Book Title: Jinavarasya Nayachakram
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010384/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti 'jinavarasya nayacakram jinAgama meM mamAgata nayo kA hindI bhASA me magala mRbodha makSipta kintu prAmAggika vivecana pragtRta karane kA prathama prayAma hai| prastuta bhAga (Volume) 'jinavarasya naya cakrama' kA pUrvAddha hai| imame naya jJAna kI prAva yavatA naya kA mAmAnya svarUpa, nayo kI prAmAgiAnA nayA kI manyA aura nizcaya-vyavahAgnayo kA vimtana vivecana prastuta kiyA gayA hai| nizcaya-vyavahAranaya yadyapi grAma 7 bahanacina vipaya hai, tathApi na mamyA-parijJAna kA prabhAra bhI marvatra dikhAI detA hai| yahI pAragA? ni mabhI vivAdo kA mRlajhAne kI mAma ya racanevAlA naya prAja marvAdhika vivAda ke viSaya bane hA hai| yahI kAragA hai ki pramtRta ni ma nara pani pAdana kA yatheTa vistAra diyA gayA hai| nicaya aura vyavahAra nayo ke bhada-prabhedo kA grAgama grAnAma meM anekAneka yuktiyo vama udAharaggA 7 mA. rama me paryApta vistAra ke mAya mpATa 7 rana / pAga kiyA gayA hai| bIca-bIca meM uThane vAna pragnA gAgrA va prANakAgrI kA yathAsthAna prpnaattg| mAyama ma mAdhAra mAdAharagAva gani. pA ra diyA gayA hai / ___ prAgama meM vividha prakAra vividha prayAga pAga jAna hai| unha bhI yathAsambhava prAtRta ra unaka mandarbha meM uTane vAlI grAzakAmA gamAdhAna kA bhI prayAsa kiyA gayA hai / __ pakSavyAmAha me virata rahakara nigvA gaI ga kRti kI marvAdhika mahanvapUgAM viNapanA yaha hai ki hamame nayAM ke prayoga kA mamyakapana prAtmAnubhUti kA prApta karane kI preggagA pada-pada para prApta hAnI hai| yahI kAragA hai ki naya vipayara grantha hA ra pI gaTa gAnAdhyAtmika gandha ma mgnidhn| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavarasya nayacakram (pUrvArddha) 0 lekhaka : DaoN0 hukamacanda mArilla zAstrI, nyAyatIrtha, mAhityaratna, ema0 e0, pIeca0 DI0 zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 prakAzaka! paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAvRti : 12,000 25 aprela, 1982 I0 'pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kI maMgalamaya terAnavevIM janma-jayantI ke maMgala prasaGga para' mUlya : sAdhAraNa : cAra rupaye sajilda : pA~ca rupaye plAsTika kavara sahita sajilda : chaha rupaye prApti sthAna : (1) paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 (rAja0) (2) zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa sonagar3ha - 364250, jilA - bhAvanagara (saurASTra) mudraka : jayapura priNTarsa mirjA ismAila roDa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavarasya nayacakram (pUrvAda) viSaya-: pRSTha saMkhyA 1. prakAzakIya 2. apanI bAta magalAcaraNa 4. nayajJAna kI AvazyakatA 5. naya kA sAmAnya svarUpa 6. nayoM kI prAmANikatA 7. mUlanaya kitane ? 8. nizcaya aura vyavahAra 6. nizcaya-vyavahAra * kucha praznottara 10. nizcayanaya : bheda-prabheda 11. nizcayanaya : kucha praznottara 12. vyavahAgnaya : bheda-prabheda 13. vyavahAranaya : kucha praznottara 14. paJcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda 15. nizcaya-vyavahAra : vividha prayoga praznottara 16. saMdarbha-graMtha sUcI 17. abhimata 143 181 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka ke mahattvapUrNa prakAzana 1. paMDita ToDaramala : vyaktitva aura karttRtva [hindI] 2. tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha [ hindI, gujarAtI, marAThI, kannar3a ] 3. jinavarasya nayacakram 4. dharma ke dazalakSaraNa [ hi., gu., ma., ka., tamila ] 5. kramabaddhaparyAya [hi., gu., ma., ka., ta. ] 6. apane ko pahicAnie [hindI, gajarAtI, aMgrejo ] 1 7. satya kI khoja sampUrNa [ hi., ga ma ta ka . ] maiM kauna hU~ ? [hi., gu., ma., ka., 8 a.] 6. yugapuruSa zrI kAnajI svAmI [ hi.. gu., ma.. ka. ta . ] 10. vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra [ hi., gu.] 11. tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra [hindI, gujarAtI, marAThA, kannar3a, tamila, asamI, telagu, aMgrejI ] 12. vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA [hindI] 13. paMDita ToDaramala : jIvana aura sAhitya [hi., gu.] 14. arcanA ( pUjana saMgraha ) [hindI] 11.00 6.00 1. mokSamArga prakAzaka 2. pravacana ratnAkara bhAga 1 3. pravacana ratnAkara bhAga 2 Ter HTTTT ATTIT 0 6.00 6.00 5.00 0.60 4.00 1.25 w w n 0.25 0.50 4.00 0.65 040 15. bAlabodha pAThamAlA bhAga 2 [ hi. ga. ma ka. ta. bagalA ] 0.85 16. bAlabodha pAThamAlA bhAga 3 [ hi. gu. ma. ka. ta. baMgalA ] 0.85 17. vItarAga - vijJAna pAThamAlA bhAga 1 [ hi., g., ma., ka ] 18. vItarAga - vijJAna pAThamAlA bhAga 2 [ hi., gu., ma., ka ] 16. vItarAga - vijJAna pAThamAlA bhAga 3 [ hi., gu., ma., va ] 20. tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1 [hi., gu., ma., ka. ] 21. tattvajJAna pAThamAlA bhAga 2 [ hindI, gujarAto ] sampAdita kRtiyA~ 1.00 1.25 125 1 25 ra 10.00 0050 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya samasta jinAgama nayAM kI bhASA meM nibaddha hai| ana Agama ke gahana abhyAsa ke lie jisaprakAra nayoM kA svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai, usIprakAra AtmA ke samyak avalokana arthAt anubhava ke lie bhI nayavibhAga dvArA bhedajJAna karanA paramAvazyaka hai / usaprakAra Agama aura adhyAtma - dono ke abhyAsa ke lie nayAM kA svarUpa gaharAI meM jAnana kI AvazyakatA asadigdha hai / prastuta grantha 'jinavarasya nayacakram' meM nayo kA svarUpa evaM unake sambandha me AnevAlI virAma gutthiyo ko sulajhAte hue sarala evaM subodha bhASA meM yaha bAta bahuta acchI taraha spaSTa kI gaI hai ki inameM apane AtmahitarUpa prayojana kI middhi kimaprakAra ho sakatI hai / prastutikaraNa itanA sundara hai ki kahI bhI ulajhAva nahI hAtA. sarvatra samanvaya kI sugandha pratibhAsita hotI hai / usa prabhuta grantha kI racanA kA bhI eka itihAma ha / bAna san 1676 I0 kI hai | zrAvaNamAsa meM laganevAle mAnagaDha zivira meM jaba DaoN0 hukamacandajI bhArilla ne 'nayacakra' gratha vA uttama kakSA ke rUpa me paDhAne ke lie cunA aura usameM se adhyAtma ke gaMbhIra nyAya prastuta kiye, taba upasthita sampUrNa mumukSu samAja ko lagA ki nayo ke gahare adhyayana binA jinAgama kA marma samajha pAnA sahaja saMbhava nahI hai / gravata jo 'nayacatra' nyAya kA grantha mAnA jAkara mumukSu mamAja meM adhyayana kI dRSTi meM upekSita raha gayA thA. usake gahare adhyayana kI jijJAsA bhI DaoN0 bhAglijI ke vivecana dvArA jAgRta ho gaI / sabhI kI bhAvanAnusAra upayukta avasara jAnakara maiMne Do0 bhAglijI se 'kramabaddhaparyAya samApta ho jAne ke bAda grAtmadharma ke sampAdakIyo ke rUpa me eka lekhamAlA nayo ke sambandha me calAne kA Agraha kiyaa| yaha bAta likhate hue mujhe gaurava kA anubhava ho rahA hai ki unhone mere Agraha ko svIkAra kara aprela 1680 meM zrAtmadharma me 'jinavarasya nayacakram' nAma se yaha lekhamAlA Arambha kI, jo grAja taka cala rahI hai aura Age bhI na jAne kaba taka calegI | ukta lekhamAlA kA samAja meM kalpanAtIta svAgata huaa| adhika kyA likhUM ? jaba ekabAra mumukSu samAja ke ziramaura adhyAtmika pravaktA paNDita zrI lAlacandabhAI amaracandajI modI, rAjakoTa ne mujhase kahA ki mai to isa lekhamAlA ke pejo ko Atmadharma se nikAlakara alaga phAila banAkara rakhatA hU~, kyoki alaga-alaga aMko me Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram hone se sandarbha TUTa jAtA hai aura bAra-bAra adhyayana karane me asuvidhA hotI hai| taba mujhe isakI mahimA vizeSa bhAsita huii| jaba isaprakAra ke bhAva anya bhAiyoM ne bhI vyakta kiye, taba ise pustakAkAra prakAzita karane kI bhAvanA jAgRta huI / yadyapi DaoN0 bhArillajI dvArA likhita aba taka jitanI bhI lekhamAlAye prAtmadharma ke mampAdakIyo ke rUpa meM calAI gaI hai, ve sabhI aneka bhASAmo me pustakAkAra prakAzita ho cukI hai aura mamAja ne unheM hRdaya se apanAyA hai, ata isake bhI pustakAkAra prakAzita karane kI yojanA to thI hI, kintu yaha kArya lekhamAlA ke mamApta hone para hI sampanna ho paataa| jaba man 1980 I0 ke zrAvaNamAma meM laganevAle monagaDha zivira meM dUsarI bAra bhI TamI viSaya ko uttama kakSA meM unhone calAyA, taba taka isakA bahuta kucha aza Atmadharma meM prakAzita ho cukA thaa| isakAraNa yaha viSaya bahucacita ho gayA thA / yadyapi pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kI tabiyata ThIka nahI thI, nathApi unakI icchAnumAra unakI upasthiti meM hI svAdhyAya mandira meM yaha kakSA calI; jise unhoMne bhI manoyogapUrvaka munaa| aba taka mumukSu bandhuno ko bhI isa viSaya kA paryApta paricaya hA gayA thaa| isa zivira meM 1600 prAtmArthI mumukSubhAI padhAre the, jiname lagabhaga 150 ve vidvAna bhI the, jo monagaDha kI aora se pay pagA parva ke avamara para mamAja meM pravacanArtha jAte hai aura tatvapracAra kI gatividhiyAM macAlita karate hai| umamamaya una mabame nayoM kA prakaggA carcA kA mukhya viSaya bana gayA thaa| prAnmadharma ke mampAdakIyo ke rUpa meM isake samApta hone meM varSoM kI dega dekhakara eva prAtmArthI mumukSu bandhupro kI unmukatA ko lakSya meM rakhakara nizcayavyavahAra prakaraNa mamApta hote hI ime pUrvAddha ke rUpa meM prakAzita karane kA nirNaya liyA gayA / phalasvarUpa prastuta kRti Apake hAtha me hai / nayo kA viSaya jinavANI meM pracacita nahIM hai| 'nayacakra' nAma meM bhI anaka grantha upalabdha hote hai aura anya granthoM meM bhI prakaraNa ke anusAra yathAsthAna nayo kI carcA kI gaI hai| nayo ke kathana karanevAle grantho kI jAnakArI anna meM dI gaI 'mandarbha grantha mUcI' meM prApta kI jA sakatI hai| nayo kA mvarUpa jAnane ke lie jaba mAdhAraNa pAThaka nayacakrAni kA avalokana karatA hai to uname prApta vividhatA pAra vimnAra, vi ke kathana meM imaprakAra ulajhane lagatA hai ki use yaha nayacakra dandrajAla lagatA hai aura adhyayanakAla meM mamAgata gutthiyo ko mulajhAne meM jaba asamartha pAtA hai, taba yA to ghabaDAkara usake adhyayana meM hI vigta ho jAtA hai yA phira yadvA-tadvA mithyAbhiprAya kA popaNa karane lagatA hai| bahata me loga to yaha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya ] [ 3 kahakara ki 'yaha to vidvAnoM kI cIja hai, imameM hame nahI ulajhanA hai', upekSA kara dete haiM yA phira anirNaya ke zikAra ho jAne haiN| imaprakAra yaha mAnava jIvana yoM hI vyartha nikala jAtA hai aura kucha bhI hAtha nahI pA pAnA hai| jinAgama meM prApna mabhI granthoM kA gaharAI meM adhyayana kara, manana kara tathA sva0 pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ke mAnnidhya kA pUga-pUga lAbha uThAkara DaoN0 hukamacandajI bhAgila ne ima kamI ko pRga karane ke lie yaha mahAn aitihAmika kArya kiyA hai, isakA mUlyAMkana hama kyA kareM, itihAma kregaa| ima aitihAsika amarakRti meM unhoMne nayagrantho ke adhyayana meM AnevAlI gutthiyo ko svayaM uThA-uThAkara unakA samucita samAdhAna prastuta kiyA hai. virodhI pratIta honevAle vibhinna kathano me mArthaka samanvaya sthApita kiyA hai| unake marma ko kholA hai aura unakA yathArtha prayojana spaSTa kiyA hai| unake ima abhUtapUrva kArya kA vAmnavika aAnanda no TamakA gahagaI meM adhyayana karanevAle AtmArthI hI uThA makate hai| pAgama meM nayoM kA pratipAdana do prakAra meM upalabdha hAtA hai, prAgamikanaya aura AdhyAtmikanaya / vastumvarUpa kA pratipAdana karanevAle Agamika nayoM kA viSaya chahI dravya banate hai aura AdhyAtmika nayAM kA viSaya mukhyarUpa meM prAtmA hI honA hai / dono kI pratipAdana zailI meM bhI antara hai| donoM hI zailiyo me nayoM ke bahuta kucha nAma ekase pAye jAne meM bhI bhrama utpanna hone kI saMbhAvanAe~ rahatI hai| isa anUThe grantha meM DaoNkTara mAhaba ne dono zailiyoM kA annara bahuta acchI taraha spaSTa kara diyA hai tathA yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki antatogatvA mabakA prayojana to eka mAtra ekatva-vibhakta AtmA ko prApta karanA hI hai. jisake prAzraya meM vItarAgatArUpa dharma kI utpatti hotI hai aura ananta mugva-zAnti kI prApti hotI hai| hama grantha kI mahattvapUrNa vizeSatA yaha hai ki isame naya kathanA ke adhyayana meM AnevAlI gutthiyoM ko pratidina kAma Ane vAle rocaka udAharagoM se marala karake samajhAyA gayA hai / kaI udAharaNa no mAMgarUpaka jaise lagate hai / __ AtmArthI samAja para sarvAdhika upakAra to pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI kA hai, jinake upadezo ke mAdhyama se samAja meM adhyayana-manana kI ruci jAgRta huI hai / gurudevazrI ne jinavAgI ke gUr3ha se gUr3ha marma ko sarala se sarala bhASA me ujAgara kara diyA hai| umI kA phala hai ki DaoN0 hukamacandajI bhArilla jaise aneka vidvAn taiyAra ho gaye hai, jinake dvArA susupta jainadharma eka bAra phira jAgRta hokara jana-jana kI cIja bana gayA hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] [ jinavaramya nayacakram adhika kyA likhU ? sampUrNa grantha eka bAra nahI, aneka bAra mUlataH paThanIya hai| isa advitIya grantha ke praNayana ke lie DaoN0 bhArillajI ko hArdika badhAI dete hue tattvapremI pAThako se isakA gaharAI se adhyayana karane kA anurodha karatA huuN| isakA vyaktigata svAdhyAya to kiyA hI jAnA cAhie, sAmUhika svAdhyAya meM bhI isakA pAThana-pAThana honA cAhie / tathA vizvavidyAlayIna jainadarzana ke pAThyakrama eva samAja dvArA macAlita parIkSA borDo ke pAThyakramo me bhI ise sammilita kiyA jAnA caahie| usake sundara zuddha eva AkarSaka mudraNa ke lie zrI mohanalAlajI jaina eva zrI gajamalajI jaina, jayapura prinTarmavAle hArdika badhAI ke pAtra hai| mAtha hI isa pustaka kI kImata kama karanevAle dAtAge ko bhI hArdika dhanyavAda detA hU~, jinake nAma imaprakAra hai :zrI jambUprasAdajI abhinandanaprasAdajI jana, mahAranapura (u. pra ) 5000) zrI kezarImalajI gaMgavAla C, chItaramalajI pAgmakumArajI, bUdI (rAja.) 801) zrI pa0 abhayakumArajI zAstrI jabalapuravAle, jayapura 540) zrI di0 jena mumukSu maNDala, rAMjhI, jabalapura (ma0 pra0) 151) va0 zrI vimalAvena, vambaI (mahA0) zrI madanagajajI chAjer3a, zAstrInagara, jodhapura (rAja0) 101) zrI rezamacaMdajI jaina sarrApha, gvAliyara (ma0 pra0) 101) zrI prakAzacaMdajI zAha, jayapura zrI nAgacaMdajI jhAjharI, jayapura kula 6617) 101) 101) nemIcaMda pATa matrI, paMDita ToDaramala Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta yadyapi jinAgama agAdha hai; tathApi jisaprakAra agAdha mAgara me bhI tairanA jAnanevAle prANiyoM kA praveza nirbAdha ho sakatA hai, hotA hai / usIprakAra nayo kA samyak svarUpa jAnanevAle grAtmArthiyoM kA bhI jinAgama meM praveza saMbhava hai. mahaja hai / tathA jisaprakAra jo prAraNI taMgnA nahI jAnatA hai, usakA maraNa choTe se pokhara meM bhI ho sakatA hai, taraNatAla (Swimming Pool) me bhI ho sakatA ha usIprakAra nayajJAna me anabhijJa jana jaina tatvajJAna kA prArambhika jJAna denevAlI bAlabodha pAThamAlAzrI ve bhI mamaM taka nahI pahu~ca sakate. artha kA anartha bhI kara sakate hai / isa bAta kA parijJAna mubhaM taba huA, jaba pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ke nizcaya vyavahAra kI sadhiparvaka samayamAra Adi grantho para kiye gaye pravacana sunane kA suvasara prApta huA tathA grAcAryakalpa paNDita ToDaramalajI dvArA racita mokSamArga prakAzana sAtaveM pradhyAna gaharAI se adhyayana kiyA / jinAgama aura jina gradhyAtma kA marma samajhane ke lie nayajJAna kI upayogitA eva zrAvazyaktA kI mahimA jAgRta hone ke bAda svayaM tA tadviSayaka gaharA grabhyayana manana-cintana kiyA hI. sAtha hI isa viSaya para pravacana bhI khUba kie / sI bIca eka samaya aisA bhI AyA jaba pUjya gurudeva zrI vAnajI svAmI dvArA saMcAlita AdhyAtmika krAnti eva usakA virodha apane carama bindu para thA / virAdha stara bahuta hI nIce utara Ane se samAja meM sarvatra uttejanA kA vAtAvaragA thA / gAhATI nainavA aura lalitapura kANDo ne samAja ko bhakabhora diyA thaa| una sabake kAraNoM kI jaba gaharAI se khoja kI gaI to anya aneka kAraNAM ke sAtha-sAtha yaha bhI pratIta huA ki samAja aura samAja ke vidvAnoM meM nayAM ve samyakajJAna kI kamI bhI isameM eka kAraNa hai / isa kamI kI pUrti hetu zikSaNa zivige, zikSaNa-prazikSaNa ziviro kI zrRMkhalA ma pravacanakAra prazikSaNa zivira kI eka mahattvapUrNa kaDI aura bhI jur3a gaI / phalasvarUpa 1977 meM mAnagar3ha meM pravacanakAra prazikSaNa zivira prArambha hue jiname mujhe nayaprakaraNo kA vistAra se samajhAne kA suavasara prApta huaa| bAda me 'nayacatra' gratha ke AdhAra para nayoM kA gaharAI se adhyayana-adhyApana 1676 ke zivira meM huA / isase pUrva hI hindI prAtmadharma ke sampAdana kA kArya mere pAsa prA cukA thA / jisame lagAtAra nikalanevAle sampAdakIyo ne samAja me apanA eka vizeSa sthAna banA liyA thA / AdaraNIya pATanIjI ne to mujhase prAtmadharma ke sampAdakIyo me nayoM para lekhamAlA calAne kA anurodha kiyA hI. siddhAntAcArya paDita kailAzacandajI vArANasI kA bhI eka patra mujhe prApta huA, jisameM unhone mujhe zrAtmadharma ke Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram sampAdakIyo me 'dazadharmo' ke samAna naya prakarago para sarala subodha bhASA me likhane kA Agraha kiyA thA; para cAhate hue bhI jaba taka 'dharma ke dazalakSaNa' aura 'kramabaddhaparyAya' ke prakaraNa samApta nahI hue taba taka yaha kArya prArambha na ho skaa| isa bIca nayo sambandhI merA adhyayana-manana cAlU rahA, para isa viSaya kI vizAlatA aura gambhIratA ko dekhate hue jaba-jaba dama para kalama calAne kA vicAra kiyA, taba-taba aneko sakalpa-vikalpa mAmane Aye, TUTI-phUTI nAva me mAgara pAra karane jaisA dusmAhama lgaa| pUjya gurudeva zrI kAnajI mvAmI kA varadahasta aura magala AzIrvAda hI mujhe isa mahAn kArya meM pravRtta kara sakA hai| kyoki isake prArambha kA kAla bhI vahI hai, jabaki pUjya gurudevazrI 'kramabaddhaparyAya' aura 'dharma ke dazalakSaga' kI dina-rAta praNamA kara rahe the, logo ko unakA svAdhyAya karane ke lie prerita kara rahe the| pharavarI, 1680 meM mampanna baDodA pacakalyANaka ke avamara para bIca pravacana meM jaba unhone mujhe sabhA me se uThAkara apane pAsa bulAyA, pITha ThAkI aura apane pAma hI biThA liyA tathA aneka-aneka prakAra se sambodhita kiyA, utsAhita kiyA to mujhame vaha zakti jAgRta ho gaI ki ghara Ate hI maiMne jinavaramya nayacakram' likhanA prArabha kara diyA aura aprela, 1980 ke aka meM prAtmadharma meM bhI ise prAraMbha kara diyaa| Aja unake abhAva meM unake 63be pAvana janma-divama para Tase pustakAkAra prakAzita hote dekha hRdaya bhara pAtA hai aura vicAra prAtA hai ki unake viraha meM aba kona pITha thapa-thapAyegA kona zAbAmI degA aura kauna jana-jana kA dame par3hane kI preggagA degA? prAdaggIya vidvadvayaM paDita zrI lAlacandajI bhAI ne bhI ekabAra mujhase prAcArya devasena ke 'zratabhavanadIpaka nayacatra' ke eka praza kA anuvAda karavAyA, kyoki unheM prApta anuvAda meM mannopa na thaa| jaba maine unhe anuvAda karake diyA no ume paDhakara ve ekadama gadgad ho gye| una do pRSTho ko ve varSoM mabhAla kara rakhe rahe nathA jaba-taba gratha kA pUga anuvAda karane kI preggaNA bhI nirantara dete raha / para merI icchA to nayo ke marvAgIgA vivecana prastuta karane kI thii| yadyapi mai unakI usa AjJA kI pUrti nahI kara makA, tathApi damake pragAyana meM unakI preraNA eva utmAhavardhana ne bhI maMbala pradAna kiyA hai / merI eka pravRtti hai ki jaba-jaba mai kisI vizeSa viSaya para likha rahA hotA hU~, to mere dainika pravacano meM ve vipaya balAt A hI jAte hai tathA jaba-jaba jo bhI likhA jAtA rahA, vaha apane pratibhAzAlI chAtroM ko pahale se sunAtA rahA hU~, unase mathana bhI karatA rahA huuN| damIprakAra pravacanArtha bAhara jAne para bhI maiM usa viSaya para kucha pravacana avazya karatA hai jo virAya mere lekhana me nAna rahA hotA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta ] imase apane zrotAoM ko nAjA aura nayA cintana to detA hI hU~, unake dvArA prApta prazno ke mAdhyama se legvanI meM vipaya bhI umaprakAra spaSTa hotA calA jAtA hai, jisame marva sAdhAraNa use grahagA kara sake / damaprakAra viSaya kI maglatA aura mahajatA me mere pratibhAzAlI chAtro eba zrotAo kA bhI bahuta bar3A yogadAna hai, parantu unakA nAmollekha karanA na nA mujhe ucita hI pratIta hotA hai aura na mambhava hI hai / Atmadharma meM nirantara prakAzita hone meM Atmadharma ke mAdhyama se gambhIra pAThako kA mahayoga nathA mantavya prApta hotA rahatA hai. jimase Age vipaya ke vizeSa spaSTIkaraNa me mahAyatA milatI rahI hai| damaprakAra yaha jinavagmya nayacakram' kA pUrvArddha prastuta hai / abhI uttarArddha zeSa hai, jisame dravyAyika, paryAyAthika naMgamAdi naya nathA pravacanamAra ke 47 naya Adi kA vizlapagA eva tulanAtmaka adhyayana prastuta karanA hai| me sarvAGgIgA banAne hetu prAtmadharma ke mArca 168 aka meM eka vijJapti bhI nikAlI gaI thii| jA ki maprakAra hai ___ jinavaragya nyacakrama nAma meM sampAdakIya legyamAlA kI prApa aba taka mattaraha vile paDha nare hai| ma lagyamAlA kA pUrvArddha mamApti kI ora hai yA vaha zItra hI pustakAsAra bhI pavAzita hAne jA rahI hai| hama cAhate hai ki viSaya kA pratipAdana garvAga hA "me kisI bhI prakAra kI viSaya mabadhI koI kamI na raha jAya , tadartha prabuddha pAThako kA gahayoga apekSita hai / ata prabuddha pAThayA meM yaha vinamra anurAdha - vi va prabanA prAgata viSayavastu TTE vAra gambhIratA me punarAvalokana / yadi vahIM gAI mbalana apUrNAnA yA virodhAbhAsa pratIta ho athavA kAI gaMgA prazna. gayA yA prANakA zepa raha jAnI ho jimamA samAdhAna apekSita hA nA tatkAla yahA mUcita kare : jimame unake anubhava kA lAbha uThA ra kRti ko marvAgIgA banAyA jA gake / ' - uparyukta anurAdha bhI niSphala nahIM gyaa| pAThako ke aneka patra prApta hue, jinase isa viSaya meM unakI gaharI ruci aura adhyayana kA patA to calA hI. mAtha hI aise bindu bhI dhyAna meM Aye jinakA spaSTIkaraNa atyanta Avazyaka thaa| emake nAmakaraNa ke sambandha me bhI mujhe eka bAta kahanI hai ki yaha nayacakra jinendra bhagavAna kA he. game merA kucha bhI nahIM hai| yaha socakara hI isakA nAma 'jinavarasya nayacakram' rakhA hai| dUsarI bAta yaha hai ki yaha grantha to hindI bhASA meM hai aura nAma hai saMskRta meM - ima sandarbha me bhI maine bahuta vicAra kiyA, para prAcArya amRtacandra ke zloka' kA 'jinavarasya nayacakram' - yaha aMza mere mana ko itanA bhAyA 1 puruSArthasiddhayupAya, zloka 56 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavaramya nayacakram ki vaha ise choDane ko taiyAra nahIM huaaa| annara kI ajJAta preraNA hI isake mUla meM rahI hai, imame merI buddhi kI eka bhI nahIM calI hai / tadartha vijJo se kSamAprArthI hu~ / durUha vipayavastu kA pratipAdana yadi binA zIpaMko ke kiyA jAya to vaha pAThako meM Uba paidA karatA hai tathA pada-pada para Ane vAle zIrSaka pratipAdana pravAha ko khaNDita karate hai| isa bAta kA dhyAna rakhakara 'jinavarasya nayacakram' meM madhyama zailI kA prayoga kiyA gayA hai| sampUrNa viSaya-vastu ko zIrSakoM ke antargata vibhAjita to kiyA gayA hai, kintu upazIrSako ko sthAna nahIM diyA gayA hai| bIcabIca meM AnevAle zIrSaka adhyAyo kA kAma karate hai, jo pAThakoM ko yathAsthAna cintana karane ke lie mamaya pradAna karate hai aura vizrAma lene ke lie paDAva kA kAma karate hai| yadyapi adhyayana ke mArga meM upazIrpaka kA bhI upayoga hai, adhyayana karane mamaya mahatvapUrNa viSaya-vastu kahI chUTa na jAya, isake lie ve gatirodhaka kA kAma karate hai, tathApi aimA bhI to hai ki paga-paga para pAne vAle vaDe-baDe gatirodhaka bhI aTakAva paidA karane hai cAlaka meM cir3aciDApana paidA karate haiN| durghaTanAgro ko rokane ke lie bane hue bar3e-bar3e gatirodhaka kahI-kahI durghaTanAgro ke hetu bhI banate dekhe jAne hai / ata. yahA~ paigagrApho ke parivartana meM hI gatirodhako kA nAma liyA gayA hai| zIrSaka no rakhe gaye hai. para upazIrSaka nahI / mahatvapUrga zIrSako ke antargata pratipAdita viSayavastu ke mandarbha me uThane vAle prazno, zakAno va prANavAyo ke mamAdhAna ke lie praznonage ke zIrSaka bhI banAye gaye hai / imaprakAra isa pUrvAddha meM hI kula 86 praznottara bhI pA gaye hai. jo viSayavastu kI durUhatA ko kama karane meM mahatvapUrNa sahayoga pradAna karate hai / jinAgama ke jina mahatvapUrNa grantho kA avagAhana dama grantha ke pragAyana me sahayogI huA hai, uname me jinakA pratyakSa upayoga huyA hai, unakA to ullekha saMdarbha grantha sUcI meM ho gayA hai, tathApi aise bhI aneka grantharAja hai, jinakA upayoga pratyakSa rUpa se na hone ke kAragA ullekha maMbhava nahIM ho pAyA hai, para unakA parokSa sahayoga avazya huaA hai| tadartha mabhI ke prati zraddhAvanata huuN| yadi ima kRti ke adhyayana me Apako kucha mile to Apame anurodha hai ki apane priyajano ko bhI vacita na rakheM / yadi eka bhI pAThaka ne imame jinavAgI kA marma samajhane kA mArga prApta kara liyA to mai apane zrama ko mArthaka mmuuNgaa| jinavara kI bAta jana-jana taka pahu~ce aura mamamta jana nija ko samajhakara kRtArtha ho- ima pAvana bhAvanA ke mAtha apanI bAta me vigama letA hai| - (DaoN.) hukamacanda bhArilla Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavarasya nayacakram maMgalAcaraNa nitya jo eka zuddha vikAravajita, __ acala parama padArtha hai| jo eka jJAyakamAva nirmala, nitya nija paramArtha hai| jisake daraza va jAnane, __ kA nAma darzana jJAna hai| ho namana usa paramArtha ko, jisameM caraNa hI dhyAna hai // 1 // nija AtmA ko jAnakara, pahicAnakara jamakara amii| jo bana gaye paramAtmA, paryAya meM mI ve samI // ve sAdhya haiM, ArAdhya haiM, ArAdhanA ke sAra haiN| ho namana una jinadeva ko, jo mavajaladhi ke pAra haiM // 2 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavacakra se jo mavyajana ko, sadA pAra utAratI / jagajAlamaya ekAnta ko, jo rahI sadA nakAratI / / nijatattva ko pAkara mavika, jisakI utAreM AratI / nayacakramaya upalabdha nita, yaha nityabodhaka mAratI // 3 // nayacakra ke saMcAra meM, jo catura haiM, pratibaddha haiN| bhavacakra ke saMhAra meM, jo pratisamaya satraddha haiM / nija AtmA kI sAdhanA meM, nirata tana mana nagana haiN| bhavyajana ke zaraNa jinake, caraNa unako namana hai // 4 // kara kara namana nijamAva ko, jina jinaguru jinavacana ko| nijabhAva nirmalakarana ko, jinavarakathita nayacakra ko / nijabuddhibala anusAra, prastuta kara rahA hU~ vijJajana ! dhyAna rakhanA cAhie, yadi ho kahIM kucha skhalana // 5 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavarasya nayacakrama nayajJAna kI AvazyakatA jinAgama ke marma ko samajhane ke lie nayoM kA svarUpa samajhanA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai; kyoMki samasta jinAgama nayoM kI bhASA meM hI nibaddha hai| nayoM ko samajhe binA jinAgama kA marma jAna pAnA to bahuta dUra, usameM praveza bhI saMbhava nahIM hai| jinAgama ke abhyAsa (paThana-pAThana) meM sampUrNa jIvana lagA dene vAle vidvajjana bhI nayoM ke samyaka prayoga se aparicita hone ke kAraNa jaba jinAgama ke marma taka nahIM pahuMca pAte taba sAmAnyajana kI to bAta hI kyA karanA ? 