈને ખબર પડી કે મહારાજશ્રી વલસાડ પધાર્યા છે ત્યારે તેઓએ ધરમપુરના મહારાજાને વાકેફ કર્યા. મહારાજાશ્રી વિજયદેવસિંહજી પોતે સંસ્કારી હતા. તેઆની આજ્ઞા થતાં શ્રી ભેગીલાલભાઈ અને બીજા અમલદારો(જે મોટે ભાગે સૌરાષ્ટ્રના વતની હતા)નું એક ડેપ્યુટેશન વલસાડ આવ્યું અને મહારાજસાહેબની વતી વિનતિ કરી કે આપ અહીં સુધી પધાર્યા છો તે હવે શેષકાળ પૂરતો અમને પણ લાભ આપ, વગેરે. વિનતિ આગ્રહ જોરદાર હતો એટલે એને સ્વીકાર થયો. ત્યાં ૨૦-૨૫ દિવસ રોકાણા. મહારાજાને ખૂબ સદ્ભાવ થયો. ત્યાંથી જંગલના રસ્ત વિહાર કરી, નાસિક થઈને અનુક્રમે ઘાટકોપર પધાર્યા. ઘાટકોપરમાં બીજા ચાતુર્માસ હતા. વિશાળ ઉપાશ્રય તૈયાર થઈ ગયો હતો. ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા.
૩૬. ચીંચપોકલી મુંબઈ–ાંદાવાડી સંવત ૧૯૯૨: ઈ. સ. ૧૯૩૬
દાણા ૪ ઉપર મુજબ. ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ પૂરા થયા પછી મુંબઈના સંઘની બીજા ચાતુર્માસ ચીંચપોકલી કરાવવાની ભાવના થઈ એટલે જોરદાર વિનતિ થતાં મુંબઈમાં રોકાણ થયું. તે વખતે મૂળ મુરબીના વતની શ્રી અમૃતલાલ ખાણી ઘાટકોપરમાં રહેતા હતા. તેઓને મહારાજશ્રી પ્રત્યે ખૂબ જ સદ્ભાવ હતો. તેઓ બીમાર હોવાથી દરિયાકાંઠે વસેવા રહેતા હતા. તેથી પૂ. મહારાજશ્રીને લાભ લેવા તેઓએ થોડા દિવસ વરસેવા પધારી લાભ આપવા વિનતિ કરી. ઠાણા ૪ ત્યાં પધાર્યા. વરસેવા દરિયાકાંઠે આવેલ હોવાથી હવાફેર કરવાનું મથક હતું. ત્યાં બીજે જૈનેતર વર્ગ શ્રીમંત વર્ગ રહેતો હતો. મહારાજશ્રી ત્યાં પણ રાત્રે પ્રાર્થનાપ્રવચન આપતા એટલે ઘણા માણસો એનો લાભ લેતા. દરમિયાન ચિનાઈ કુટુમ્બના શેઠ માણેકલાલ ચુનીલાલ સહકુટુમ્બ ત્યાં રહેતા હતા. તેઓને પૂ. મહારાજશ્રીના પ્રવચનની સારી અસર થઈ. ખાસ કરીને શ્રીમતી હીરાલક્ષ્મી મા. ચિનાઈને ખૂબ અસર થઈ. પછી તે આખું કુટુંબ મહારાજશ્રી પ્રત્યે પ્રેમવાળું બન્યું. પછી બીજા પરાંઓમાં ફરતા ચાતુર્માસને સમય નજીક આવ્યો અને ચીંચપોકલીમાં ચાતુર્માસ રહ્યા. પયુર્ષણના દિવસેમાં કાંદાવાડી જવાનું થયું હતું. એ ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે ત્યાંથી બીજાં પરાંઓમાં સ્પર્શના કરતાં પૂ. મહારાજશ્રી દાણા ૪ ઉનાળામાં પાછા વરસેવા પધાર્યા. ત્યાં મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજી તથા મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્ર ઠાણા ૨ સકારણ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ રોકાયા અને પૂજ્ય મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી તથા મુનિ શ્રી ચુનીલાલજી ઠાણા એ નવા પ્રદેશની સ્પર્શના કરવા માટે વિહાર કર્યો. લોનાવાલા, માથેરાન, અમ્બરનાથ, વગેરે ક્ષેત્રોને સ્પર્શી લગભગ બે મહિના પછી ચારે દાણા ભેગા થયા. વિચારભેદના કારણે અહીંથી મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી(સંતબાલજી)એ એકાંતવાસ માટે અલગ વિહાર કર્યો.
૩૭. ધરમપુર: સંવત ૧૯૯૩; ઈ. સ. ૧૯૩૭
ઠાણા 3: મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્ર છૂટા પડ્યા પછી દાણા ૩ મુંબઈથી વિહાર કરી ગુજરાત તરફ વિહાર કરતા હતા. વિહાર કરતાં કરતાં લગભગ વલસાડ સુધી પહોંચ્યા ત્યારે ધરમપુરના મહારાજા જેણે બે વર્ષ પહેલાં પૂ. મહારાજશ્રીને સત્સંગ કર્યો હતો અને જેને સદ્ભાવ જાગ્યો હતો તેને ખબર પડવાથી આગામી ચાતુર્માસ ધરમપુર કરાવવાની પાતાના અમલદારો મારફત પૂજ્ય મહારાજશ્રીને આગ્રહભરી વિનતિ કરી. પરિણામે મહારાજાશ્રીના સદ્ભાવથી ખેંચાઈને પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ વિનતિ સ્વીકારી. ચાર્તુમાસની બધી વ્યવસ્થા કરવાનું સ્ટેટ તરફથી નક્કી થયું.
ત્યાં ‘વિયોગ ભવન’ નામના બંગલામાં પૂજ્ય મહારાજશ્રી ઠાણા ૩ ચાતુર્માસરહ્યા. ચાતુર્માસ દરમિયાન રાજા અને પ્રજા અપૂર્વ લાભ લેતાં હતાં અને આનંદ-ઉત્સવ થયા કરતો હતો એટલે “વિયોગ ભવન નું નામ બદલીને “આનંદ ભવન’ રાખવામાં આવ્યું. આ ચાતુર્માસ દરમિયાન અવારનવાર મુંબઈથી અનેક ભકતો આવતા, તેમ વૈષ્ણવધર્મી ચિનાઈ કુટુમ્બના બેન શ્રીમતી હીરાલક્ષ્મી પણ ત્યાં લાભ લેવા આવ્યા હતા. ચાતુર્માસ આનંદ ને ઉલ્લાસમાં પૂર્ણ થયા.
૩૮. કરનાળી-ચાણોદ(નર્મદાકાંઠ): સંવત ૧૯૯૪; ઈ. સ. ૧૯૭૮
ઠાણા ૨: મહા. શ્રી નાનચંદ્ર મહારાજ તથા મુનિ શ્રી ચુનીલાલ સ્વામી.
ધરમપુરમાં દાણા ૩ના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા બાદ ત્યાંથી ગુજરાત તરફ વિહાર ચાલુ થશે કારણકે સૌરાષ્ટ્રમાં વિચરતા સાધ્વીજી મહા. શ્રી દેવકુંવરબાઈ મહા. શ્રી સમરતબાઈ આદિ ઠાણાને મિલનની ખૂબ ઝંખના હતી. તેથી વિહાર કરતા આગળ વધ્યા. તે દરમિયાન રસ્તામાં મુનિશ્રી હર્ષચંદ્રજીનું મન અસ્થિર થવાથી તેઓ છૂટા થયા. એટલે ત્યાંથી બે કાણાને વિહાર ચાલુ થયો. સાથે હતા વૈરાગી ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ આવા નિમિત્તથી મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજનું મન કંઈક એકાંત નિવૃત્તિ તરફ વળ્યું હતું. એટલે કોઈ શાના વાતાવરણવાળા
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
“સંતશિષ્યની જીવનસરિતા
કોત્રમાં રહેવાની તેની ભાવના થઈ. એ વિચાર આના પરમ અનુરાગી વૈદરાજશ્રી માણેકલાલભાઈએ જાણ્યો એટલે પૂ. મહારાજશ્રીને અનુકૂળ આવે એવા ક્ષેત્રને પ્રબંધ કરવાનું તેઓએ વિચાર્યું. વિચારણાને અંત પૂજ્ય મહારાજશ્રીની અનુમતિ મેળવીને તેઓએ આગામી ચાતુર્માસ પવિત્ર નર્મદાકિનારે આવેલ કરનાળી(ચાણંદ)માં ગાળવાનું નક્કી કર્યું. સૌરાષ્ટ્રમાં પહોંચવાને બદલે એક ચાતુર્માસ આવા શાતિના સ્થળે ગાળવાનો નિર્ણય થયો એટલે કાણા ૨ તથા ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ કરનાળીમાં ચાતુર્માસ રહ્યા. ખૂબ આનંદ અને શાન્તિથી આ ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા. ચાતુર્માસ દરમિયાન મુંબઈ - સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતના ઘણાખરા ભકતો ત્યાં લાભ લેવા આવ્યા હતા.