'dhavalA' meM kahA hai :"raNatthi gaehi viharaNaM suttaM pratthovva jinavaramadamhi / to payavAde ripauraNA muriNaraNo siddhatiyA hoMti // ' jinendra bhagavAna ke mata meM nayavAda ke binA sUtra aura artha kucha bhI nahIM kahA gayA hai| isalie jo muni nayavAda meM nipuNa hote haiM, ve sacce siddhAnta ke jJAtA samajhane caahie|" 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' meM bhI kahA hai :"je raNayadidvivihINA tANa Na vatthUsahAvauvaladdhi / vatthusahAvavihUNA sammAdiTThI kahaM huti // 181 // jo vyakti nayadRSTi se vihIna haiM, unheM vastusvarUpa kA sahI jJAna nahIM ho sktaa| aura vastu ke svarUpa ko nahIM jAnane vAle samyagdRSTi kaise ho sakate haiM ?" dhavalA pu0 1, khaNDa 1, bhAga 1, gAthA 68[janendra siddhAntakoza bhAga 2, pRSTha 518] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] [ jinavarasya nayacakram anAdikAlIna mithyAtva kI graMthi kA bhedana prAtmAnubhavana ke binA saMbhava nahIM hai, aura prAtmAnubhavana prAtmaparijJAnapUrvaka hotA hai| anantadharmAtmaka prarthAt anekAntasvarUpa prAtmA kA samyajJAna nayoM ke dvArA hI hotA hai| anekAnta ko nayamUlaka kahA gayA hai| ataH yaha nizcita hai ki mithyAtva kI graMthi kA bhedana caturAI se calAye gae nayacakra se hI saMbhava hai| nayoM kI carcA ko hI saba jhagar3oM kI jar3a kahanevAloM ko ukta Agama-vacanoM para dhyAna denA caahie| nayoM kA samyakjJAna to bahuta dUra, nayoM kI carcA se bhI aruci rakhane vAle kucha loga yaha kahate kahIM bhI mila jAveMge ki "samAja meM pahile to koI jhagar3A nahIM thA, saba loga zAMti se rahate the, para jaba se nizcaya-vyavahAra kA nayA cakkara calA hai, taba se hI gAMva-gAMva meM jhagar3e prAraMbha ho gae haiN|" ye loga jAnabUjhakara 'nayacakra' ko 'nayA cakkara' kahakara majAka ur3Ate haiM, samAja ko bhar3akAte haiM / jahAM eka ora kucha loga nayajJAna kA hI virodha karate dikhAI dete haiM, vahA~ dUsarI ora bhI kucha loga nayoM ke svarUpa aura prayogavidhi meM paripakvatA prApta kiye binA hI unakA yadvA-tadvA prayoga kara samAja ke vAtAvaraNa ko anajAne hI dUSita kara rahe haiN| unheM bhI isa ora dhyAna denA cAhie ki prAcArya amRtacaMdra ne jinendra bhagavAna ke nayacakra ko atyanta tIkSNadhAravAlA aura duHsAdhya kahA hai|' para dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki duHsAdhya kahA hai, asAdhya nhiiN| ataH nirAza hone kI AvazyakatA nahIM hai, kintu sAvadhAnIpUrvaka samajhane kI AvazyakatA avazya hai; kyoMki vaha nayacakra atyanta hI tIkSNa dhAravAlA hai| yadi usakA sahI prayoga karanA nahIM pAyA to lAbha ke sthAna para hAni bhI ho sakatI hai| 1 jaha satyAgaM mAI sammattaM jaha nvaaiguggnnile| dhAuvAe raso taha raNayamUlaM praNeyaMte // - jaise zAstroM kA mUla prakArAdi varga haiM, tapa Adi guNoM ke maMDAra sAdhu meM samyaktva hai, dhAtuvAda meM pArA hai; vaise hI anekAnta kA mUla naya hai / - dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 175 2 atyantanizitadhAraM durAsadaM jinavarasya nayacakram / - puruSArthasinyupAya, zloka 56 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayajJAna kI AvazyakatA ] [ 13 'puruSArthasiddha yupAya' ke 5eveM zloka kI TIkA ke bhAvArtha meM saceta karate hue prAcAryakalpa paMDita ToDaramalajI likhate haiM : "jainamata kA nayabheda samajhanA atyanta kaThina hai, jo koI mUr3ha puruSa binA samajhe nayacakra meM praveza karatA hai vaha lAbha ke badale hAni uThAtA hai / " vItarAgI jinadharma ke marma ko samajhane ke lie nayacakra meM praveza arthAt nayoM kA sahI svarUpa samajhanA atyanta Avazyaka hai; unake prayoga kI vidhi se mAtra paricita honA hI Avazyaka nahIM, apitu usameM kuzalatA prApta karanA jarUrI hai / jisaprakAra atyanta tIkSNa dhAravAlI talavAra se vAlakavat khelanA khatare se khAlI nahIM hai; usIprakAra atyanta tIkSNa dhAravAle nayacakra kA yadvA tadvA prayoga bhI kama khataranAka nahIM hai / jisaprakAra yadi talavAra calAnA sIkhanA hai to suyogya guru ke nirdezana meM vidhipUrvaka sAvadhAnI se sIkhanA cAhie; usIprakAra nayoM kI prayogavidhi meM kuzalatA prApta karane ke lie bhI nayacakra ke saMcAlana meM catura guru hI zaraNa haiM / kahA bhI hai : guravo bhavanti zaraNaM prabuddhanayacakrasaMcArA: / ' kyoMki : " mukhyopacAra vivaraNa nirastadustara vineyadurbodhA vyavahAra- ra - nizcayajJAH pravartayante jagati tIrtham / mukhya aura upacAra kathana se ziSyoM ke durnivAra ajJAnabhAva ko naSTa kara diyA hai jinhoMne aura jo nizcaya vyavahAra nayoM ke vizeSajJa haiM, ve guru hI jagata meM dharmatIrtha kA pravartana karate haiM / " jinodita nayacakra kI vistRta carcA karane ke pUrva sabhI pakSoM se merA hArdika anurodha hai ki are bhAI ! jainadarzana kI isa adbhuta kathanazailI ko cakkara mata kaho, yaha to saMsAracakra se nikAlane vAlA anupama cakra hai / ise samajhane kA sahI prayatna karo, ise samajhe binA saMsAra ke duHkhoM se bacane kA koI upAya nahIM hai / ise majAka kI vastu mata banAo, ' puruSArthasiddhyupAya, zloka 58 2 vahI, zloka 4 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram 14 ] sAmAjika rAjanIti meM bhI isa gaMbhIra viSaya ko mata ghsiitto| isakA yadvA tadvA prayoga bhI mata karo, ise samajho, isakI prayogavidhi meM kuzalatA prApta karo - isameM hI sAra hai aura saba to saMsAra hai va saMsAraparibhramaraNa kA hI sAdhana hai / nayoM ke svarUpakathana kI AvazyakatA aura upayogitA pratipAdita karate hue AcArya devasena likhate haiM : : "yadyapyAtmA svabhAvena nayapakSAtItastathApi sa tena binA tathAvidho na bhavitumahaMtyanAdikarmavazAdasatkalpanAtmakatvAdato nayalakSaraNamucyate / / ' yadyapi grAtmA svabhAva se nayapakSAtIta hai, tathApi vaha AtmA nayajJAna ke binA paryAya meM nayapakSAtIta hone meM samartha nahIM hai, arthAt vikalpAtmaka nayajJAna ke binA nirvilpaka ( nayapakSAtIta ) prAtmAnubhUti saMbhava nahIM hai, kyoMki anAdikAlIna karmavaza se yaha asatkalpanAoM meM ulajhA huA hai / ataH satkalpanArUpa arthAt samyak vikalpAtmaka nayoM kA svarUpa kahate haiM / " nayoM ke svarUpa ko jAnane kI preraNA dete hue mAilladhavala likhate haiM : * "jai icchaha uttaridu aNNAraNamahorvAha sulIlAe / tArAduM kuraNaha maI gayacakke duraNayatimiramattaNDe // yadi lIlA mAtra se ajJAnarUpI samudra ko pAra karane kI icchA hai to durnayarUpI aMdhakAra ke lie sUrya ke samAna nayacakra ko jAnane meM apanI buddhi ko lagAo / " kyoMki : "lavaNaM va iraNaM bhariNayaM raNayacakkaM sayalasatyasuddhiyaraM / sammAviya suna micchA jIvANaM suraNayamaggara hiyANaM // 3 jaise namaka saba vyaMjanoM ko zuddha kara detA hai, susvAda banA detA hai; vaise hI samasta zAstroM kI zuddhi kA kartA isa nayacakra ko kahA hai / sunaya ke jJAna se rahita jIvoM ke lie samyakazruta bhI mithyA ho jAtA hai / " 1 zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 26 2 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 416 3 vahI, gAthA 417 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya kA sAmAnya svarUpa syAdapada se mudrita paramAgamarUpa zrutajJAna ke bheda naya haiM / yadyapi zrutajJAna eka pramANa hai tathApi usake bheda naya haiM / isI kAraNa zrutajJAna ke vikalpa ko naya kahA gayA hai| jJAtA ke abhiprAya ko bhI naya kahA jAtA hai| pramANa sarvagrAhI hotA hai aura naya aMzagrAhI; tathA naya pramANa dvArA prakAzita padArtha ke eka aMza ko apanA viSaya banAtA hai| 'AlApapaddhati' meM naya kA svarUpa isa prakAra mpaSTa kiyA gayA hai : "pramANena vastusaMgrahItArthakAMzo nayaH zrutavikalpo vA, jJAturabhiprAyo vA nayaH / nAnA svabhAvebhyo vyAvRtya ekasmin svabhAve vastu nayati prApayatIti vA nyH| pramANa ke dvArA gRhIta vastu ke eka aMza ko grahaNa karane kA nAma naya hai athavA zrutajJAna kA vikalpa naya hai athavA jJAtA kA abhiprAya naya hai athavA nAnA svabhAvoM se vastu ko pRthak karake jo ekasvabhAva meM vastu ko sthApita karatA hai, vaha naya hai|" ananta dharmAtmaka hone meM vastu bar3I jaTila hai| usako jAnA jA sakatA hai, para kahanA kaThina hai| ataH usake eka-eka dharma kA kramapUrvaka nirUpaNa kiyA jAtA hai| kauna dharma pahile aura kauna dharma bAda meM kahA jAya - isakA koI niyama nahIM hai| prataH jJAnI vaktA apane abhiprAyAnusAra jaba eka dharma kA kathana karatA hai taba kathana meM vaha dharma mukhya aura anya dharma gogA rahate haiM / isa apekSA se jJAtA ke abhiprAya ko naya kahA jAtA hai| 'tiloyapaNNatti' meM kahA hai :"gANaM hodi pamANaM raNano vi raNAdussa hidiybhaavttho|' samyagjJAna ko pramANa aura jJAtA ke abhiprAya ko naya kahA jAtA hai|" kahIM-kahIM vaktA ke abhiprAya ko naya kahA gayA hai / 'tiloyapaNNatti, pra0 1, gAthA 83 5 syAvAdamaMjarI, zloka 28 kI TIkA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ) [ jinavarasya nayacakram mukhya dharma ko vivakSita dharma aura gauNa dharma ko avivakSita dharma kahate haiN| para dhyAna rahe nayoM ke kathana meM avivakSita dharmoM kI gauNatA hI apekSita hai, niSedha nhiiN| niSedha apekSita hone para vaha naya nahIM raha pAvegA, nayAbhAsa ho jaavegaa| 'prameyakamalamArtaNDa' meM naya kI paribhASA meM 'anirAkRta pratipakSa' vizeSaNa DAlakara 'gauraNa' zabda kA bhAva atyanta saphalatApUrvaka spaSTa kara diyA gayA hai / Azaya yaha hai ki jina dharmoM ko pratipakSa mAnakara gauNa kiyA gayA hai unakA nirAkaraNa nahIM kiyA gayA hai, apitu unake saMbaMdha meM mauna rakhA gayA hai, unakA vidhi-niSedha kucha bhI nahIM kiyA gayA hai, unake bAre meM cuppI hI gauNatA kA rUpa hai| mArtaNDakAra kI paribhASA isa prakAra hai :"pranirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nayaH / ' pratipakSI dharmoM kA nirAkaraNa na karate hue vastu ke aMza ko grahaNa karane vAlA jJAtA kA abhiprAya naya hai|" yaha mukhyatA aura gauNatA vastu meM vidyamAna dharmoM kI apekSA nahIM, apitu vaktA kI icchAnusAra hotI hai| vivakSA-avivakSA vANI ke bheda haiM, vastu ke nahIM / vastu meM to sabhI dharma pratisamaya apanI pUrNa haisiyata se vidyamAna rahate haiM, unameM mukhya-gauNa kA koI prazna hI nahIM hai - kyoMki vastu meM to ananta guNoM ko hI nahIM, paraspara virodhI pratIta honevAle ananta dharma-yugaloM ko bhI apane meM dhAraNa karane kI zakti hai / ve to vastu meM anAdikAla se haiM aura anantakAla taka raheMge bhii| unako eka sAtha kahane kI sAmarthya vANI meM na hone ke kAraNa vANI meM vivakSA-avivakSA aura mukhya-gauNa kA bheda pAyA jAtA hai| isa kAraNa hI vaktA ke abhiprAya ko naya kahA gayA hai / naya jJAnAtmaka bhI hote haiM aura vacanAtmaka bhI / jahA~ jJAnAtmaka naya apekSita hoM vahA~ jJAtA ke abhiprAya ko, aura jahA~ vacanAtmaka naya apekSita hoM vahA~ vaktA ke abhiprAya ko naya kahA jAtA hai / tathA naya samyakazrutajJAna ke bheda hone se unakA vaktA bhI jJAnI honA Avazyaka hai| ataH jJAnI vaktA ke abhiprAya ko naya kahA jAtA hai| isalie cAhe jJAtA ke abhiprAya ko naya kaho, cAhe vaktA ke abhiprAya ko naya kaho- eka hI bAta hai| prameyakamalamArtaNDa, pRSTha 676 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya kA sAmAnya svarUpa ] yahA~ eka prazna saMbhava hai ki jaba naya zrutajJAna ke bheda haiM to phira ve vacanAtmaka kaise ho sakate haiM ? zruta ko bhI dravyazruta aura bhAvazruta ke bheda se do prakAra kA mAnA gayA hai| prAcArya samantabhadra ne zrutajJAna ko syAdvAda zabda se bhI abhihita kiyA hai|' mati Adi pA~ca jJAnoM meM naya zrutajJAna meM aura pratyakSa, smati Adi pramANoM meM AgamapramANa meM Ate haiM / Agama ko dravyazruta bhI kahate haiM / dravyazruta aura bhAvazruta ke samAna nayoM ke bhI dravyanaya aura bhAvanaya - aise do bheda kiye gae haiN| paMcAdhyAyIkAra likhate haiM :"dravyanayo bhAvanayaH syAditi medAd dvidhA ca so'pi ythaa| paugalikaH kila zabdo dravyaM bhAvazca ciditi jIva guragaH // 2 yaha naya dravyanaya aura bhAvanaya ke bheda se do prakAra kA hai| paudgalika zabda dravyanaya haiM aura jIva kA caitanyagaNa bhAvanaya hai|" ataH nayoM ke vacanAtmaka hone meM koI virodha nahIM hai| nyAyazAstra ke pratiSThApaka AcArya akalaMkadeva naya ko pramANa se prakAzita padArtha ko prakAzita karane vAlA batAte haiM : "pramANaprakAzitArtha vizeSaprarUpako nayaH / pramANa dvArA prakAzita padArtha kA vizeSa nirUpaNa karanevAlA naya hai|" nayacakrakAra mAilladhavala bhI likhate haiM :"gANAsahAvabhariyaM vatthu gahiUraNa taM pamANeNa / eyaMtaraNAsaragaTTa pacchA raNayajujaraNa kuragaha // aneka svabhAvoM se paripUrNa vastu ko pramAga ke dvArA grahaNa karake tatpazcAt ekAntavAda kA nAza karane ke lie nayoM kI yojanA karanI caahie|" dhavalAkAra to nayoM kI utpatti hI pramANa se mAnate haiM / apanI bAta siddha karate haye ve likhate haiM :' prAptamImAMsA, zloka 105 2 paMcAdhyAyI pUrvAddha, zloka 505 tattvArtharAjavArtika, ma0 1, sUtra 33 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 172 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] [ jinavarasya nayacakram "pamAraNAdo gayAraNamuppattI, praNavagaya? gurnnpphaarnnbhaavaahippaayaannuppttiido|' pramANa se nayoM kI utpatti hotI hai, kyoMki vastu ke ajJAta hone para, usameM gauNatA aura mukhyatA kA abhiprAya nahIM bntaa|" 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' meM naya kI paribhASA isaprakAra dI gaI hai : "jaM gAragIraNa viyappaM suvAsayaM vatthumaMsa sNghrnnN| taM iha raNayaM pauttaM pANI puraNa teNa pAraNeNa // 173 // zrutajJAna kA Azraya liye hue jJAnI kA jo vikalpa vastu ke aMza ko grahaNa karatA hai, use naya kahate haiN| aura usa jJAna se jo yukta hotA hai, vaha jJAnI hai|" anya bAteM sAmAnya hone para bhI isameM yaha vizeSatA hai ki eka ora to jJAnI ke vikalpa ko naya kahA gayA hai aura dUsarI ora naya-jJAna se yukta AtmA ko jJAnI mAnA gayA hai| isakA mUlabhAva yahI pratIta hotA hai ki ve isa bAta para bala denA cAhate haiM ki samyaknaya hI naya haiM aura vaha naya jJAnI ke hI hote haiM, ajJAnI ke nahIM / ajJAnI ke naya naya nahIM, nayAbhAsa haiN| yadyapi vastu ananta dharmAtmaka hai, tathApi naya usake kisI eka dharma ko hI apanA viSaya banAtA hai| jisa dharma ko vaha viSaya banAtA hai, vaha mukhya aura anya dharma gauNa rahate haiM / 'kAtikeyAnuprekSA' meM spaSTa likhA hai :"gANAdhammajudaM pi ya eyaM dhamma pi vaccade prtthN| tasseya vivakkhAdo gasthi vivakkhA hu sesAraNaM // yadyapi padArtha nAnA dharmoM se yukta hotA hai tathApi naya usake eka dharma ko hI kahatA hai, kyoMki usa samaya usa dharma kI hI vivakSA rahatI hai, zepa dharmoM kI nhiiN|" vastU meM ananta dharma hI nahIM, apitu paraspara viruddha pratIta honevAle ananta dharma-yugala bhI haiM / paraspara viruddha pratIta honevAle do dharmoM meM se 'dhavalA pu0 6, khaNDa 4, bhAga 1, sUtra 47, pRSTha 240 [jainendra sivAntakoza, bhAga 2, pRSTha 525] 2 kArtikeyAnuprekSA, gAthA 264 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya kA sAmAnya svarUpa ] [ 16 eka dharma ko hI naya viSaya karatA hai - isa tathya ko dhyAna meM rakhakara paMcAdhyAyIkAra naya kI carcA isaprakAra karate haiM : "ityuktalakSaNe'smin viruddhadharmadvayAtmake tattve / tatrApyanyatarasya syAdiha dharmasya vAcakazca nayaH // ' jisakA lakSaNa kahA gayA hai aise do viruddha dharmavAle tatva meM kisI eka dharma kA vAcaka naya hotA hai|" ina saba bAtoM ko dhavalAkAra ne aura bhI adhika spaSTa karane kA yatna kiyA hai, jo ki imaprakAra hai : "ko nayo nAma? jJAturabhiprAyo nayaH / abhiprAya ityasya ko'rthaH ? pramANaparigrahItArthaMkadezavastvadhyavasAyaH abhiprAyaH / yuktitaH pramAraNAt prarthaparigrahaH dravyaparyAyayoranyatarasya prartha iti parigraho vA nayaH / pramANena paricchinnasya vastunaH dravye paryAya vA vastvadhyavasAyo naya iti yAvat / prazna :- naya kise kahate haiM ? uttara :- jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiM / prazna :- abhiprAya isakA kyA artha hai ? uttara :-pramANa se gRhIta vastu ke ekadeza meM vastu kA nizcaya hI abhiprAya hai / yukti arthAt pramANa se artha grahaNa karane athavA dravya aura paryAyoM meM se kisI eka ko grahaNa karane kA nAma naya hai| athavA pramANa se jAnI huI vastu ke dravya athavA paryAya meM arthAt sAmAnya yA vizeSa meM vastu ke nizcaya ko naya kahate haiM, aisA abhiprAya hai|" nayoM kA kathana sApekSa hI hotA hai, nirapekSa nahIM; kyoMki ve vastu ke aMzanirUpaka haiN| nayoM ke kathana ke sAtha yadi apekSA na lagAI jAve to jo bAta vastu ke aMza ke bAre meM kahI jA rahI hai, use sampUrNa vastu ke bAre meM samajha liyA jA sakatA hai, jo ki satya nahIM hogaa| jaise hama kaheM 'prAtmA anitya hai'; yaha kathana paryAya kI apekSA to satya hai, para yadi ise 1 paMcAdhyAyI pUrvArddha, zloka 504 2 janendra siddhAntakoza, bhAga 2, pRSTha 513 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] [ jinavarasya nayacakram dravya-paryAyAtmaka prAtmavastu ke bAre meM samajha liyA jAya to satya nahIM hogA, kyoMki dravya-paryAyAtmaka Atmavastu to nityAnityAtmaka hai| isIlie kahA hai : "nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastute'rthakRt // ' . nirapekSa naya mithyA hote haiM aura sApekSa naya samyak va sArthaka hote haiN|" aura bhI"te sAvekkhA suraNayA riNakhekkhA te vi duNNayA hoti / / ve naya sApekSa hoM to sunaya hote haiM aura nirapekSa hoM todunaya hote haiN|" aura bhI aneka zAstroM meM nayoM kI vibhinna paribhASAe~ prApta hotI haiN| una sabako yahA~ dene kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki unameM ve hI bAteM haiM jo ki samagrarUpa se ukta kathanoM meM A jAtI haiN| ukta samasta kathanoM para gambhIratApUrvaka vicAra karane para nimnAnusAra tathya pratiphalita hote haiM :1. naya syAdvAdarUpa samyakazrutajJAna ke aMza haiN| 2. nayoM kI pravRtti pramANa dvArA jAne hue padArtha ke eka aMza meM hotI hai| 3. ananta dharmAtmaka padArtha ke koI eka dharma ko athavA paraspara viruddha pratIta hone vAle dharma-yugaloM meM se koI eka dharma ko naya apanA viSaya banAtA hai| 4. vastu ke kisa dharma ko viSaya banAyA jAye, yaha jJAnI vaktA ke abhiprAya para nirbhara karatA hai| 5. naya jJAnI ke hI hote haiN| 6. jJAnI vaktA jisako viSaya banAtA hai, use vivakSita kahate haiN| 7. nayoM ke kathana meM vivakSita dharma mukhya hotA hai aura anya dharma gauraNa rahate haiN| 8. naya gauNa dharmoM kA nirAkaraNa nahIM karatA, mAtra unake sambandha meM mauna rahatA hai| 6. naya jJAnAtmaka bhI hote haiM aura vacanAtmaka bhii| 10. sApekSa naya hI samyakanaya hote haiM, nirapekSa nhiiN| ' jina nayoM ke prayoga meM ukta tathya na pAye jAveM, vastutaH ve naya nahIM haiM; nayAbhAsa haiN| . prAcArya samantabhadra : prAptamImAMsA, kArikA 108 2 kArtikeyAnuprekSA, gAthA 266 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM kI prAmANikatA vastusvarUpa ke adhigama evaM pratipAdana meM nayoM kA prayoga janadarzana kI maulika vizeSatA hai / anya darzanoM meM naya nAma kI koI cIja hI nahIM hai; sarvatra pramANa kI hI carcA hai / jainadarzana meM tattvArthoM ke adhigama ke upAyoM kI carcA meM pramANa aura naya - donoM kA samAnarUpa se ullekha hai / ' ataH yaha prazna bhI uThAyA jAtA hai ki naya pramANa haiM yA apramANa / yadi apramANa haiM to unake prayoga se kyA lAbha hai ? aura yadi pramANa haiM to pramANa se bhinna haiM yA abhinna / yadi abhinna haiM to phira unake alaga ullekha kI AvazyakatA nahIM aura bhinna haiM to phira naya pramANa kaise ho sakate haiM, apramANa hI rhe| isa prazna kA uttara prAcArya vidyAnandi isaprakAra dete haiM : "nApramANaM pramAraNaM vA nayo jJAnAtmako mataH / syAtpramANakadezastu sarvathApyavirodhataH / / naya na to apramANa hai aura na pramANa hai, kintu jJAnAtmaka hai; ataH pramANa kA ekadeza hai - isameM kisI prakAra kA virodha nahIM hai|" ___ isI bAta ko spaSTa karate hue siddhAntAcArya paM0 kailAzacandrajI likhate haiM : "zaMkAkAra kahatA hai ki yadi naya pramANa se bhinna hai to vaha apramANa hI huA kyoMki pramANa se bhinna apramANa hI hotA hai / eka jJAna pramANa bhI na ho aura apramANa bhI na ho, aisA to sambhava nahIM hai kyoMki kisI ko pramANa na mAnane para apramANatA anivArya hai aura apramANa na mAnane para pramANatA anivArya hai - dUsarI koI gati nahIM hai| ' 'pramANanayaradhigamaH' : tattvArthasUtra, ma0 1, sUtra 6 2 tattvArthazlokavArtika : nayavivaraNa, zloka 10 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] [ jinavarasya nayacakram isakA uttara dete hue graMthakAra kahate haiM ki pramANatA aura apramANatA ke sivAya bhI eka tIsarI gati hai, vaha hai pramANaikadezatA-pramANa kA ekadezapanA / pramANa kA ekadeza na to pramAgaga hI hai kyoMki pramAraNa kA ekadeza pramANa se sarvathA abhinna bhI nahIM hai; aura na apramANa hI hai kyoMki pramAraNa kA ekadeza pramANa se sarvathA bhinna bhI nahIM hai| deza aura dezI meM kathaMcit bheda mAnA gayA hai|" 'zlokavArtika' meM isa para vistAra se prakAza DAlA hai, vaha isaprakAra hai : "svArthanizcAyakatvena pramAraNaM naya ityasat / svArthaMkadezanirNotilakSaNo hi nayaH smRtaH // 4 // . nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate yataH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate // 5 // tanmAtrasya samudratve zeSAMzasyAsamudratA / samudrabahutA vA syAttattve kvA'stu samudravat // 6 // yathAzini pravRttasya jJAnasyeSTA prmaanntaa| tathAMzeSvapi kinna syAditi mAnAtmako nayaH // 7 // tannAMzinyapi ni.zeSadhAraNAM guraNatAgatau / dravyAthikanayasyaiva vyApArAnmukhyarUpataH // 8 // dharmamisamUhasya prAdhAnyArpaNayA vidaH / pramAraNatvena niNIteH pramAraNAdaparo nayaH // 6 // sva aura artha kA nizcAyaka hone meM naya pramANa hI hai - aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoMki sva aura artha ke ekadeza ko jAnanA naya kA lakSagaga hai / / 4 / / vastu kA ekadeza na to vastu hai aura na avastu hai| jaise - mamudra ke aMza ko na to samudra kahA jAtA hai aura na asamudra kahA jAtA hai| yadi samudra kA eka aMza samudra hai to zeSa aMza asamadra ho jAyegA aura yadi samudra kA pratyeka aMza samudra hai to bahuta me samudra ho jAyeMge aura aisI sthiti meM samudra kA jJAna kahA~ ho sakatA hai ? ||5-6 // 1 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, pRSTha 231-232, zaloka 10 kI vyAkhyA 2 tattvArthazlokavArtika : nayavivaraNa, zloka 4-6 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayoM kI prAmANikatA ] [ 23 jaise aMzI vastu meM pravRtti karane vAle jJAna ko pramANa mAnA jAtA hai vaise hI vastu ke aMza meM pravatti karane vAle arthAt jAnanevAle naya ko pramAraNa kyoM nahIM mAnA jAtA; ataH naya pramAgAsvarUpa hI hai / / 7 / / ukta AzaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki jisa aMzI yA dharmI meM usake saba aMza yA dharma gaugNa ho jAte haiM usa aMzI meM mukhyarUpa se dravyAthikanaya kI hI pravRtti hotI hai arthAt aisA aMzI dravyAthikanaya kA viSaya hai, ataH usakA jJAna naya hai| aura dharma tathA dharmI ke samUharUpa vastu ke dho aura dharmI donoM ko pradhAnarUpa se jAnane vAle jJAna ko pramANa kahate haiM / ataH naya pramANa se bhinna hai // 8-6 / / " pramANa aura naya kA antara spaSTa karate hae dhavalAkAra likhate haiM : "ki ca na pramANaM nayaH, tasyAnekAntaviSayatvAt / na nayaH pramANaM, tasyakAntaviSayatvAt / ' pramANa naya nahIM ho makatA, kyoMki umakA viSaya anekAnta arthAt aneka dharmAtmaka vastu hai / aura na naya pramANa ho sakatA hai, kyoMki usakA viSaya ekAnta arthAt ananta dharmAtmaka vastu kA eka aMza (dharma ) hai|" pramANazAstra ke vizeSajJa prAcArya akalaMkadeva to naya ko samyakekAnta aura pramANa ko samyak-anekAnta ghoSita karate hue likhate haiM : "samyagekAnto naya ityucyate / samyaganekAntaH pramAraNam / nayAparaNAdekAnto bhavati ekanizcayapravaraNatvAt, pramANAparaNAdanekAnto bhavati anekanizcayAdhikaraNatvAt / / samyagekAnta naya kahalAtA hai aura samyaganekAnta pramANa / nayavivakSA vastu ke eka dharma kA nizcaya karAnevAlI hone se ekAnta hai aura pramAraNavivakSA vastu ke aneka dharmo kI nizcayasvarUpa hone ke kAraNa anekAnta hai / pramANa sarva-nayarUpa hotA hai, kyoMki nayavAkyoM meM 'syAt' zabda lagAkara bolane ko pramAgaga kahate haiM / astitvAdi jitane bhI vastu ke nija svabhAva haiM, una sabako athavA virodhI dharmoM ko yugapat grahaNa karanevAlA pramANa hai aura unheM gaugA-mukhya bhAva se grahaNa vAlA naya hai / 1 janendra siddhAntakoza, bhAga 2, pRSTha 516 2 tattvArtharAjavAnika, a0 1, sUtra 6 3 syAdvAdamaMjarI, zloka 28, pRSTha 321 4 vRhannayacakra (devasenakRta), gAthA 71 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] [ jinavarasya nayacakram pramANa praura naya ko udAharaNa sahita spaSTa karate hue paMcAdhyAyIkAra likhate haiM : "tattvamanirvacanIyaM zuddhadravyAthikasya matam / guraNaparyayavadrvyaM paryAyAthikanayasya pakSo'yam // yadidamanirvacanIyaM guNaparyayavattadeva nAstyanyat / guNaparyayavadyadidaM tadeva tattvaM tathA pramANamiti / ' 'tattva anirvacanIya hai' - yaha zuddhadravyAthikanaya kA pakSa hai| 'dravya guNaparyAyavAna hai' - yaha paryAyAthikanaya kA pakSa hai| aura 'jo yaha anirvacanIya hai vahI guNaparyAyavAna hai, koI anya nahIM; aura jo yaha guNaparyAyavAna hai vahI tattva hai' - aisA pramANa kA pakSa hai|" yadyapi isaprakAra hama dekhate haiM ki naya pramANa se bhinna hai, tathApi usakI prAmANikatA meM koI saMdeha kI guMjAiza nahIM hai| vastusvarUpa ke pratipAdana meM vaha pramANa ke samAna hI pramANa (prAmANika) hai / janadarzana kI isa anupama kathanazailI ko apramANa samajhakara upekSA karanA ucita nahIM hai, apitu ise bhalIbhAMti samajhakara isa zailI meM pratipAdita jinAgama aura jina-adhyAtma kA rahasya samajhane kA saphala yatna kiyA jAnA caahie| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai ki isake jAne binA janadarzana kA marma samajha pAnA to bahuta dUra, usameM praveza bhI saMbhava nahIM hai| paMcAdhyAyI pUrvArTa, gAthA 747-748 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlanaya : kitane ? jinAgama meM vibhinna sthAnoM para vibhinna apekSAoM ko dhyAna meM rakhakara nayoM ke bheda-prabhedoM kA vargIkaraNa vibhinna rUpoM meM kiyA gayA hai| yadi eka sthAna para do nayoM kI carcA hai to dUsarI jagaha tIna prakAra ke nayoM kA ullekha milatA hai| isIprakAra yadi tattvArthasUtra meM sAta nayoM kI bAta AtI hai to pravacanasAra meM 47 naya batAye gae haiN|' 'gommaTasAra' va 'sanmatitaka' meM to yahAM taka likhA hai : "jAvadiyA vayaNavahA tAvaviyA ceva hoti nyvaadaa|' jitane vacana-vikalpa haiM, utane hI nayavAda haiM arthAt naya ke bheda haiN|" 'zlokavArtika' ke 'nayavivaraNa' meM zloka 17 se 19 taka prAcArya vidyAnandi likhate haiM ki naya sAmAnya se eka, vizeSa meM-saMkSepa meM do, vistAra se sAta, aura ati vistAra se saMkhyAtabheda vAle haiN| dhavalAkAra kahate haiM ki pravAntara bhedoM kI apekSA naya asaMkhya prakAra ke haiN| unakA mUla kathana isaprakAra hai :"evamete saMkSepeNa nayAH saptaviSAH, pravAntara medena punrsNkhyeyaaH|' isataraha saMkSepa meM naya sAta prakAra ke haiM aura avAntara bhedoM se asaMkhyAta prakAra ke samajhanA caahie|" 'sarvArthasiddhi' ke anusAra naya ananta bhI ho sakate haiM, kyoMki pratyeka vastu kI zaktiyAM ananta haiM, ataH pratyeka zakti kI apekSA bheda ko prApta hokara naya ananta-vikalparUpa ho jAte haiM / ' tattvArthasUtra, ma0 1, sUtra 33 2 pravacanasAra, pariziSTa 3 (ka) gommaTasAra karmakANDa, gAthA 894 (kha) sanmatitarka, kA0 3, gAthA 47 dhavalA, pu0 1, khaMDa 1, bhAga 1, sUtra 1, pRSTha 61 5 sarvArthasiddhi, ma0 1, sUtra 33 kI TIkA, pRSTha 102 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] [ jinavarasya nayacakram pravacanasAra meM bhI ananta nayoM kI carcA hai|' nayacakra bhI utanA hI jaTila hai jitanI ki usakI viSayabhUta anantadharmAtmaka vastu / vistAra to bahuta hai, kintu nayacakra aura pAlApapaddhati meM mUlanayoM kI carcA isaprakAra kI gaI hai : "NicchayavavahAraNayA mUlimabheyA gayANa savvANaM / NicchayasAhaNaheu pajjayavavvatthiyaM muNaha // sarvanayoM ke mUla nizcaya aura vyavahAra - ye do naya haiN| dravyAthika va paryAyArthika - ye donoM nizcaya vyavahAra ke hetu haiN|" ukta chanda kA artha isaprakAra bhI kiyA gayA hai : "nayoM ke mUlabhUta nizcaya aura vyavahAra do bheda mAne gaye haiM, usameM nizcayanaya to dravyAzrita hai aura vyavahAranaya paryAyAzrita hai, aisA samajhanA caahie|" nayacakra ke ukta kathana meM jahAM eka ora nizcaya aura vyavahAra ko mUlanaya kahA gayA hai, vahIM dUsarI ora usI nayacakra meM dravyAthika aura paryAyAthika nayoM ko mUlanaya batAyA gayA hai| dravyArthika aura paryAyArthika nayoM ko mUlanaya batAne vAlI gAthA isaprakAra hai : "do ceva ya mUlaraNyA, marigayA bavvattha pjjytthgyaa| aNNe pasaMkhasaMkhA te tammeyA muraNyayA // dravyAthika aura paryAyArthika- ye do hI mUlanaya kahe haiM, anya asaMkhyAta-saMkhyA ko lie inake hI bheda jAnanA caahie|" isaprakAra do dRSTiyAM sAmane AtI haiN| eka nizcaya-vyavahAra ko mUlanaya batAne vAlI aura dUsarI dravyArthika-paryAyAthika nayoM ko mUlanaya batAne vaalii| donoM dRSTiyoM meM samanvaya kI carcA bhI huI hai| 1 pravacanasAra, pariziSTa 2 (ka) dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 182 (kha) pAlApapaddhati, gAthA 3 / 3 prAcArya zivasAgara smRti graMtha, pRSTha 561 4 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 183 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlanaya : kitane ? ] [ 27 paMcAdhyAyIkAra ne vyavahAra aura paryAyAthika naya ko kathaMcit eka batAte hue kahA hai : "paryAyAthika naya iti yadi vA vyavahAra eva nAmeti / ekArtho yasmAdiha sarvo'pyupacAra mAtraH syAt // ' paryAyAthika kaho yA vyavahAranaya - ina donoM kA eka hI artha hai, kyoMki isa naya ke viSaya meM jitanA bhI vyavahAra hotA hai, vaha upacAramAtra hai|" nayacakra kI gAthA 182 kA dUsare prakAra se kiyA gayA ukta artha bhI donoM meM samanvaya kA hI prayAsa lagatA hai| yadyapi nizcayanaya ko dravyAzrita evaM vyavahAranaya ko paryAyAzrita batAkara donoM prakAra ke mUlanayoM meM samanvaya kA prayAsa kiyA gayA hai, tathApi yaha nizcitarUpa se kahA jA sakatA hai ki nizcaya-vyavahAra dravyArthika-paryAyAthika ke paryAyavAcI nahIM haiN| nayacakra kI gAthA 182 meM nizcaya-vyavahAra ko sarvanayoM kA mala batAne ke tatkAla bAda gAthA 183 meM dravyAthika-paryAyAthika ko mUlanaya batAne se aisA lagatA hai ki graMthakAra kucha vizeSa bAta kahanA cAhate haiN| yadi ve nizcaya-vyavahAra aura dravyAthika-paryAyAthika ko paryAyavAcI mAnate hote to phira unheM agalI hI gAthA meM mUlanayoM ke rUpa meM unakA pRthak ullekha karane kI kyA prAvazyakatA thI? ___ isa saMdarbha meM gAthA 182 kI dUsarI paMkti mahattvapUrNa hai, usa para dhyAna diyA jAnA caahie| usameM ve dravyAthika-paryAyAthika ko nizcayavyavahAra kA hetu kahate haiM / yahA~ sAdhana zabda kA artha vyavahAra kiyA jA rahA hai, jo ki anucita nahIM hai| gAthA 182-183 para dhyAna dene para aisA lagatA hai ki nayacakrakAra nizcaya-vyavahAra ko to malanaya mAnate hI haiN| sAtha hI unake hetU hone se dravyAthika aura paryAyAthika nayoM ko bhI mUlanaya svIkAra karate haiN| yahAM para dravyAthikanaya nizcayanaya kA aura paryAyAthikanaya vyavahAranaya kA hetu hai-aisA kahane ke sthAna para yaha bhI kahA jA sakatA hai ki paMcAdhyAyI, pra0 1, zloka 521 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] [ jinavarasya nayacakram dravyArthika- paryAyArthika donoM hI naya nizcaya vyavahAra - donoM nayoM ke hetu haiM / jinAgama meM samAgata aneka prayogoM se hamArI bAta sahaja siddha hotI hai, kyoMki dravyArthika ke aneka bhedoM ko adhyAtma meM vyavahAra kahA jAtA hai tathA paryAyArthika ke aneka bhedoM kA kahIM-kahIM nizcaya ke rUpa meM bhI kathana mila jAvegA / vastuta: yaha do prakAra kI kathana-paddhatiyoM ke bheda haiM, inheM ekadUsare se milAkara dekhane kI AvazyakatA hI nahIM hai / mukhyataH zradhyAtmapaddhati meM nizcaya - vyavahAra zailI kA prayoga hotA hai aura zrAgama-paddhati meM dravyArthika-paryAyArthika zailI kA prayoga dekhA jAtA hai / yadyapi ye donoM zailiyA~ bhinna-bhinna haiM aura inake prayoga bhI bhinnabhinnarUpa meM hote haiM; tathApi inake prayogoM ke bIca koI vibhAjana rekhA khIMcanA saMbhava nahIM hai, kyoMki Agama aura adhyAtma va unake abhyAsiyoM meM bhI aisA koI vibhAjana nahIM hai / prAgamAbhyAsI adhyAtmI bhI hote haiM, isI prakAra adhyAtmI bhI zrAgamAbhyAsa karate hI haiM / tathA graMthoM meM bhI isa prakAra kA koI pakkA vibhAjana nahIM hai / zrAgama graMthoM meM adhyAtma kI naura adhyAtma graMthoM meM Agama kI carcA pAI jAtI hai / 1 yadyapi nizcaya-vyavahAra aura dravyArthika- paryAyArthika paryAyavAcI nahIM haiM; tathApi dravyArthika nizcayanaya ke aura paryAyArthika vyavahAranaya ke kucha nikaTa avazya hai / mUlanaya ukta sampUrNa carcA ke uparAnta bhI yaha prazna to khar3A hI hai ki do kauna haiM - nizcaya - vyavahAra yA dravyArthika-paryAyArthika / bahuta-kucha vicAra-vimarza ke bAda yahI ucita lagatA hai ki adhyAtmazailI ke mUlanaya nizcaya vyavahAra haiM aura bhAgamama- zailI ke mUlanaya dravyArthikaparyAyAthika haiM / 'zrAlApapaddhati'' meM likhA hai : "punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayau dvau nizcayo vyavahArazca / phira bhI adhyAtma-bhASA ke dvArA nayoM kA kathana karate haiM / mUlanaya do haiM - nizcaya aura vyavahAra / " 1 prAlApapaddhati, pRSTha 228 [ yaha laghugrantha bhAratIya jJAnapITha dvArA prakAzita 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' ke aMta meM mudrita hai / ukta pRSTha saMkhyA isa graMtha ke anusAra dI gaI hai / Age bhI isI prati ke AdhAra para pRSTha saMkhyA dI jAvegI / ] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlanaya : kitane ? ] [ 26 isa kathana se bhI yaha spaSTa pratIta hotA hai ki nizcaya vyavahAra adhyAtma ke naya haiM / ukta donoM dRSTiyoM ko lakSya meM rakhakara vicAra karane para mUlanaya do-do ke do yugaloM meM kula milAkara cAra Thaharate haiM (ka) 1. nizcaya (kha) 1. dravyArthika - 2. vyavahAra 2. paryAyArthika lagatA hai ki dravyArthika paryAyArthika ko nizcaya vyavahAra kA hetu kahakara graMthakAra Agama ko adhyAtma kA hetu kahanA cAhate haiM / dravyArthikaparyAyArthika Agama ke naya haiM aura nizcaya vyavahAra adhyAtma ke naya haiM; ataH yahA~ dravyArthika paryAyArthika ko nizcaya vyavahAra kA hetu kahane se yaha sahaja hI pratiphalita ho jAtA hai ki Agama adhyAtma kA hetu hai, kAraNa hai, sAdhana hai / : zrAtmA kA sAkSAt hita karanevAlA to adhyAtma hI hai, Agama to usakA sahakArI kAraNa hai - yahI batAnA ukta kathana kA uddezya bhAsita hotA hai / wwwwwww niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki mUlanaya nizcaya vyavahAra hI haiM, dravyAthika - paryAyArthika ko to nizcaya vyavahAra ke hetu hone se mUlanaya kahA gayA hai / MANNNNNN keI nara nizcaya se AtmA ko zuddha mAna, hue haiM svacchaMda na pichAneM nija zuddhatA / keI vyavahAra dAna, tapa, zIlabhAva ko hI, AtmA kA hita mAna chAr3eM nahIM muddhatA // keI vyavahAranaya - nizcaya ke mAraga ko, bhinna-bhinna jAnakara karata nija uddhatA | jAne jaba nizcaya ke bheda vyavahAra saba, kAraNa ko upacAra mAne taba buddhatA ||zA - prAcAryakalpa paNDita zrI ToDaramalajI wwwwww~~ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] [ jinavarasya nayacakram gram nizcaya-vyavahAra : virodha-parihAra mmme nizcaya aura vyavahAranayoM meM viSaya ke bheda se paraspara I viroSa hai| nizcayanaya kA viSaya prameva hai, vyavahAranaya kA viSaya bheda hai / nizcayanaya pUrNAnandasvarUpa, eka, prakhaNDa, prabheda hai prAtmA ko viSaya banAtA hai aura vyavahAranaya vartamAnaparyAya, rAga prAdi bheda ko viSaya banAtA hai| isaprakAra donoM ke viSaya meM antara hai| nizcaya kA viSaya dravya hai, vyavahAra kA viSaya paryAya hai / isaprakAra do nayoM kA paraspara virodha hai| ina nayoM ke virodha ko nAza karanevAle syAtpada se cihnita jinavacana haiM / 'syAt' arthAt kathaJcit - kisI eka apekSA se| jinavacanoM meM prayojanavaza dravyAthikanaya ko mukhya karake nizcaya kahA hai tathA paryAyAthikanaya yA prazuddhadravyAthikanaya hai ko gauraNa karake vyavahAra kahA hai| paryAya meM jo prazuddhatA hai, vaha dravya kI hI hai| isaprakAra paryAyAthikanaya ko prazadravyAthikanaya bhI kahA hai| dekho! trikAla, dhrava, eka, prakhaNDa, jJAyakamAva ko mukhya karake, nizcaya kahakara satyArtha kahA hai aura paryAya ko gauNa karake, vyavahAra kahakara prasatyArtha kahA hai| isaprakAra jinavacana 'syAt' pada dvArA donoM nayoM kA viroSa miTAte haiN| -prAdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI [pravacanaratnAkara bhAga 1, pRSTha 170] Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra digambara jaina samAja meM nizcaya aura vyavahAra Aja ke bahucarcita viSaya haiM / nayoM ke nAma para Aja jo bhI carcA hotI hai usameM nizcaya aura vyavahAra hI mukhya viSaya rahate haiN| nizcaya aura vyavahAra Aja zAstrIya carcA ke hI viSaya nahIM rahe haiM, apitu unake nAma para pArTiyA~ bhI bana gaI haiN| ziviroM kI carcA bhI Aja jana-sAdhAraNa ke dvArA nizcaya aura vyavahAra ke nAma se kI jAne lagI hai| yahA~ nizcaya vAloM kA zivira lagA hai, vahA~ vyavahAra vAloM kA - isaprakAra kI carcA karate loga Apako kahIM bhI mila jaaveNge| isameM koI sandeha nahIM ki jo carcA kabhI vidvAnoM kI goSThiyoM taka meM na hotI thI, vaha Aja jana-jana kI vastu bana gaI hai - isakA ekamAtra zreya yadi kisI ko hai to vaha zrI kAnajI svAmI ko hai, jinhoMne janopayogI jinAgama kI isa adbhuta pratipAdana zailI ko ghara-ghara taka pahuMcA diyA hai| yadyapi nizcaya-vyavahAra kI zailI meM nibaddha jinAgama kA adhyayana, manana aura carcA Aja sArA samAja karane lagA hai, yaha eka zubha lakSaNa hai; tathApi eka azubha pravRtti bhI isake sAtha panapane lagI hai| vaha yaha hai ki yaha kalahapriya digambara jaina samAja pahile se hI gA~va-gA~va meM apane vyaktigata rAga-dveSoM ke kAraNa guToM meM vibhakta hai aura nirantara kisI na kisI bAta ko lekara lar3atA-jhagar3atA rahA hai / aba ve hI guTa nizcaya-vyavahAra ke nAma para bhI lar3ane-jhagar3ane lage haiM aura apanI vyaktigata kaSAyoM ko nizcaya-vyavahAra ke nAma se vyakta karane lage haiM tathA kucha nihita svArthI loga nizcaya-vyavahAra kI tAttvika carcA ko sar3akoM para lAkara uttejanA phailAkara apane svArtha kI siddhi meM saMlagna ho gae haiN| jana-sAmAnya to abhI nizcaya-vyavahAra kA sahI svarUpa samajha nahIM pAyA hai, ataH unheM bhar3akAne meM inheM kabhI-kabhI aura kahIM-kahIM saphalatA bhI mila jAtI hai| samAja meM zAMti banI rahe aura nizcaya-vyavahAra zailI meM nibaddha jinAgama kA marma jana-jana taka pahuMca sake, isake lie nizcayavyavahAra nayoM kA svarUpa sampUrNa samAja samajhe- yaha bahuta jarUrI hai| jinAgama kI yaha sarvAdhika mahattvapUrNa nirvivAda pratipAdana-zailI vyaktigata Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] [ jinavarasya nayacakram svArthoM aura sAmAjika rAjanIti meM ulajhakara upekSita na ho jAye - tadartha jinAgama ke paripekSya meM isakA sapramANa gaMbhIratama vivecana apekSita hai| yahI kAraNa hai ki yahAM isa para vistAra se vicAra kiyA jA rahA hai| jinAgama meM nizcaya-vyavahAra ko aneka paribhASAe~ prApta hotI haiN| nayacakrakAra mAillaghavala likhate haiM :"jo siyameduvayAraM dhammANaM kuraNai egavatthussa / so vavahAro bhaNiyo vivarImo ripacchayo hoi||' jo eka vastu ke dharmoM meM kathaMcit bheda va upacAra karatA hai, use vyavahAranaya kahate haiM aura usase viparIta nizcayanaya hotA hai|" isIprakAra kA bhAva AlApapaddhati meM bhI vyakta kiyA gayA hai : "amedAnupacAratayA vastu nizcIyata iti nizcayaH / mevopacAratayA vastu vyavaliyata iti vyavahAraH / abheda aura anupacArarUpa se vastu kA nizcaya karanA nizcayanaya hai aura bheda tathA upacArarUpa se vastu kA vyavahAra karanA vyavahAranaya hai|" paMcAdhyAyIkAra isI bAta ko isaprakAra vyakta karate haiM : "lakSaNamekasya sato yathAkaJcidyathA dviSAkaraNam / vyavahArasya tathA syAttaditarathA nizcayasya punaH // jisaprakAra eka sat ko jisa kisI prakAra se vibhAga karanA vyavahAranaya kA lakSaNa hai, usIprakAra isase ulTA nizcayanaya kA lakSaNa hai|" paNDitapravara pAzAdharajI likhate haiM :"kartAdyA vastuno bhinnA yena nishcysiddhye| sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadamedadRk // jo nizcaya kI prApti ke lie kartA, karma, karaNa prAdi kArakoM ko jIva Adi vastu se bhinna batalAtA hai, vaha vyavahAranaya hai tathA abhinna dekhanevAlA nizcayanaya hai|" 1 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 264 2 paMcAdhyAyI, a0 1, zloka 614 3 anAgAradharmAmRta, pra. 1, zloka 102 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 33 nizcaya aura vyavahAra ] isIprakAra kA bhAva nAgasena ke tattvAnuzAsana meM bhI vyakta kiyA gayA hai : "abhinna kartRkarmAdi viSayo nizcayo nayaH / vyavahAranayo bhinna kartR krmaadigocrH|| jisakA abhinna kartA-karma Adi viSaya haiM, vaha nizcayanaya hai aura jisakA viSaya bhinna kartA-karma Adi haiM, vaha vyavahAranaya hai|" 'prAtmakhyAti' meM prAcArya amRtacandra ne jo paribhASA dI hai, vaha isaprakAra hai : "prAtmAzrito nizcayanaya, parAzrito vyavahAranayaH / / AtmAzrita kathana ko nizcaya aura parAzrita kathana ko vyavahAra kahate haiN|" bhUtArtha ko nizcaya aura abhUtArtha ko vyavahAra kahanevAle kathana bhI upalabdha hote haiN| aneka zAstroM kA AdhAra lekara paNDitapravara ToDaramalajI ne nizcayavyavahAra kA sAMgopAMga vivecana kiyA hai, jisakA sAra isaprakAra hai : (1) sacce nirUpaNa ko nizcaya aura upacarita nirUpaNa ko vyavahAra kahate haiM / (2) eka hI dravya ke bhAva ko usa rUpa hI kahanA nizcayanaya hai aura upacAra se ukta dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAvasvarUpa kahanA vyavahAranaya hai / jaise-miTTI ke ghar3e ko miTTI kA kahanA nizcayanaya kA kathana hai aura ghI kA saMyoga dekhakara ghI kA ghar3A kahanA vyavahAranaya kA kathana hai| (3) jisa dravya kI jo pariNati ho, use usa hI kA kahanA nizcayanaya hai aura use hI anya dravya kI kahanevAlA vyavahAranaya hai|" ' samayasAra gAthA 272 kI prAtmakhyAti TIkA 2 (ka) samayasAra gAthA 11 (kha) puruSArthasiddha yupAya, zloka 5 3 mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 248-257 4 vahI, pRSTha 248-46 5 vahI, pRSTha 246 ' vahI, pRSTha 250 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram (4) vyavahAranaya svadravya ko, paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa-kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai tathA nizcayanaya unhIM ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI meM nahIM milAtA hai| ukta samasta paribhASAmoM para dhyAna dene para nimnalikhita niSkarSa nikalate haiM : 1. nizcayanaya kA viSaya abheda hai aura vyavahAranaya kA bheda / 2. nizcayanaya saccA nirUpaNa karatA hai aura vyavahAranaya upcrit| 3. nizcayanaya satyArtha hai aura vyavahAranaya asatyArtha / 4. nizcayanaya AtmAzrita kathana karatA hai aura vyavahAranaya parAzrita / 5. nizcayanaya prasaMyogI kathana karatA hai aura vyavahAranaya sNyogii| 6. nizcayanaya jisa dravya kA jo bhAva yA pariNati ho, use usI dravya kI kahatA hai; para vyavahAranaya nimittAdi kI apekSA lekara anya dravya ke bhAva yA pariNati ko pranya dravya taka kI kaha detA hai| 7. nizcayanaya pratyeka dravya kA svatantra kathana karatA hai jabaki vyavahAra aneka dravyoM ko, unake bhAvoM, kAraNa-kAryAdika ko bhI milAkara kathana karatA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki nizcaya aura vyavahAra kI viSaya-vastu aura kathanazailI meM mAtra bheda hI nahIM apitu virodha dikhAI detA hai| kyoMki jisa viSaya-vastu ko nizcayanaya abheda akhaNDa kahatA hai, vyavahAra usI meM bheda batAne lagatA hai aura jina do vastuoM ko vyavahAra eka batAtA hai, nizcaya ke anusAra ve kadApi eka nahIM ho sakatI haiN| jaisA ki samayasAra meM kahA hai :"vavahAraNamro bhAsavi jIvo veho ya hadi khalu ekko| Na duNicchayassa jIvo veho ya kadA vi ekkttttho|| 1 mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 251 2 samayasAra, gAthA 27 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [ 35 vyavahAranaya kahatA hai ki jIva aura deha eka hI haiM aura nizcayanaya kahatA hai ki jIva aura deha kadApi eka nahIM ho sakate / " yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki vyavahAra mAtra eka prakhaNDa vastu meM bheda hI nahIM karatA, apitu do bhinna-bhinna vastunoM meM prabheda bhI sthApita karatA hai / isIprakAra nizcaya mAtra eka prakhaNDa vastu meM bhedoM kA niSedha kara akhaNDatA kI hI sthApanA nahIM karatA, apitu do bhinna-bhinna vastunoM meM vyavahAra dvArA prayojanavaza sthApita ekatA kA khaNDana bhI karatA hai / isa prakAra nizcayanaya kA kArya para se bhinnatva aura nija meM prabhinnatva sthApita karanA hai tathA vyavahAra kA kArya prabhedavastu ko bheda karake samajhAne ke sAtha-sAtha bhinna-bhinna vastuoM ke saMyoga va tannimittaka saMyogIbhAvoM kA jJAna karAnA hai / yahI kAraNa hai ki nizcayanaya kA kathana svAzrita ra vyavahAranaya kA kathana parAzrita hotA hai tathA nizcayanaya ke kathana ko satyArtha saccA aura vyavahAranaya ke kathana ko asatyArtha upacarita kahA jAtA hai / ukta udAharaNa meM hI dekhie, jahA~ vyavahAranaya deha aura AtmA meM ekatva sthApita karatA dikhAI de rahA hai, vahIM nizcayanaya usase spaSTa inkAra kara rahA hai / kaha rahA hai ki jIva aura deha kadApi eka nahIM ho sakate / vyavahAra kI dRSTi saMyoga para hai, aura nizcaya kI dRSTi prasaMyogI tattva para / isIprakAra :"vavahAreNuvadissavigAriNassa carita vaMsaraNaM khANaM / ravi gANaM raNa caritaM Na daMsaNaM jAraNa go suddho // ' jJAnI ( AtmA ) ke cAritra, darzana, jJAna yaha tIna bhAva vyavahAra se kahe jAte haiM; nizcaya se jJAna bhI nahIM hai, cAritra bhI nahIM hai aura darzana bhI nahIM hai; jJAnI to eka zuddha jJAyaka hI hai / " isameM vyavahAranaya ne eka prakhaNDa zrAtmA ko jJAna, darzana, cAritra se bheda karake samajhAyA hai, kintu nizcaya ne saba bhedoM kA niSedhakara zrAtmA ko prabheda jJAyaka sthApita kiyA hai / samayasAra, gAthA 7 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram vyavahAranaya ne samayasAra kI 27vIM gAthA meM para se ekatA batAI thI bhora 7vIM gAthA meM eka prAtmA meM bheda kiye haiM tathA nizcayanaya ne 27vIM gAthA meM para se bhinnatA sthApita kI thI aura 7vIM meM bheda kA niSedha kara ekatA sthApita kI hai| isaprakAra vyavahAra kA kArya nija meM bheda aura para se prabheda karake samajhAnA hai aura nizcaya kA kArya para se bheda aura sva se prabheda karanA hai| yahI inake paraspara virodha kA rUpa hai / / nizcaya-vyavahAra ke sambandha meM jo sthiti ukta bhedAbheda sambandhI hai, vahI sthiti kartA-karmAdi sambandhI bhedAbheda kI bhI jAnanI caahie| jahA~ eka mora vyavahAranaya se nimittAdika kI apekSA eka dravya ko dUsare dravya kA kartAdi kahA jAtA hai aura nizcaya se 'maiM hI merA kartA-dhartA' kahA jAtA hai, vahIM dUsarI ora kartA-karma kA bheda karanA hI vyavahAra hai, aura isaprakAra ke bheda kA niSedha nizcaya kA kArya mAnA gayA hai| isaprakAra nizcaya kA kArya abhinna kartA-karmAdi SaTakAraka ke sAtha-sAtha kartA-karma ke bheda kA niSedha bhI hai tathA vyavahAra kA kArya jahA~ eka ora kartA-karma kA bheda karanA hai, vahIM dUsarI ora bhinna-bhinna dravyoM ke bIca kartA-karma kA sambandha batAnA bhI hai| ina sabakA sodAharaNa vizeSa vistAra nizcaya-vyavahAra ke bheda-prabhedoM ke kathana meM yathAsthAna kiyA jaavegaa| isaprakAra bhedAbheda sambandhI nizcaya-vyavahAra meM kartA-karmAdi sambandhI bhedAbheda bhI A jAtA hai / nizcaya-vyavahAra kI paribhASA meM bhedAbheda vizeSaraNoM ke sAtha 'upacAra' vizeSaNa kA bhI prayoga hai| do dravyoM kI ekatA sambandhI jitane bhI saMyogI kathana haiM, ve saba upacarita hI to haiM / deha aura prAtmA ko eka batAnevAlA saMyogI kathana upacarita vyavahAra hI to hai / eka dravya ke bhAva ko dUsare dravya kA batAnA, eka dravya kI pariNati ko dUsare dravya kI batAnA, do dravyoM kI milI huI pariNati ko eka dravya kI kahanA, do dravyoM ke kAraNa-kAryAdika meM bhI isaprakAra ke kathana karanA ye saba upacarita kathana hI haiN| 'mAtmAzrita kathana nizcaya aura parAzrita kathana vyavahAra' vAlI paribhASAe~ bhI inameM ghaTita ho jAtI haiN| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 37 nizcaya aura vyavahAra ] praba rahI nizcaya ko bhUtArtha-satyArtha aura vyavahAra ko prabhUtArthaprasatyArtha kahane vAlI bAta / so isakA Azaya yaha nahIM hai ki vyavahAranaya sarvathA asatyArtha hai, usakA viSaya hai hI nhiiN| usake viSayabhUta bheda mora saMyoga kA bhI astitva hai, para bheda va saMyoga ke Azraya se AtmA kA anubhava nahIM hotA- isa apekSA use abhUtArtha kahA hai| nizcayanaya kA viSaya abheda-prakhaNDa prAtmA hai, usake Azraya se samyagdarzana kI utpatti hotI hai - yahI kAraNa hai ki use bhUtArtha kahA hai| samayasAra meM kahA hai : "bhUvatthamassido khalu sammAviThThI havadi jIvo // 11 // jo jIva bhUtArtha kA Azraya letA hai, vaha jIva nizcaya se samyagdRSTi hai|" isake sambandha meM zrI kAnajI svAmI ke vicAra bhI dRSTavya haiM : "jinavANI syAdvAdarUpa hai, apekSA se kathana karanevAlI hai| ataH jahA~ jo apekSA ho vahA~ vaha samajhanA cAhie / prayojagavaza zuddhanaya ko mukhya karake satyArtha kahA hai aura vyavahAra ko gauraNa karake asatya kahA hai| trikAlI, abheda, zuddhadravya kI dRSTi karane se jIva ko samyagdarzana hotA hai| isa prayojana ko siddha karane ke lie trikAlIdravya ko abheda kahakara bhUtArtha kahA hai aura paryAya kA lakSya chur3Ane ke lie use gauNa karake prasatyArtha kahA hai| mAtmA prabheda, trikAlI, dhrava hai; usakI dRSTi karane para bheda dikhAI nahIM detA, aura bhedadRSTi meM nirvikalpatA nahIM hotI; isalie prayojanavaza bheda ko gauNa karake asatyArtha kahA hai| anantakAla meM janmamaraNa kA anta karanevAlA bIjarUpa samyagdarzana jIva ko huprA nahIM hai / aise samyagdarzana ko prApta karane kA prayojana siddha karanA hai, isase zuddhajJAyaka ko mukhya karake satyArtha kahA hai, aura paryAya tathA bheda ko gauraNa karake vyavahAra kahakara use asatyArtha kahA hai|" "yahA~ kahate haiM ki trikAlI prabhedadRSTi meM bheda dikhAI nahIM dete, isase usakI dRSTi meM bheda avidyamAna, asatyArtha hI kahA jAtA hai| kintu aisA na samajhanA ki bhedarUpa koI vastu nahIM hai, dravya meM guNa hai hI nahIM, paryAya hai hI nahIM, bheda hai hI nhiiN| AtmA meM ananta guNa haiM, ve saba nirmala haiN| dRSTi ke viSaya meM guNoM kA bheda nahIM hai, kintu andara vastu meM to ananta guraNa haiN| bheda sarvathA koI vastu hI nahIM hai, aisA mAnA jAya to ' pravacana ratnAkara bhAga 1 (hindI), pRSTha 148 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] [ jinavarasya nayacakram jaisA vedAnta matavAle bhedarUpa anitya ko dekhakara bhavastu mAyAsvarUpa kahate haiM aura sarvavyApaka eka abheda nitya zuddhabrahma ko vastu kahate haiM, aisA Thahare tathA isase sarvathA ekAnta zuddhanaya ke pakSarUpa mithyAdRSTi kA