૩૯. અમદાવાદ - કોચરબ રોડ: સંવત ૧૯૯૫: ઈ. સ. ૧૯૩૯
ઠાણા ૨ ઉપર મુજબ. કરનાળીના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી ઠાણા ૨ તથા વૈરાગી ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ અમદાવાદ તરફ આગળ વધ્યા. આ બાજુ સૌરાષ્ટ્રમાં આ સમાચાર મળતાં સાધ્વી મંડળ ખૂબ ઉલ્લાસમાં આવી ગયું. મહા. શ્રી હરિબાઈ આર્યાજી, મહાસતી, શ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યજી તથા મહાસતી શ્રી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજી ઠાણા ૩ મહારાજશ્રીનું ભાવભર્યું સ્વાગત કરવા સૌરાષ્ટ્રમાંથી વિહાર કરીને આગળ વધ્યાં અને મહારાજશ્રીને ધોળકામાં ભેગા થયાં. ત્યાંથી પૂજ્ય મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ તથા સાધ્વીજી ઠાણા ૩ અલગ અલગ વિહાર કરતા અનુક્રમે અમદાવાદ પધાર્યા. ત્રણ આર્યાજી પૈકી મહાસતી શ્રી હરિબાઈ આર્યાજીને પેટમાં તકલીફ હતી એટલે આપરેશન કરાવવાની જરૂર હોવાથી તેઓ પૂ. મહારાજશ્રીની આજ્ઞા લઈ આપરેશન માટે આણંદ પધાર્યા. આપરેશન સફળ થયું. પણ સુરતમાં જ બીજી તકલીફ ઊભી થવાથી હરિબાઈ આયોજી સમાધિપૂર્વક કાળધર્મ પામ્યા. બે કાણા પાછા અમદાવાદ પધાર્યા. દરમિયાન મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ ચીનાબાગ વગેરે અમદાવાદના પરામાં ર્યા. અને પછી ચાતુર્માસ માટે કોચરબ રોડ પર મણિબેન પટેલની નવી ચાલમાં રહ્યા અને આર્યાજી ઠાણા ૨ એલિસબ્રિજ વિસ્તારમાં “પ્રીતમનગર” માં ચાતુર્માસ રહ્યાં. અમદાવાદ સંઘના પૂર્ણ ભકિતભાવ સાથે અમદાવાદના ચાતુર્માસ સંપૂર્ણ થયા.
૪૦. ધોરાજી: સંવત ૧૯૯૩; ઈ. સ. ૧૯૪૦
ટાણા ૨: પૂજ્ય શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી તથા મહા. શ્રી ચુનીલાલ સ્વામી અમદાવાદના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે વિહાર કરી સૌરાષ્ટ્ર તરફ આગળ વધ્યા અને
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નેધ મહાસતી દાણા ૨ પિતાનાં ગુણી પાસે પહોંચી ગયાં. મહારાજશ્રી કાણા ૨ વિહાર કરતાં કરતાં વટામણ પધાર્યા ત્યારે પૂ. મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજની તબિયત બગડી એટલે ડોલીથી વિહાર કરી ઘોલેરા પધાર્યા. પૂ. મહારાજશ્રીની તબિયતના સમાચાર સાંભળી સાધ્વીસમુદાય વેલેરા ભેગો થશે. તે વખતે સાધ્વીજીમાં મહા. શ્રી દેવકુંવરબાઈ આર્યાજી, મહા. શ્રી સમરતબાઈ આર્યાજી, મહે. શ્રી પાર્વતીબાઈ આયજી, મહા. શ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજી, મહા. શ્રી. પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજી, મહા. શ્રી સમજુબાઈ આદિ ઠાણાઓ ધોલેરામાં હતાં. તબિયત સુધરી અટલે આચાર્યાજીના બધા કાણાઓ અનુકૂળતા મુજબ વિહાર કરી ગયા. તે સમયે મહી. શ્રી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજીને વષીતપ ચાલુ હતું. રાજી સંઘના આગ્રહ અને વિનતિથી તેઓશ્રીનું પારણું ધોરાજીમાં થવાનું હતું. એ પ્રસંગનિમિત્તે રાજી સંઘે પૂજ્ય મહારાજશ્રીને પણ ધરાજી પધારવા વિનંતિ કરી એટલે એ તરફ વિહાર શરૂ થયો. પણ શ્રી દેવકુંવરબાઈ આર્યાજી, મહા. મોતીબાઈ આર્યાજી તથા મહા. પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજી આદિ દાણા અગાઉથી ધોરાજી પહોંચી ગયાં હતાં. પારણાને પ્રસંગ ખૂબ ઉત્સાહપૂર્વક ઉજવાયો. પછી તે શ્રી સંઘની આગ્રહભરી વિનતિથી પૂજ્ય મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ ના ચાતુર્માસ પણ ત્યાં જ થયા. ચાતુર્માસમાં ધર્મઉદ્યોત ખૂબ થશે. સંઘને ઉત્સાહ અને ભકિત અનેરાં હતાં. રાત્રે પ્રાર્થના-પ્રવચનમાં જૈનેતરવર્ગ પણ ખૂબ પ્રભાવિત થઈ લાભ લેતે હતે. એ રીતે ધોરાજીના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા. છેલ્લી બીમારી પછી પૂજ્ય મહારાજશ્રીના પગે વાનું દર્દ રહ્યા કરતું હતું એટલે વિહારમાં ડેલીનો ઉપયોગ ચાલુ થયો હતો.
૪૧. જામનગર : સંવત ૧૯૯૭: ઈ. સ. ૧૯૪૧
દાણા ૨ ઉપર મુજબ. ધોરાજીના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી ત્યાંથી વિહાર શરૂ કર્યો. પૂજ્ય મહારાજશ્રીને પગે વાનું દર્દ હતું. ઘણા ઉપચારો કર્યા હતા. પણ એ દર્દ મટયું નહિ. આ વખતે કેટલાક ભકતે તરફથી સૂચના થઈ કે જામનગરમાં સોલેરિયમ'ની અદ્યતન સારવાર છે. જો આને લાભ લેવાય તે વાને જરૂર ફાયદો થાય એટલે પછી એ તરફ વિહાર શરૂ કર્યો. દરમિયાન જામનગર સંઘે પણ ત્યાં પધારવા માટે આમંત્રણ આપ્યું. અનુક્રમે ગ્રામાનુગામ વિચરતાં મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ જામનગર પધાર્યા. સેલેરિયમ જરા દૂર હતું. એટલે શરૂઆતમાં ગામ બહાર લીંબડા લાઈનમાં થોડો સમય રોકાયા અને ત્યાંથી સેલેરિયમ નજીક હોવાથી દરરોજ સારવાર લેવા જવાનું રાખ્યું. દરમિયાન પ્રાર્થના, પ્રવચન વગેરે તો ચાલુ જ હતાં. તેથી જામ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
નગરના શ્રી સંઘની ભાવના વધતાં સારવારને જરા વધુ લંબાવવા શ્રી સંઘે પૂજય મહારાજશ્રીને ચાતુર્માસ માટે વિનંતિ કરી. એ વિનતિ સ્વીકારવામાં આવી. અટલે સંઘની મંજૂરીથી શ્રી આતમલાલ મોતીચંદના બંગલામાં ( શહેર બહાર ) ચાતુર્માસ રહ્યા ... એકંદર નવ મહિના સારવાર લેવાઈ પણ જોઈએ તેવો ફાયદો થયા નહિ. આ ચાતુર્માસમાં લીંબડીના વતની શ્રી છોટાલાલ હરજીવન સુશીલ જે બહુશ્રુત અને વિદ્રાન હતા, તેનો લાભ લેવા ખાસ તેઓને બોલાવેલ. તેમના અનુગગી પંડિત લાલન પણ આહીં આવ્યા હતા. બન્નેના મુકામ મહારાજશ્રી પાસે હતા. ઉપરાંત જામનગરના મહારાજા તથા મહારાણી પણ મહારાજશ્રીના સત્સંગના લાભ લેતાં. જૈનેતર પ્રજા પણ મહાગજશ્રીના ઉન્નત અને ઉદાર વિચારોથી ખૂબ આકર્ષાઇ હતી. ચાતુર્માસ આનંદથી પૂર્ણ કર્યા.
*
૧૬૯
૪૨. ડાળિયા (સાયલા પાસે) : સંવત ૧૯૯૮: ઈ. સ. ૧૯૪૨
ઠાણા ૨ : પૂજય મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ તથા મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી તથા વૈરાગી ભાઈશી મેઘજીભાઈ,
જામનગરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી મહારાજશ્રી મેોરબી તરફ પધાર્યા. વચ્ચે ધ્રોળ, ટંકારા, મેારબી, વાંકાનેર, થાન વગેરે હોત્રાની સ્પર્શના કરતા મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ આગળ વધી રહ્યા હતા. આમે છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી મહારાજશ્રી શાન્તિ અને નિવૃત્તિને ઝંખતા હતા. ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ વૈરાગી અમદાવાદના ચાતુર્માસથી સાથે જ વિચરતા હતા આથી એકાદ શાન્ત ક્ષેત્રના વિચાર કરતા મહારાજશ્રીએ ડોળિયા ગામ પસંદ કર્યું. સાયલાથી આઠ માઈલ દૂર પશ્ચિમ તરફ રાજકોટ - સુરેન્દ્રનગરના ઘારી માર્ગ પર ડોળિયા ગામ આવેલ છે. સાયલા સ્ટેટનું એ ગામ હોવાથી ત્યાં ઠાકોરસાહેબને નદીકાંઠે એક બંગલા છે. વિશાળ કંપાઉન્ડ છે. તે સ્થળ નિવૃત્તિ માટે અને ચાતુર્માસ માટે પસંદ કર્યું. ઠાકોરસાહેબે પણ પ્રસન્નતાથી એ લાભ લેવા માટે વિનતિ કરી. ખૂબ શાન્તિ અને નિવૃત્તિ હતી. ચાતુર્માસ નક્કી થયા અને મહારાજી ઠાણા ૨ તથા મેઘજીભાઈ ચાતુર્માસ નિમિત્તે ડોળિયા પધાર્યા. પણ કુદરતે કંઈક જુદું જ નિર્માણ કર્યું હતું. ચાતુર્માસના દિવસે પસાર થવા લાગ્યા. પર્યુષણ પહેલા જ પૂ. મહારાજશ્રી ગંભીર માંદગીમાં પટકાઈ પડયા. માંદગીના સમાચાર સર્વત્ર ફેલાઈ ગયા. પરિણામે તે વખતે જેતપુર(કાઠિ.)માં મહાસતીશી સમરતબાઈ આદિ ઠાણા ચાતુર્માસ બિરાજતાં હતાં. તેઓના દિલમાં ગુરુસેવાની પ્રબળ ઝંખના થવાથી, તેઓએ પોતાનાં શિષ્યા શ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યજી તથા
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ
શ્રી સમજબાઈ આર્યાજી ઠાણા ૨ ને તાબડતોબ સંઘની આજ્ઞા મેળવી ડોળિયા પહોંચવા માટે વિહાર કરાવ્યો. અહીં ડોળિયામાં ખરેખર તે વખતે સેવાની જરૂર હતી. ઉગ્ર વિહાર કરી દાણા ૨ આવી પહોંચ્યા. ડૉકટરો અને દવા તેમ જ ઉપચારોમાં કંઈ કમી ન હતી, પરંતુ દર્દમાં કંઈ સુધારો ન થયો એટલે ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે ત્યાંથી ચોટીલા જવાનું થયું. પછી ત્યાંથી લીંબડી સંઘની આજ્ઞા થતાં સ્થળાંતર કરી લીંબડી હોસ્પિટલમાં દાખલ થવું પડયું. હોસ્પિટલમાં એકંદર સાતેક મહિના સારવાર કરવાથી ધીમે ધીમે તબિયતમાં સુધારો થયો, એટલે કે વિહાર કરી શકાય તેવું થયું.
અહીં એ નેંધ લેવી જરૂરી છે કે મુનિશ્રી સૌભાગ્યચંદ્રજી(હાલના સંતબાલજી) પૂજ્ય ગુરુમહારાજથી છૂટા થયાને સાત સાત વર્ષ વીતી ગયાં હતાં, તેમ છતાં પણ તેઓની વચ્ચે પરસ્પર સદ્ભાવ જળવાઈ રહ્યો હતો. એટલે પૂજ્ય ગુરુદેવની માંદગીની જાણ થતાં તેમાં લીંબડી આવ્યા હતા. જોકે આ માંદગી દરમિયાન તેઓના(પૂજ્ય ગુરુદેવના) પટ્ટશિષ્ય મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી અનન્યભાવે સેવામાં જોડાયેલા હતા. તેમ છતાં પણ મુનિ સૌભાગ્યચંદ્રજી અમુક સમય સુધી લાગણીપૂર્વક હોસ્પિટલમાં રહ્યા હતા.
૪૩. લીંબડી: સંવત ૧૯૯૯ : ઈ. સ. ૧૯૪૩
દાણા ૨:પૂજ્ય મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહા. તથા મુનિ શ્રી. ચુનીલાલજી સ્વામી. લાંબી અને ગંભીર માંદગીમાંથી તબિયત સુધરતાં, ક્ષેત્રસ્પર્શના માટે વિહાર કરવાનું મન થયું. પરંતુ શ્રી સંઘે ચાતુર્માસ તે લીંબડીમાં જ કરવાનું નક્કી કર્યું અને વિનતિ કરી. એ વિનતિને સ્વીકાર થયો. ત્યારબાદ ઠાણા ૨ લીંબડીથી વિહાર કરી વિચારવા લાગ્યા. દરમિયાન મહાસતી શ્રી દેવકુંવરબાઈ આર્યાજી તથા વિદુષી મહા. શ્રી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજી પાસે થાનના બેન ચંચળબેન વૈરાગ્યભાવે અભ્યાસ કરતાં હતાં તેની આજ્ઞા થઈ જવાથી વૈશાખ વદ ૬ બુધવારે (સંવત૧૯૯૮) તેમને થાનમાં દીક્ષા આપી. નવદીક્ષિતાબેનનું શુભનામ મહાસતી શ્રી ચંદનબાઈ રાખવામાં આવ્યું. તે વખતે પૂ. મહારાજશ્રીના પરિવારવાળું મોટું સાધ્વીમંડળ પણ ત્યાં હાજર હતું. ત્યારબાદ અનુક્રમે વિહાર કરતાં કરતાં ચાતુર્માસ માટે લીંબડી પધાર્યા.
૪૪. ચોટીલા: સંવત ૨૦૦૦: ઈ. સ. ૧૯૪૪
ઠાણા ૨: મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ તથા મુનિ શ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
વળી પાછે નિવૃત્તિ અને શાન્તિના વિચાર મેાખરે આવ્યો. પૂજ્ય મહારાજશ્રીની આ ભાવનાની શ્રી ચોટીલાના ભકિતપ્રધાન સંઘને જાણ થતાં આગેવાન ભાઈઓએ પૂજય મહારાજકીની સેવાનો લાભ લેવા આગામી ચાતુર્માસ માટે વિનતિ કરી. પરિણામે પોતાના નિવૃત્તિના હેતુ બરાબર પાર પડશે એમ લાગવાથી તેઓએ વિનતિ સ્વીકારી અને ગામ બહાર થાણામાં શાહ હીરાચંદ્ર ઠાકરસીના મકાનમાં ચાતુર્માસ રહ્યા, અને સાગારી મૌન સ્વીકાર્યું. આ અરસામાં જ ભાઈશ્રી અંબાલાલ પટેલ, જે સંતબાલજી પાસે રહેતા હતા, તે કોઈ કારણસર છૂટા થયેલ તે હવે પછી પૂજ્ય મહારાજશ્રી પાસે સેવાભાવે જોડા હતા.
૧૭૧
૪૫. વાંકાનેર : સંવત ૨૦૦૧ : ઈ. સ. ૧૯૪૫
ઠાણા ૨ ઉપર મુજબ; ઉપરાંત વૈરાગી ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ તથા સેવાભાવે જોડાયેલ ભાઈશ્રી અંબાલાલ પણ સાથે હતા. ચોટીલાના ચાતુર્માસ દરમિયાન નિવૃત્તિના હેતુ ઠીક સર્યો હતો. સાગારી મૌનને લીધે સાધના સારી ચાલી. પછી પણ એવું એકાંત સ્થળ પસંદ કરવાની પૂ. મહારાજશ્રીની અભિલાષા હતી. એટલે એ ઉદ્દેશને લક્ષમાં રાખી અનુક્રમે વિહાર કરતા તેઓ સરાસુંદરી પધાર્યા. ત્યાં થોડા દિવસ રહ્યા. સરા ગામ નજીક હતું. વળી ત્યાંના શ્રાવકો પણ ભકિતપ્રધાન હતા. તેથી સરામાં લગભગ શેષકાળ પૂરો કર્યો. દરમિયાન લીંબડીના વતની પણ હાલ મુંબઈ વસતા પૂજ્ય મહારાજશ્રીના અનુરાગી શ્રી અમુલખ અમીચંદ દર્શનાર્થે સરામાં આવ્યા હતા. પ્રસંગોપાત્ત વાત નીકળતાં લીંબડીમાં બહેનો માટે એક ઉપાાયની ખાસ જરૂર છે એવું સૂચન થયું તેમ જ પૂજયશ્રી દેવચંદ્રજી પુસ્તકાલયને પણ મેાટા સ્વરૂપે સાર્વજનિક બનાવવાની જરૂર છે એવી વાતચીત થઈ. શ્રી અમુલખભાઈ સ્વભાવે ઉદાર અને વળી પૂ. મહારાજશ્રી પ્રત્યે ભકિતભાવવાળા હતા એટલે થોડી વિચારણાને અંતે પૂજ્ય મહારાજશ્રીની એ બન્ને સૂચનાઓને પોતે સ્વીકારી લીધી. પરિણામે થોડા સમયમાં પોતાના માતુશ્રી શિવબાના સ્મરણાર્થે સ્થા. જૈન પૌષધશાળા અને પિતાીના સ્મરણાર્થે પૂજયશ્રી દેવચંદ્રજી પુસ્તકાલયનું ભવ્ય મકાન તૈયાર કરી બન્ને મકાનો શ્રી સંઘને સુપ્રત કર્યા. દરમિયાન પૂ. મહારાજશ્રી ઠાણા ૨ સરાસુંદરીથી વિહાર કરતાં કરતાં લીંબડી પધાર્યા હતા. ચાલુ સાલના ચાતુર્માસ વાંકાનેરમાં નક્કી થયા હતા એટલે લીંબડીથી વિહાર કરતાં ચાતુર્માસ માટે વાંકાનેર પધાર્યા.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
દક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ
૪૯. રાજી: સંવત ૨૦૦૨: ઈ. સ. ૧૯૪૬
ઠાણા ૨ ઉપર મુજબ. સાથે શ્રી મેઘજીભાઈ વૈરાગી તથા ભાઈશ્રી અંબાલાલ હતા. લગભગ છ વર્ષ પહેલાં ધોરાજીમાં ચાતુર્માસ કર્યા હતા તે વખતના ભકિતભાવ અને જનસમાજનું આકર્ષણ હજુ પણ તેવું જ હતું. એટલે વાંકાનેરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થતાં, ધોરાજી સંઘને ફરીને એ અનેરો લાભ લેવાની ભાવના થઈ અને પૂ. મહારાજને ચાતુર્માસ માટે વિનતિ કરાઈ. પરિણામે ધોરાજીના ચાતુર્માસ નક્કી થયા એટલે એ તરફને વિહાર શરૂ કર્યો. ધોરાજીના ચાતુર્માસ ખૂબ ઉલ્લાસપૂર્વક પૂર્ણ થયા.
૪૭. મેરબી: સંવત ૨૦૦૩: ઈ. સ. ૧૯૪૭
દાણા ૨ ઉપર મુજબ. ધોરાજીના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે વિહાર શરૂ થયો. રાજકોટ, વાંકાનેર, થાન, ચોટીલા વગેરે ક્ષેત્રોની સ્પર્શના થઈ. આ વર્ષ દરમિયાન બે દીક્ષા આપી. માગસર વદ ૪ના રોજ થાન મુકામે છબલબેનને દીક્ષા આપી અને તેનું શુભ નામ હીરાબાઈ આર્યાજી રાખવામાં આવ્યું. બીજી દીક્ષા ચેટીલામાં બેન ચંપાબેનને વૈશાખ સુદ ૫ ના રોજ આપી. હીરાબાઈનાં ગુસણી મહાસતીશ્રી પાર્વતીબાઈ આર્યજી અને ચંપાબાઈનાં ગુણી મહાસતી શ્રી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજી. દરમિયાન આગામી ચાતુર્માસ માટે શ્રી મોરબી સંઘે વિનતિ કરી હતી તે મુજબ મોરબીમાં ચાતુર્માસ રહ્યા અને આનંદપૂર્વક ચાતુર્માસ સંપૂર્ણ કર્યા.