hI prasaGga prApta hogA / " " "mATI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A kahanA vyavahAra hai - isalie vyavahAra jhUThA hai; kyoMki ghar3A ghI-maya nahIM hai, kintu mATI - maya hai / usIprakAra dravya ko nizcaya aura paryAya ko vyavahAra- aura yaha vyavahAra ghI ke ghar3e kI bhAMti jhUThA hai - aisA nahIM hai; kyoMki jisaprakAra ghar3A ghI-maya nahIM hai, usIprakAra paryAya ho hI nahIM - yaha bAta nahIM hai / paryAya astirUpa hai / paryAya ko vyavahAra kahA hai, para vaha nahIM ho - yaha bAta nahIM hai / rAgaparyAya asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| ina paryAyoM ko prabhUtArthaM kahA hai, isakAraNa ve paryAyeM haiM hI nahIM, ghI ke ghar3e ke samAna jhUThI haiM - aisA nahIM hai / kSAyika Adi cAra bhAvoM ko paradravya aura parabhAva kahA, isase ve paryAyeM haiM hI nahIM, jhUThI haiM - aisA nahIM hai / ghar3A kumhAra ne banAyA hai aisA kahanA jaise jhUThA hai, usIprakAra azuddha paryAyoM ko vyavahAra kahA; ataH ve paryAyeM bhI jhUThI haiM- aisA nahIM hai / jIvatva, bhavyatva, abhavyatva Adi paryAyanaya ke viSaya haiM; bhrataH ve vyavahAranaya se bhUtArtha haiM / paryAya nahIM hai - aisA nahIM hai / dravyArthikanaya se paryAya ko prabhUtArthaM kahA; prataH paryAyeM haiM hI nahIM - aisA nahIM hai / kintu nizcaya kI mukhyatA se paryAya ko gauraNa karake vyavahAra kahakara vahA~ se dRSTi haTAne ke prayojana se unheM prasatyArtha kahA hai / isase aisA mAnanA ki paryAyeM haiM hI nahIM, ThIka nahIM hai / jisaprakAra 'ghI kA ghar3A' vAlA vyavahAra jhUThA hai, usIprakAra sabhI vyavahAra jhUThA hai - yaha mAnanA ThIka nahIM hai / nayoM kA kathana jahA~ jaisA ho vahIM vaisA samajhanA cAhie / yadi ThIka taraha se na samajhoge to viparItatA ho jAvegI / " " samayasAra kI 14vIM gAthA kI TIkA meM bhI vyavahAranaya ke viSaya baddhaspRSTAdi bhAvoM ko vyavahAra se bhUtArthaM praura nizcaya se prabhUtArtha kahA gayA hai / tAtparya yaha hai ki vyavahAra ko sarvathA prasatyArtha na kahakara kathaMcit satyArthaM kahA hai / 1 pravacana ratnAkara bhAga 1 (hindI), pRSTha 147 1 prAtmadharma gajarAtI, varSa 36, aMka 3 (431), pRSTha 13 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [36 vyavahAranaya ko sarvathA asatyArtha mAnanevAloM ko niyamasAra ke usa kathana kI ora dhyAna denA cAhie jisameM yaha kahA hai ki sarvajJa bhagavAna para ko vyavahAra se jAnate haiN|' vyavahAra ko sarvathA asatyArtha mAnane para kevalI bhagavAna kA para ko jAnanA asatyArtha ThaharegA aura sarvamAnya sarvajJatA hI saMkaTa meM par3a jaavegii| isIprakAra vyavahAra ko sarvathA satya mAnanevAloM ko bhI samayasAra ke usa kathana kI ora dhyAna denA cAhie jisameM vyavahAranaya se jIva aura zarIra ko eka kahA gayA hai| yadi jIva aura zarIra ko eka kahanevAle kathana ko prayojanavaza kiyA gayA kathana na mAnakara savathA satya mAna liyA jAe to mithyAtva hue binA nahIM rhegaa| chahaDhAlA meM to deha aura AtmA ko eka mAnane vAle ko spaSTarUpa se mithyAdRSTi likhA hai : __ "deha jIva ko eka gine bahirAtama tattva muSA hai| deha aura jIva ko eka mAnanevAlA bahirAtmA hai, vaha tattva ke bAre meM mUrkha hai arthAt mithyAdRSTi hai|" ataH yaha jAnanA cAhie ki vyavahAranaya ke ukta donoM hI kathana prayojanavaza kiye gae sApekSa kathana haiM, ataH kathaMcit satyArtha aura kathaMcit asatyArya haiN| yahAM eka prazna saMbhava hai ki vaha kaunasA prayojana A par3A thA ki vyavahAranaya ko aisI asaMbaddha bAteM kahanI pdd'iiN| inameM asaMbaddhatA isakAraNa pratIta hotI hai ki eka kathana to sarvajJatA para hI kuThArAghAta karatA pratIta hotA hai aura dUsarA kathana zarIra aura AtmA ko eka batAnevAlA hone se mithyAtva kA poSaka pratIta hotA hai| kevalI bhagavAna kA para ko jAnanA vyavahAra hai, isa kathana kA prayojana to yaha batAnA rahA hai ki kevalI bhagavAna jisaprakAra svayaM ko svayaM meM lIna hokara jAnate haiM, usaprakAra para ko usameM lIna hokara nahIM jAnate / use mAtra jAnate haiM, usameM lIna nahIM hote| jaisA ki paramAtmaprakAza (adhyAya 1, gAthA 52 kI TIkA) meM spaSTa kiyA gayA hai :1 niyamasAra, gAthA 156 2 samayasAra, gAthA 27 ' chahaDhAlA, dUsarI DhAla Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] [ jinavarasya nayacakram " prazna :- * yadi kevalI bhagavAna vyavahAranaya se lokAloka ko jAnate haiM to vyavahAranaya se hI unheM sarvazatva bhI homro parantu nizcayanaya se nahIM ? uttara :- jisaprakAra tanmaya hokara svakIya bhrAtmA ko jAnate haiM, usI prakAra paradravya ko tanmaya hokara nahIM jAnate, isakAraNa vyavahAra kahA gayA hai, na ki unake parijJAna kA hI prabhAva hone ke kAraNa / yadi svadravya kI bhA~ti paradravya ko bhI nizcaya se tanmaya hokara jAnate to parakIya sukha va duHkha ko jAnane se svayaM sukhI-duHkhI zraura parakIya rAga-dveSa ko jAnane se svayaM rAgI-dveSI ho gaye hote aura isaprakAra mahat dUSaNa prApta hotA / " isa sandarbha meM prAcArya jayasena kA kathana bhI mananIya hai, jo ki isaprakAra hai : "prazna :- saugatamatavAle ( bauddhajana ) bhI sarvajJapanA vyavahAra se mAnate haiM, taba bhApa unako dUSaraNa kyoM dete haiM ? kyoMki jainamata meM bhI parapadArthoM kA jAnanA vyavahAranaya se kahA jAtA hai / uttara :- isakA parihAra karate haiM - sogata zrAdi matoM meM, jisaprakAra nizcaya kI apekSA vyavahAra jhUTha hai, usIprakAra vyavahArarUpa se bhI vaha satya nahIM hai / parantu jainamata meM vyavahAranaya yadyapi nizcaya kI apekSA mRSA (jhUTha ) hai, tathApi vyavahArarUpa se vaha satya hai / yadi lokavyavahArarUpa se bhI use satya na mAnA jAe to sabhI lokavyavahAra mithyA ho jAegA; naura aisA hone para atiprasaMga doSa zrAyegA / isalie prAtmA vyavahAra se paradravya ko jAnatA dekhatA hai, para nizcayanaya se kevala AtmA ko hI / "" tathA AtmA aura zarIra ko eka batAnevAle vyavahAra kathana kA prayojana yaha rahA hai ki jagata zarIra ke saMyoga meM rahe jIva ko bhI jAne, anyathA nirjIva bhasma kI bhAMti sajIva zarIra ko bhI masala degA / jIvoM ko dravya hiMsA se bacAnA - isa kathana kA uddezya rahA hai / jaisAki zrAtmakhyAti meM kahA gayA hai : "parantu yadi vyavahAranaya na batAyA jAye to paramArtha se ( nizcayanaya se) zarIra se jIva ko bhinna batAyA jAne para jase bhasma ko masala dene se hiMsA kA prabhAva hai; usIprakAra trasa sthAvara jIvoM ko niHzaMkatayA masala dene - kucala dene ( ghAta karane) meM bhI hiMsA kA abhAva ThaharegA aura isa kAraNa baMdha kA hI abhAva siddha hogA / " 3 1 jainendra siddhAnta koza, pRSTha 563 2 samayasAra. gAthA 46 kI TIkA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [41 yadi vyavahAranaya kathaMcit bhUtAtha hai aura kathaMcit abhUtArtha, to phira nizcaya-vyavahAra kI paribhASAoM meM bhUtArtha ko nizcaya aura abhUtArtha ko vyavahAra kyoM kahA gayA hai ? isakA kAraNa bhI eka prayojanavizeSa rahA hai aura vaha yaha ki nizcayanaya ke Azraya se makti kI prApti hotI hai aura vyavahAranaya ke Azraya se nahIM / jisake Azraya se mukti ho, vaha bhUtArtha aura jisake prAzraya se mukti na ho, vaha abhUtArtha hai| nizcaya ko bhUtArtha aura vyavahAra ko abhUtArtha kahane meM yahI dRSTi rahI hai| jinavANI meM vyavahAranaya ko sthAna to isalie prApta huA hai ki vaha kinhIM-kinhIM ko aura kabhI-kabhI prayojanavAna hotA hai aura abhUtArtha isalie kahA gayA hai ki usake Azraya se mukti kI prApti nahIM hotii| prAcArya jayasena ne samayasAra kI 11vIM gAthA ke artha meM bhI vyavahAranaya ko bhUtArtha aura prabhUtArtha kahA hai| unhoMne ukta gAthA kA artha do prakAra se kiyA hai / dUsarA artha isaprakAra hai : "dUsare vyAkhyAna se vyavahAranaya prabhUtArtha hai aura bhUtArtha bhI kahA gayA hai / mAtra vyavahAranaya do prakAra kA nahIM kahA gayA hai apitu 'du' zabda se nizcayanaya bhI do prakAra kA jAnanA cAhie / bhUtArtha aura prabhUtArtha ke bheda se vyavahAranaya do prakAra kA hai aura zuddhanizcaya aura prazuddhanizcaya ke bheda se nizcayanaya bhI do prakAra kA huA - isaprakAra cAra naya hue|" yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki prAcArya jayasena, prAcAya amRtacandra dvArA kiye gae artha ko, jisameM ki nizcayanaya ko bhUtArtha aura vyavahAranaya ko abhUtArtha kahA gayA hai, mukhyarUpa se svIkAra kara rahe haiN| sAtha hI dUsare vyAkhyAna se arthAt dUsarA artha yaha bhI ho sakatA hai ki kahakara ukta prartha karate haiN| dUsare dhyAna dene yogya tathya yaha hai ki ve vyavahAra ke to bhUtArthaprabhUtArtha bheda karate haiM, para nizcaya ke bhUtArtha-abhUtArtha bheda na karake zuddhaazuddha bheda karate haiN| isase nizcayanaya ko abhUtArtha kahane meM jo saMkoca unheM humA hai, vaha spaSTa ho jAtA hai| yadi nizcaya ke bhUtArtha-abhUtArtha bheda bhI kiye jAte to bhI koI virodha nahIM pAtA, kyoMki adhyAtma meM mazuddhanaya ko vyavahAra bhI kahA hai| isakAraNa zuddhanizcaya arthAt nizcaya bhUtArtha aura azuddhanizcaya arthAt vyavahAra hI prabhUtArtha pratiphalita hotaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [ jinavarasya nayacakram nizcaya ke kathana kA vAstavika marma na samajhakara usake dvArA vyavahAra kA niSedha sunakara koI vyavahAra ke viSaya kI sattA kA bhI prabhAva na mAnale- isa dRSTi se yadyapi vyavahAra ko bhI kacit satyArtha kahA gayA hai, tathApi isakA prAzaya yaha bhI nahIM ki use nizcaya ke samAna hI satyArtha mAnakara upAdeya mAna leN| usakI jo vAstavika sthiti hai, use svIkAra karanA caahie| isa sandarbha meM paM0 ToDaramalajI ne sApha-sApha likhA hai : "vyavahAranaya svadravya-paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNakAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai; so aise hI zraddhAna se mithyAtva hai; isalie usakA tyAga krnaa| tathA nizcayanaya unhIM ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI meM nahIM milAtA hai; so aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai; isalie usakA zraddhAna krnaa| yahAM prazna hai ki yadi aisA hai to jinamArga meM donoM nayoM kA grahaNa karanA kahA hai, so kaise? samAdhAna :-jinamArga meM kahIM to nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use to 'satyArtha aise hI hai' - aisA jaannaa| tathA kahIM vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use aise hai nahIM; nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai-aisA jAnanA / isaprakAra jAnane kA nAma hI donoM nayoM kA grahaNa hai| tathA donoM nayoM ke vyAkhyAna ko samAna jAnakara 'aise bhI hai, aise bhI hai' - isaprakAra bhramarUpa pravartana se to donoM nayoM kA grahaNa karanA nahIM kahA hai|" yadi jinAgama meM donoM nayoM kA eka-sA hI upAdeya kahanA abhISTa hotA to phira vyavahAranaya ko mabhUtArtha kahane kI kyA mAvazyakatA thI? use prabhUtArtha kahane kA prayojana hI usase sAvadhAna karanA rahA hai| yahAM eka prazna saMbhava hai ki yadi vyavahAra prabhUtArtha hai, asatyArtha hai, use nizcaya ke samAna mAnanA bhrama hai, usase sAvadhAna karane kI bhI bhAvazyakatA pratIta hotI hai; to phira jinavANI meM usakA ullekha hI kyoM hai ? isalie ki vaha nizcaya kA pratipAdaka hai, usake binA nizcaya kA pratipAdana bhI saMbhava nahIM hai| 1 mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 251 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya maura vyavahAra ] [ 43 paMcAdhyAyIkAra ne svayaM isaprakAra kA prazna uThAkara uttara diyA hai, jo isaprakAra hai : "tasmAnnyAyAgata iti vyavahAraH syAnayo'pyabhUtArthaH / kevalamanumavitArastasya ca mithyAdazo hatAste'pi // 636 / / nanu cavaM ceniyamAdAdaraNIyo nayo hi paramArthaH / kimakiJcatkAritvAd vyavahAreNa tathAvidhena yataH // 637 // navaM yato balAdiha vipratipattau ca sNshyaaptto| vastuvicAre yadi vA pramAraNamubhayAlambi tajjJAnam // 638 // tasmAdAzrayaNIyaH keSAJcit sa nayaH prasaGgatvAt / api savikalpAnAmiva na zreyo nirvikalpaboSavatAm // 636 // nanu ca samIhitasiddhiH kila caikasmAnayAtkathaM na syAt / vipratipattinirAso vastuvicArazca nizcayAditi cet // 640 // navaM yato'sti medo'nirvacanIyo nayaH sa paramAthaH / tasmAttIrthasthitaye zreyAn kazcit sa vAvadUko'pi // 641 // ' isalie nyAyabala se yaha bAta prApta huI ki vyavahAranaya abhUtArtha hai aura jo kevala usa vyavahAranaya kA anubhava karane vAle haiM, ve mithyAdRSTi haiM aura isalie ve pathabhraSTa haiM / zaMkA:-yadi vyavahAranaya prabhUtArtha hai to niyama se nizcayanaya hI mAdara karane yogya hai, kyoMki vyavahAranaya akiJcitkara hai; ataH aparamArthabhUta usase kyA prayojana hai ? samAdhAna :- yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki kisI viSaya meM balapUrvaka vivAda hone para aura sandeha hone para yA vastuvicAra ke samaya jo jJAna donoM nayoM kA prAzraya lekara pravRtta hotA hai, vaha pramANa mAnA gayA hai| isalie prasaMgavaza kinhIM ko vyavahAranaya kA prAzraya karanA yogya hai| kintu vaha savikalpa jJAnavAloM ke samAna nirvikalpa jJAnavAloM ke lie upayogI nahIM hai| zaMkA:- apane abhISTa kI siddhi eka hI naya se kyoM nahIM ho jAtI, kyoMki vivAda kA parihAra aura vastu kA vicAra nizcayanaya se hI ho jAegA, isalie vyavahAranaya ke mAnane kI kyA AvazyakatA hai? ' paMcAdhyAyI, ma0 1, zloka 636 se 641 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n] [ jinavarasya mayacakara samAdhAna :- aisA nahIM hai, kyoMki donoM nayoM meM bheda hai| vAstava meM nizcayanaya anirvacanIya hai, isalie tIrtha kI sthApanA karane ke lie vAdadUka' vyavahAranaya kA honA zreyaskara hai| __yadyapi yahA~ vyavahAranaya ko 'vAvadUka' jaise zabda dvArA pratipAdaka mAnA hai, tathApi usakI upayogitA svIkAra kI gaI hai| prAcAryakalpa paM0 ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka meM isIprakAra kA prazna uThAkara usakA uttara samayasAra grantha kA AdhAra lekara diyA hai, tathA svayaM ne bhI bahuta acchA spaSTIkaraNa kiyA hai, jo mUlataH paThanIya hai| usakA kucha prAvazyaka aMza isaprakAra hai : "phira prazna hai ki yadi vyavahAranaya asatyArtha hai, to usakA upadeza jinamArga meM kisalie diyA? eka nizcayanaya hI kA nirUpaNa karanA thaa| samAdhAna :-aisA hI tarka samayasAra meM kiyA hai| vahAM yaha uttara diyA hai : jaha Na vi sakkamaNajjo prajjabhAsaM viNA dugAhedUM / taha vavahAreNa viNA paramatthuvadesaragamasakkaM // 8 // artha:-jisaprakAra anArya arthAt mleccha ko mleccha bhASA binA artha grahaNa karAne meM koI samartha nahIM hai; usIprakAra vyavahAra ke binA paramArtha kA upadeza azakya hai| isalie vyavahAra kA upadeza hai / tathA isI sUtra kI vyAkhyA meM aisA kahA hai ki :vyavahAranayo naanustvyH| isakA praya hai-isa nizcaya ko aMgIkAra karane ke lie vyavahAra dvArA upadeza dete haiN| parantu vyavahAranaya hai so aMgIkAra karane yogya nahIM hai| prazna :-vyavahAra binA nizcaya kA upadeza kaise nahIM hotA? aura vyavahAranaya kase aMgIkAra nahIM karanA? so khiye| samAdhAna :-nizcaya se to mAramA paradravyoM se bhinna, svabhAvoM se abhinna svayaMsiddha vastu hai; use jo nahIM pahicAnate, unase usIprakAra kahate raheM taba to ve samajha nahIM pAyeM; isalie unako vyavahAranaya se zarIrAdika paradravyoM kI sApekSatA dvArA nara-nAraka-pRthvIkAyAdirUpa jIva ke vizeSa ' vAvadUka-bAtUnI, bakavAdI, acchA bolane vAlA, vaktA [saMskRta zabdArtha-kaustubha, pRSTha 1044] Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 45 nizcaya aura vyavahAra ] kiye - taba manuSya jIva hai, nArakI jIva hai; ityAdi prakAra sahita unheM jIva kI pahicAna huii| athavA prabheda vastu meM bheda utpanna karake jJAna-darzanAdi guNaparyAyarUpa jIva ke vizeSa kiye, taba jAnanevAlA jIva hai, dekhanevAlA jIva hai; ityAdi prakAra sahita unako jIva kI pahicAna huii| tathA nizcaya se vItarAgabhAva mokSamArga hai, use jo nahIM pahicAnate; unako aise hI kahate raheM to ve samajha nahIM pAyeM / taba unako vyavahAranaya se, tattvazraddhAna-jJAnapUrvaka paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA vrata, zIla, saMyamAdirUpa vItarAgabhAva ke vizeSa batalAye; taba unheM vItarAgabhAva kI pahicAna huI / isIprakAra anyatra bhI vyavahAra binA nizcaya ke upadeza kA na honA jaannaa| tathA yahA~ vyavahAra se nara-nArakAdi paryAya hI ko jIva kahA, so paryAya hI ko jIva nahIM mAna lenaa| paryAya to jIva-pudgala ke saMyogarUpa hai| vahA~ nizcaya se jIvadravya bhinna hai, usahI ko jIva maannaa| jIva ke saMyoga se zarIrAdika ko bhI upacAra se jIva kahA, so kathanamAtra hI hai, paramArtha se zarIrAdika jIva hote nahIM- aisA hI zraddhAna krnaa| tathA abheda AtmA meM jJAna-darzanAdi bheda kiye, so unheM bhedarUpa hI nahIM mAna lenA, kyoMki bheda to samajhAne ke artha kiye haiN| nizcaya se AtmA abheda hI hai, usahI ko jIvavastu maannaa| saMjJA-saMkhyAdi se bheda kahe so kathanamAtra hI haiM, paramArtha se bhinna-bhinna haiM nahIM - aisA hI zraddhAna krnaa| tathA paradravya kA nimitta miTAne kI apekSA se vrata-zIla-saMyamAdika ko mokSamArga kahA, so inhIM ko mokSamArga nahIM mAna lenA; kyoMki paradravya kA grahaNa-tyAga prAtmA ke ho to AtmA paradravya kA kartA-hartA ho jaaye| parantu koI dravya kisI dravya ke prAdhIna hai nahIM; isalie prAtmA apane bhAva rAgAdika haiM, unheM chor3akara vItarAgI hotA hai| isalie nizcaya se vItarAga bhAva hI mokSamArga hai / vItarAga bhAvoM ke aura vratAdika ke kadAcit kArya-kAraNapanA hai, isalie vratAdika ko mokSamArga kahe so kathanamAtra hI haiM; paramArtha se bAhyakriyA mokSamArga nahIM hai - aisA hI zraddhAna krnaa| __ isIprakAra anyatra bhI vyavahAranaya kA aMgIkAra nahIM karanAaisA jAna lenaa| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] [ jinavarasya nayacakram yahA~ prazna hai ki vyavahAranaya para ko upadeza meM hI kAryakArI hai yA apanA bhI prayojana sAdhatA hai ? samAdhAna :- pApa bhI jaba taka nizcayanaya se prarUpita vastu ko na pahicAne taka taka vyavahAramArga se vastu kA nizcaya kare; isalie nicalI dazA meM apane ko bhI vyavahAranaya kAryakArI hai; parantu vyavahAra ko upacAramAtra mAnakara usake dvArA vastu ko ThIka prakAra samajhe taba to kAryakArI ho; parantu yadi nizcayavat vyavahAra ko bhI satyabhUta mAnakara 'vastu isaprakAra hI hai' - aisA zraddhAna kare to ulTA prakAryakArI ho jaaye|" nizcaya aura vyavahAranaya ke kathanoM meM jo paraspara virodha dikhAI detA hai, vaha viSayagata hai| anekAntAtmaka vastu meM jo paraspara virodhI dharmayugala pAye jAte haiM, unameM se eka dharma nizcaya kA paura dUsarA dharma vyavahAra kA viSaya banatA hai| jisa dRSTi se nizcaya-vyavahAra eka dUsare kA virodha karate najara Ate haiM, usI daSTi se ve eka-dUsare ke pUraka bhI haiN| kAraNa ki vastu jina virodhI dharmoM ko svayaM dhAraNa kiye hue hai, unameM se eka kA kathana nizcaya aura dUsare kA kathana vyavahAra karatA hai| yadi donoM naya eka pakSa ko hI viSaya karane lageM to dUsarA pakSa upekSita ho jaavegaa| ataH vastu ke sampUrNa prakAzana evaM pratipAdana ke lie donoM naya prAvazyaka haiM, anyathA vastu kA samagra svarUpa spaSTa nahIM ho paavegaa| jahAM eka ora nizcaya aura vyavahAra meM pratipAdya-pratipAdaka sambandha hai| vahIM dUsarI ora vyavahAra aura nizcaya meM niSedhya-niSedhaka sambandha bhI hai| nizcaya pratipAdya hai aura vyavahAra usakA pratipAdaka hai / isIprakAra vyavahAra niSedhya hai aura nizcaya usakA niSedhaka hai| samayasAra meM kahA hai :"evaM vavahAragamo paDisiddho jAraNa rigcchygenn| riNacchayaraNyAsidA puraNa murigaNo pAvaMti riNavvANaM // isaprakAra nizcayanaya dvArA vyavahAranaya niSiddha ho gayA jaano| nizcayanaya kA prAzraya lene vAle munirAja nirvANa ko prApta hote haiN|" ' mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 251-253 2 - - - -- Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [ 47 isa sambandha meM paMcAdhyAyIkAra ke vicAra bhI dRSTavya haiM, jo isaprakAra haiM : vyavahAraH pratiSedhyastasya pratiSedhakazca paramArthaH / vyavahArapratiSedhaH sa eva nizcayanayasya vAcyaH syAt // vyavahAraH sa yathA syAt sad dravyaM jJAnavAMzca jIvo vaa| netyetAvanmAtro bhavati sa nizcayanayo nyaadhiptiH||' vyavahAranaya pratiSedhya (niSedha karane yogya) hai aura nizcayanaya usakA niSedhaka arthAt niSedha karane vAlA hai / prataH vyavahAra kA pratiSedha karanA hI nizcayanaya kA vAcya hai| jaise dravya sadrUpa hai aura jIva jJAnavAna hai aisA kathana vyavahAranaya hai aura 'na' isa pada dvArA niSedha karanA hI nizcayanaya hai, jo ki saba nayoM meM mukhya hai, nayAdhipati hai|" jaba vyavahAra nizcaya kA pratipAdaka hai to vaha nizcaya kA virodhI kaise ho sakatA hai ? jahA~ eka ora yaha bAta hai; vahIM dUsarI ora yaha prazna bhI upasthita hotA hai ki yadi nizcaya-vyavahAra meM virodha nahIM hai to phira nizcaya vyavahAra kA niSedha kyoM karatA hai ? gambhIratA se vicAra kareM to isameM anacita lagane jaisI koI bAta nahIM hai; kyoMki isaprakAra kI sthitiyA~ loka meM bhI dekhane meM mAtI haiN| zataraMja ke do khilAr3I haiN| unheM Apa mitra kahege yA virodhI ? ve paraspara pUraka bhI haiM aura pratidvandvI bhii| pUraka isalie ki dUsare ke binA khela hI nahIM ho sakatA; pratidvandvI binA, khele kisase? ataH zataraMja ke khela meM pratidvandvI pUraka hI to hai / jaba vaha pratidvandvI hai, to virodhI hI hai| kyoMki virodhI hI to pratidvandvI hotA hai| pUraka hone se mitra bhI hai, kyoMki mitra hI to Apasa meM khelate haiM, zatruoM se khelane kauna jAtA hai ? isaprakAra hama dekhate haiM ki zataraMja ke do khilAr3I paraspara mitra bhI haiM aura virodhI bhii| Apa kaha sakate haiM ki yaha kaise ho sakatA hai ki eka hI vyakti eka sAtha hamArA mitra bhI ho aura zatru arthAt virodhI bhii| para apekSA dhyAna meM rakhakara gaharAI se vicAra kareMge to saba-kucha spaSTa ho jaavegaa| ' paMcAdhyAyI, ma0 1, zloka 598-596 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram 48 ] jIvana meM ve donoM mitra hI nahIM, ghaniSTha mitra haiM / unameM aisI mitratA dekhI jA sakatI hai ki eka dUsare ke pIche jAna kI bhI bAjI lagA sakatA hai; para khela meM pratidvandvI - virodhI zatru bhI aise ki cAhe jAna calI jAe para sAmane vAle ke bAdazAha ko zaha diye binA na mAneMge; pyAde ko hI nahIM, vajIra ko bhI mAre binA na raheMge / jIvana meM ve eka dUsare ko kSamA kara sakate hai, para khela meM nahIM; khela meM to use harAne kI nirantara jI-jAna se koziza karate haiM / na kareM to phira khela meM vaha prAnanda na prAvegA jo mAnA cAhie / khela meM khela ke prati ImAnadAra, khela ke pakke; aura jIvana meM jIvana ke prati ImAnadAra, jIvana ke pakke - jaise do khilAr3I hote haiM; vaise jinavAraNI meM bhI donoM naya apane-apane viSaya ke pakke haiM / jisakA jo viSaya hai, use ve apanA-apanA viSaya banAte haiM / viSayagata virodha ke kAraNa ve paraspara virodhI bhI haiM aura samyak zrutajJAna ke bheda hone se prabhinna sAthI bhI / donoM hI apane kAma ke pakke hai, apane-apane kAma pUrI ImAnadArI se bakhUbI nibhAte haiM / vyavahAra kA kAma bheda karake samajhAnA hai, saMyoga kA bhI jJAna karAnA hai; so vaha prabheda - akhaNDa vastu meM bheda karake samajhAtA hai, saMyoga kA jJAna karAtA hai; para bheda karake bhI vaha samajhAtA to prabheda - prakhaNDa ko hI hai, saMyoga se bhI samajhAtA asaMyogI tattva ko hI hai; tabhI to use nizcaya kA pratipAdaka kahA jAtA hai / yadi vaha prabheda, prakhaNDa, asaMyogI tattva ko na samabhAve to use nizcaya kA pratipAdaka kauna kahe ? aura nizcaya kA kAma vyavahAra kA niSedha karanA hai; niSedha karake abheda, akhaNDa, prasaMyogI tattva kI ora le jAnA hai / yahI kAraNa hai ki vaha apane virodhI pratIta hone vAle prabhinna-mitra vyavahAra kA bhI bar3I nirdayatA se niSedha kara detA hai / sAthI samajhakara kiMcit mAtra bhI dayA nahIM dikhAtA ; yadi dikhAve to apane karttavya kA pAlana kaise kare ? yadi vaha vyavahAra kA niSedha na kare to nizcaya ke viSayabhUta zuddhAtmA kI prApti kaise ho, AtmA kA anubhava kaise ho ? zrAtmAnubhUti kI prApti ke lie hI to yaha saba prayAsa hai / 'vyavahAra to hamArA mitra hai - usakA niSedha kaise kareM ?' yadi isa vikalpa meM ulajha jAve to phira usakA bhUtArthapanA hI nahIM rahegA / nizcaya vyavahAra kA niSedha koI dveSa ke kAraNa thor3e hI karatA hai; Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46 nizcaya paura vyavahAra ] niSedha meM hai| usakA prayoga bhI sAbuna kI bhAMti niSedha ke lie hI hotA hai| jisaprakAra sAbuna lagAe binA kapar3A sApha nahIM hotA aura sAbuna lagI rahane para bhI kapar3A sApha nahIM hotA; sAbuna lagAkara dhone se kapar3A sApha hotA hai| sAbuna lagAyA hI dhone ke lie jAtA hai, usakI sArthakatA hI lagAkara dho DAlane meM hai| yaha koI nahIM kahatA ki jaba sAbuna ne prApake kapar3e ko sApha kara diyA to aba use bhI kyoM nikAlate ho? usIprakAra vyavahAra ke binA nizcaya kA pratipAdana nahIM hotA aura vyavahAra ke niSedha binA nizcaya kI prApti nahIM hotii| nizcaya ke pratipAdana ke lie vyavahAra kA prayoga apekSita hai aura nizcaya kI prApti ke lie vyavahAra kA niSedha Avazyaka hai| yadi vyavahAra kA prayoga nahIM kareMge to vastu hamArI samajha meM nahIM prAvegI, yadi vyavahAra kA niSedha nahIM kareMge to vastu prApta nahIM hogii| vyavahAra kA prayoga bhI jinavANI meM prayojana se hI kiyA gayA hai aura niSedha bhI prayojana se hI kiyA gayA hai| jinavANI meM binA prayojana eka zabda kA bhI prayoga nahIM hotaa| loka meM bhI binA prayojana kauna kyA karatA hai ? kahA bhI hai : "prayojanamanudizya maMdo'pi na pravartate / prayojana ke binA to manda se manda buddhi bhI pravRtti nahIM karatA, phira buddhimAna loga to kareMge hI kyoM ?" samasta jinavANI hI eka AtmaprApti ke uddezya se likhI gaI hai| isI uddezya se nizcaya aura vyavahAra meM pratipAdya-pratipAdaka evaM vyavahAra aura nizcaya meM niSedhya-niSedhaka sambandha mAnA gayA hai| yadyapi nizcaya aura vyavahAra kA svarUpa paraspara virodha lie-sA hai tathApi nizcayarUpa prabheda ko bheda karake tathA asaMyogI ko saMyoga dvArA pratipAdana karanevAlA vyavahAra jagata ko nizcaya kA virodhI-sA nahIM lagatA, kyoMki vaha nizcaya kA pratipAdana karatA