૪૮. જોરાવરનગર : સંવત ૨૦૦૪; ઈ. સ. ૧૯૪૮
દાણા ૨ ઉપર મુજબ. વૈરાગી મેઘજીભાઈ તથા સેવાભાવી ભાઈશ્રી અંબાલાલ છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી સાથે જ રહે છે. કેટલાંક વર્ષોથી પૂજ્ય મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજને પગે વાનું દર્દ હેવાથી વિહારમાં ડોલીનું સાધન રાખવું પડે છે. તેથી ભાઈશ્રી અંબાલાલ પણ એ રીતે સેવાભાવે સાથે જ હોય છે...મોરબીના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી વિહાર શરૂ કર્યો. આ ચાલુ સાલમાં તેરાપંથી સાધુઓ પિતાનું પરિબળ જમાવવા સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યા હતા અને ઝાલાવાડમાં જોરાવરનગર સેન્ટર તેઆએ પસંદ કર્યું હતું. પરિણામે સ્થાનકવાસી સમાજને સુદઢ અને સુરક્ષિત રાખવાની જરૂર લાગતાં જોરાવરનગર સંઘે પૂ. મહારાજશ્રીને આગામી ચાતુર્માસ કરવાની આગ્રહભરી વિનંતિ કરી. પરિણામે દીર્ધદષ્ટિથી વિચાર કરીને, ધર્મરક્ષા ખાતર નિવૃત્તિને ભેગ આપીને મહારાજશ્રીએ જોરાવરનગરના ચાતુર્માસનું સ્વીકાર્યું.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૧૭૩ ચાતુર્માસ દરમિયાન ખૂબ જાગૃતિ લાવ્યા અને તેરાપંથીને નિષ્ફળ બનાવ્યા. તે વખતે જોરાવરનગરમાં ઉપાશ્રયની સુવિધા ન હતી. તેથી શ્રી કાનજી ચત્રભુજના બંગલે ચાતુર્માસ કર્યા. સમાજમાં ભકિતભાવ ઠીક જાગ્રત થયો. ચાતુર્માસ પૂર્ણ કર્યા.
૪૯. જોરાવરનગર : સંવત ૨૦૦૫: ઈ. સ. ૧૯૪૯
ઠાણા ૨ ઉપર મુજબ. પહેલા ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી વિહાર શરૂ કર્યો. પણ હવે નિવૃત્તિ લેવાની ભાવના હતી એટલે શાનિતધામ સાયલામાં પધાર્યા. દરમિયાન તેરાપંથી સાધુઓએ બીજા વર્ષે પણ જોરાવરનગરમાં થાણું નાખ્યું હતું. ગયા વર્ષે જે પુરુષાર્થ કર્યો હતો તેથી જોરાવરનગર સંઘ ખૂબ પ્રભાવિત થયા હતા. સૌરાષ્ટ્રમાં આવા પ્રભાવક પુરુષ પૂજ્ય મહારાજશ્રી એક જ હતા તેથી આ વર્ષે પણ સમાજના કોયની ખાતર જોરાવરનગર સંઘે બીજા ચાતુર્માસ કરવાની વિનંતિ કરી. પરિણામે ૭૧ વર્ષની જૈફ ઉમરે પણ એટલો જ ઉત્સાહ ધરાવતા પૂજ્ય મહારાજશીએ ધર્મ-સંસ્કૃતિના રક્ષણ માટે નિવૃત્તિને ગૌણ કરી જોરાવરનગર સંઘની વિનતિ સ્વીકારી જોરાવરનગરમાં ચાતુર્માસ કર્યા. આ વખતે ચંદુલાલ ચુનીલાલના ‘વસંતનિવાસ’ નામના બંગલામાં ચાતુર્માસ પૂર્ણ કર્યા. તેરાપંથી જમાતને મજબૂત સામનો કર્યો. પરિણામે તેરાપંથી સાધુઓ ઝાલાવાડને પ્રદેશ છોડી ગયા. આ ચાતુર્માસમાં સેવાનો લાભ લેવા મહાસતિ શ્રી મોતીબાઈ આર્યાજી, વિદુષી મહાસતી શ્રી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજી, મહાસતી શ્રી ચંદનબાઈ, મહાસતી ચંપાબાઈ ઠાણા ૪ ના ચાતુર્માસ પણ જોરાવરનગરમાં થયા હતા.
૫૦. સાયલા: સંવત ૨૦૦૭: ઈ. સ. ૧૯૫૦
ઠાણા ૨ ઉપર મુજબ જોરાવરનગર ઉપરાઉપરી બે ચાતુર્માસ કર્યા પછી હવે પોતે સ્થિરવાસ રહેવાનું વિચારી રહ્યા હતા. શાન્તિ માટે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષથી પોતે સાયલા પોતાની જન્મભૂમિ) ક્ષેત્ર પસંદ કર્યું હતું એટલે ત્યાં આવીને રહ્યા, દરમિયાન થાનના વતની માણેકચંદભાઈની સુપુત્રી બેન પ્રભાવતી જે મહાસતીશ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજી પાસે વૈરાગ્યભાવે અભ્યાસ કરતાં હતાં તેની આશા થઈ જવાથી ચૈત્ર સુદ ૬ શનિવારના રોજ તેને સાયલામાં દીક્ષા આપી અને તેનું શુભ નામ આર્યાજી પુષ્પાબાઈ રાખ્યું. સાયલામાં જ ચાતુર્માસ પૂર્ણ કર્યા.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નેધ
૫૧. ભાવનગર : સંવત ૨૦૦૮: ઈ. સ. ૧૯૫૧
ઠાણા ૨ + ૨ = કલ કાણા ૪. કવિવર્ય પ. મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહા. તથા મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી અને આર્યજીના ઠાણા ૨ મહાસતી શ્રી હેમકંવરબાઈ આર્યાજી, મહાસતીશ્રી પુષ્પાબાઈ આર્યજી દાણા ૨.
સાયલાના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી ત્યાં જ સ્થિરતાથી રહેવાનું હતું. પરંતુ કુદરતને સંકેત જુદા પ્રકારો હતો. એવું બન્યું કે તેરાપંથી સાધુનું ઝાલાવાડમાં ફાવ્યું નહિ એટલે એણે દિશા બદલી હવે ગોહિલવાડને લક્ષ બનાવ્યું. એટલે કે ભાવનગર જેવા ક્ષેત્રમાં તેઓએ થાણું નાખ્યું. પરિણામે ભાવનગરને સ્થાનકવાસી સંઘ જાગ્રત થયો. બે વર્ષ પહેલાં જોરાવરનગરમાં જે પ્રતિકાર થયો હતો તેની હવા તો સર્વત્ર ફેલાઈ ગઈ હતી. એટલે તેરાપંથી સાધુ ભાવનગરમાં તેની જડ નાખે તે પહેલાં કોઈ સમર્થ પુરુષને આપણે ચાતુર્માસ કરાવવા જોઈએ એમ લાગવાથી ભાવનગર સંઘની નજર મહારાજશ્રી પ્રત્યે કેરી. એક વગદાર પ્રતિનિધિ મંડળ ભાવનગરથી સાયલા આવ્યું, અને જોરદાર વિનતિ કરી કે આ વખતે તે આપે ભાવનગર ચાતુર્માસ કરવા જ પડશે. મહારાજશ્રી નિવૃત્તિ લેવા માગતા હતા, પરંતુ ધર્મરક્ષાને પ્રશ્ન હતો એટલે એમની વિનતિ સ્વીકારી.ભાવનગર જેવું મોટું ક્ષેત્ર અને માત્ર બે જ ઠાણા માટે એ ભારે પડે તેવું હતું. એટલે સેવાનિમિત્તે આર્યાજીના ઠાણા ૨ પણ ચાતુર્માસ સાથે રહે એવી ગોઠવણ લીંબડી સંઘની સંમતિથી કરવી પડી. મહાસતી શ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજી તયા નવદીક્ષિતા મહા. પુપાબાઈ આર્યાજી ઠાણા ૨ પણ ભાવનગર પધાર્યા. ચાતુર્માસ નિમિત્તો ગામ બહાર ભકિતબાગમાં રહ્યાં. પર્યુષણના દિવસે પૂરતા ગામના ઉપાયે રહ્યાં અને આઠે દિવસ ટાઉન હોલમાં વ્યાખ્યાન આપ્યું. મહારાજશ્રીનું નામ બહાર આવતાં તેરાપંથીએ રાહ બદલ્યો. એટલે કે કોઈ તેરાપંથી સાધુ ભાવનગરમાં ફરકયા જ નહિ. ચાતુર્માસ રંગેચંગે પૂર્ણ થયા.
-
૫૨. સાયલા: સવંત ૨૦૦૮; ઈ. સ. ૧૯૫૨
ઠાણા ૨: મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહા. તથા મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી.
ભાવનગરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી મહારાજશ્રીએ ઝાલાવાડ-લીંબડી તરફથી વિહાર શરૂ કર્યો. ત્યાંથી અનુક્રમે વિહાર કરતાં સાયલા પધાર્યા. અહીંના સંઘની વિનતિ થતાં આગામી ચાતુર્માસ પણ સાયલાના નક્કી થયા. ચાતુર્માસ પણ પૂર્ણ થયા. દરમિયાન કચ્છ-સમાઘોઘાના સોજપાળ ચનાના પુત્ર કેશવજી, મહારાજશ્રી પાસે વૈરાગ્યભાવે અભ્યાસ કરતા હતા તે પણ સાથે હતા.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
૫૩. વાંકાનેર : સંવત ૨૦૦૯ : ઈ. સ. ૧૯૫૩
દાણા ૩: મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ, મહારાજશ્રી ચુનીલાલ સ્વામી અને નવદીક્ષિત મુનિશ્રી કિશોરચંદ્રજી
સાયલાના ચાતુર્માસ સંપૂર્ણ કરી મહારાજશ્રી ઠાણા એ મેરબી તરફ વિહાર કર્યો. મોરબીમાં મહાસતી શ્રી પાર્વતીબાઈ આર્યાજી, મહાસતી શ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજી પાસે મોરબીના વતની પ્રભુદાસ રણછોડ ખોખાણીનાં પુત્રી કુમારિકા બેન હીરાલક્ષ્મી વૈરાગ્યભાવે અભ્યાસ કરતાં હતાં. તેમની આશા થવાથી દીક્ષાને પ્રસંગ હતો. મોરબી સંઘને ઉત્સાહ અનેરો હતો. ઉપરાંત આ સમયે ભાઈશ્રી કેશવજીને પણ આશા મળી જવાથી ચાલુ સાલમાં એ બન્ને ઉમેદવારોની દીક્ષા મોરબીમાં થઈ. બેન હીરાલક્ષ્મીબેનને મહા સુદ ૧૧ ના રોજ દીક્ષા આપવામાં આવી અને તેનું શુભ નામ મહાસતી શ્રી હંસાકુમારી રાખ્યું અને ભાઈશ્રી કેશવજીને ફાગણ વદમાં દીક્ષા આપી અને તેનું નામ મુનિશ્રી કિશોરચંદ્રજી રાખવામાં આવ્યું. આ સાલના ચાતુર્માસ વાંકાનેર નક્કી થયા હતા. થાણા ૩ થી વાંકાનેરમાં ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા.