hai na? kintu jaba nizcaya apane hI pratipAdaka vyavahAra kA nidayatA se niSedha karatA hai to jagata ko khaTakatA hai, kyoMki vyavahAra kA nizcaya-pratipAdakatva aura abhUtArthatvaye donoM ekasAtha jagata ke gale mAsAnI se nahIM utarate / jaba vyavahAra nizcaya arthAt bhUtArtha kA pratipAdaka hai to phira svayaM mabhatArtha kaise ho sakatA hai ? yadi svayaM prabhatArtha hai to vaha bhatAtha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] [ jinavarasya nayacakram (nizcaya) kA pratipAdana kaise kara sakatA hai ? arthAt abhUtArtha vyavahAra dvArA pratipAdita nizcaya bhUtArtha kaise ho sakatA hai ? dUsare jaba vyavahAranaya nizcayanaya kA pratipAdana karatA hai to phira nizcayanaya usakA niSedha kyoM karatA hai ? apane pratipAdaka kA niSedha karanA kahA~ taka ucita hai? nizcaya ke pratipAdana ke lie pahale vyavahAra ko sthApita kareM aura apanA kAma ho jAne para use asatyArtha kahakara niSedha kara deM-yaha kucha ThIka nahIM lgtaa| yadi vaha asatyArtha hai to usakI sthApanA kyoM ? aura yadi satyArtha hai to phira usakA niSedha kyoM ? ye kucha prazna haiM, zaMkAeM haiM, jinakA uttara jagata cAhatA hai| jaba taka ye prazna anuttarita raheMge, inakA samucita samAdhAna jagata ko prApta nahIM hogA, tabataka gutthI sulajhanevAlI nahIM hai| ina praznoM ke samucita uttara kA prabhAva bhI nizcaya-vyavahAra saMbaMdhI vartamAna dvandva kA eka kAraNa hai| isalie yahA~ isa viSaya ko vistAra se sodAharaNa spaSTa karane kA prayAsa kiyA jAnA apekSita hai| bAdAma ke per3a ko bhI bAdAma kahate haiM, bAdAma kI mIMgI bhI bAdAma kahI jAtI hai, tathA chilake sahita mIMgI ko to bAdAma kahA hI jAtA hai / isameM jo bAdAma hamAre lie upayogI hai, vaha to vastutaH mAMgI hI hai| hamArI dRSTi meM to vahI mahattvapUrNa hai, kyoMki hamArA prayojana to usase hI sadhatA hai| bAdAma kA chilakA va bAdAma kA per3a hamAre lie sAkSAt kisI kAma ke nhiiN| bAdAma kI mIMgI prayojanabhUta hone se hamAre lie bhUtArtha hai aura chilakA aura per3a aprayojanabhUta hone se arthAt sAkSAt prayojanabhUta na hone se abhUtArtha haiM / usIprakAra samyagdarzana-jJAna-cAritra kI prApti ke lie zuddhAtmA kA anubhava karanA hamArA mUla prayojana hai, prataH zuddhAtmA hamAre lie prayojanabhUta huaa| isIlie zuddhAtmA ko viSaya karanevAlA nizcayanaya bhUtArtha hai / saMyoga va saMyogIbhAvAdi ke anubhava se samyagdarzanAdi kI prApti kA prayojana siddha na hone se ve aprayojanabhUta tthhre| isIkAraNa unheM viSaya banAnevAlA vyavahAranaya bhI prabhUtArtha kahA gayA hai / _ 'bhUtArtha ko nizcaya aura abhUtArtha ko vyavahAra kahate haiM - isake anusAra mIMgI nizcaya-bAdAma huI tathA chilakA aura per3a vyavahAra-bAdAma Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [ 51 isI bAta ko yadi aura adhika spaSTa kareM to kathana isaprakAra hogaa| nizcaya se mIMgI ko bAdAma kahate haiM aura vyavahAranaya se per3a yA chilake ko bhI bAdAma kahA jAtA hai, kyoMki per3a yA chilakA mIMgI ke sahacArI haiN| yadi unakA moMgI se kisI bhI prakAra kA saMbaMdha na ho to phira ve vyavahAra se bhI bAdAma nahIM kahe jA sakate the / kyA koI Ama ke per3a aura chilakoM ko bhI bAdAma kahate dekhA jAtA hai ? isIprakAra nizcayanaya ke viSayabhUta zuddhAtmA ko nizcayajIva aura vyavahAranaya ke viSayabhUta zarIrAdi ke saMyoga meM rahane vAle jIva-manuSyAdi ko vyavahArajIva kahA jAtA hai| yadi AtmA kA zarIrAdi se saMyogAdi saMbaMdha bhI na ho to unheM koI vyavahAra se bhI jIva nahIM khegaa| kyA koI miTTI kI mUtti ko bhI jIva kahate dekhA jAtA hai ? "bhUtaM prathaM pradyotayati iti bhUtArthaH, prabhUtaM prathaM pradyotayati iti prabhUtAyaH" bhUta arthAt prayojabhUta artha ko batAve, vaha bhUtArtha aura abhUta arthAt aprayojanabhUta artha ko batAve, vaha abhUtArtha / bhUtArtha kA artha prayojanabhUta kisI bhI prakAra anucita nahIM hai, kyoMki artha zabda kA artha prayojana bhI hotA hai / bhUta+artha inake sthAnaparivartana se artha+bhUta arthabhUta huA / artha mAne prayojana hotA hai, ataH arthabhUta mAne prayojanabhUta sahaja ho jAtA hai| jisaprakAra bhUta aura prabhUta kI ukta vyutpatti ke anusAra yahA~ bAdAma kI mIMgI hamAre lie prayojanabhUta padArtha hai, kyoMki vaha hamAre khAne ke kAma AtI hai; para chilakA aura per3a aprayojanabhUta arthAt sAkSAt prayojanabhUta nahIM haiM, kyoMki ve hamAre khAne ke kAma meM nahIM pAte; kintu sarvathA aprayojanabhUta bhI nahIM haiM, kyoMki bAdAma kI mIMgI kI prApti ke sAdhana haiM, ataH paramparA se prayojanabhUta bhI haiN| yahI kAraNa hai ki paramparA kI apekSA use kathaMcit bhUtArtha bhI kahA jAtA hai, kintu sAkSAt prayojanabhUta na hone se adhyAtma meM use prAyaH aprayojanabhUta hI kahA jAtA hai| usIprakAra yadyapi zuddhAtmA hamAre lie pUrNataH prayojanabhUta hai aura prazuddhAtmA yA saMyogI-prAtmA aprayojanabhUta hai; tathApi saMsArI jIva kI pahicAna kA prayojana siddha karane ke kAraNa prazuddhAtmA yA saMyogI-mAtmA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] [ jinavarasya nayacakrama bhI kathaMcit prayojanabhUta hai| phira bhI zuddhAtmA kI prApti kA kAraNa na hone se adhyAtma meM use aprayojanabhUta hI kahA jAtA hai| yadi binA per3a yA chilake ke jagata meM mIMgI kI prApti saMbhava hotI to per3a aura chilake ko vyavahAra se bhI bAdAma nahIM kahA jaataa| per3a aura chilake ko vyavahAra se bAdAma kahe jAne ke kAraNa yadi vaidyajI ke yaha batAe jAne para ki tAkata ke lie bAdAma kA halavA khAnA cAhie, koI chilake yA per3a kA halavA khAne kI bAta soce to mUrkha hI mAnA jaaegaa| jagata meM aisI mUrkhatA koI na kare, isalie vyavahAra ke kathana ke prati sAvadhAna karanA bhI Avazyaka hai, usakA niSedha karanA bhI mAvazyaka hai| usIprakAra vyavahAra ke binA nizcaya kA pratipAdana saMbhava hotA to vyavahAra ko kathaMcit bhUtArtha bhI nahIM kahA jAtA, use jinavANI meM sthAna bhI prApta nahIM hotA; tathA yadi zarIrAdi ke saMyogavAle jIvoM kA kathana kiye binA hI isa anAdikAlIna ajJAnI ko AtmA samajhAyA jA sakatA hotA to phira asamAnajAtIya dravya paryAyavAle jIva ko jIva kahate hI nhiiN| zarIrAdi ke saMyogavAle saMsArIjIva ko bhI vyavahAra se jIva kahe jAne ke kAraNa aura sadguru ke yaha kahane para ki yadi samyagdarzana kI prApti karanA hai to AtmA kA anubhava karo- koI rAgI-dveSI manuSyAdirUpa AtmA kA anubhava karane se samyagdarzanAdi kI prApti mAnane lage to mUrkha hI mAnA jaaegaa| tathA jagata meM koI aisI mUrkhatA na kare- isake lie vyavahAra kathana ko abhUtArtha kahakara usakA niSedha bhI Avazyaka hai| yahI kAraNa rahA hai ki nizcayanaya vyavahAranaya kA niSedhaka hai. use prabhUtArtha kahakara usakA niSedha karatA hai| samayasAra kI 14vIM gAthA kI TIkA meM prAcArya amRtacandrajI ne pAMca udAharaNa dekara yaha spaSTa kiyA hai ki paryAyasvabhAvAdi ke samIpa jAkara dekhane para vyavahAranaya ke viSayabhUta badaspRSTAdi bhAva bhUtArtha haiM, satyArtha haiM; para nizcayanaya ke viSayabhUta dravyasvabhAva ke samIpa jAkara dekhane para ve abhUtArtha haiM, prasatyArtha haiN| bAdAma kI mIMgI jaba akelI hotI hai to savA-sau rupayA kilo bikatI hai aura jaba chilake bhI sAtha hote haiM to vaha paccIsa-tIsa rupaye kilo meM bhI muzkila se vikatI hai / isaprakAra chilake kI saMgati meM usakI kImata ghaTa jAtI hai, aura ekAkIpane meM bar3ha jAtI hai| tathA chilakA mIMgI ke sAtha rahane para paccIsa-tIsa rupayA kilo bika jAtA hai, para yadi vaha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nilaya pora vyavahAra ] [13 akelA ho to koI rupayA kilo lene ko bhI taiyAra nahIM hotaa| isaprakAra hama dekhate haiM ki chilake kI kImata mIMgI ke sAtha rahane meM hI hai, akele meM nhiiN| usIprakAra vyavahAra kI kImata bhI nizcaya ke pratipAdakatva meM hI hai, nizcayapUrvaka arthAt nizcaya ke sAtha hone meM hI hai, akele meM nhiiN| nizcaya kA sAdhaka-pratipAdaka hone se hI use jinavANI meM sthAna prApta hai| kintu nizcaya kI kImata vyavahAra kI saMgati meM ghaTa jAtI hai aura akele meM bar3ha jAtI hai| yahI kAraNa hai ki nizcaya vyavahAra kA niSedha karatA hai, niSedhaka hai| yahA~ eka bAta yaha bhI jAna lene yogya hai ki bAdAma kA chilakA yadi mIMgI ke saMyoga meM paccIsa-tIsa rupayA kilo bika jAtA hai, to vaha kImata use kucha muphta meM nahIM mila gaI hai, usane usakI pUrI-pUrI kImata cukAI hai| sardI, garmI, barasAta saba-kucha apane mAthe para jhelI hai, aura bhItara mIMgI ko pUrNa surakSita rakhA hai, use pAMca taka nahIM mAne dI hai| sArI vipattiyAM apane mAthe para jhelakara mIMgI ko pUrNa surakSA pradAna kI hai| apanA kartavya pUrI taraha nibhAyA hai| yahAM taka ki jAna kI bAjI lagAkara mIMgI kI surakSA kI hai| chilake kI pratijJA hai ki jabataka vaha sAbuta hai tabataka mIMgI kA koI kucha bigAr3a nahIM sakatA, khA nahIM sakatA; khAnA-bigAr3anA to bahuta dUra, use koI chU bhI nahIM sktaa| yadi koI coTa karatA hai to chilakA pahale apane mAthe para jhelatA hai; cAhe svayaM TUTa jAve, phUTa jAve; para jabataka vaha aTUTa hai-aphaTa hai, samajhiye mIMgI surakSita hai| itanI kImata cukAne para use kImata milI hai, use Apa muphta kI kyoM samajhate haiM ? usIprakAra vyavahAra ne apanI pUrI zakti se nizcaya kA pratipAdana kiyA hai, bhale hI nizcaya usakA nirdayatApUrvaka niSedha karatA rahA, para usane apane nizcayapratipAdakatva svabhAva ko nahIM chor3A, taba kahIM jAkara use jinavANI meM sthAna prApta huA hai / aisI bAta sunakara kucha loga kahate haiM ki yadi yaha bAta hai, vyavahAra itanA vaphAdAra hai, to phira usakA niSedha kyoM ? bhAI ! usakI sArthakatA usake niSedha meM hI hai, kyoMki yadi usakA niSedha na ho to vaha apane kAma meM bhI saphala nahIM ho sakatA hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram kyoM, kaise ? jaise ki hamArI dRSTi se bAdAma ke per3a kA lagAnA, use sIMcanA, bar3A karanA Adi sampUrNa mehanata bAdAma kI mIMgI arthAt nizcaya - bAdAma ke sevana ke lie hI to hai; para yadi isa lobha se ki jaba chilake ne mIMgI kI surakSA ke lie itanI kurbAnI dI itanI vaphAdArI nibhAI hai, to phira use tor3eM kyoM, phor3eM kyoM ? - aisA socakara use tor3eM nahIM to kyA bAdAma kA sevana arthAt haluvA banAkara khAnA saMbhava hogA ? " 54 ] nahIM, kadApi nahIM / to phira jo kucha bhI ho, sampUrNa mehanata kI sArthakatA isameM hI hai ki paripakvAvasthA meM pahu~ca jAne para chilake ko tor3a diyA jAya, phor3a diyA jAya; tabhI jAkara bAdAma kA haluvA khAyA jA sakatA hai / hA~, yaha bAta avazya hai ki use pUrNataH paka jAne para hI phor3A jAe, yadi kaccI yA adhapakI phor3a dI to vaha lAbha prApta nahIM hogA, jo hama cAhate haiM / yaha bhI ho sakatA hai ki lAbha ke sthAna para hAni bhI ho jAve / isIprakAra jinavANI aura usameM batAye mArga para calakara sukha-zAMti prApta karane ke uddezya kI prApti ke lie yaha Avazyaka hai ki bAdAma ke chilake ko tor3ane ke samAna vyavahAra kA bhI niSedha kareM, anyathA vyavahAra dvArA pratipAdita nizcaya ke viSayabhUta artha kI prApti nahIM ho sakegI arthAt zrAtmA kA anubhava nahIM ho sakegA aura hama vyavahAra meM hI aTaka kara raha jAyeMge / yadi vyavahAra ke upakAra yAda kara karake hama usakA niSedha na kara pAye to vikalpoM meM hI ulajhe raheMge, vikalpAtIta nahIM ho sakeMge / hA~, yaha bAta avazya hai ki vyavahAra kA niSedha vyavahArAtIta hone ke lie paripakvAvasthA meM hI hotA hai, pahale nahIM / yadi pahale karane jAvege to na idhara ke raheMge, na udhara ke / paripakvAvasthA mAne vRddhAvasthA nahIM, apitu vyavahAra dvArA paripUrNa pratipAdana hone ke bAda nizcaya kI prApti honA - lenA cAhie / jaise nAva meM baiThe binA nadI pAra hoMge nahIM auaura nAva meM baiThe-baiThe nadI pAra hoMge nahIM / nAva meM nahIM baiTheMge to raheMge isa pAra aura nAva meM baiThe raheMge to raheMge ma~jhadhAra / nadI pAra karane ke lie nAva meM baiThanA bhI hogA aura nAva ko chor3anA bhI hogA arthAt nAva meM se utaranA bhI hogA / usI prakAra vyavahAra ke binA nizcaya samajhA nahIM jA sakatA aura vyavahAra ko chor3e binA nizcaya pAyA nahIM jA sakatA / nizcaya ko samajhane Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [ 55 ke lie vyavahAra ko apanAnA hogA aura nizcaya ko pAne ke lie vyavahAra ko chor3anA bhI hogaa| kintu dhyAna rahe kahIM aisA na ho ki nAva ke usapAra pahuMce binA hI pApa nAva ko chor3a deM, nAva se utara jAveM- yadi aisA huA to samajhiye nadI kI dhAra meM bahakara samudra meM pahuMca jaaveNge| usIprakAra yadi vyavahAra dvArA vastu kA pUrNa nirNaya kiye binA hI, nizcaya ke kinAre para pahuMce binA hI, yadi Apane use chor3a diyA to nizcaya kI prApti to hogI nahIM, vyavahAra se bhI bhraSTa ho jAveMge aura saMsAra-samudra meM DUbane ke atirikta koI rAha na rhegii| ataH vyavahAra kaba chor3anA ? isakA dhyAna rakhanA bahuta jarUrI hai| tathA kahIM hama vyavahAra ko prasthAna meM hI na chor3a deM- isa bhaya se, 'vaha chor3ane yogya hai' - yaha samajhane ke lie taiyAra hI nahIM honA bhI kama mUrkhatA nahIM hai, kyoMki usa sthiti meM vyavahAra kA niSedha hI hai svabhAva jisakA, aise nizcaya kA svarUpa na samajha pAne ke kAraNa usake viSayabhUta artha kI prApti kase hogI? jinavANI meM jo nizcaya-vyavahAra meM pratipAdya-pratipAdaka aura vyavahAra-nizcaya meM niSedhya-niSedhaka sambandha batAyA gayA hai, vaha atyanta mahattvapUrNa aura mArmika hai, usameM koI virodhAbhAsa nahIM hai| ataH usake marma ko gaharAI se samajhane kA yatna kiyA jAnA caahie| yadyapi prabhUtArtha hone para bhI nizcaya kA pratipAdaka hone se vyavahAra ko jinavANI meM sthAna prApta ho gayA hai; tathApi prabhUtArtha hone se usakA phala saMsAra hI hai| yahI kAraNa hai ki nizcaya usakA nirdayatA se niSedha karatA hai| paNDitapravara jayacandajI chAbar3A zuddhanaya ke upadeza kI pradhAnatA kA praucitya siddha karate hue samayasAra gAthA 11 ke bhAvArtha meM likhate haiM : "prANiyoM ko bhedarUpa vyavahAra kA pakSa to pranAdikAla se hI hai aura isakA upadeza bhI bahudhA sarvaprANI paraspara karate haiM, aura jinavAraNI meM vyavahAra kA upadeza zuddhanaya kA hastAvalambana (sahAyaka) jAnakara bahuta kiyA hai; kintu usakA phala saMsAra hI hai| zuddhanaya kA pakSa to kabhI prAyA nahIM aura usakA upadeza bhI virala hai- vaha kahIM-kahIM pAyA jAtA hai / isalie upakArI zrIguru ne zuddhanaya ke grahaNa kA phala mokSa jAnakara usakA upadeza pradhAnatA se diyA hai ki 'zuddhanaya bhUtArtha hai, satyArtha hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] [ jinavarasya nayanakama isakA mAzraya lene se samyakdRSTi ho sakatA hai| ise jAne binA jabataka jIva vyavahAra meM magna hai tabataka prAtmA kA jJAna-zraddhAnarUpa nizcayasamyaktva nahIM ho sktaa|'-aisaa mAzaya samajhanA caahie|" yadyapi yahA~ nizcayanaya ke dvArA vyavahAranaya ke niSedha kI hI carcA kI gaI hai tathApi zuddhasvarUpa kI prApti ke kAla meM to nizcayanaya ke vikalpa (pakSa) kA bhI prabhAva ho jAtA hai, kyoMki zuddhAtmA kI prApti nayapakSarUpa vikalpoM meM ulajhe vyakti ko nahIM, pakSAtIta -vikalpAtIta vyakti ko hotI hai| vyavahAranaya ke niSedha ke bAda nizcayanaya kA pakSa (vikalpa) bhI vilaya ko prApta ho jAtA hai, kyoMki jabataka nayarUpa vikalpa (pakSa) rahatA hai, taba taka nirvikalpa anubhUti pragaTa nahIM hotii| samayasAra kI kathanazailI kI carcA karate hue paNDita jayacandajI chAbar3A likhate haiM : "isa graMtha meM pahale se hI vyavahAranaya ko gauraNa karake aura zuddhanaya ko mukhya karake kathana kiyA gayA hai| caitanya ke pariNAma paranimitta se bhaneka hote haiM, una sabako AcAryadeva pahale se hI gauNa kahate Aye haiM aura unhoMne jIva ko zuddha caitanyamAtra kahA hai| isaprakAra jIvapadArtha ko zuddha nitya, prabheda, caitanyamAtra sthApita karake praba kahate haiM ki jo isa zuddhanaya kA bhI pakSapAta (vikalpa) karegA, vaha bhI usa zuddhasvarUpa ke svAda ke prApta nahIM kregaa| prazuddhanaya kI to bAta hI kyA hai ? kintu yadi koI zuddhanaya kA meM pakSapAta karegA to pakSa kA rAga nahIM miTegA, isalie vItarAgatA pragata nahIM hogii| pakSapAta ko chor3akara cinmAtrasvarUpa meM lIna hone para hai samayasAra ko prApta kiyA jAtA hai| isalie zuddhanaya ko jAnakara, usakA bhI pakSapAta chor3akara, zuddha svarUpa kA anubhava karake, svarUpa meM pravattirUpa cAritra prApta karake vItarAga dazA prApta karanA caahie|"" dhyAna rahe yahA~ pakSa yA pakSapAta kA artha vikalpa hai| naya kA pakSa chor3ane kA artha nayasambandhI vikalpa ko tor3anA hai| vastu nayapakSAtIta arthAt vikalpAtIta hai - yaha samajhanA cAhie / samayasAra kalaza 70 kA bhAvArtha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [ 57 samayasAra kI 142vIM gAthA meM AtmA ko pakSAtikrAnta kahA gayA hai / usakI TIkA meM AcArya amRtacandra likhate haiM : " jIva meM karma baddha hai' aisA jo vikalpa tathA 'jIva meM karma zrabaddha hai' aisA jo vikalpa ve donoM nayapakSa haiM / jo usa nayapakSa kA atikrama karatA hai ( use ullaMghana kara detA hai, choDa detA hai), vahI samasta vikalpoM kA pratikrama karake svayaM nirvikalpa, eka vijJAnaghanasvabhAvarUpa hokara sAkSAt samayasAra hotA hai / yahIM (vizeSa samajhAyA jAtA hai ki ) jo 'jIva meM karmabaddha hai' aisA vikalpa karatA hai vaha 'jIva meM karma abaddha hai' aise eka pakSa kA atikrama karatA huA bhI vikalpa kA pratikrama nahIM karatA, aura jo 'jIva meM karma zrabaddha hai' aisA vikalpa karatA hai vaha bhI 'jIva meM karma baddha hai' aise eka pakSa kA atikrama karatA huA bhI vikalpa kA atikrama nahIM karatA ; aura jo yaha vikalpa karatA hai ki 'jIva meM karma baddha hai aura abaddha bhI hai' vaha donoM pakSoM kA atikrama na karatA huA, vikalpa kA atikrama nahIM karatA / isalie jo samasta nayapakSa kA pratikrama karatA hai, vahI samasta vikalpa kA pratikrama karatA hai; jo samasta vikalpa kA pratikrama karatA hai, vahI samayasAra ko prApta karatA hai - usakA anubhava karatA hai / bhAvArtha :- 'jIva karma se baMdhA huA hai' tathA ' nahIM baMdhA huA hai' yaha donoM nayapakSa haiM / unameM se kisI ne bandhapakSa grahaNa kiyA, usane vikalpa hI graharaNa kiyA; kisI ne prabandha pakSa liyA, to usane bhI vikalpa hI grahaNa kiyA; aura kisI ne donoM pakSa liye to usane bhI pakSa rUpa vikalpa kA hI grahaNa kiyA / parantu aise vikalpoM ko chor3akara jo koI bhI pakSa ko graharaNa nahIM karatA, vahI zuddhapadArtha kA svarUpa jAnakara usarUpa samayasAra ko - zuddhAtmA ko prApta karatA hai / nayapakSa ko grahaNa karanA rAga hai, isalie samasta nayapakSa ko chor3ane se vItarAga samayasAra huA jAtA hai / " isake tatkAla bAda 66 veM kalaza meM ve kahate haiM :"ya eva muktvA nayapakSapAtaM svarUpaguptA nivasaMti nityam / vikalpajAlacyutazAMtacitA - sta eva sAkSAdamRtaM pibaMti / / jo nayapakSapAta ko chor3akara sadA svarUpa meM gupta hokara nivAsa karate haiM aura jinakA citta vikalpajAla se rahita zAnta ho gayA hai, ve hI sAkSAt pramRta kA pAna karate haiM / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] [ jinavarasya nayacakra bhAvArtha :- jabataka kucha bhI pakSapAta (vikalpa) rahatA hai tabatava citta kA kSobha nahIM mitttaa| jaba nayoM kA saba pakSapAta dUra ho jAtA hai taba vItarAga dazA hokara svarUpa kI zraddhA nirvikalpa hotI hai, svarUpa meM pravRtti hotI hai aura atIndriya sukha kA anubhava hotA hai|" nayacakra meM kahA hai ki nayoM kA prayoga vikalpAtmaka bhUmikA meM tattvoM kA nirNaya karane ke lie hI hotA hai, AtmArAdhanA ke samaya nahIM anubhava ke kAla meM to naya sambandhI sarva vikalpa vilaya ko prApta ho jAte haiN| ukta kathana karane vAlI gAthA isaprakAra hai : "taccAraNesaraNakAle samayaM bajjhahi juttimggernn| go prAhAraNasamaye paccakkho praNuhavo jahmA / ' tattvAnveSaNa kAla meM hI AtmA yuktimArga se arthAt nizcaya vyavahAra nayoM dvArA jAnA jAtA hai, parantu AtmA kI ArAdhanA ke samaya ve vikalpa nahIM hote, kyoMki ukta samaya to AtmA svayaM pratyakSa hI hai|" yahA~ yaha bAta bahuta sAvadhAnI se samajhane yogya hai ki yahA~ nizcayanaya kA pakSa chur3AyA hai, vikalpa chur3AyA hai; nizcayanaya kA viSayabhUta artha nahIM vyavahAranaya kA mAtra pakSa hI nahIM, usakA viSayabhUta artha bhI chor3ane yogya hai; para nizcayanaya kA mAtra pakSa yA vikalpa chor3anA hai, usake viSayabhUta artha ko to grahaNa karanA hai / nizcayanaya ke viSayabhUta artha ko grahaNa karane meM bAdhaka jAnakara hI nizcayanaya ke vikalpa (pakSa) ko bhI chur3AyA hai| dhyAna rahe zuddhanaya' zabda kA prayoga nizcayanaya ke vikalpa ke artha meM bhI hotA hai aura usake viSayabhUta artha ke artha meM bhii| jahA~ nizcayanaya ke pakSa ko chor3ane kI bAta kahI ho, samajhanA cAhie ki usake vikalpa ko chur3AyA jA rahA hai; aura jahA~ zuddhanaya ke grahaNa kI bAta kahI ho vahA~ samajhanA cAhie ki zuddhanaya ke viSayabhUta artha kI bAta cala rahI hai / samayasAra kalaza 122 se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai : "idamevAtra tAtparya heyaH zuddhanayo na hi / nAsti baMdhastadatyAgAttatyAgAbaMdha eva hi // yahAM yahI tAtparya hai ki zuddhanaya tyAgane yogya nahIM hai, kyoMki usake atyAga se baMdha nahIM hotA aura tyAga se baMdha hotA hai|" dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 262 zuddhanaya nizcayanaya kA hI eka bheda hai, jisakI carcA prAge naya ke bhedoM meM kI jaaegii| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [ 59 kavivara paM0 banArasIdAsajI ne isa kalaza kA hindI padyAnuvAda isaprakAra kiyA hai : "yaha nicora yA graMtha ko, yaha parama rasa pokh| taje suddhanaya baMdha hai, gahai sukhanaya mokha // " vyavahAranaya kA niSedha to nizcayanaya karatA hI hai| sAtha meM svayaM ke pakSa kA bhI niSedha kara AtmA ko pakSAtIta, vikalpAtIta, nayAtIta kara detA hai| AcArya devasena apane 'nayacakra' meM nizcayanaya ko pUjyatama siddha karate hue likhate hai : "nizcayanayastvekatve sampanIya jJAnacaitanye saMsthApya paramAnaMda samutpAdya vItarAgaM kRtvA svayaM nivartamAno nayapakSAtikrAMtaM karoti tamiti puujytmH| nizcayanaya ekatva ko prApta karAke jJAnarUpI caitanya meM sthApita karatA hai / paramAnanda ko utpanna kara vItarAga banAtA hai| itanA kAma karake vaha svataH nivRtta ho jAtA hai| isaprakAra vaha jova ko nayapakSa se atIta kara detA hai / isakAraNa vaha pUjyatama hai|" aura bhI dekhiye : "yathA samyagvyavahAreNa mithyAvyavahAro nivartate tathA nizcayena vyavahAravikalpo'pi nivartate / yathA nizcayanayena vyavahAravikalpo'pi nivartate tathA svaparyavasitamAvenakatvavikalpo'pi nivartate / evaM hi jIvasya yo'sau svaparyavasitasvabhAva sa eva naya pkssaatiitH|| jisaprakAra samyakavyavahAra se mithyAvyavahAra kI nivRtti hotI hai; usIprakAra nizcayanaya se vyavahAra ke vikalpoM kI bhI nivRtti ho jAtI hai / jisaprakAra nizcayanaya se vyavahAra ke vikalpoM kI nivRtti hotI hai| usIprakAra svaparyavasita' bhAva se ekatva kA vikalpa bhI nivRtta ho jAtA hai| isaprakAra jIva kA svaparyavasitasvabhAva hI nayapakSAtIta hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki jabataka nayavikalpa calatA rahatA hai tabataka prAtmA parokSa hI rahatA hai, vaha pratyakSAnubhUti kA viSaya nahIM bana 'zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 32 2 vahI, pRSTha 69-70 anubhavagamya 4 "nizcayanaya se mAtmA eka hai, zuddha hai' - aisA nizcayanaya saMbaMdhI vikalpa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] [ jinavarasya nayacakrama pAtA / tathA jabataka vaha pratyakSa anubhava meM nahIM A jAtA tabataka usake pakSoM ko jAnane ke vikalpa uThanA svAbhAvika hI hai / una vikalpoM ke samAdhAna hetu hI nayoM kI pravRtti hotI hai / kahA bhI hai : " evamAtmA yAvadvyavahAranizcayAbhyAM tatvamanubhavati tAvatparokSAnubhUtiH / pratyakSAnubhUtirnayapakSAtItA / ' isaprakAra AtmA jabataka vyavahAra aura nizcaya ke dvArA tattva kA anubhava karatA hai, tabataka parokSAnubhUti hotI hai, kyoMki pratyakSAnubhUti nayapakSAtIta hotI hai / " "yathA kizciddevadatto'pUrvAn parokSAnazvAn rAjJe nivedayati / sa yathA rAjA hRsvadIrghalohitAdidharmAvabodhAya paunaHpunyAdvikalpya pRcchati / tathA parokSArtha zruta niveditA'naMtadharmAvabodhanAya vikalpA bhAvaMti / jaise - koI devadatta nAmaka puruSa rAjA se apUrva - parokSa ghor3oM ke bAre meM carcA karatA hai| taba vaha rAjA usase bar3I hI utsukatA se - ve kaise haiM - choTe haiM yA bar3e haiM ? unakA raMga kaisA hai - lAla hai kyA ? Adi unake aneka dharmoM - guNoM ke bAre meM bAra-bAra vikalpa uThAkara pUchatA hai; usIprakAra parokSa padArtha kI carcA hone para usameM rahane vAle ananta dharmoM ke bAre meM vikalpa hote haiM, vikalpoM kA honA svAbhAvika hI hai / " kintu jaba ve ghor3e jinakI carcA rAjA ne devadatta se sunI thI, rAjA ke sAmane upasthita ho jAveM taba saba kucha pratyakSa spaSTa ho jAne se vikalpoM kA zamana sahaja ho jAtA hai; usIprakAra jaba prAtmA anubhava meM pratyakSa A jAtA hai. taba nayarUpa vikalpoM kA zamana ho jAnA svAbhAvika hai, sahajasiddha hai / yahI kAraNa hai ki pratyakSAnubhUti nayapakSAtIta - vikalpAnIta hotI hai| yahA~ eka prazna saMbhava hai ki jaba pratyakSAnubhUti nayapakSAtIta hai aura sukhI hone ke lie eka pratyakSAnubhUti hI upAdeya hai, vikalpajAla meM ulajhane se koI lAbha nahIM hai, to phira hameM nizcayanaya aura vyavahAranaya ke vikalpajAla meM kyoM ulajhAte ho yadi hama nayoM ke svarUpa ko jAne binA hI nayapakSAtIta ho jAte haiM to phira nayoM ke vistAra meM jAne kI kyA AvazyakatA hai ? bhagavAna mahAvIra ke jIva ne zera kI paryAya meM aura pArzvanAtha bhagavAna ke jIva ne hAthI kI zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 32 2 vahI, pRSTha 36 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya aura vyavahAra ] [61 paryAya meM prAtmAnubhUti prApta kI thI, pratyakSAnubhUti kI thI; to kyA ve usa samaya nayoM ke isa vistAra ko jAnate the? nahIM, to phira Apa hameM hI kyoM isa vistAra meM ulajhAnA cAhate haiM ? kyoM na hama bhI zera aura hAthI ke samAna nayapakSAtIta ho jAveM, vikalpAtIta ho jAveM, AtmAnubhUti prApta kara leM ? yA phira 'tuSamAsaM ghoSanto' vAle zivabhUti munirAja ke samAna apane caramalakSya ko prApta kara leN| ___ kara lIjie na, kauna rokatA hai ? yadi Apa kara sakate haiM to avazya kara lIjie / upAdeya to pratyakSAnubhUti, nirvikalpa-anubhUti hI hai, nayavikalpa nhiiN| nayoM kA svarUpa to pratyakSAnubhUti meM sahAyaka jAnakara hI batAyA jA rahA hai, nayoM ke vikalpoM meM hI ulajhe rahane ke lie nhiiN| nayacakra meM bhI aisA hI kahA hai, jaisA ki pahale likhA jA cukA hai : "yadyapi AtmA svabhAva se nayapakSAtIta hai, tathApi vaha prAtmA nayajJAna ke binA paryAya meM nayapakSAtIta hone meM samartha nahIM hai| arthAt vikalpAtmaka nayajJAna binA nirvikalpa (nayapakSAtIta) prAtmAnubhUti saMbhava nahIM hai, kyoMki anAdikAlIna karmavaza se yaha asat-kalpanAoM meM ulajhA humA hai / ataH sat-kalpanArUpa arthAt samyak-vikalpAtmaka nayoM kA svarUpa kahate haiN|" __prAcArya umAsvAmI ne bhI tattvArtho ke zraddhAna ko samyakdarzana kahA hai tathA tattvArthoM ke adhigama kA upAya pramAraNa aura nayoM ko nirUpita kiyA hai| ___"nayadRSTi se vihIna vyakti ko vastusvabhAva kI upalabdhi nahIM ho sakatI aura vastusvabhAva kI upalabdhi binA samyagdarzana arthAt AtmAnubhava kaise ho sakatA hai ?" nayacakrakAra mAilladhavala kI ukta ukti kA ullekha bhI prAraMbha meM kiyA hI jA cukA hai| phira bhI Apa nayoM aura unake dvArA pratipAdita vastusvarUpa ko samajhe binA hI prAtmAnubhUti prApta karane kA Agraha rakhate haiM to bhale hI rkheN| hAM, yaha bAta avazya hai ki mApa nayoM ke vistAra meM na jAnA cAheM to bhale hI na jAveM, para unakA sAmAnyarUpa se samyakjJAna to karanA hI hogaa| zrutabhavanadIpaka nayacakra, pRSTha 26 2 tatsvArthasUtra, pra0 1, sUtra 2 evaM 6 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] [ jinavarasya nayacakra Apa zera aura hAthI kI bAta karate haiM ? so bhAI zera aura hAtha to sAta tattvoM, chaha dravyoM, nava padArthoM, pA~ca bhAvoM, cAra prabhAvoM, dravya gaNa-paryAya Adi ke bhI nAmAdika taka nahIM jAnate the; para prApane kya sIkhe ? inake nAmAdika binA jAne jaise unhoMne prAtmAnubhava kiyA thA vaise Apa bhI kara lete| jaise Apane saptatattvAdika kA jJAna kiyA, vaira pramAraNa nayAdika kA bhI karanA caahie| unake samAna hI ye bhI upayogI haiM zera aura hAthI kI paryAya meM unheM saptatattvAdika ke nAmAdika ka jJAna nahIM hone para bhI unakA bhAva-bhAsana thA; usIprakAra unheM nayAdiva ke bhI nAmAdika kA jJAna na hone para bhI unake viSaya kA bhAva-bhAsana thA, anyathA AtmAnubhUti saMbhava nahIM thii| tattvArthoM kA bhAva-bhAsana ho- isa prayojana se jisaprakAra prAra unake vistAra meM, unakI gaharAI meM jAte haiM; usIprakAra nayoM aura unake viSayabhUta artha kA sahI bhAva-bhAsana ho- isake lie yadi samaya ho ta buddhi ke anusAra inakI bhI gaharAI meM, inake bhI vistAra meM jAnA anucita nahIM hai| __ yadi Apa zivabhUti munirAja ke samAna carama lakSya ko pA sakate haiM, to avazya paaleN| para pA nahIM pA rahe haiM, isalie to yaha saba samajhAyA jA rahA hai| vistAra meM ulajhAne ke lie vistAra se nahIM samajhAyA jA rahA hai, apitu sulajhAne ke lie hI yaha saba prayatna hai| aura yaha yatna mAtra hamArA nahIM, jinavANI meM bhI kiyA gayA hai| vastusvabhAva ke prakAzana ke lie hI nayacakra kA prayoga kiyA gayA hai, ulajhAne ke lie nhiiN| isI bAta ko lakSya meM rakhakara mAilladhavala ne graMtha kA nAma hI 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' rakhA hai| bhAI, rAjamArga to yahI hai ki hama nizcaya-vyavahAranaya kA svarUpa samajhakara vyavahAranaya aura usake viSaya chor3akara tathA nizcayanaya ke bhI vikalpa ko tor3akara nizcayanaya kI viSayabhUta vastu kA prAzraya lekara nayapakSAtIta, vikalpAtIta AtmAnubhUti ko prApta kare / isa prayojana se hI yaha saba kathana kiyA gayA hai| isaprakAra yahA~ nizcaya aura vyavahAra kA svarUpa, unameM paraspara sambandha, heyopAdeya vyavasthA, unakI bhUtArthatA, abhUtArthatA evaM nayapakSAtIta avasthA kI sAmAnya carcA kI / aba unake bheda-prabhedoM kA kathana prasaMgaprApta hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-vyavahAra : kucha praznottara . nizcaya-vyavahAra ke bheda-prabhedoM ke vistAra meM jAne ke pahale unake sambandha meM uThane vAle kucha sahaja praznoM ke sambandha meM vicAra kara lenA ucita hogA; kyoMki ina AzaMkAoM ke bane rahane para bheda-prabhedoM ke vistAra meM sahaja jijJAsu kA bhI nizzaMka praveza nahIM hogaa| mukti ke mArga meM nayoM kI upayogitA evaM unake heyopAdeyatva kA sahI nirNaya na ho pAne kI sthiti meM inake vistAra meM jAne kI jaisI ruci aura puruSArtha jAgRta honA cAhie, vaisI ruci aura puruSArtha jAgRta nahIM hogA; jaisI niSpakSa dRSTi bananI cAhie, vaisI niSpakSa dRSTi nahIM bnegii| isa bAta ko dhyAna meM rakhakara yahA~ kucha mahattvapUrNa praznoM para vicAra kiyA jA rahA hai| (1) prazna :- samayasAra gAthA 12 kI AtmakhyAti TIkA meM prAcArya amRtacandra ne eka gAthA uddhRta kI hai, jo isaprakAra hai : "jaha jiraNamayaM pavajjaha tA mA vavahArapicchae muyaha / ekkeraNa viraNA chijjai titthaM aNNaNa uraNa taccaM // yadi jinamata ko pravartAnA cAhate ho to nizcaya-vyavahAra meM se eka ko bhI mata chor3o, kyoMki eka (vyavahAra) ke binA tIrtha kA lopa ho jAvegA aura dUsare (nizcaya) ke binA tattva kA lopa ho jaavegaa|" jaba samayasAra meM aisA kahA hai to phira Apa nizcaya-vyavahAra meM bheda kyoM karate haiM, eka ko heya aura dUsare ko upAdeya kyoM kahate haiM ? jaba donoM nayoM kI eka-sI upayogitA aura AvazyakatA hai to phira unameM bhedabhAva karanA kahA~ taka ThIka hai ? uttara :- bhAI ! hama kyA kahate haiM aura ukta gAthA kA kyA bhAva hai ? ise ThIka se na samajha pAne ke kAraNa hI yaha prazna uThatA hai| kucha logoM dvArA jAna-bUjhakara bhI ukta gAthA kA AdhAra dekara isa prazna ko kucha isataraha uchAlA jAtA hai, prastuta kiyA jAtA hai ki jisase samAja ko aisA bhrama utpanna ho ki jaise hama ukta gAthA ke bhAva se sahamata nahIM haiM, tathA ukta gAthA kA artha bhI isaprakAra prastuta kiyA jAtA hai jaise yaha gAthA vyavahAranaya ko nizcayanaya ke samAna hI upAdeya pratipAdita kara Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] [ jinavarasya nayacakrama rahI ho / jabaki aisI koI bAta nahIM hai, yaha gAthA to nizcaya-vyavahAra kI vAstavika sthiti ko hI spaSTa karatI hai| isameM kahA gayA hai ki vyavahAra ke binA tIrtha kA lopa ho jAvegA aura nizcaya ke binA tattva kA lopa ho jAyegA arthAt tattva kI prApti nahIM hogii| yahA~ tIrtha kA artha upadeza aura tattva kA artha zuddhAtmA kA anubhava hai| upadeza kI prakriyA pratipAdana dvArA sampanna hotI hai, tathA pratipAdana karanA vyavahAra kA kAma hai, ataH vyavahAra ko sarvathA asatyArtha mAnane se tIrtha kA lopa ho jAvegA-aisA kahA hai| zuddhAtmA kA anubhava nizcayanaya ke viSayabhUta artha meM ekAgra hone para hotA hai / ataH nizcayanaya ko chor3ane para tattva kI prApti nahIM hogI arthAt AtmA kA anubhava nahIM hogA-aisA kahA hai / dvAdazAMga jinavANI meM vyavahAra dvArA jo bhI upadeza diyA gayA hai, usakA sAra ekamAtra prAtmA kA anubhava hI hai / AtmAnubhUti hI samasta jinazAsana kA sAra hai| isaprakAra isa gAthA meM yahI to kahA gayA hai ki upadeza kI prakriyA meM vyavahAranaya pradhAna hai aura anubhava kI prakriyA meM nizcayanaya pradhAna hai| prAtmA ke anubhava meM vyavahAranaya svataH gauNa ho gayA hai| isalie AtmAnubhava ke abhilASI AtmArthI nizcayanaya ke samAna hI vyavahAra ko upAdeya kaise mAna sakate haiM ? vyavahAra kI jo upayogitA hai, ve use bhI acchI taraha jAnate haiM / jJAnIjana jaba vyavahAranaya ko heya yA asatyArtha kahate haiM, to use gauNa karake hI asatyArtha kahate haiM, abhAva karake nahIMyaha bAta dhyAna meM rakhane yogya hai| ___ gAthA kI prathama paMkti meM kahA gayA hai ki yadi tuma jinamata ko pravartAnA cAhate ho to vyavahAra-nizcaya ko mata chodd'o| 'pravartAnA' zabda ke do bhAva hote haiM-eka to tIrtha-pravartana aura dUsarA prAtmAnubhavana / tIrthapravartana kA artha jinadharma kI upadeza-prakriyA ko nirantaratA pradAna karanA hai / ataH yadi jinadharma kI upadeza-prakriyA ko nirantaratA pradAna karanA hai to vaha vyavahAra dvArA hI saMbhava hogA, anirvacanIya yA 'na tathA' zabda dvArA vaktavya nizcayanaya se nahIM; kintu jinamata kA vAstavika pravartana to prAtmAnubhavana hI hai| ataH AtmAnubhUtirUpa jinamata kA pravartana to nizcayanaya ke viSayabhUta artha meM magna hone para hI saMbhava hai| yahAM upadeza ke vikalparUpa vyavahAranaya ko kahA~ sthAna prApta ho sakatA hai ? Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-vyavahAra : kucha praznottara ] [ 65 tIrthakara bhagavAna mahAvIra kA tIrtha Aja bhI pravartita hai, kyoMki unakI vANI meM nirUpita zuddhAtmavastu kA anubhava jJAnIjana Aja bhI karate haiM - yaha vyavahAra aura nizcaya kI adbhuta saMdhi hai| anubhava kI preraNA kI dezanArUpa vyavahAra aura anubhavarUpa nizcaya kI vidyamAnatA hI vyavahAra-nizcaya ko nahI chor3ane kI prakriyA hai, jisakA Adeza ukta gAthA meM diyA gayA hai| dUsare prakAra se vicAra kare to mokSamArga kI paryAya ko tIrtha kahA jAtA hai tathA jisa trikAlI dhra va nija zuddhAtmavastu ke Azraya se mokSamArga kI paryAya pragaTa hotI hai, use tattva kahate hai| ataH vyavahAra ko nahI mAnane se mokSamArgarUpa tIrtha aura nizcaya ko nahIM mAnane se nija zuddhAtmatattva ke lopa kA prasaMga upasthita hogaa| isa saMdarbha meM isa sadI ke suprasiddha prAdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ke vicAra dRSTavya haiM : "jinamata arthAt vItarAga abhiprAya ko pravartana karAnA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya donoM nayoM ko mata chodd'o| 'vyavahAra nahI haiaisA mata kaho / vyavahAra hai, kintu gAthA 11 meM jo asatya kahA hai, vaha trikAla dhra va nizcaya kI vivakSA meM gauNa karake asatya kahA hai, bAkI vyavahAra hai, mokSa kA mArga hai / vyavahAranaya na mAno to tIrtha kA nAza ho jaayegaa| cauthe, pA~caveM, chaThave Adi caudaha garaNasthAna jo vyavahAra ke viSaya hai, ve haiN| mokSa kA upAya jo samyagdarzana, jJAna, cAritra hai, ve vyavahAra hai / caudaha guNasthAna dravya meM nahI hai, yaha to ThIka, kintu paryAya meM bhI nahIM hai, aisA kahoge to tIrtha kA hI nAza ho jAyegA / tathA tIrtha kA phala jo mokSa aura siddhapada hai, usakA bhI prabhAva ho jAyegA / aisA hone para jIva ke saMsAra aura siddha - aise jo do vibhAga par3ate hai, vaha vyavahAra bhI nahI rhegaa| bhAI, bahuta gaMbhIra artha hai| bhASA to dekho! yahA~ mokSamArga kI paryAya ko 'tIrtha' kahA aura vastu ko 'tattva' kahA hai| trikAlIdhra va caitanyaghana vastu nizcaya hai / usa vastu ko jo nahIM mAnege to tattva kA nAza ho jaaegaa| aura tattva ke abhAva meM, tattva ke prAzraya se utpanna hunA jo mokSamArgarUpa tIrtha, vaha bhI nahIM rhegaa| isa nizcayarUpa vastU ko nahIM mAnane se tattva kA aura tIrtha kA donoM kA nAza ho jAyegA, isalie vastusvarUpa jaisA hai, vaisA yathArtha maannaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram jaba taka pUrNatA nahIM huI, taba taka nizcaya aura vyavahAra donoM hote haiM / pUrNatA ho gaI arthAt svayaM svayaM meM pUrNa sthira ho gayA, vahAM sabhI prayojana siddha ho gaye / usameM tIrtha va tIrthaphala sabhI kucha pA gyaa|" (2) prazna :- anubhava ke kAla meM to nizcaya aura vyavahAra donoM hI nahIM rahate haiM / ataH nizcayanaya ko anubhava se kaise jor3A jA sakatA hai ? uttara :- hA~, yaha bAta to sahI hai ki anubhava ke kAla meM nizcaya aura vyavahAra-donoM nayoM sambandhI vikalpa nahIM rahate, para vyavahAranaya ke sAtha-sAtha vyavahAranaya ke viSaya kA prAzraya bhI chUTa jAtA hai aura nizcayanaya (zuddhanaya) kA mAtra vikalpa chUTatA hai, viSaya kA Azraya rahatA hai| nizcaya ke viSaya ko bhI nizcaya kahate haiM / isI AdhAra para kahA jAtA hai ki : "riNacchayaNayAsidA puraNa muriNaNo pAvaMti riNavvANaM // 272 // nizcayanaya kA Azraya lene vAle munirAja nirvANa ko prApta karate hai|" isIkAraNa yaha kahA jAtA hai ki nizcayanaya ke chor3ane para tattvopalabdhi arthAt AtmAnubhava nahI hogaa| yahI kAraNa hai ki anubhava nayAtItavikalpAtIta hone para bhI nizcayanaya se jur3A huA hai| (3) prazna :- samayasAra meM eka ora to anubhava ko nayapakSAtIta kahA hai tathA dUsarI ora yaha bhI kahA hai ki nizcayanaya kA Azraya lenevAle munirAja hI nirvANa ko prApta karate haiM isakA kyA kAraNa hai ? uttara : - anubhava ko nayapakSAtIta kahane se Azaya naya-vikalpa ke abhAva se hai / nayapakSAtIta arthAt nayavikalpAtIta / kintu jahA~ nizcayanaya ke Azraya se anubhava hotA hai- yaha kahA ho, vahA~ nizcayanaya kA artha nizcayanaya kA viSayabhUta artha lenA caahie| prAzaya yaha hai ki anubhava meM nizcayanaya (paramazuddhanizcayanaya) ke viSayabhUta zuddhAtmA kA prAzraya to rahatA hai, para 'meM zuddha hU~', isaprakAra kA nizcayanaya saMbaMdhI vikalpa nahIM rhtaa| ___ yaha to pahile spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki nizcaya ke do artha hote haiM, eka nizcayanaya sambandhI vikalpa aura dUsarA nizcayanaya kA viSayabhUta arth| ' pravacanaratnAkara bhAga 1 pRSTha 162-163 2 samayasAra, gAthA 272 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-vyavahAra : kucha praznottara ] [ 67 (4) prazna :- nizcaya-vyavahAra ke bheda-prabhedoM meM jAne kI kyA AvazyakatA hai ? basa unakA, sAmAnya svarUpa jAnaleM aura nizcayanaya ke viSayabhUta artha meM apanA upayoga lagAdeM, kyoMki sAdhyasiddhi to usase hI hone vAlI hai, vikalpajAla meM ulajhane se to kucha lAbha hai nahIM ? uttara :-vikalpajAla meM ulajhane se to koI lAbha nahIM hai-bAta to aisI hI hai, para nizcayanaya aura vyavahAranaya to aneka prakAra ke hai, kaunase nizcayanaya ke viSaya meM daSTi ko kendrita karanA hai-isakA nirNaya liye binA kisameM dRSTi kendrita karoge? dUsarI bAta yaha bhI to hai ki jinavANI meM jisa vastu ko eka prasaMga meM nizcayanaya kA viSaya batAyA jAtA hai, usI vastu ko anya prasaMga meM vyavahAranaya kA viSaya kaha dete haiM / isakA sodAharaNa vizeSa spaSTIkaraNa nizcaya aura vyavahAra ke bheda-prabhedoM para vicAra karate samaya vistAra se krege| isaprakAra jinavAraNI meM prayukta nayacakra atyanta jaTila hai, use gaharAI se samajhane ke lie upayoga ko thor3A sUkSma banAnA hogA; aruci dikhAkara piNDa chur3Ane se kAma nahIM clegaa| jaba prAtmAnubhava prApta karane ke lie kamara kasI hai, to thor3A-sA puruSArtha naya-kathanoM ke marma ke samajhane meM bhI lagAiye / jaTila nayacakra ko samajhe binA jinavANI ke avagAhana karane meM kaThinAI to hogI hI, sAtha hI pada-pada para zaMkAe~ bhI upasthita hoMgI, jinakA nirAkaraNa naya-vibhAga ke samajhane para hI saMbhava hogaa| samayasAra kI 26vIM gAthA meM jaba apratibaddhaziSya deha ke mAdhyama se kI jAnevAlI tIrthakaroM kI stutiyoM se prAtmA aura deha kI ekatA saMbaMdhI AzaMkA prakaTa karatA hai, to AcArya yahI uttara dete haiM ki tU nayavibhAga se anabhijJa hai-isalie aisI bAta karatA hai| usakI zaMkA kA samAdhAna bhI naya-vibhAga samajhAkara hI dete hai aura anta meM kahate haiM :___"naya-vibhAga ke dvArA acchI taraha samajhAye jAne para bhI aisA kauna markha hogA ki jisako prAtmabodha nahIM hogA arthAt AtmA kA anubhava nahIM hogA? naya-vibhAga se samajhAye jAne para yogya pAtra ko bodha kI prApta hotI hI hai|" AcArya kundakunda ke prasiddha graMtharAja niyamasAra kI tAtparyavRtti TIkA samApta karate hue padmaprabhamaladhArIdeva kahate haiM :' samayasAra, kalaza 28 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] [ jinavarasya nayacakram "jo loga samasta nayoM ke samUha se zobhita isa bhAgavata zAstra ko nizcaya aura vyavahAranaya ke avirodha se jAnate haiM, ve mahApuruSa samasta adhyAtma zAstroM ke hRdaya ko jAnane vAle aura zAzvata sukha ke bhoktA hote haiN|" samayasAra, niyamasAra Adi AdhyAtmika zAstroM meM nizcayavyavahAra ke aneka bheda-prabhedoM se kathana kiyA gayA hai / nizcaya-vyavahAra ke bheda-prabhedoM ko jAne binA ina AdhyAtmika graMthoM ke marma ko pA lenA AsAna nahIM hai / ataH inake adhyayana meM ruci utpanna kara inheM samajhane kA yatna karanA caahie| (5) prazna :- to kyA Apa yaha kahanA cAhate haiM ki nayacakra jAnanA samayasAra se bhI adhika Avazyaka hai ? kyA nayacakra samayasAra se bhI bar3A hai ? uttara :- nahI, samayasAra to graMthAdhirAja hai, usase bar3A nayacakra nahI hai| nayacakra kA jAnanA samayasAra se bhI adhika prAvazyaka to nahIM hai, para samayasAra kA marma jAnane ke lie nayoM kA svarUpa jAnanA upayogI avazya hai| samayasAra hI kyA, samasta jinavANI nayoM kI bhASA meM nibaddha hai| ataH jinavANI ke marma ko jAnane ke lie nayoM kA jAnanA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| - AcArya pramatacandra ne to samayasAra kI prazasA 'idamekaM jagaccakSurakSayaM' aura 'na khalu samayasArAduttaraM kiMcidasti' kahakara kI hai| unakA kahanA yaha hai ki samayasAra jagata kA akSayacakSu hai aura isase bar3hakara kucha bhI nahIM hai| nayacakra isase bar3hakara kaise ho sakatA hai ? nayacakra to AcArya kundakunda ke samayasArAdi graMthoM kA sAra lekara hI banAyA gayA hai / jaisA ki mAillaghavala ne graMtha ke prAraMbha meM hI likhA hai| unakA kathana mUlataH isaprakAra hai : "zrI kundakundAcAryakRta zAstrAt sArArtha parigrahya svaparopakArAya dravyasvabhAvaprakAzakaM nayacakraM....." ' niyamasAra, gAthA 187 kI TIkA 2 samayasAra kalaza, 245 , vahI, 244 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-vyavahAra : kucha praznottara ] [ 66 zrI kundakundAcAryakRta zAstra se sArabhUta artha ko grahaNa karake apane aura dUsaroM ke upakAra ke lie 'dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra' nAmaka grantha hai...|" AcArya devasena ne to apanA nayacakra kA prAraMbha hI samayasAra kI gAthAoM se kiyA hai| nizcaya-vyavahAra kA svarUpa batAne vAlI tIna gAthAoM ko dekara ve apanA nayacakra AraMbha karate hue likhate haiM ki ina gAthAoM ke bhAvArtha para vicAra karate haiM / isaprakAra pUrA grantha hI una gAthAoM ke vicAra meM samApta ho gayA hai| jitane bhI nayacakra nAma se abhihita grantha prApta hote haiM, ve sabhI samayasArAdi granthoM meM prayukta nayoM ke vizleSaNa meM hI samarpita haiM / ataH unheM samayasAra se bhI bar3A kahane kA prazna hI kahA~ uThatA hai ? unakI racanA to samayasAra jaise gar3ha granthoM ke rahasyodghATana ke lie hI huI hai| ve to samayasArarUpI mahala ke pravezadvAra hai, sIr3hiyA~ haiM; ve to patha haiM, pathika ke pAtheya haiM; prAptavya nahIM; prAptavya to ekamAtra samayasAra kI viSayavastu samayasArarUpI zuddhAtmA hI hai / samayasArAdi graMthoM meM paga-paga para isaprakAra ke kathana pAte haiM ki zuddhanizcayanaya se aisA hai aura azuddhanizcayanaya se aisA: sadbhUtavyavahAranaya se aisA hai aura asadbhUtavyavahAranaya se aisA; yaha upacaritakathana hai aura yaha anupacarita / yadi Apa nizcaya-vyavahAra ke bheda-prabhedoM ko nahIM jAneMge to yaha saba kaise samajha sakeMge ? ataH hamArA anurodha hai ki thor3A samaya viSaya-kaSAyoM ke poSaNa se nikAlakara nizcaya-vyavahAra ke bheda-prabhedoM ko samajhane meM lagAiye, bahAnA na banAiye, buddhi kama hone kI bAteM bhI mata kIjie; kyoMki duniyAdArI meM to Apa bahuta catura haiN| kutarkoM dvArA inake adhyayana kA niSedha bhI mata kIjie / hama Apase samayasAra kA adhyayana chor3akara ise par3hane kI nahIM kaha rahe haiM, hama to duniyA~dArI ke gorakha-dhaMdhe se thor3A samaya nikAla kara isake adhyayana meM lagAne kI preraNA de rahe haiN| isapara bhI yadi Apa inakA parijJAna nahIM karanA cAhate to mata kariye; para inake adhyayana ko nirarthaka batAkara dUsaroM ko nirutsAhita to na kIjie / jinavANI kI isa adbhuta kathana-zailI ke pracAra-prasAra meM ApakA itanA sahayoga hI hameM paryApta hogaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] [ jinavarasya nayacakram Apa kaha sakate haiM ki Apako inakA itanA adhika rasa kyoM hai ? para bhAIsAhaba! jaba jo prakaraNa calatA ho taba usake adhyayana kI preraNA denA to lekhaka kA tathA vaktA kA kartavya hai, isameM adhika rasa hone kI bAta kahA~ hai ? ho bhI to samayasAra kA sAra samajhane-samajhAne ke lie hI to hai| nayoM kA rasa nayapakSAtIta hone ke lie hai, nayoM meM ulajhaneulajhAne ke lie nhiiN| adhika kyA? samajhanevAloM ke lie itanA hI paryApta hai| aba yahAM nizcaya-vyavahAra ke bheda-prabhedoM kI carcA prasaMga prApta hai / mmmmm tasya dezanA nAsti wwwmom abudhasya bodhanArtha munIzvarAH dezayantyabhUtArtham / vyavahArameva kevalamarvati yastasya dezanA nAsti // 6 // mAraNavaka eva siMho yayA bhavatyanavagItasiMhasya / vyavahAra eva hi tathA nizcayatAM yAtyanizcayajJasya // 7 // vyavahAranizcayo yaHprabudhyatatvena bhavati mdhysthH| prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM shissyH||8|| AcAryadeva prajJAnIjIvoM ko jJAna utpanna karane ke lie prabhUtArtha vyavahAranaya kA upadeza dete haiM, parantu jo kevala vyavahAranaya hI kA zraddhAna karatA hai, usake lie upadeza nahIM hai| jisaprakAra jisane yathArtha siMha ko nahIM jAnA hai, usake lie bilAva (billI) hI siMharUpa hotA hai; usIprakAra jisane nizcaya kA svarUpa nahIM jAnA hai, usakA vyavahAra hI nizcayatA ko prApta ho jAtA hai| jo jIva vyavahAranaya aura nizcayanaya ke svarUpa ko yathArtharUpa se jAnakara pakSapAtarahita hotA hai, vahI ziSya upadeza kA sampUrNaphala prApta karatA hai| -puruSArSasiDayupAya, zloka 6-7-8 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : bheda-prabheda nizcaya aura vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM kI vividhatA aura vistAra ke cakravyUha meM praveza karane ke pUrva jinendra bhagavAna ke nayacakra ko calAne meM va samajhane meM ruci rakhanevAle grAtmArthI jijJAsuoM se abataka pratipAdita viSaya kA eka bAra punarAvalokana kara lene kA sAnurodha Agraha hai / isase unheM bheda-prabhedoM kI bArIkiyoM ko samajhane meM saralatA rahegI / aba avasara A gayA hai ki hama saralatA aura sarasatA kA vyAmoha choDa, nayacakra kI carcA kucha adhika gaharAI se kareM / nizcayanaya yadyapi abhedya hai, bheda-prabhedoM meM bhedA jAnA use sahya nahIM hai, tathApi jinAgama meM samajhane-samajhAne ke lie usake bhI bheda kiye gae haiM / nizcayanaya ke bheda kyoM nahIM ho sakate, yadi nahIM ho sakate to phira jinAgama meM usake bheda kyoM kie gae, kahA~ kiye gae, kitane kie gae haiM, zraura sarvajJa kathita jinAgama meM yaha vibhinnatA kyoM hai ? Adi kucha aise prazna haiM, jinakA samAdhAna vibhinna kathanoM ke sakAraNa samanvaya ke rUpa meM tathA jinAgama ke pariprekSya meM apekSita hai / isa SaT-dravyAtmaka loka meM ananta vastue~ haiM / jIva, pudgala, dharma, dharma, AkAza aura kAla - ina chaha dravyoM meM jIvadravya ananta haiM, jIvoM se anantaguNe ananta arthAt anantAnanta pudgala haiM / dharma, adharma aura prAkAza dravya eka-eka haiM tathA kAladravya prasaMkhyAta haiN| chaha to dravyoM ke prakAra haiM, saba milAkara dravya anantAnanta haiM / ve anantAnanta dravya hI loka kI ananta vastue~ haiM / ve sabhI vastue~ sAmAnya vizeSAtmaka haiM / isakA artha yaha huA ki jagata kI pratyeka vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai / ye sAmAnya-vizeSAtmaka vastue~ hI pramANa kI viSaya haiM arthAt prameya haiM, jJAna kI viSaya haiM arthAt jJeya haiM' / inheM samyak jAnanevAlA jJAna hI pramANa hai / samyagjJAna pramANa hai aura naya pramANa kA ekadeza hai - yaha bAta spaSTa kI hI jA cukI hai / 1 sAmAnya-vizeSAtmAtadartho viSaya: / parIkSAmukha, pra0 4, sUtra 1 2 samyagjJAnaM pramANaM / nyAyadIpikA, pra0 1, pRSTha 6 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram isaprakAra pramAraNa kA viSaya sampUrNavastu hai aura naya kA viSaya vastu kA ekadeza arthAt aMza hai / 72 ] jaba sAmAnya-vizeSAtmaka vastu ko sAmAnya aura vizeSa ina bhraMzoM meM vibhAjita karake samajhA jAtA hai, to sAmAnyAMza ko viSaya karane vAlA eka naya hotA hai aura vizeSAMza ko viSaya banAne vAlA dUsarA naya / prathama kA nAma nizcayanaya hai aura dUsare kA nAma vyavahAranaya / jinAgama meM nizcayanaya ko aneka nAmoM se abhihita kiyA gayA hai; jaise - zuddhanaya, paramazuddhanaya, paramArthanaya, bhUtArthanaya; para yaha aneka prakAra kA nahIM hai / isake viSayabhUta sAmAnya ke svarUpa meM jo aneka vizeSatAeM haiM, unakI apekSA hI ise aneka nAma de die gae haiM / sAmAnya ko abheda, nirupAdhi, dravya, zakti, svabhAva, zuddhabhAva, paramabhAva, eka, paramArtha, nizcaya, dhruva, trikAlI Adi aneka nAmoM se abhihita kiyA jAtA hai / sAmAnya zuddhabhAvarUpa hotA hai, paramabhAvarUpa hotA hai / ata: use viSaya banAne vAle naya ko zuddhanaya, paramazuddhanaya kahA jAtA hai / sAmAnya parama-artha arthAt paramapadArtha hai / ataH use viSaya banAne vAle nizcayanaya ko paramArthanaya bhI kahA jAtA hai / 'sAmAnya' dhruva dravyAMza hai aura 'vizeSa' paryAyeM haiM / isa kAraNa sAmAnya - dravya ko viSaya banAne vAle naya ko dravyArthika evaM vizeSa - paryAya - ko viSaya banAne vAle naya ko paryAyArthikanaya bhI kahate haiM / sAmAnya eka hotA hai; ataH usako viSaya banAne vAlA nizcayanaya bhI eka hI hotA hai / para vizeSa aneka hote haiM, aneka prakAra ke hote haiM; ataH unheM viSaya banAne vAle vyavahAranaya bhI aneka hote haiM, aneka prakAra ke hote haiM / 1 vizeSa ke bhI paryAya, bheda, upAdhi, vibhAva, vikAra Adi aneka nAma haiM / paryAyeM aneka hotI haiM, aneka prakAra kI hotI haiM; bheda aneka hote haiM, aneka prakAra ke hote haiM / isIprakAra upAdhi, vikAra aura vibhAva bhI aneka aura aneka prakAra ke hote haiM / ataH unako viSaya banAne vAla vyavahAranaya bhI aneka prakAra kA ho to koI Azcarya nahIM / para eka zuddha, trikAlI, paramapadArtha, dhruvasAmAnya ko viSaya banAne vAlA nizcayanaya aneka prakAra kA kaise ho sakatA hai ? bhale hI usake aneka nAma hoM, para vaha mAtra eka sAmAnyagrAhI hone se eka hI hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : bheda-prabheda ] [ 73 nizcayanaya eka prakAra kA hI hotA hai, aneka prakAra kA nahIM-isa bAta ko siddha karate hue paMcAdhyAyIkAra likhate haiM : "nanu ca vyavahAranayo bhavati yathAneka evaM sAMzatvAta / api nizcayo nayaH kila tadvadaneko'tha caikakasviti cet // 656 // naivaM yato'styaneko nekaH prathamo'pyanantadharmatvAt / na tatheti lakSaraNatvAvastyeko nizcayo hi nAnekaH // 657 // saMdRSTiH kanakatvaM tAmropAnivRttito yAdRk / aparaM tadaparamiha vA rukmopAnivRttitastAdRk // 658 // etena hatAste ye svAtmaprajJAparASataH kecit / prapyekanizcayanayamanekamiti sevayanti yathA // 66 // zuddhadravyAthika iti syAdekaH zuddhanizcayo nAma / / aparo'zuddhadravyAthika iti tadazuddhanizcayo nAma // 660 // ityAdikAzca bahavo bhedA nizcayanayasya yasya mate / sa hi mithyAvRSTiH syAt sarvajJAvamAnito niyamAt // 661 // idamatra tu tAtparyamadhigantavyaM cidAdi yadvastu / vyavahAra nizcayAbhyAmaviruddha yathAtmazuddhayartham // 662 // api nizcayasya niyataM hetu sAmAnyamAtramiha vastu / phalamAtmasiddhiH syAt karma kalaGkAvamuktabodhAtmA // 663 // ' zaMkA :-jisaprakAra vyavahAranaya aneka haiM, kyoMki vaha sAMza haiM; usIprakAra nizcayanaya bhI eka-eka milakara aneka hI hai, yadi aisA mAnA jAe to kyA Apatti hai ? samAdhAna :- aisA nahIM hai, kyoMki ananta dharma hone se vyavahAranaya aneka haiM, eka nhiiN| kintu nizcayanaya kA lakSaNa 'na tathA' hai, isalie vaha eka hI hai, aneka nhiiN| nizcayanaya ke ekatva meM dRSTAnta yaha hai ki tAmrarUpa upAdhi kI nivRtti ke kAraNa svarNapanA jisaprakAra anya hai, cA~dIrUpa upAdhi kI nivRtti ke kAraNa bhI vaha vaisA hI anya hai| isa kathana se unakA nirAkaraNa ho gayA, jo apane jJAna ke aparAdha se nizcayanaya ko aneka prakAra kA mAnate haiN| ' paMcAdhyAyI, pra0 1, zloka 656-663 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] [ jinavarasya nayacakram eka zuddhadravyAthikanaya hai, usI kA nAma zuddhanizcayanaya hai aura dUsarA azuddhadravyAthikanaya hai, usakA nAma azuddhanizcayanaya hai / ityAdi rUpa se jinake mata meM nizcayanaya ke bahuta se bheda mAne gaye haiM, ve saba sarvajJa kI AjJA ullaMghana karanevAle hone se niyama se mithyAdRSTi haiN| ___Azaya yaha hai ki jitane bhI jIvAdika padArtha hai, unako vyavahAra aura nizcayanaya ke dvArA aviruddha rIti se usIprakAra samajhanA cAhie; jisaprakAra ve Atmazuddhi ke lie upayogI ho skeN| yahA~ para sAmAnyamAtra vastu nizcayanaya kA hetu hai aura karmakalaMka me rahita jJAnasvarUpa Atmasiddhi isakA phala hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki paMcAdhyAyIkAra ke matAnusAra nizcayanaya ke bheda saMbhava nahIM haiM, kyoMki usakA viSaya sAmAnya hai| jaba sAmAnya hI eka hai to usakA grAhaka naya aneka prakAra kA kaise ho sakatA hai ? __isa prakaraNa ko prArambha karate hue kucha prazna upasthita kiye gaye the| unameM se 'nizcaya ke bheda kyoM nahIM ho sakate ?' - isa prazna para vicAra karane ke bAda aba 'yadi nahIM ho sakate to phira jinAgama meM usake bheda kyoM kire gaye, kahA~ kiye gaye, kitane kiye gaye aura sarvajJakathita Agama meM yaha vibhinnatA kyoM hai ?' - ina para vicAra apekSita hai| sAmAnyataH nizcayanaya ke do bheda kiye jAte haiN| jaisA ki pAlApa paddhati meM kahA gayA hai : "tatra nizcayo dvividhaH, zuddhanizcayo'zuddhanizcayazca / nizcayanaya do prakAra kA hai-zuddhanizcayanaya aura ashuddhnishcyny| zuddhanizcayanaya kI viSayavastu ke sambandha meM aneka prakAra ke kathA prApta hote haiN| una kathanoM ke AdhAra para usake nAma ke Age aneka prakA ke vizeSaNa bhI lagA die jAte haiN| jaise-paramazuddhanizcayanaya, sAkSAta zuddhanizcayanaya, ekadezazuddhanizcayanaya Adi / mukhyataH zuddhanizcayanaya ka kathana tIna rUpoM meM pAyA jAtA hai| ve tIna rUpa isaprakAra haiM : (1) paramazuddhanizcayanaya (2) zuddhanizcayanaya yA sAkSAtzuddhanizcayanaya (3) ekadezazuddhanizcayanaya / yaha tIna bheda to zuddhanizcayanaya ke hue aura eka azuddhanizcayana hai| isaprakAra nizcayanaya kula cAra rUpoM meM pAyA jAtA hai| jise A darzAye gaye cArTa dvArA samajhA jA sakatA hai : Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : bheda-prabheda ] [ 75 nizcayanaya zuddhanizcayanaya azuddhanizcayanaya paramazuddhanizcayanaya zuddhanizcayanaya ekadezazuddhanizcayanaya ukta cArTa meM vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki 'zuddhanizcayanaya' ke tIna bhedoM meM eka kA nAma to 'zuddhanizcayanaya' hI hai| isase yaha siddha hotA hai ki 'zuddhanizcayanaya' zabda kA prayoga kabhI to tInoM bhedoM ke samudAya ke rUpa meM hotA hai aura kabhI unake eka bhedamAtra ke rUpa meN| isa marma se anabhijJa rahane se jinavANI ke adhyayana meM aneka virodhAbhAsa pratIta hone lagate haiN| jaise-paramAtmaprakAza, adhyAya 1, dohA 64 kI TIkA meM likhA hai : "anAkulatvalakSaNapAramAthikavItarAgasaukhyAta pratikalaM sAMsArikasukhaduHkhaM yadyapyazuddhanizcayanayena jIvajanitaM tathApi zuddhanizcayanayena karmajanitaM bhavati / ___ anAkulatA hai lakSaNa jisakA aise pAramArthika vItarAgI sukha se pratikUla sAMsArika sukha-duHkha yadyapi azuddhanizcayanaya me jIvajanita haiM, tathApi zuddhanizcayanaya se karmajanita hote hai|" tathA bRhadravyasaMgraha, gAthA 48 kI TokA me isaprakAra likhA hai : "patrAha ziSyaH, rAgadveSAdayaH kiM karmajanitAH kiM jIvajanitA iti ? tatrottaram-strI-puruSasaMyogotpannaputra iva sudhAharidrAsaMyogotpannavarNavizeSa ivomayasaMyogajanitA iti / pazcAntrayavivakSAvazena vivakSitakadezazuddhanizcayena karmajanitA bhaNyante / tathaivAzuddhanizcayena jIvajanitA iti / sa cAzuddhanizcayaH zuddhanizcayApekSayA vyavahAra eva / atha matam - sAkSAcchucanizcayanayena kasyeti pRcchAmo vayam / tatrottaram - sAkSAcchu nizcayena strI-puruSasaMyogarahitaputrasyeva, sudhAharidrAsaMyogarahitaraGgavizeSasyeva teSAmutpattireva nAsti kathamuttaraM prayacchAma iti / ___ yahA~ ziSya pUchatA hai :- rAgadveSa Adi karmajanita haiM athavA jIvajanita? Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] [ jinavarasya nayacakram usakA uttara :- strI aura puruSa - ina donoM ke saMyoga se utpanna hue putra kI bhA~ti, cUne aura haldI ke mizraNa se utpanna hue varNavizeSa kI bhA~ti, rAga-dveSa Adi jIva aura karma - ina donoM ke saMyogajanita haiM / naya kI vivakSA ke anusAra vivakSita ekadezazuddhanizcayanaya se rAga-dveSa karmajanita kahalAte haiM aura azuddhanizcanaya se jIvajanita kahalAte hai / yaha azuddhanizcayanaya zuddhanizcayanaya kI apekSA se vyavahAra hI hai / prazna :- sAkSAt zuddha nizcayanaya se rAga-dveSa kisake haiM - aisA hama pUchate haiM ? uttara :- - sAkSAt zuddhanizcayanaya se strI aura puruSa ke saMyoga se rahita putra kI bhA~ti, cUnA aura haldI ke saMyogarahita raMgavizeSa kI bhA~ti unakI ( rAga-dveSa kI) utpatti hI nahI hai; to kaise uttara deM ?" ukta donoM uddharaNoM meM se eka meM sAMsArika sukha-duHkha rAga-dveSAi dayika bhAvoM ko zuddhanizcayanaya se karmajanita batAyA gayA hai dUsare meM ekadezazuddhanizcayanaya se / ataH ye donoM kathana paraspara virodha pratIta hote haiM / parantu thor3I-sI gaharAI meM jAkara vicAra kareM to ina koI virodha nahIM hai / bAta mAtra itanI sI hai ki paramAtmaprakAza ke katha meM 'zuddhanizcayanaya' zabda kA prayoga usa mUla artha meM huA hai ki jisa zuddhanizcayanaya ke tInoM bheda garbhita hai arthAt una tInoM bhedoM meM se koI bha eka bheda vivakSita ho sakatA hai / tathA bRhadravyasaMgraha meM mUla zuddhanizcayanaH ko na lekara usake prabhedoM kI apekSA bAta kI hai / ataH vahA~ ekadezazuddha nizcayanaya se rAga-dveSa ko karmajanita kahA hai tathA sAkSAtzuddhanizcayana se unakI utpatti se hI inkAra kara diyA hai / yadi kahIM yaha kathana bha A jAve ki zuddhanizcayanaya se ve ( rAga-dveSa ) haiM hI nahIM, to bhI ghabar3A jaisI bAta nahIM hai, kyoMki vahA~ yaha samajha lenA ki yahA~ 'zuddhanizcayanara zabda kA prayoga paramazuddhanizcayanaya ke artha meM kiyA gayA hai / ' ve nahIM isakA artha mAtra itanA hI hai ki ve ( rAga-dveSa) paramazuddhanizcayanaya viSayabhUta AtmA meM nahIM haiM / isaprakAra kI zaMkAe~ utpanna na hoM - isake lie yaha bAta dhyAna le lenI cAhie ki jinAgama meM 'zuddhanizcayanaya' ke tInoM bhedoM ke artha zuddhanizcayanaya zabda kA prayoga to huA hI hai, sAtha meM mAtra 'zuddhanaya' za kA prayoga bhI pAyA jAtA hai / ata: jahA~ vizeSa bheda kA ullekha na ho vA hameM AgamAnusAra apane viveka kA prayoga karake hI yaha nizcaya kara hogA ki yaha kathana zuddhanizcayanaya ke kisa prabheda kI apekSA hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : bheda-prabheda ] [77 tathA jahA~ akele 'nizcayanaya' zabda kA hI prayoga ho, to usakI sImA meM azuddhanizcayanaya ke bhI AjAne se, hame usakA bhI dhyAna rakhanA hogaa| ukta uddharaNa meM eka bAta aura bhI mahattva kI AgaI hai| vaha yaha ki zuddhanizcayanaya kI apekSA azuddhanizcayanaya bhI vyavahAranaya hI hai| isase yaha bhI jAna lenA cAhie ki yadi kahI yaha kathana bhI mila jAve ki rAgAdibhAva vyavahAranaya se jIva ke haiM, to bhI Azcarya nahIM honA cAhie, kyoMki unheM yahA~ jIva ke azuddhanizcayanaya se kahA hai| jahA~ azuddhanizcayanaya ko vyavahAra kahA jAvegA, vahA~ inheM bhI vyavahAra se jIvakRta kahA jaavegaa| bAta yahA~ taka hI samApta nahI hotI, kyoMki jaba zuddhanizcayanaya kI apekSA se azuddhanizcayanaya vyavahAra ho jAtA hai; to zuddhanizcayanaya ke prabhedoM meM bhI aisA hI kyoM na ho? arthAt aisA hotA hI hai| paramazuddhanizcayanaya kI apekSA sAkSAt zuddhanizcaya eva ekadezazuddhanizcayanaya bhI vyavahAra hI kahe jAte hai| isaprakAra hama dekhate hai ki nizcayanaya ke bheda-prabhedo ke kathana kA 'nizcayanaya ke bheda to ho hI nahI sakate, vaha to eka prakAra kA hI hotA hai' - isa kathana se koI virodha nahI rahatA hai; kyoki vAstavika nizcayanaya to eka hI rahA, zeSa ko to vivakSAnusAra kabhI nizcaya aura kabhI vyavahAra kaha diyA jAtA hai| ekamAtra paramabhAvagrAhI- sAmAnyagrAhI paramazuddhanizcayanaya hI aisA hai ki jo kabhI bhI vyavahArapane ko prApta nahI hotA, usake koI bheda nahI hote; ataH vAstavika nizcayanaya to abhedya hI rhaa| bhAI ! hamane pahale bhI kahA thA ki jinendra bhagavAna kA nayacakra bar3A hI jaTila hai, use samajhane me atirikta sAvadhAnI vartane kI atyanta AvazyakatA hai| isase bhI adhika mahattvapUrNa bAta to yaha hai ki yadyapi jinAgama kA sampUrNa kathana nayoM ke AdhAra para hI hotA hai, para sarvatra yaha ullekha nahI rahatA ki yaha kisa naya kA kathana hai ? ataH hameM yaha to apanI buddhi se nirNaya karanA hogA ki yaha kisa naya kA kathana hai| ataH jinAgama kA marma jAnane ke lie Agama ke AdhAra ke sAtha-sAtha jAgRta viveka kI AvazyakatA bhI kadama-kadama para hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram jainadarzana anekAntavAdI darzana hai aura usakA yaha anekAnta nayo kI bhASA meM hI vyakta huA hai / ataH use samajhane ke liye nayoM kA svarUpa jAnanA atyanta Avazyaka hai / 78 ] yaha bhI to anekAnta hI hai ki nizcayanaya abhedya hai, para use bhedA jA rahA hai; aura nizcayanaya ke bheda-prabheda batAye jA rahe haiM, phira bhI usakI abhedyatA kAyama hai / aba yahA~ nizcayanaya ke bheda-prabhedoM kI viSayavastu ke sambandha meM vicAra apekSita hai / vaise to sAmAnya-vizeSAtmaka pratyeka vastu kA praza, cAhe vaha cetana ho yA jar3a, naya kA viSaya bana sakatA hai, kintu yahA~ adhyAtma kA prakaraNa hai arthAt mukhyataH adhyAtma nayoM kI carcA cala rahI hai; ataH yahA~ zrAtmavastu evaM usake aMzoM ko hI adhyayana kA - vivecana kA viSaya banAyA gayA hai / nayoM ke viSaya ko AtmA para ghaTita karane ke kAraNa, yaha nahIM samajha lenA cAhie ki nayoM kA prayoga prAtmavastu para hI hotA hai / adhyAtma meM AtmA jAnanA hI mUla prayojana rahatA hai, ataH use pradhAna karake hI sampUrNa kathana kiyA jAtA hai / 'adhyAtma' zabda kA artha hI AtmA ko jAnanA hotA hai | adhi + Atma = adhyAtma; adhi = jAnanA, Atma = AtmA ko / AtmA ko jAnanA hI adhyAtma hai / AtmA ko jAnane kA artha mAtra zabdo se jAna lenA mAtra nahI hai, apitu AtmAnubhUti sampanna hone se hai / bRhadravyasaMgraha meM adhyAtma kA artha isaprakAra kiyA gayA hai : "adhyAtmazabdasyArthaH kathyate - "mithyAtvarAgAdisamasta vikalpajAlarUpaparihAreNa svazuddhAtmanyadhi yadanuSThAnaM tadadhyAtmamiti' adhyAtmazabda kA artha kahate hai - mithyAtva, rAga Adi samasta vikalpajAla ke tyAga se svazuddhAtmA meM jo anuSThAna hotA hai, use adhyAtma kahate haiM / " nizcayanaya ke ukta bheda-prabhedoM meM pratyeka dravya kI apane guraNa - paryAyoM se bhinnatA ( bheda) ko mukhya AdhAra banAyA gayA hai / pratyeka dravya apane guNa - paryAyoM se abhinna evaM para tathA para ke 'guNaparyAyoM se bhinna hai / isIprakAra pratyeka dravya apane pariNamana kA karttA svayaM hai / kisI bhI dravya ke pariNamana meM kisI anya dravya kA koI hastakSepa bRhadravyasaMgraha, gAthA 57 kI TIkA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya bheda-prabheda ] [ 76 nahIM hai| isa satya kA grAhaka - pratipAdaka nizcayanaya hai| isa bAta ko dhyAna meM rakhakara hI nizcayanaya ke paramazuddhanaya ko chor3akara zeSa tIna bheda kiye gae haiM, jo ki kisI bhI prakAra anucita nahI hai kyoMki nizcayavyavahAra nayoM kI paribhASA meM yaha spaSTa kiyA hI jA cukA hai ki : "(1) eka hI dravya ke bhAva ko usa rUpa hI kahanA nizcayanaya hai aura upacAra se ukta dravya ke bhAva ko anya dravya ke bhAvasvarUpa kahanA vyavahAranaya hai| (2) jisa dravya kI jo pariNati ho, use usakI hI kahanA nizcayanaya hai aura use hI anya dravya kI kahanevAlA vyavahAranaya hai| (3) vyavahAranaya svadravya ko, paradravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa-kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai| tathA nizcayanaya unhI ko yathAvat nirUpaNa karatA hai, kisI ko kisI me nahIM milaataa|" apanI paryAyoM se abhinnatA-tanmayatA eva parapadArtho se bhinnatA dikhAnA hI nizcayanaya ke ukta tIna bhedo kI mukhya pahicAna hai| tathA paramazuddhanizcayanaya kA kArya apanI paryAyo se bhI bhinnatA dikhAnA hai| isaprakAra ye nizcayanaya ke cAroM bheda nijazuddhAtmatatva ko para aura paryAya se bhinna akhaNDa traikAlika sthApita karate hai| ye naya dRSTi ko para aura paryAya se haTAkara kisaprakAra svabhAvamanmukha le jAte hai - isakI carcA inake prayojana para vicAra karate samaya Age krege| aba yahA~ nizcayanaya ke bhedoM ke svarUpa eva unakI viSayavastu para pRthak-pRthak vicAra karate hai :(ka) paramazuddhanizcayanaya meM trikAlI zuddhaparamapAriNAmika sAmAnyabhAva kA grahaNa hotA hai| isake udAharaNarUpa kucha zAstrIya kathana isa prakAra haiM : (1) "zuddhanizcayena sahajajJAnAdiparamasvabhAvaguNAnAmAdhAramUtatvAtkAraNazuddhajIvaH / / zuddhanizcayanaya se sahajajJAnAdi paramasvabhAvabhUtaguNo kA AdhAra hone se kAraNazuddhajIva hai|" 'jinavarasya nayacakram, pRSTha 33-34 2 niyamasAra, gAthA 6 kI saMskRta TIkA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] [ jinavarasya nayacakram (2)"prAtmA hi zuddhanizcayena sttaactnybodhaavishuddhpraarnnjiirvti|' zuddhanizcayanaya se jIva sattA, caitanya va jJAnAdi zuddhaprANoM se jItA hai|" (kha) nirupAdhika guNa-guNI ko abhedarUpa viSaya karanevAlA zuddhanizcayanaya yA sAkSAtzuddhanizcayanaya hai / jaise-jIva ko zuddha kevalajJAnAdirUpa khnaa| yaha naya AtmA ko kSAyikabhAvoM se abheda batAtA hai tathA unhIM kA kartA-bhoktA bhI kahatA hai| isa viSaya ko spaSTa karanevAle aneka kathana upalabdha hote haiN| jaise : (1) "zuddhanizcayena kevalajJAnAdizuddhabhAvAH svabhAvA bhaNyante / zuddhanizcayanaya se kevalajJAnAdi zuddhabhAva jIva ke svabhAva kahe jAte haiM jo (2) "zuddhanizcayanayena nirUpAdhisphaTikavat samastarAgAdivikalpopAdhirahitam / zuddhanizcayanaya se nirupAdhi sphaTikamaNi ke samAna AtmA samasta rAgAdi vikalpa kI upAdhi se rahita hai|" (3) "zuddhanizcayanayAtpunaH zuddhamakhaNDaM kevalajJAnadarzanadvayaM jIvalakSaNamiti / zuddhanizcayanaya se zuddha, prakhaMDa kevalajJAna aura kevaladarzana ye donoM jIva ke lakSaNa haiN|" (ga) ekadezazuddhatA se tanmaya dravyasAmAnya ko pUrNazuddha dekhanA ekadezazuddhanizcayanaya hai / jaise : (1) "tasmin dhyAne sthitAnAM yadvItarAgaparamAnandasukhaM pratibhAti, tadeva nizcayamokSamArgasvarUpam |......"tdev zuddhAtmasvarUpaM, tadeva paramAtmasvarUpaM tadevaikadezavyaktirUpavikSitaikadezazuddhanizcayanayena svazuddhAtmasaMvittisamutpanna sukhAmRtajalasarovare rAgAdimalarahitatvena prmhNssvruupm| ' paMcAstikAya, gAthA 27 kI jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti TIkA 2 'tatra nirupAdhikaguNaguNyabhedaviSayakaH zuddhanizcayo yathA - kevalajJAnAdayo jIva ___ iti' - pAlApapaddhati, antima pRSTha / 3 paMcAstikAya, gAthA 61 kI jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti TIkA 4 pravacanasAra, tAtparyavRtti TIkA ke pariziSTa 5 vRhadravyasaMgraha, gAthA 6 kI TIkA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : bheda-prabheda ] [81 idamekavezavyaktirUpaM zuddhanayavyAkhyAnamatra paramAtmadhyAnabhAvanAnAmamAlAyAM yathAsaMbhavaM sarvatra yojanIyamiti / ' usa paramadhyAna meM sthita jIva ko jisa vItarAga paramAnandarUpa sukha kA pratibhAsa hotA hai, vahI nizcaya mokSamArga svarUpa hai|.........."vhii zuddhAtmasvarUpa hai, vahI paramAtmasvarUpa hai, vahI ekadezapragaTatArUpa vivakSita ekadezazuddhanizcayanaya se svazuddhAtma ke saMvedana se utpanna sukhAmRtarUpI jala ke sarovara meM rAgAdimala rahita hone ke kAraNa paramahaMsa svarUpa hai| isa ekadezavyaktirUpa zuddhanaya ke vyAkhyAna ko paramAtmadhyAna bhAvanA kI nAmamAlA meM jahA~ yaha kathana hai, vahA~ paramAtmadhyAna bhAvanA ke parabrahma svarUpa, paramaviSNusvarUpa, paramazivasvarUpa, paramabuddhasvarUpa, paramajinasvarUpa........."Adi aneka nAma ginAe gae hai| unheM paramAtmatattva ke jJAniyoM dvArA jAnanA caahie|" (gha) sopAdhika gaNa-gaNI meM abheda darzAnevAlA azaddhanizcayanaya hai, jaise- matijJAnAdi ko jIva khnaa|2 rAga-dveSAdi vikArIbhAvoM ko jIva kahanevAle kathana bhI isI naya kI sImA meM Ate hai| yaha naya praudayika aura kSAyopazayika bhAvoM ko jIva ke sAtha abheda batAtA hai, unake sAtha kartA-karma Adi bhI batAtA hai| isake svarUpa ko spaSTa karate hue bRhadravyasaMgraha, gAthA 8 kI TIkA meM likhA hai : "azuddhanizcayasyArthaH kathyate - karmopAdhisamutpannatvAdazuddha, tatkAle taptAyaHpiNDavattanmayatvAcca nizcayaH, ityubhayamelApakenAzuddhanizcayo maNyate / azuddhanizcaya kA artha kahA jAtA hai - karmopAdhi se utpanna huA hone se 'azuddha' kahalAtA hai aura usasamaya tape hue lohakhaNDa ke gole ke samAna tanmaya hone se 'nizcaya' kahalAtA hai| isaprakAra azuddha aura nizcaya ina donoM kA milApa karake azuddhanizcaya kahA jAtA hai|" isake katipaya udAharaNa isaprakAra hai :(1) "te ceva bhAvarUvA jIve bhUdA khovasamado ya / te hoMti bhAvapAraNA prasuddharigacchayarapayeNa gAyavvA // 3 'bRhadravyasaMgraha gAthA 56 kI TIkA 2 'sopAdhikaguNaguNyabhedaviSayo'zuddhanizcayo yathA-matijJAnAdayo jIva iti'-pAlApa paddhati, antima pRSTha 3 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 113 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] [ jinavarasya nayacakram jIva meM karmoM ke kSayopazama se utpanna hone vAle jitane bhAva haiM, ve jIva ke bhAvaprANa hote haiM - aisA azuddhanizcayanaya se jAnanA caahie|" (2) "prAtmA hi azuddhanizcayanayena sakalamoharAgadveSAdi bhAvakarmaNAM kartA moktA ca / ' azuddhanizcayanaya se yaha AtmA sampUrNa moha-rAga-dveSAdirUpa bhAvakarmoM kA kartA aura bhoktA hotA hai|" (3) "tadevAzuddhanizcayanayena sopAdhisphaTikavat samastarAgAdi vikalpopAdhisahitam / / __ vahI AtmA azuddhanizcayanaya se sopAdhika sphaTika kI bhAMti samastarAgAdivikalpoM kI upAdhi se sahita hai|" (4) "azuddhanizcayanayena kSAyopazamikodayikabhAvaprANarjIvati / ' azuddhanizcayanaya se jIva kSAyopazamika va audayika bhAvaprANoM se jItA hai|" nizcayanaya ke bheda-prabhedoM kI viSayavastu eva kathanazailI spaSTa karane ke lie jo katipaya udAharaNa - zAstrIya-uddharaNa yahA~ prastuta kiye gae haiM, unakA bArIkI se adhyayana karane para yadyapi bahuta kucha spaSTa ho jAegA; tathApi pUrNa spaSTatA to jinAgama ke gahare adhyayana, manana evaM cintana se hI saMbhava hai| ukta uddharaNoM me yadyapi adhikAMza prayogo ko sameTane kA prayAsa kiyA gayA hai, tathApi isaprakAra kA dAvA kiyA jAnA saMbhava nahIM hai ki sabhIprakAra ke prayoga upasthita kara diye gae hai| jinAgama meM aura bhI aneka prakAra ke prayoga prApta honA saMbhava hai, kyoMki jinAgama agAdha hai, usakA pAra pAnA sahaja saMbhava nahIM hai| ' niyamasAra, gAthA 18 kI TIkA 2 pravacanasAra, tAtparyavRtti kA pariziSTa 3 paMcAstikAya, gAthA 27 kI jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti TIkA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara nizcayanaya ke bheda-prabhedoM ko vistRta carcA ke uparAnta bhI kucha sahaja jijJAsAe~ zeSa raha gaI hai, unheM yahA~ praznottaroM ke rUpa meM spaSTa kara denA samIcIna hogaa| (1) prazna :- zuddhanizcayanaya evaM ekadezazuddhanizcayanaya meM kyA antara hai ? uttara :- zuddhanizcayanaya kA viSaya pUrNazuddhaparyAya se tanmaya arthAt kSAyikabhAva se tanmaya (abheda) dravya hotA hai aura ekadezazuddhanizcayanaya kA viSaya AMzikazuddhaparyAya se tanmaya arthAt kSayopazamabhAva ke zuddhAMza se tanmaya (abheda) dravya hotA hai| yahA~ yaha bAta dhyAna rakhanI hogI ki yahA~ jo 'zuddhanizcayanaya' liyA hai, vaha mUla 'zuddhanizcayanaya' na hokara usake tIna bhedoM meM jo 'zuddhanizcayanaya yA sAkSAtzuddhanizcayanaya' AtA hai, vaha hai / ina donoM meM antara jAnane ke lie bRhadvyasaMgraha gAthA 8 kI TIkA kA nimnalikhita aMza adhika upayogI hai : "zubhAzubhayogatrayavyApArarahitena zuddhabuddha kasvabhAvena yadA pariNamati tadAnantajJAnasukhAdizuddhabhAvAnAM chamAsthAvasthAyAM bhAvanArUpeNa vivikSitaikadezazuddhanizcayena kartA, muktAvasthAyAM tu zuddhanayeneti / jaba jIva zubha-azubharUpa tIna yoga ke vyApAra se rahita, zuddha-buddhaekasvabhAvarUpa se pariNamana karatA hai, taba chamastha avasthA meM bhAvanArUpa se vivakSita ananta-jJAna-sukhAdizuddha-bhAvo kA ekadezazuddhanizcayanaya se kartA hai aura mukta-avasthA meM anantajJAna-sukhAdibhAvoM kA zuddhanaya se kartA hai|" isa uddharaNa meM dhyAna dene kI bAta yaha hai ki AtmA ko anantajJAnasukha Adi pUrNazuddhabhAvoM kA kartA mukta-avasthA meM to zuddhanaya se batAyA hai, para unhIM pUrNazuddhakevalajJAnAdibhAvoM kA chadmastha avasthA me ekadezazuddhanizcayanaya se kartA batAyA hai, jabaki ve kevalajJAnAdi usa samaya hai hI nhiiN| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram 84 ] yahA~ ekadezazuddhanizcayanaya ne bhAvanA kI apekSA se ekadezazuddhi se yukta AtmA ko kevalajJAnAdi bhAvoM kA karttA arthAt pUrNazuddha kahA hai / ataH yaha bhI jAna lenA cAhie ki yaha naya bhAvanA kI apekSA ekadezazuddhatA meM pUrNazuddhatA kA kathana karatA hai ? (2) prazna :- ekadezazuddhatA ke AdhAra para sampUrNa dravya ko zuddha kahanA to ucita pratIta nahIM hotA ? uttara :- isameM kyA anucita hai ? pratyeka naya apanI dRSTi se jo bhI kathana karatA hai, sampUrNa dravya ke bAre meM hI karatA hai / jaba paramazuddha nizcayanaya paryAya meM zuddhatA hone para bhI dravya ko zuddha kahatA hai; aura isIprakAra jaba dravyAMza meM zuddhatA ke rahate hue bhI paryAya kI azuddhatA ke AdhAra para azuddhanizcayanaya sampUrNa dravya ko hI azuddha kahatA hai; taba ekadezazuddha nizcayanaya bhI ekadezazuddhi ke AdhAra para dravya ko zuddha kahe to isameM kyA anucita hai ? (3) prazna :- isaprakAra to ekadeza-azuddhatA ke AdhAra para sampUrNa dravya ko azuddha bhI kahA jA sakatA hai ? uttara :- kyoM nahIM ? avazya kahA jA sakatA hai / kahA kyA jA sakatA hai, kahA hI jAtA hai / azuddhanizcayanaya dravya ko azuddha kahatA hI hai / ( 4 ) prazna :- azuddhanizcayanaya nahIM, ekadeza - azuddhanizcayanaya kaho na ? uttara :- ekadeza-prazuddhanizcayanaya bhI kaha sakate hai, para 'ekadezaazuddhanizcayanaya' nAmaka kisI naya kA kathana Agama meM prApta nahIM hotA / usake viSaya ko azuddhanizcayanaya meM hI garbhita kara liyA gayA hai / prApa mAnanA cAheM to mAna leM / (5) prazna :- kyA kahA ? hama mAnanA cAheM to mAna leM / jaba Agama meM nahIM milatA hai to hama kyoM mAna leM ? tathA jaba Apa hameM mAna lene kI anumati dete haiM, to phira grAgama meM kyoM nahIM hai ? uttara :- Agama meM usake pRthak ullekha kI AvazyakatA nahIM samajhI, so nahIM likhA / Apa AvazyakatA samajhate hoM to mAnaleM, koI Apatti nahIM hai / isa sambandha meM kSullaka zrI jinendra varNI ke vicAra dRSTavya haiM :"Agama meM kyoMki jIvoM ko U~ce uThAne kI bhAvanA pramukha hai, ataH yahA~ ekadeza-zuddhanizcayanaya kA kathana to A jAtA hai; para ekadeza - azuddha Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara ] / 85 nizcayanaya kA kathana nahIM kiyA jaataa| apanI buddhi se hama ekadezaazuddhanizyanaya ko bhI svIkAra kara sakate haiN| jitanI kucha naya pAgama meM likhI haiM, utanI hI hoM- aisA niyama nhiiN| vahA~ to eka sAmAnya niyama batA diyA hai| usake AdhAra para anya naya bhI yathAyogyarUpa se sthApita kI jA sakatI haiN| jisaprakAra sAdhaka ke kSAyopazamikabhAva ko ekadezazuddhanizcayanaya se kSAyikavat pUrNazuddha kahA jAtA hai; usIprakAra usako ekadeza-azuddhanizcayanaya se audayikavat pUrNa azuddha bhI kahA jA sakatA hai| isameM koI virodha nhiiN|| isa ekadezadRSTi meM bArI-bArI bhale zuddhabhAga ko pRthak grahaNa karake jIva ko pUrNa azuddha kaha liijie|"ekdeshdsstti meM donoM hI apaneapane sthAna para pUre-pUre dikhAI deNge| zuddhAMza ko pRthak grahaNa karane vAlI yaha ekadezadRSTi hI ekadeza-zuddhanizcayanaya kahalAtI hai| isa dRSTi se sAdhaka avasthA meM bhI jIva siddhoMvat pUrNazuddha hI grahaNa karane meM AtA hai / ataH kahA jA sakatA hai ki yaha sAdhaka pUrNa zuddhopayoga kA kartA tathA ananta paramAnanda kA bhoktA