૫૪. સુરેન્દ્રનગર: સંવત ૨૦૧૦: ઈ. સ. ૧૯૫૪
ઠાણા ૪: પૂજ્ય સાહેબ શ્રી ધનજી સ્વામી, મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ, મહારાજશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી, નવદીક્ષિત મુનિ કિશોરચંદ્રજી સ્વામી.
વાંકાનેરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયે ઠાણા ૩ વિહાર કરી અનુક્રમે લીંબડી પધાર્યા. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગર સંઘની વિનતિ થવાથી સુરેન્દ્રનગરમાં ચાતુર્માસનું નક્કી થયું. આ વખતે પૂજ્ય સાહેબશ્રી ધનજી સ્વામી સાથે હતા એટલે કુલ ઠાણા ૪ના ચાતુમસ થયા. આ ચાતુર્માસમાં સંઘમાં સારી જાગૃતિ આવી, અને ત્રણે સંઘની એકતાનું મંડાણ થયું.
૫૫. થાનગઢ: સંવત ૨૦૧૧: ઈ. સ. ૧૯૫૫
ઠાણા ૪+ ૩ = કુલ ૭: પૂજ્ય સાહેબશ્રી ધનજી સ્વામી, મહારાજ શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી આદિ ઠાણા ૪ તથા મહાસતી શ્રી દમયંતીબાઈ આર્યજી. મહાસતી શ્રી કલાવતીબાઈ આર્યાજી તથા બા.બ્ર. શ્રી વિનોદિનીબાઈ આર્યાજી ઠાણા ૩ અભ્યાસાર્થે સાથે ચાતુર્માસ રહ્યાં.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ
ચાલુ સાલના ચાતુર્માસ માટે થાનગઢ સંઘની ભાવભરી વિનતિ હોવાથી ઉપર મુજબ દાણા ૭ના ચાતુર્માસ થાનગઢમાં થયા. ચાતુર્માસ અંગે તમામ ખર્ચ શ્રી છબીલદાસ ત્રિભોવનભાઈ તરફથી આપવામાં આવેલ.
૫૬. અમદાવાદ: સંવત ૨૦૧૨: ઈ. સ. ૧૯૫૬
ઠાણા ૩+૧૩= કુલ ૬:મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ, મહારાજશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી, મુનિશ્રી કિશોરચંદ્રજી સ્વામી તથા મહાસતી દમયન્તીબાઈ આદિ ઠાણા ૩.
થાનગઢના ચાતુર્માસ આનંદપૂર્વક પૂર્ણ થયા અને વિહાર શરૂ થયો. વૈરાગી ભાઈશ્રી મેઘજીભાઈ તથા સેવાભાવી ભાઈશ્રી અંબાલાલ સાથે જ હતા. દરમિયાન સૌરાષ્ટ્ર સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ અમદાવાદને પિતાના નવા ઉપાશ્રયમાં પ્રથમ ચાતુર્માસ કરાવવાની ઉત્કટ ભાવના થવાથી શ્રી સંઘે પૂજ્ય મહારાજશ્રીને આગ્રહભરી વિનતિ કરી. મહારાજશ્રીએ પણ સંઘને ઉત્કૃષ્ટ ભાવ જાણી, એ વિનતિને સ્વીકાર કર્યો. તેથી સૌરાષ્ટ્ર સંઘમાં પણ અનેરો ઉત્સાહ પ્રગટયો. પરિણામે ઉપર જણાવ્યા મુજબ કાણા ૩+ ૩ = ૬ દાણાના ચાતુર્માસ અમદાવાદમાં થયા. ચાતુર્માસ દરમિયાન મહારાજશ્રીની પ્રેરણાથી સમાજઉપયોગી અનેક પ્રવૃત્તિઓ શરૂ થઈ અને ચાતુમસ ખૂબ આનંદપૂર્વક પૂર્ણ થયા. આ ચાલુ સાલમાં થાનગઢના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા બાદ વિહાર કરી મહારાજશ્રી સાયલા પધાર્યા હતા ત્યારે મહાસતી શ્રી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાજી પાસે વૈરાગ્યભાવે અભ્યાસ કરતાં મેરબીનિવાસી ચુનીલાલ ભાઈચંદનાં સુપુત્રી બા.બ. બેન લીલમબેનની આજ્ઞા થઈ જવાથી ફાગણ વદ ૧૦ ગુરુવારના રોજ સાયલામાં ધામધૂમપૂર્વક દીક્ષા આપી. નવદીક્ષિતાનું શુભનામ મહા સતીશ્રી સરલાકુમારી આર્યાજી રાખ્યું. ત્યારબાદ આગામી ચાતુર્માસ માટે અમદાવાદ તરફથી વિહાર . આ ચાર્માસમાં શાસ્ત્રોની વચણી કરવા નિમિત્તે મહાસતી શ્રી દમયન્તીબાઈ આદિ ઠાણા ૩ના ચાતુર્માસ સૌરાષ્ટ્ર સંઘની પૌષધશાળામાં થયા હતા. ઉપર મુજબના ત્યાંના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા.
૫૭. ઘાટકોપર: સંવત ૨૦૧૩: ઈ. સ. ૧૯૫૭
ટાણા ૨: મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ તથા મુનિશ્રી ચુનીલાલ સ્વામી. સાથે વૈરાગી શ્રી મેઘજીભાઈ તથા સેવાભાવી શ્રી અંબાલાલ પણ હતા.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શષ્યની જીવનસરિતા
૧૭૭,
અમદાવાદના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી અનુક્રમે વિહાર કરતાં પૂજ્ય મહારાજશ્રી ઠાણા ૩ લીંબડી પધાર્યા. દરમિયાન મુંબઈ જેવા ક્ષેત્રમાં કંઈક એવું વાતાવરણ ફરી ગયું હતું કે જેથી મુંબઈના સંઘને કોઈ શકિતશાળી અને પ્રભાવક મહારાજશ્રીની જરૂર હતી. વિચારણાને અંતે તેઓની દષ્ટિ મહારાજશ્રી ઉપર પડી. એટલે સૌથી પહેલા ઘાટકોપર સંઘ લીંબડી એક વગદાર ડેપ્યુટેશન મેકલી, ઘાટકોપરના આગામી ચાતુર્માસ માટે જોડ્યારે વિનતિ કરી. તે વખતે લીંબડી સંપ્રદાયના શેઠ શ્રી લલ્લુભાઈ નાગરદાસ તથા પૂજ્ય સાહેબશ્રી ધનજી સ્વામીએ બધા સંજોગોને લક્ષમાં રાખી મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ ઠાણા ૨ને ઘાટકોપરના આગામી ચાતુર્માસ માટે સંમતિ આપી. ઘાટકોપર સંઘના ડેપ્યુટેશનને ખૂબ સંતોષ થયો. પછી તે લીંબડીથી મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહારાજ તથા મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી કાણા એ ઘાટકોપર માટે વિહાર કર્યો. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષથી મહારાજશ્રી પગની તકલીફના કારણે ડોલી વિહાર કરી રહ્યા હતા. એટલે ડોલીના માણસો અને તે સાથે બે ભાઈઓ (મેઘજીભાઈ તથા અંબાલાલભાઈ) પણ હતા. અનુક્રમે ઉગ્ર વિહાર કરતાં કરતાં તેઓશ્રીએ ઉત્સાહી વાતાવરણ વચ્ચે ચાતુર્માસ માટે ઘાટકોપરમાં પ્રવેશ કર્યો. ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ પૂર્ણ કર્યા.
૫૮. બોરીવલી : સંવત ૨૦૧૪; ઈ. સ. ૧૯૫૮ ઠાણા ૨ ઉપર મુજબ, ઘાટકોપરના ચાતુર્માસ પૂરા થયા પછી વચ્ચેના ગાળામાં મુંબઈના પરામાં વિચરવાનું બન્યું. દરમિયાન માટુંગામાં મહારાજશ્રીની આંખે મોતીઆનું ઓપરેશન કરાવ્યું. તે સમયે મુંબઈના ક્ષેત્રમાં જેવા આજે ઉપાશ્રયો અને સંઘની રચના છે તેવી હતી નહિ એટલે ઘાટકોપરના ચાતુર્માસમાં જુદા જુદા પરમાંથી માણસે લાભ લેવા આવતા. બોરીવલીમાં નવો સંઘ થયો હતે. ખાસ કરીને મધ્યમવર્ગી સમાજ ત્યાં રહેતો હતો. તેઓ એ પરિશ્રમ લઈને નવો ઉપાશ્રય તૈયાર કર્યો હતો. તેઓને સૌથી પહેલા ચાતુર્માસ મહારાજશ્રીના થાય એવી પ્રબળ ભાવના હતી. એટલે બોરીવલી સંઘે ખૂબ જ ભાવપૂર્વક આગામી ચાતુર્માસ માટે મહારાજશ્રીને વિનંતિ કરી. સંઘના કાર્યકર્તાઓ ઉત્સાહી અને જાતમહેનત કરનાર લેવાથી અને વાતાવરણ અનુકૂળ લાગવાથી મહારાજશ્રીએ તેઓની વિનતિ સ્વીકારી ચાતુર્માસ માટે બેરીવલીમાં પ્રવેશ કર્યો. મહારાજશ્રીની માનવતાલક્ષી ઉપદેશધારા માટે બોરીવલી ખૂબ આતુર હતું. પરિણામે જેમ જેમ ચાતુર્માસના દિવસે આગળ વધવા લાગ્યા તેમ તેમ ફંડફાળા સારા થયા. ગૃહઉદ્યોગ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ
અને બીજી સામાજિક પ્રવૃત્તિઓથી બોરીવલી સંઘ અને ઉપાશ્રય ગાજતો થઈ ગયો એટલું જ નહિ, પણ મહારાજશ્રીની પ્રેરણાથી થોડા સમયમાં જ મધ્યમ વર્ગીય બોરીવલીને સંઘ પૂબ સમૃદ્ધ અને દીપત થઈ ગયો. એ પ્રમાણે ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા.
*
૫૯. બોરીવલી(કૃષ્ણકુંજ): સંવત ૨૦૧૫: ઈ. સ. ૧૯૫૯
ટાણા ૨ ઉપર મુજબ. બે વર્ષ મુંબઈના ક્ષેત્રમાં વીતી જવાથી સૌરાષ્ટ્રમાં વસતાં સાધ્વીજીએની દર્શનભાવના તીવ્ર થવા લાગી. વળી સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતના સંઘોની પણ ઝંખના હતી. એટલે બોરીવલીથી સૌરાષ્ટ્ર તરફ વિહાર કરવાનું નક્કી કર્યું. અનુક્રમે વિહાર શરૂ કર્યો. ભીંવડીથી આગળ વધતાં રસ્તામાં વજેશ્વરીને પ્રદેશ આવ્યો. મહારાજશ્રીને પગે વાની તકલીફ હેવાથી વજેશ્વરીમાં હવાપાણીને પ્રયોગ કરવા મન થયું એટલે લગભગ બે મહિના ત્યાં રોકાયા. તે સમયે વિદુષી મહાસતી શ્રી પ્રભાવકુંવરબાઈ આર્યાજી પાસે જેતપુર(કાઠિ.) તથા ધોરાજીની ત્રણ બેને વૈરાગ્યભાવે અભ્યાસ કરતાં હતાં. તેઓને દીક્ષા માટે આશાઓ મળી જતાં ત્રણે બેને (બેનશ્રી હંસાકુમારી, બેનશ્રી ઇન્દુકુમારી(જેતપુર) અને શ્રી હસુમતી(ધોરાજી) દીક્ષા લેવા પહેલા મહારાજશ્રીના આશીર્વાદ લેવા વજેશ્વરી આવેલાં. પછી તે વજેશ્વરીના રોકાણ દરમિયાન હવા-પાણી અનુકૂળ ન લાગવાથી મહારાજશ્રીને જીર્ણજવર લાગુ પડયો. ઉપચાર ઘણા કર્યા પણ આરામ ન આવ્યો. તબિયતના આ સમાચાર સૌરાષ્ટ્રમાં પહોંચી ગયા એટલે અનન્ય સેવાભાવી મહાસતીશ્રી હેમકુંવરબાઈ ઠાણા ૩ની ધીરજ ન રહી તેથી ઉગ્ર વિહાર કરીને તેઓ વજેશ્વરી પધાર્યા. બોરીવલી સંઘને તે તાજી ભકિત હતી એટલે જ્યારે મહારાજશ્રીની તબિયતના સમાચાર જાણ્યા કે તુરત સંઘના આગેવાન ભાઈએ વજેશ્વરી આવ્યા અને આવી પરિસ્થિતિમાં આપ બોરીવલી પાછા પધારો અને અમને સેવાને લાભ આપો એવી વિનતિ કરી. મહારાજશ્રીને તબિયતના કારણે એ વિનતિ સ્વીકારવી પડી. એટલે કે આટલો લાંબો વિહાર કર્યા પછી પોતે હાણા ૨ વિહાર કરીને બોરીવલી પધાર્યા. મહાસતી શ્રી હેમકુંવરબાઈ ટાણા ૩ પણ બીવલી પધાર્યા. ધીમે ધીમે તબિયત સુધારા પર આવી. પરંતુ હવે સૌરાષ્ટ્ર કે ગુજરાત તરફ જઈ શકાય તેવું ન હતું એટલે બોરીવલી સંઘે બીજા ચાતુર્માસ પણ બેરીવલીમાં કરવા જોરદાર વિનતિ કરી. પૂજ્ય મહારાજશ્રી તબિયતના કારણે હવે ચાતુર્માસનો બોજ ઉપાડવા તૈયાર ન હતા તેથી કહ્યું કે ચાતુર્માસનિમિત્તે નહિ પણ નિવૃત્તિના લક્ષે ચાતુર્માસ રહેવાની ભાવના છે. શ્રી સંઘે આનંદ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
‘સંત-શિષ્ય’ની જીવનસરિતા
પૂર્વક એ દરખાસ્ત સ્વીકારી અને ઉપાશ્ચાયના બદલે ઘોડબંદર રોડ પર સત્યનારાયણ ભવન પાસે ‘કૃષ્ણકુંજ’માં ચાતુર્માસ અંગેની બધી વ્યવસ્થા શ્રી સંઘે કરી. ત્યારે આર્યાજી શ્રી હેમકુંવરબાઈ આદિ ઠાણા ૩ તો આ પ્રદેશમાં (મુંબઈ તરફ) પહેલાં જ પધાર્યાં હતાં. તેઓના ચાતુર્માસ ઘાટકોપરમાં નક્કી થયા. ચાતુર્માસ દરમિયાન સુખશાન્તિથી પોતે કૃષ્ણકુંજમાં બિરાજતા હતા. દિવસો પસાર થયે જતા હતા. દરમિયાન એક કાળરાત્રિએ મહારાજશ્રીને સખત હાર્ટએટેક આવ્યો. ખૂબ ચિંતાજનક સ્થિતિ બની ગઈ. મુંબઈ, ઘાટકોપર વગેરે સંામાં ખબર ફેલાઈ જતાં રાતમાં જ નિષ્ણાત ડોકટરોને બોલાવ્યા. ઉપચાર ચાલુ થયા. બોરીવલી તેમ જ ઘાટકોપર સંઘની સેવાસુરૂષા સફળ થઈ અને થોડા દિવસેામાં તબિયત સુધરવા લાગી. પરંતુ હવે હાર્ટ નબળું પડી જવાથી ખૂબ આરામ લેવા જેવું હતું. એમ કરતાં બોરીવલીના બીજા ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા અને ઘાટકોપર તરફ વિચરવાનું બન્યું. શિયાળામાં બીજી આંખમાં મેતિયાનું ઓપરેશન ઘાટકોપરમાં કર્યું. એને પણ સારું થઈ ગયું. પરંતુ હાર્ટની પરિસ્થિતિ એવી હતી કે હવે ડોલીથી પણ વિહાર ન થઈ શકે. બીજી બાજુ મુંબઈ જેવા ક્ષેત્રમાં રહેવાય તો આરામ પણ પૂરતા પ્રમાણમાં ન મળી શકે. આવી નાજુક પરિસ્થિતિમાં લીંબડી સંઘે પછી દીર્ઘદષ્ટિ વાપરીને પૂજ્ય મહારાજશ્રીને સ્થળાંતર કરાવવાનો નિર્ણય લીધો. પરિણામે ત્યાંથી પ્રયાણ કર્યું અને લીંબડી પધાર્યા.
*
*
૬૦. લીંબડી : સંવત ૨૦૧૬: ઈ. સ. ૧૯૬૦
ઠાણા પ: પૂજ્ય સાહેબ શ્રી ધનજી સ્વામી, મહા. શ્રી નાનચંદ્રજી સ્વામી, મહા. શ્રી છોટાલાલજી સ્વામી, મહા. શ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી, મુનિશ્રી માધવજીસિંહજી સ્વામી, મુંબઈથી મહારાજ શ્રી નાનચંદ્રજી મહા. ઠાણા ૨ જ્યારે લીંબડી પધાર્યા ત્યારે ત્યાં પૂજય સાહેબ શ્રી ધનજી સ્વામી આદિ ત્રણ ઠાણા બિરાજતા હતા. સદાનંદી મહા. શ્રી છોટાલાલજી સ્વામી ઠાણા ૨ પણ લીંબડીમાં બિરાજતા હતા. મહારાજશ્રીને પૂરો આરામ લેવાની જરૂર હતી એટલે આગામી ચાતુર્માસ લીંબડીમાં જ કરવાની શ્રી સંઘની વિનતિ થઈ. પરિણામે પાંચે ઠાણાના સંવત ૨૦૧૬ના ચાતુર્માસ લીંબડી થયા.
*
*
૬૧. સાયલા : સંવત ૨૦૧૭: ઈ. સ. ૧૯૬૧
ઠાણા ૨: મહારાજશ્રી નાનચંદ્રજી મહા. તથા મહા. શ્રી ચુનીલાલજીસ્વામી. લીંબડીના ચાતુર્માસ પૂર્ણ થયા બાદ હવે સામાન્ય રીતે આરોગ્ય સારું હતું. એટલે હવે સ્થિરવાસની દષ્ટિએ શાન્તિ માટે સાયલામાં રહેવાનું નક્કી કર્યું. તેથી લીંબડીથી સાયલા પધાર્યા. હાર્ટની તકલીફ હોવાથી હવે પૂર્ણ આરામની જરૂર
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
દરેક ચાતુર્માસની સંક્ષિપ્ત નોંધ હતી એટલા માટે પણ સાયલા પસંદ કરવા જેવું હતું. ચાતુર્માસ સિવાય તે અવારનવાર સેવાનિમિત્તે સાધ્વીજીને યોગ થયા કરતો. પરંતુ ચાતુર્માસમાં પણ અભ્યાસ અને સેવાનિમિત્તે સાધ્વીજીના પરિવારમાંથી બેથી ત્રણ ઠાણા દર વર્ષે ચાતુર્માસ સાથે રહે એવી વ્યવસ્થા લીંબડી સંઘ મારફત થઈ ગઈ, તે મુજબ આ ચાતુર્માસમાં વિદુષી મહા. શ્રી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યાનાં શિષ્યા આર્યજી ચંદનબાઈ, તથા બા. બ. આર્યજી ઈન્દુમતીબાઈ ઠાણા ૨ ચાતુર્માસ રહ્યાં.
૬૨. સાયલા: સંવત ૨૦૧૮: ઈ. સ. ૧૯૬૨ ઠાણા ૨ ઉપર મુજબ તથા મહાસતી શ્રી ઠાણા ૩. કુલ ઠાણા ૫.
સ્થિરવાસ હોવાથી આ સાલના ચાતુર્માસ સાયલામાં જ થયા અને સેવા , અને અભ્યાસ અર્થે મહાસતી શ્રી હેમકુંવરબાઈ આર્યાજી, બા. બ્ર. મહા. શ્રી પુષ્પાબાઈ આર્યજી તથા બા.બ્ર. મહા. શ્રી હંસાકુમારી આર્યાજી ઠાણા ૩ ચાતુર્માસ સાથે રહ્યાં.
૬૩. સાયલા: સંવત ૨૦૧૯ : ઈ. સ. ૧૯૬૩ ઠાણા ૨ ઉપર મુજબ તથા સાધ્વીજી ઠાણા ૩. કુલ કાણા ૫.
આ સાલના ચાતુર્માસ પણ અહીં થયા. મહાસતીજીએ પૈકી આ વખતે મહા. કલાવતીબાઈ આર્યાજી, બા. બ. મહા. શ્રી વિનોદીનીબાઈ આર્યા તથા મહા. શ્રી દિવ્યપ્રભા ટાણા ૩ ચાતુર્માસ સાથે રહ્યાં. ચાલુ સાલમાં મહા. શ્રી દમયીબાઈ આર્યાજી પાસે વૈરાગ્યભાવે અભ્યાસ કરતાં ગોંડલનિવાસી કુરજીભાઈ ફૂલચંદ દોશીનાં સુપુત્રી બા. બ. બહેન પુષ્પાબહેનની આજ્ઞા થઈ જવાથી ૨૦૧૯ ફાગણ સુદ ૨ સેમવારના રોજ સાયલા મુકામે પૂ. મહારાજશ્રીના વરદ હસ્તે દીક્ષા આપી. તેનું શુભ નામ મહાસતી શ્રી પ્રમોદિનીબાઈ રાખવામાં આવ્યું.
૬૪. સાયલા: સંવત ૨૦૨૦: ઈ. સ. ૧૯૬૪ ઠાણા ૨+૨. સાધુજી ઠા. ૨ ઉપર મુજબ તથા સાધ્વીજી ઠાણા ૨.
સાધ્વીજીમાં આ વખતે વિદુષી શ્રી મહાસતી પ્રભાકુંવરબાઈ આર્યજીનાં સુશિષ્યા આર્યાજી ચંદનબાઈ આર્યાજી તથા આર્યાજી સરલાકુમારી થાણા ને સેવાને લાભ મળ્યો.
આ સાલમાં પૂજ્ય ગુરુદેવને ૮૭ વર્ષ પૂરાં થયાં. એટલે કે સંવત ૨૦૨૧ના માગસર સુદ ૧ ના ૮૮ મું વર્ષ બેઠું. દીક્ષાપર્યાયના ૬૪ વર્ષ પૂરાં થયાં હતાં.
% શાંતિ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિષ્ય-શિષ્યાઓની અજલિએ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાંજલિ મુનિશ્રી ચુનીલાલજી સ્વામી-ચિત્તમુનિ
(બ: ઝંડા ઊંચા રહે હમારા) ૧ વિરલ વિભૂતિ એક વિરાજે (૨)
સંત-સમાજ અને દેવ સમાજે. (૨) વિરલ પ્રગટ થયા માનવહિત કાજે (૨) કાવ્ય-સરિતામાં ગુણ ગાજે (૨) સંતશિષ્ય પડછંદ અવાજે. (૨) વિરલ
૨ ચેતનવંતા હે ગુરુદેવા (૨)
નિતનિત સ્મરણ કરું તુજ સેવા. (૨) ચેતન જ્ઞાન-કર્મ-ભક્તિ રસદેવા (૨) અમ અંતર આ તખેવા (૨) સંત-શિષ્યની ખબરું લેવા. (૨) ચેતન
૩ વાણી અમૃત-રસ ઝરનારી (૨)
દષ્ટિપાત છે પાવનકારી. (૨) વાણી સદગુરુ ભાવ સદા સુખકારી (૨) પ્રેમળત છે જયજયકારી (૨) “સંતશિષ્ય' જીવન બલિહારી. (૨) વાણી (“સંત-શિષ્ય ” ગુણની બલિહારી)
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
(ઢબ : અંતરર્યામી અંતરમાં વિરાજી રહો)
૪ ગુરુ! આંતર—ન્ત્યાત જગાવી દિયા પ્રભુ! પાવન પંથ બતાવી દિયા. આજ તારા ગુણુની જયમાળ ચાલુ થાય છે પ્રાણ સાથે સંતશિષ્યના ભાવ જાગી જાય છે.
પ
X
માના માને કે આજ ગુરુ આવી ગયા માના માનેા કે ગુરુજી પધારી ગયા મારા ચિત્તમ દ્વિરને ગજાવી ગયા. શાંતભાવે એકલા પળપળ પ્રતીક્ષા મેં' કરી ‘સંત-શિષ્યે’ આજ મારા ભાવમાં ભરતી કરી.
७
ભાવાંજલિ
(૨)
(૨) ગુરુ॰
(૨)
(૨) ગુરુ॰
(૨)
(૨)
(૨) માના
(૨)
(૨) માને૦
૩
(ઢબ : સુધાર સે ભરપૂર શ્રી વીતરાગી...)
૬ દીઠા મે` ધ્રુવના દ્બિાર આજ મારા મનમાં વસેલા. દીઠા ગુરુદેવના દિદાર આજ મારા મનમાં વસેલા. મનમાં વસેલા ને હૃદયે રસેલા. ‘સંત” સ્વરૂપે સાગર વિશાળ છે. (૨) ‘શિષ્ય’ સ્વભાવે રસાળ——આજ મારા (મનમાં રમેલા તે હૃદયે ગમેલા.
૪
( ઢબ : અબ તો મેરા રામનામ ... ) આજ મારા ભવનમાં છે દેવના ઉતાર દેવના ઉતારા ગુરુદેવના ઉતારે..
—દીઠા॰
દીઠા॰)
આજ૦
નજર ભરી નીરખી લીધું, એ જ લાલ મારે (૨) દર્શન વિશુદ્ધ થયે, મટયા છે. મૂંઝારા, (૨) –આજ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
માર્ગ કે કુમાર્ગને સુસ્પષ્ટ દેખનારે (૨) આજ જ્ઞાનચંદ્રના પ્રકાશને ઉજારે. (૨) –આજ નિજ સ્વરૂપ રમણતાને પ્રગટ છે સિતારે “સંત-શિષ્ય ચિત્તની પ્રસન્નતા પ્રસારે. (૨) –આજ
(ઢબ: રામ છે (૩) રે અંતરથટમાં એ રામ છે) ૮ થાય છે (3) રે ગુરુદેવનું સ્મરણ એમ થાય છે.
આવી આવીને સરી જાય છે રે. –ગુરુદેવનું હરતો ને ફરતાં ઊઠતાં ને બેસતાં (૨) ઝાંખી નિરંતર થાય છે ? –ગુરુદેવનું. ૧ નેણામાં નેહભર્યો, દિલ દરિયાવ છે (૨) ભાલે વિશાળતા છવાય છે રે –ગુરુદેવનું ૨ વાણી મધુરી છે સ્વરે મઢેલી (૨) હાવભાવથી ચિત્ત ચાય છે રે –ગુરુદેવનું ૩
વેત અબરમાં કાયા છે શોભતી (૨) શિર પર વાળ સહાય છે રે. –ગુરુદેવનું છે સુંદર બે કાન છે સરવા સુલક્ષણા (૨) હૂંફાળા હાથ ફરી જાય છે રે –ગુરુદેવનું ૫ જ્ઞાન-ધ્યાન-કર્મ અને ભક્તિના રોગમાં (૨) સંત-શિષ્ય ભાવથી ભીંજાય છે રે. –ગુરુદેવનું. ૬ નિતનિત એમ ગુણકીર્તન કરવાથી (૨) ચિત્તમાં સમાધિ વર્તાય છે રે. –ગુરુદેવનું. ૭
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરહાં જ લિ
મુનીશ્રી સંતલાલજી (રાગ : અપૂર્વ અવસર એવે૦)
દુષ્ટ દેવ વિકરાળ કાળ હે. શું કર્યું ? હતુ. જેહ જિનશાસનનું શુભ રત્ન જો, ઝૂંટવી લીધું તેઢ અચાનક હાથથી, હવે ન લાધે કરતાં કાઢિ પ્રયત્ન જો -દુષ્ટ દૈવ
જેના લિને યિાની ઉપમાં ૪ઉં ! પણ દરિયા માઝા મૂકે કોક વાર જો; જેને હૈયે મૂકી નહિં માઝા કઢી, રહી નયનકાંઠે નિત અમીરસ ધાર જો
-દુષ્ટ દૈવ૦
ચંદ્રકળા પુનઃમશી મુખની જો કહું, તા મહામુનિનું વદન અતિ શરમાય જો; કારણ વક્રમાં શશીનુ તેજ ઘટી જતુ, નાનચંદ્ર મુખ તેજ ઘટે ન જાય જો। -દુષ્ટ દૈવ સારભ નમ્રપણાની રંગ સુકને, બુદ્ધિ પુષ્પ ગુલામ અખ ંડિત પાસ જો; અનુભવવૃદ્ધ શરીર પણ વૃદ્ધ ભલે થયું, મૃત્યુ લગી ઝીલ્યા છે જ્ઞાન-પ્રકાશ જો ।। -દુષ્ટ ૪૦
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંત-શિષ્યની જીવનસરિતા
સ્વ-પર શ્રેયનાં કાર્યો કીધાં હસથી, ધર્મ-ષ્ટિનાં વેર્યો બીજ અપાર છે; સંપ્રદાયને વિશ્વ વિશાળ સમાજને, રંગ લગાડયો રાષ્ટ્રભક્તિરસસાર જે II.
-દુષ્ટ દેવ
શિષ્યની જેડી દઈ જંગ જીતી ગયા, બાહ્યાાંતર જગ કરવાને શુભ કાર્ય જે, સંતવાસો “ચિત્ત અને સાભાગ્યમાં, નીરખી જનગણમનમાં ધૈર્ય ભરાય જે છે
-દુષ્ટ દેવ
વાચા થાકે ગુણ વદી ગુરુ! આપના, વિરહાશ્રુ વસુધા વહે ન ભાર જે; તેય શ્રદ્ધાંજલિરૂપ કાવ્ય ચરણે ધરું, અમ આત્માને એ જ નિમિત્ત સુધાર જે; અમ આત્માને એ જ નિમિત્ત આધાર જે
-દુષ્ટ દેવ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરહાંજલિ
મહા,શ્રી દમયંતીબાઇ આયૅજી મહા.શ્રી કલાવતીબાઇ આયજી, થ્રા. બ્ર. મહા.શ્રી (વનાદીનીબાઇ આદિ સાધ્વીમંડળ (રાગ : ‘ વાયુ તારા વીંઝણલાને—')
પ્રયાણ.
અનત સમાધિએ પાઢયા આજે વહાલા જીવન-પ્રાણુ, વત્સલહૃદયી મહાચેાગીએ કીયાં પરલા કે જન્મભૂમિ એની નિર્વાણભૂમિ, ધન્ય સાયલાની સુભાગી ભૂમિ, ઓગણીસે તેત્રીસ માગસર સુદ એકમે પ્રગટયા પ્રેમાવતાર, માદકતારણહાર. ૧
ધન્ય માતાપિતા કુળદીપ જનમ્યા, ધન્ય ગુરુજી શિષ્ય સવાયા; જૈન શિક્ષા—દીક્ષા પ્રાપ્ત છતાંય, સર્વ ધર્મ સમભાવ, જ્ઞાનચંદ્ર અપૂર્વ પ્રભાવ. ૨ જીવનયાત્રા વર્ષ અાસી; જ્યાતિ, વિરાટે વિલીન થાય,
સુક્ષ્મ તેજ સત્ર ફેલાય. ૩ વિદ્યુતપશી આંચકા વાગ્યા;
કાઈ માને ન સાચી વાત, આ શે। મન્મ્યા ઉત્પાત. ૪
સ્વયં પ્રકાશિત દ્વી પ્રવાસી, કૃષ્ણાનવમી રવિ રજનિએ
જના અણુઝણી હાલ્યા, અચાનક સ્વર્ગવાસ સાંભળતાં,
હૈયાનું હીર, અમ આંખનું નૂર, કયાં જઈ વસ્યું એ સાગરઉર; ક્રિશાએ સૂની આંખડી ભીની, સંઘનાં હૈયાં ઘવાય, એના ઘાવ કી ના રુઝાય. ૫
માનવ-ધનું મૂર્ત સ્વરૂપ, ક્રિષ્ય પ્રેમનું સાક્ષાત રૂપ; અભેદભાવે માનવ-હૃદય, (એણે) સ્નેહે સાંધ્યા એકતાર, એની કરુણાના નહિ પાર.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘સંત શિષ્ય'ની જીવનસરિતા
ઋજુ, મૃદુલ ક્ષમાસિંધુ યશસ્વી, વિદ્યા સિદ્ધિ નિધિ બ્રહ્મ વચસ્વી; દ્વિવ્યદ્રષ્ટા નવયુગ-સુષ્ટા, પૂર્ણ ચૈાગ આરાધતા જાય, સમર્પણુ શિખવાડતા જાય. છ
અખૂટ નવનવી જ્ઞાન સરવાણી, અમૃતધારા આકડ પીતાં,
કવિવની જીવન – કવિતા, વિચાર–અચારની એકરૂપતા,
૧૮૯
નવ
વિમલમધુર વહેતી વાણી; તૃપ્તિ કદી થાય, ભવખ ધન તૂટી જાય. ૮ મૃત્યુંજયની ધૈર્ય – સરિતા; અનુપમ અખંડ સદાય, એના ઊંડાણ નહિ મપાય. ૯
ગુણુ તમારા કેટલા ગાઉં, અલ્પમતિ કી પાર ન પામુ; પુનિત પ્રેરક જીવન – પ્રસંગે, યાદ આવે હૈયુ વલેાવાય, ખામી કદી નહિ પુરાય. ૧૦
અશ્રુ પુષ્પદ્માન પ્રવચનની, અંજલિ સુભાવિત અપી'એ
ગુણનિધિ શિષ્ય યુગલ સિંહૅખાલ, સુપાત્ર ચિત્ત પ્રસન્ન સતખાલ; શિષ્યાએ લકતા આખાલ વૃદ્ધના, સાચા સખા જગતાત, નવજીવનદ્દાત્રી માત. ૧૧ શ્રદ્ધા કાવ્ય કે સત્યા'ની; પણુ, ઋણુમુકત ન થવાય, સામાં પ્રેરક તુહી જણાય....૧૨
કૃપાદિષ્ટ અમીવૃષ્ટિ કરો, સ`સારના સર્વ દુઃખા હરજો; યુગ યુગ અમર રહેા ગુરુજી, યશોગાન નિરંતર ગવાય.... જ્ઞાન-ગુરુનું સ્મરણ ન ભુલાય. ૧૩
ભાવના અમારી હું દેવના દેવ! જન્મ જન્મના સ્વામીત્વમેવ, રાગ-દ્વેષ-મહુકારને ટાળી, ખાળ' તુહી સાગરમાં સમાય, તને સર્વસ્વ અતિ થાય. ૧૪
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંદર્ભસૂચિ
પૃષ્ઠ 2
સંદર્ભ
૯ “વીર પંથાવત : ના. . ન. શી : . ૩૨ ૧૦ રવીન્દ્રવીણા ૧૪ પ્રાર્થનામંદિર : આવૃત્તિ ૧૬: પૃ. ૧૬૯ ૧૮ “જ્ઞાનાવ:' ૪: ૨:. ૨૪ ૧૮ “જ્ઞાનાર્ણવ : ૪:૪. રૂપ ૨૬ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર : પત્રાંક: ૧૯૪૭૬ ૨૭ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર: પત્રાંક: ૪૫૫/૫૭૫ ૨૮ પ્રાર્થના મંદિર: આ. ૧૬: પૃ. ૧૬૦ ૩૫ ‘આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર”: ૧૭ ૩૫ ‘આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર’ : ૩૫ ૩૬ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર : પત્રાંક : ૪૫૪/૫૭૨, ૩૮ ‘પ્રાર્થનામંદિર : આ. ૧૬: પૃ. ૧૫૯-૬૦ ૪૨ પ્રાર્થનામંદિર': આ. ૧૬: પૃ. ૮૫ ૪૬ “જાહનવી” ૫૦ “પ્રાર્થનામંદિર’ : આ. ૧૬ : પૃ. ૮૪ ૫૦ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર : પત્રાંક : ૮૧૩/૦૭૩ ૫૧ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર : પત્રાંક : ૫૮૧૭૫૭ ૫૧ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પત્રાંક: ૮૨૨/૧૪ ૫૭ પ્રાર્થનામંદિર : પદ ૧૬: પૃ. ૧૪૪-૪૫ ૫૯ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર: “તત્ત્વવિજ્ઞાન’: પૃ. ૮૯ ૫૯ પ્રાર્થનામંદિર’ : આ. ૧૬ : પૃ. ૧૧૬-૧૭ ૬૦ “પ્રાર્થનામંદિર:': આ. ૧૬ : પૃ. ૧૧૭. ૬૩ પ્રાર્થનામંદિર’: આ. ૧૬ : પૃ. ૮૧-૮૨ ૬૪ ‘પ્રાર્થનામંદિર’ : આ. ૧૬: પૃ. ૧૫૬ ૬૬ દે. સા. પુ' પ્રકાશિત ઉપલબ્ધ સાહિત્ય ૬૭ મહવી વન: “કૌશિar' ૬૯ આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર” અને “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
સંદર્ભસચિ
05
સંદર્ભ ૧૦૭ પ્રાર્થનામંદિર : પૃ. ૨૩૮ ૧૦૯ પ્રાર્થનામંદિર: પૃ. ૧૨૩ ૧૧૦ ઋવેદ ૧૧૫ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર: ૭૦૨ : પૃ. ૬૩૯. ૧૧૫ પ્રસ્તુત પુસ્તક-પ્રકરણ: નર્મદાના પ્રશાંત પ્રકૃતિતીર્થે ' ૧૧૭ “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર': ૭૦૨: પૃ. ૬૪૦. ૧૨૧ પ્રાર્થનામંદિર : આ. ૧૬ : પૃ. ૨૪ . ૧૨૧ પ્રાર્થનામંદિર : આ. ૧૬ : પૃ. ૧૧૧ ૧૨૫ પ્રથમ અધિવેશન અંગેની વિગતવાર કાર્યવાહી મુનિશ્રી ચુનીલાલજી મ. પાસે
ઉપલબ્ધ ૧૩૦ “વાસરિકા' (૧૯૫૬) : લેખકની અંગત ડાયરી ૧૩૧ પ્રાર્થનામંદિર : પૃ. ૧૭૦ ૧૩૧ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર : પૃ. ૭૧: ‘અમૂલ્ય તત્ત્વ વિચાર.” ૧૪૧ પ્રાર્થનામંદિર” પૃ. ૧૦ ૧૪૨ ‘પ્રાર્થનામંદિર : પૃ. ૧૭૮ ૧૪૩ “જીતશતી' : રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર ૧૪૪ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ૧૪૫ પ્રાર્થનામંદિર' પૃ. ૧૪૪ ૧૪૫ પ્રાર્થનામંદિર : પૃ. ૧૨૩ ૧૪૭ પ્રાર્થનામંદિર: પૃ. ૧૨૯ ૧૪૮ “વીર થવી : ૧૪૯ મીરાંબાઈ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ - oi याभ्यां भान હજી જ્ઞાન વિશ્વાસ જ નામનો Tre , શ્રદ્ધા TB ! - કોવ શ્રી ફ રહો માં સહુ મુંબઈ, જઈ