hai|" (6) prazna :-prathama prazna ke uttara meM kSayopazamabhAva ko ekadezazuddhanizcayanaya kA viSaya batAyA gayA hai| tathA azuddhanizcayanaya kA svarUpa spaSTa karate hue kSAyopazamika aura praudayika bhAvoM ke sAtha jIva ko tanmaya (abheda) batAnA azuddhanizcayanaya kA kathana batAyA thaa| ataH prazna yaha hai ki kSAyopazamika bhAvoM ke sAtha abhinnatA batAnA azuddhanizcayanaya kA viSaya hai yA ekadezazuddhanizcayanaya kA? / uttara :- donoM hI kathana sahI haiM, kyoMki kSayopazamabhAva meM zuddhatA aura azuddhatA- donoM bhAvoM kA mizraNa rahatA hai| kSayopazama bhAva meM vidyamAna zuddhatA ke aMza ke sAtha AtmA kI abhedatA ekadezazuddhanizcayanaya ke viSaya meM AtI hai aura kSayopazamabhAva meM vidyamAna azuddhatA ke aMza ke sAtha abhedatA azuddhanizcayanaya ke viSaya meM AtI hai| ataH jahA~ kSayopazamabhAva ko azuddhanizcayanaya se jIva kahA gayA ho, vahA~ samajhanA cAhie ki yaha kSayopazamabhAva ke azuddhA~za kI apekSA kiyA gayA kathana hai aura jahA~ ekadezazuddhanizcayanaya se kahA gayA ho, vahA~ samajhanA cAhie ki yaha kSayopazamabhAva ke zuddhA~za kI apekSA kiyA gayA kathana hai| ' nayadarpaNa, pRSTha 624, paMkti 12-22 2 vahI, pRSTha 624, paMkti 1-11 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] [ jinavarasya nayacakram dhyAna rahe ekadezazuddhanizcayanaya kA prayoga nirmala parantu apUrNa paryAya ke sAtha abhedatA dikhAne meM hI hotA hai| apUrNatA kI apekSA ise 'ekadeza', nirmalatA- zuddhatA kI apekSA 'zuddha' evaM apanI paryAya hone se 'nizcaya' kahA jAtA hai / isaprakAra ekadezazuddhanizcayanaya meM apanI nirmala lekina apUrNa paryAya ke sAtha dravya kI tanmayatA batAnA iSTa hotA hai / paryAya kI nirmalatA ise azuddhanizcayanaya se pRthak rakhatI hai, evaM apUrNatA zuddhanizcayanaya se pRthak rakhatI hai| (7) prazna :- nizcayanaya ke cAroM bheda kisa-kisa guNasthAna meM pAye jAte hai ? uttara:- (a) paramapAriNAmikabhAvarUpa sAmAnya-aMza kA grAhI hone se paramazuddhanizcayanaya to mukta aura saMsArI samasta jIvoM ke pAyA jAtA hai| ataH vaha to caudahaguNasthAnoM aura guNasthAnAtIta siddhoM meM bhI pAyA jAtA hai| isa naya kI apekSA saMsArI aura siddha - aise bheda hI saMbhava nahIM haiN| 'sarva jIva haiM siddhasama' yA 'mama svarUpa hai siddha samAna' yA 'siddha samAna sadA pada mero' Adi kathana isI naya ke to hai| 'varNAdi se lekara guNasthAnaparyanta ke sabhI bhAva jIva ke nahIM haiM - yaha kathana bhI isI naya kI apekSA se kiyA jAtA hai| 'varNAdyA vA rAga-mohAdayo vA bhinnA bhAvAH sarva evAsya pusaH' jo nigoda meM so hI mujhameM, so hI mokha majhAra / nizcaya bheda kachu bhI nAhIM, bheda gina saMsAra // ' -ye saba kathana isI naya ke hai| eka yahI nizcayanaya hai, jo dravyasvabhAva ko grahaNa karatA hai; zeSa naya to paryAyasvabhAva ko grahaNa karanevAle haiN| yahI kAraNa hai ki ve isakI apekSA vyavahAra ho jAte haiM, niSedhya ho jAte haiN| yahI vaha naya hai, jise paMcAdhyAyIkAra ne nayAdhipati kahA hai aura ekamAtra ise hI nizcayanaya svIkAra kiyA hai / (ba) zuddhanizcayanaya pUrNazuddha bhAvoM arthAt kSAyikabhAvarUpa paryAyoM ko dravya meM abhedarUpa se (graharaNakara) kathana karanevAlA hone se kSAyikabhAvavAloM meM hI pAyA jAtA hai| kSAyikasamyagdarzana kI apekSA yaha cauthe guNasthAna meM bhI pAyA jAtA hai aura isI apekSA kSAyikasamyagdRSTi ko dRSTimukta kahA jAtA hai / yaha bhI kahA jAtA hai ki dRSTi-apekSA vaha siddha hI ho gyaa| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara ] [87 'kSAyikasamyaktva kI apekSA samyagdRSTi ko siddha mAnanA' - yaha zuddhanizcayanaya hai| aura 'siddha samAna sadA pada mero'- yaha paramazuddha nizcayanaya hai, kyoMki isameM siddha ke samAna sadA hI apanA pada batAyA gayA hai| vaha kisI paryAya kI apekSA nahIM batAyA gayA hai, apitu svabhAva ko apekSA kiyA gayA kathana hai| (sa) muktimArga ke sAtha abhedatA sthApita karane ke kAraNa ekadezazuddhanizcayanaya sAdhakajIva ke hI pAyA jAtA hai| ataH yaha caturtha guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka hI samajhanA caahie| isa saMdarbha meM bRhadravyasaMgraha kA nimnalikhita kathana ullekhanIya hai : "kartRtvaviSaye nayavibhAgaH kathyate / mithyAdRSTerjIvasya pudgaladravyaparyAyarUpAraNAmAsravabaMdhapuNyapApapadArthAnAM kartRtvamanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa, jIvabhAvaparyAyarUpANAM punarazuddhanizcayanayeneti / samyagdRSTestu saMvaranirjarAmokSapadArthAnAM dravyarUpAraNAM yatkartutvaM tadapyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa, jIvabhAvaparyAyarUpANAM tu vivakSitaikadezazuddhanizcayanayeneti / paramazuddhanizcayanayena tu| "raNa vi uppajjai, e vi marai, bandhu Na mokkhu karei / jiu paramatthe joiyA, jiraNavarU eu~ bharaNeI // " __ - iti vacanAd bandhamokSau na stH| sa ca pUrvoktavivakSitaikadezazuddhanizcaya prAgamabhASayA ki bhaNyate / svazuddhAtmasamyakazraddhAnajJAnAnucaraNarUpeNa bhaviSyatIti bhavyaH, evaM bhUtasya bhavyatvasaMjJasya pAriNAmikamAvasya saMbandhinI vyktirbhnnyte| adhyAtmamASayA pUnardravyazaktirUpazuddhapAriNAmikamAvaviSaye bhAvanA maNyate, paryAyanAmAntareNa nirvikalpasamAdhirvA, zuddhopayogAdikaM ceti / ' _aba kartRtva ke viSaya meM nayavibhAga kA kathana karate haiN| mithyAdRSTi jIva ko pudgaladravya ke paryAyarUpa prAsrava, baMdha, puNya aura pApapadArthoM kA kartRtva anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya se aura jIvabhAvaparyAyarUpa prAsrava, baMdha, puNya va pApapadArthoM kA kartRtva azuddhanizcayanaya se hai / samyagdRSTi jIva ko bhI dravyarUpa saMvara, nirjarA aura mokSapadArtha kA kartRtva anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya se hai / aura jIvabhAvaparyAyarUpa saMvara, nirjarA va mokSapadArthoM kA kartRtva vivakSita ekadezazuddhanizcayanaya se hai / paramazuddhanizcayanaya se to :' bRhadravyasaMgraha, pRSTha 66 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] [ jinavarasya nayaca 'he yogI! paramArtha se yaha jIva utpanna nahIM hotA hai, maratA : hai, baMdha aura mokSa karatA nahI hai - isaprakAra jinendra kahate hai|' - isa vacana se jIva ko bandha aura mokSa nahIM hai| pUrvokta vivakSita ekadezazuddhanizcayanaya ko AgamabhASA meM va kahate haiM ? jo svazuddhAtmA ke samyazraddhAna-jJAna-pAcaraNarUpa hogA, vaha 'bhava isaprakAra ke 'bhavyatva' nAmaka pAriNAmikabhAva ke sAtha saMbaMdhita 'vyavi kahI jAtI hai| (arthAt bhavyatva pAriNAmikabhAva kI vyaktatA atha pragaTatA kahI jAtI hai) aura adhyAtmabhASA meM use hI dravyazaktirUpa zu pAriNAmikabhAva kI bhAvanA kahate hai, anya nAma se use nirvikalpasamA athavA 'zuddhopayoga' Adi kahate hai| (da) azuddhanizcayanaya prathama guNasthAna se bArahava guNasthAna ta vartatA hai / jaisA ki bRhadvyasaMgraha kI 34vI gAthA kI TIkA meM kahA hai "mithyAdRSTayAdikSINakaSAyaparyantamuparyupari maMdatvAttAratamye tAvavazuddhanizcayo vartate / mithyAtva guNasthAna se lekara kSINakaSAya guNasthAna taka Upara-Ura maMdapanA hone se tAratamyatA se azuddhanizcayanaya vartatA hai|" (8) prazna :- sAdhaka ke zuddhopayoga meM to ekadezazuddhanizcayana kahA thA aura yahA~ bArahaveM guNasthAna taka azuddhanizcayanaya batAyA jA rA hai| kyA zuddhopayoga meM bhI azuddhanizcayanaya ghaTita hotA hai ? uttara :- haoN, hotA hai, kyoMki sAdhaka kA zuddhopayoga kSayopazara bhAvarUpa hai| kSayopazamabhAva meM ekadezazuddhanizcayanaya evaM prazaddhanizcayana Upara ghaTita kara hI Aye haiM, ataH yahA~ vizeSa kathana apekSita nahIM hai| isIprakAra kA prazna bRhadravyasaMgraha, gAthA 34 kI TIkA meM : uThAyA gayA hai| vahA~ jo uttara diyA gayA hai use unhIM kI bhASA meM dekhiye : "azuddhanizcayamadhye mithyAdRSTacAviguNasthAneSUpayogatrayaM vyAlyAra tatrAzuddhanizcaye zuddhopayogaH kathaM ghaTate ? iti cettatrottaraM- zuddhopayoge zuddhabuddha kasvabhAvo nijAtma dhyeyastiSThati, tena kAraNena zukhadhyeyatvAcchavAvalaMbanatvAcchuddhAtmasvarUpa sAdhakatvAcca zuddhopayogo ghaTate / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara ] [ 86 sa ca saMvarazabdavAcyaH zuddhopayogaH saMsArakAraNabhatamithyAtvarAgAdhazuddhaparyAyavadazuddho na bhavati tathaiva phalabhUtakevalajJAnalakSaNazuddhaparyAyavat zuddho'pi na bhavati, kintu tAbhyAmazuddhazuddhaparyAyAbhyAM vilakSaNaM zuddhAtmAnubhUtirUpanizcayaratnatrayAtmakaM mokSakAraNamekadezavyaktirUpamekadezanirAvaraNaM ca tRtIyamavasthAntaraM bhnnyte| zaMkA :-azuddhanizcayanaya meM mithyAdaSTi Adi gaNasthAnoM meM (azubha, zubha aura zuddha ) tona upayogoM kA vyAkhyAna kiyA; vahA~ azuddhanizcayanaya meM zuddhopayoga kisaprakAra ghaTita hotA hai ? samAdhAna :- zuddhopayoga meM zaddha, buddha, ekasvabhAvI nijAtmA dhyeya hotA hai| isakAraNa zuddhadhyeyavAlA hone se, zuddhaavalaMbanavAlA hone se aura zuddhAtmasvarUpa kA sAdhaka hone se azuddhanizcayanaya meM zuddhopayoga ghaTita hotA hai| _ 'saMvara' zabda se vAcya vaha zuddhopayoga saMsAra ke kAraNabhUta mithyAtva rAgAdi azuddhaparyAya kI bhaoNti azuddha nahIM hotA, usIprakAra usake phalabhUta kevalajJAnarUpa zuddhaparyAya ke samAna zuddha bhI nahI hotA; parantu vaha zuddha aura azuddha donoM paryAyoM se vilakSaNa, zuddhAtmA ke anubhavarUpa nizcayaratnatrayAtmaka, mokSa kA kAraNabhUta, ekadezapragaTa, ekadezanirAvaraNa - aisI tRtIya avasthArUpa kahalAtA hai|" (E) prazna :- 'nizcayanaya abhedya hai, phira bhI prayojanavaza usake bheda-prabheda kiye gaye haiN|' - isa saMdarbha meM prazna yaha hai ki vaha kaunasA prayojana thA ki jisake lie abhedya nizcayanaya ke bheda karane par3e ? Azaya yaha hai ki nizcayanaya ke ukta bheda-prabhedoM se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? uttara :- jagata ke sapUrNa jIva anaMta AnaMda ke kaMda aura jJAna ke ghanapiNDa hone para bhI apane-apane jJAnAnaMdasvabhAvI svarUpa se anabhijJa rahane ke kAraNa para aura paryAya meM ekatvabuddhi dhAraNakara janma-maraNa ke anaMta-dukha uThA rahe hai| para aura paryAya se pRthak apane AtmA ke jJAna, zraddhAna aura anucaraNa ke abhAva ke kAraNa hI anaMta saMsAra bana rahA hai / isakA abhAva nijazuddhAtmasvarUpa ke parijJAna binA saMbhava nahI hai| para aura paryAya se bhinna nijazuddhAtmasvarUpa ke parijJAna ke lie hI nizcayanaya ke ye bheda-prabheda kiye haiN| sarvaprathama paradravya aura unakI paryAyoM se bhinnatA evaM apane guNaparyAyoM se abhinnatA batAnA abhISTa thA; kyoMki pratyeka dravya kI ikAI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] [ jinavarasya nayacakra sthApita kiye binA - spaSTa kiye binA vastu kI svataMtratA, vibhinnat evaM svAyattatA spaSTa nahIM hotI / pratyeka dravya apanI acchAI-burAI va uttaradAyI svayaM hai, apanA bhalA-burA karane meM svayaM samartha hai aura usa lie pUrNa svataMtra hai - yaha spaSTa karanA hI azuddha nizcayanaya kA prayoja hai / apane isa prayojana kI siddhi ke lie vaha rAga-dveSa, sukha-dukha jais priya avasthAoM ko bhI apanI svIkAra karatA hai, unake kartRtva zrI bhoktRtva ko bhI svIkAra karatA hai; unheM karmakRta yA parakRta kahaka unakA uttaradAyitva dUsaroM para nahIM thopatA / pratyeka jIva ko yaha samajhAnA hI isa naya kA prayojana hai ki yadya parapadArtha aura usake bhAvoM kA karttA bhoktA yA uttaradAyI yaha Atma nahIM hai, tathApi rAgAdi vikArIbhAvarUpa aparAdha svaya kI bhUla se sva meM svayaM hue haiM; ataH unakA karttA bhoktA yA uttaradAyI yaha Atma svayaM hai / jaba yaha AtmA paradravyo se bhinna aura apane guNa-paryAyoM se prabhinna apane ko jAnane lagA, taba ise kramaza: paryAyoM se bhI bhinna trikAlI dhruva svabhAva kI ora le jAne ke lakSya se ekadezazuddhanizcayanaya se yaha kaha ki jo paryAya para ke lakSya se utpanna huI, jisakI utpatti meM karmAdiva parapadArtha nimitta hue, jo paryAya dukhasvarUpa hai; use tU apanI kya mAnatA hai ? terA AtmA to jJAna aura AnaMda paryAya ko utpanna kare aisA hai / jo paryAya sva ko viSaya banAye, sva meM lIna ho; vahI apanI ha sakatI hai / jJAnI to usI kA karttA-bhoktA ho sakatA hai / rAgAdi vikAraM paryAyoM ko apanA kahanA to svayaM ko vikArI banAnA hai, ajJAnI banAna hai; kyoMki vikAra kA karttA-bhoktA vikArI hI ho sakatA hai / ye ta ajJAnamaya bhAva haiM, inakA karttA-bhoktA svAmI to ajJAnI hI ho sakata hai| bhale hI ye apane meM paidA hue hoM, para ye apane nahIM ho sakate - isaprakA vikAra se haTAne ke lie nirmalaparyAya se prabheda sthApita kiyA / nirmalaparyAya se bhI abheda sthApita karanA mUla prayojana nahIM hai, mUla prayojana to trikAlI dravyasvabhAva taka le jAnA hai, usameM hI ahaMbudi sthApita karanA hai; para bhAI ! eka sAtha yaha saba kaise ho sakatA hai / ataH dhIre-dhIre bAta kahI jAtI hai / 'tU to nirmalaparyAya kA dhanI hai, katta hai, bhoktA hai; vikArI paryAya kA nahIM' - yaha ekadezazuddhanizcayanaya ka kathana eka par3Ava hai, gantavya nahI / yaha AtmA ekabAra rAga ko to apana mAnanA chor3e, phira nirmalaparyAya se bhI Age le jAyeMge / rAga to niSedha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara ] [ 61 karane yogya hai na ? yadi rAga niSedha karane yogya hai. to vaha apanA kaise ho sakatA hai ? jo niSedhya hai, vaha maiM nahIM ho sakatA, maiM to pratipAdya huuN| rAga niSedhya hai, ataH vyavahAra hai| nirmalaparyAya karane yogya hai, prApta karane yogya hai, isalie nizcaya hai| nirmalaparyAyarUpa nizcaya vikArarUpa vyavahAra kA niSedha karatA huA, usakA abhAva karatA huA udaya ko prApta hotA hai| isaprakAra ekadezazuddhanizcayanaya kA prayojana nirmalaparyAya se trikAlI dhruva kI ekatA sthApita kara, vikArI paryAya se pRthaktA sthApita karanA hai| vikArIparyAya se pRthakatA sthApita ho jAne para aba kahate hai ki ekadezazuddhanizcayanaya ne vikArI paryAya se pRthakatA batAne ke lie jisa nirmalaparyAya ke sAtha abheda sthApita kiyA thA, vaha bhI apUrNa hone se AtmA ke svabhAva kI sImA meM kaise A sakatI hai ? AtmA kA svabhAva to paripUrNa hai, usake Azraya se to paryAya meM bhI pUrNatA hI pragaTa honA caahie| yadi paripUrNa svabhAva kA paripUrNa Azraya ho to phira apUrNa paryAya kyoM pragaTe ? paryAya kI yaha apUrNatA paripUrNa svabhAva ke anurUpa nahI hai, anukUla bhI nahIM hai| ataH ise bhI usameM kaise milAyA jA sakatA hai, kaise milAye rakhA jA sakatA hai ? ekadezazuddhanizcayanayarUpa sAdhakadazA to prasthAna hai, pahu~canA nahI; patha hai, gantavya nahIM; sAdhana hai, sAdhya nhii| tathA maiM to paripUrNa kevalajJAnasvabhAvI hU~, maiM to anaMta atIndriya-pAnaMda kA kartA-bhoktA hai, maiM to anaMtacatuSTayalakSmI kA svAmI hai| Akhira isa kSayopazamabhAva se mujhe kyA lenA-denA? aura isakA bharosA bhI kyA ? Aja kA kSayopazamasamyagdaSTi kala mithyAdaSTi bana sakatA hai| prAja kA acchAbhalA vidvAna kala smRti-bhaMga hone se alpajJa raha sakatA hai| Aja kA kSayopazamasaMyamI kala asaMyamI ho sakatA hai| nirmala huI to kyA, isa apUrNa evaM kSaNadhvaMzI paryAya se mujhe kyA ? yaha to AnI-jAnI hai| mere jaise sthAyItattva kA ekatva, svAmitva, kartRtva evaM bhoktRtva to kSAyikabhAvarUpa cirasthAyI anantacatuSTayAdi se hI ho sakatA hai| isaprakAra jaba nirmalaparyAya se bhI pRthaktA sthApita kara pUrNazuddha kSAyikaparyAya se yukta dravyagrAhI zuddhanizcayanaya pragaTa hotA hai, taba ekadezazuddhaparyAya niSiddha ho jAtI hai; niSiddha ho jAne se vyavahAra ho jAtI hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] [ jinavarasya nayara isaprakAra apane prayojana kI siddhi karatA huA ekadezazuddhanizna naya bhI niSiddha hokara vyavahArapane ko prApta ho jAtA hai; aura sAkSAtva nizcayanaya pragaTa hotA hai| yadyapi kSAyikabhAva sthAyI hai, ananta hai; tathApi anAdi kAto nA maiM to anAdi-ananta tattva hai| isa kSAyikaparyAya se bhI kyA mahimA hai me maiM to aisA mahimAvanta padArtha hU~ ki jisameM kevalajJAna jaisI anantapara nikala jAve to bhI mujhameM koI khUTa (kamI) AnevAlI nahIM / maiM to arU aTUTa padArtha huuN| kevalajJAnAdi kSAyikabhAva bhI santati kI apekSA hI anaMtakAla taka rahanevAle hoM, para vastutaH to paryAya hone se ekasa mAtra ke hI haiN| maiM kSAyikabhAva jitanA to nahIM, ye to mujhameM uThaneva taraMgeM mAtra haiM / sAgara taraMgamAtra to nahIM ho sktaa| yadyapi taraMgeM sA meM hI uThatI haiM, tathApi taraMgoM ko sAgara nahIM kahA jA sakatA / sAgara gaMbhIratA, sAgara kI vizAlatA- ina laharoM meM kahA~ ? sAgara sAgara aura lahareM lahareM / sAgara lahareM nahIM, aura lahareM sAgara nhiiN| kharA sa to yahI hai, paramArtha to yahI hai-isaprakAra paramabhAvagrAhIzuddhanizcaya zuddhanizcayanaya yA sAkSAtzuddhanizcayanaya kA bhI niSedha karatA huA rga hotA hai aura sAkSAtzuddhanizcayanaya bhI vyavahAra banakara raha jAtA hai| isaprakAra nizcayanaya ke ye bheda-prabheda paramazuddhanizcanaya ke viSa bhUta trikAlI dhruvatattva taka le jAte haiN| sabhIprakAra ke nizcayanayoM vAstavika prayojana to yahI hai| isI dhyeya ke pUraka ora bhI aneka prayo hote haiM, ho sakate haiM; para mUla prayojana yahI hai| 'na tathA' zabda se sabakA niSedha karanevAlA paramazuddhanizcayana kabhI bhI kisI bhI naya dvArA niSiddha nahIM hotA, ataH vaha kabhI / vyavahArapane ko prApta nahIM hotA, kintu vaha sabakA niSedha karake sva nivRtta ho jAtA hai aura nirvikalpaka AtmAnubhUti kA udaya hotA hai vAstava meM yaha AtmAnubhUti kI prApti hI isa saMpUrNa prakriyA kA phala hai (10) prazna :- yadi nizcayanaya ke ina bhedoM ko svIkAra kara to? uttara :- nizcayanaya ke ina bheda-prabhedoM ko yadi Apa kathaMci asvIkAra karanA cAhate ho to koI Apatti nahIM, hameM bhI iSTa hai unakA kathaMcit niSedha to hama bhI karate hI Ae haiM, kyoMki pUrva ke niSe binA Age kA naya banatA hI nahIM hai| para yadi Apa unakA sarvathA niSe karanA cAhate haiM to aneka ApattiyA~ khar3I ho jaavegii| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara ] [ 63 azuddhanizcayanaya ke sarvathA niSedha se AtmA meM rAgAdibhAva rahege hI nhiiN| aisA hone para Asrava, baMdha, puNya aura pApatattva kA abhAva ho jAne se saMsAra kA hI prabhAva ho jaavegaa| saMsAra kA abhAva hone se mokSa kA bhI abhAva ho jAyegA, kyoMki mokSa saMsArapUrvaka hI to hotA hai| dUsare rAgAdibhAva bhI prAtmA se vaise hI bhinna siddha hoMge, jaise ki anya paradravya ; jo ki pratyakSa se viruddha hai| mRtyu ke bAda dehAdi parapadArtha yahA~ raha jAte haiM, para rAga-dveSa sAtha jAte haiN| ekadezazuddhanizcayanaya nahI mAnane se mAdhakadazA kA hI prabhAva mAnanA hogaa| sAdhakadazA kA nAma hI to mokSamArga hai, ataH mokSamArga hI na rhegaa| mokSamArga nahI hogA to mokSa kahA~ se hogA? mokSa aura mokSamArga ke abhAva meM saMvara, nirjaga aura mokSatattva kI bhI siddhi nahIM ho skegii| __isIprakAra zuddhanizcayanaya nahI mAnane para kSAyikabhAva ke abhAva hone se mokSa aura mokSamArga kA abhAva siddha hogA, kyoMki phira to eka mAtra paramabhAvagrAhI zuddhanaya rahegA aura usakI dRSTi se to badha-mokSa he hI nhii| dUsarI bAta yaha hai ki paramazuddhanaya ke viSayabhUta trikAlI zuddhAtmA ke svarUpa kA nizcaya bhI zuddhanaya ke viSayabhUta kSAyikabhAvarUpa prakaTa paryAyoM ke AdhAra para hotA hai| 'siddha samAna sadA pada mero' me AtmA ke trikAlI svabhAva ko siddhaparyAya ke samAna paripUrNa hI to batAyA gayA hai| ataH yadi kSAyikabhAva ko viSaya banAnevAle zuddhanaya ko svIkAra na kareMge, to phira paramazuddhanaya ke viSayabhUta trikAlI dravya kA nirNaya kaise hogA ? ataH yadi sarva lopa kI isa mahAna Apatti se bacanA cAhate ho to aise ekAnta kA haTha mata kro| (11) prazna :- yadi aisI bAta hai to Apa kathaMcit bhI niSedha kyoM karate ho? uttara :- yadi kathaMcit bhI niSedha na kareM to anAdi kA chipA huA trikAlI paramatattva chipA hI rhegaa| vaha hamArI dRSTi kA viSaya nahIM bana paayegaa| jaba vaha dRSTi kA viSaya nahIM banegA to mokSamArga kA prAraMbha hI na hogA aura jaba mokSamArga kA prAraMbha nahIM hogA to mokSa kaise hogA? Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] [ jinavarasya naya isaprakAra hama dekhate haiM ki kathaMcit bhI niSedha nahIM karane se ve ApattiyA~ khaDI ho jAtI haiM, jo sarvathA niSedha karane se hotI thii| (12) prazna :- kathaMcit bhI niSedha na karane se trikAlItattva da kA viSaya kyoM nahIM bana pAvegA aura sarvathA niSedha se honevAlI Apatti kaise khar3I ho jAveMgI? uttara :- bhAI ! yaha bAta to nauveM prazna ke uttara meM vistAra spaSTa kI jA cukI hai ki ekadezazuddhanizcayanaya azuddhanizcayanaya kA ra zuddhanizcayanaya ekadezazuddhanizcayanaya kA niSedha karatA huA udita hai hai / isIprakAra paramazuddhanizcayanaya bhI zuddhanizcayanaya kA abhAva kara huA udaya ko prApta hotA hai aura anta meM svayaM nibhRta ho jAtA hai, AtmasAkSAtkAra hotA hai, prAtmAnubhUti pragaTa hotI hai| ataH yadi hama unheM kathaMcita bhI niSedhya svIkAra na kare tof prAtmAnubhUti kaise pragaTa hogI? AtmAnabhUti pragaTa hone kI prakriyA uttarottara niSedha kI prakriyA hI hai / dRSTi kA viSaya trikAlIzuddhAtmatattva to AtmAnubhUti meM hI pra hotA hai| ataH jaba uttarottara niSedha kI prakriyA se pragaTa honevA AtmAnubhUti hI nahI hogI to phira vaha trikAlIparamatattva to hi hI rhegaa| tathA jaba AtmAnubhUti hI pragaTa nahI hogI to mokSamArga bhI na banegA, kyoMki mokSamArga kA prAraMbha no AtmAnubhUti kI dazA meM hI ho hai / java mokSamArga hI nahI banegA to mokSa kahA~ se hogA? __isaprakAra yaha nizcita hai ki kathaMcita bhI niSedha nahI karane se mabhI ApattiyA~ khaDI ho jAveMgI, jo sarvathA niSedha karane se hotI thii| nizcayanaya ke ukta bheda na to sarvathA niSedhya hai aura na marva aniSedhya / pratyeka naya apane-apane prayojana kI siddhi karanevAlA hone mvasthAna me niSedha karane yogya nahI hai| prayojana kI siddhi ho jAne / usakI upayogitA samApta ho jAtI hai, ataH usakA niSedha karanA aniva ho jAtA hai| yadi usakA niSedha na kare to uttarottara vikAsa kI prakri avaruddha ho jAtI hai| ataH tatsaMbaMdhI prayojana kI siddhi ho jAne para, prA bar3hane ke lie -Age ke prayojana kI siddhi ke lie pUrvakathita naya niSedha evaM Age ke naya kA pratipAdana iSTa ho jAtA hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara ] isaprakAra syAdvAda hI zaraNa hai, anya koI rAstA nahI hai; adhika vikalpoM se koI lAbha nahIM hogaa| vastu bar3I adbhuta hai, isalie usakI bAta bhI adbhuta hai| ataH vikalpoM kA zamana karake nirvikalpa hone me hI sAra hai / vastu nirvikalpa hai, ataH usakI prApti bhI nirvikalpadazA me hI hotI hai| yadi Apa nizcayanaya ke bheda-prabhedo ke sambandha me ukta syAdvAda ko zaraNa na lege to sAta tattvo kI bhI siddhi sambhava na hogii| (13) prazna :-nizcayanaya ke bheda-prabhedoM ke sambandha me ukta syAdvAda ko svIkAra na karane para maptatattva kI siddhi meM kyA bAdhA AvegI? kyA sAta tattvo ke nirdhAraNa meM nizcayanaya ke ukta bheda-prabhedo kA koI hAtha hai ? yadi hA~, to kyA aura kaise ? kRpayA spaSTa kre| uttara :-pratyeka dravya paradravyo eva unake gaNa-paryAyo se bhinna tathA apane guraNa-paryAyo se abhinna hai - sAmAnyata: yaha kathana nizcayanaya kA hai| kisI dravya ko, anya dravya aura unake bhAvo me abhinna kahanA yA anyadravya ke bhAvo kA kartA-hartA kahanA vyavahAranaya kA vacana hai| nizcayakathana bhUtArtha hai aura vyavahArakathana prayojanavaza kiyA gayA upacaritakathana hai / vyavahArakathana prayojanapurata hI bhUtArtha hai, vastuta to vaha abhUtArtha hI haiN| isaprakAra do dravyo ke bIca atyantAbhAva kI moTI dIvAra hai, koI kisI kA kartA-hartA-dhartA nahI hai| sabhI dravya apanI-apanI acchI-buro pariNati ke uttaradAyI svaya hai / saba dravyoM ke sambandha me yaha mahAmatya trikAla abAdhita hai, dravyo kI ananta svataMtratA kA udghoSaka hai| samayasAra, gAthA 3 kI TIkA me prAcArya amatacadra ne isa mahAsatya kI ghoSaNA isaprakAra kI hai - __"samayazabdenAtra sAmAnyena sava evaartho'bhidhiiyte| samayata ekIbhAvena svaguraNaparyAyAn gacchatIti nirukteH| tataH sarvatrApi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvaMtaH kecanAM'pyastei sarva eva svakIyadravyAMtarmagnAnantasvadharmacakracumbino'pi parasparamacambaMtotyaMta pratyAsattAvapi nityameva svarUpAdapataMtaH pararUpeNApariNamanAdavinaSTAnaMta vyaktitvATTotkIrNA iva tiSThataH samastaviruddhAviruddhakAryahetutayA zazvadeva vizvamanugA~to niyatamekatvanizcayagatatvenaiva sauMdaryamApacaMte, prakArAntareNa sarvasaMkarAdidoSApatteH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] [ jinavarasya nayacakra yahA~ 'samaya' zabda me mAmAnyatayA sabhI padArtha kahe jAte hai. kyoMvi vyutpatti ke anusAra 'samayate' arthAt ekIbhAva se (ekatvapUrvaka) apane guNa paryAyo ko prApta hokara jo pariNamana karatA hai, so samaya hai| isIliA dharma-adharma-AkAza-kAla-pudgala-jIvadravyasvarUpa loka me sarvatra jo kucha jitane padArtha hai, ve mabhI nizcaya se (vAstava me) ekatvanizcaya ko prApta hone se hI sundaratA ko pAte hai; kyoki anya prakAra se uname sarvasakarAti doSa A jaayege| ve saba padArtha apane dravya me antarmagna rahane vAle apane anantadharmo ke cakra ko (samUha ko) cumbana karate hai-sparza karate hai tathApi ve paraspara eka dUsare ko sparza nahIM karate / atyanta nikaTa ekakSetrA vagAharUpa se tiSTha rahe hai, tathApi ve sadAkAla apane svarUpa se cyUta naha hote / pararUpa pariNamana na karane se ananta-vyaktitA naSTa nahIM hotI isalie ve TakotkIrga kI bhaoNti (zAzvata) sthita rahate hai aura samasta viruddha kArya tathA aviruddha kArya dono kI hetutA se ve sadA vizva ka upakAra karate hai-TikAye rakhate hai|" pAgama ke isa mahAsatya kI Thoma dIvAra ko AdhAra banAkara paramAgama arthAt adhyAtma, AtmA kI anubhUti hai lakSaNa jisakA aise mokSamArga kI prApti ke prayojana se nizcayanaya kI ukta paridhi ko bhI bhedakara dravyamvabhAva kI sImA se paryAya ko pRthaka kara, guNabheda se bhI bhinna abheda akhaNDa trikAlI prAtmatattva ko jIva kahatA hai; kyoki vahI dRSTi kA viSaya hai vahI dhyAna kA dhyeya hai aura vahI paramazuddha. nizcayanaya kA viNya hai| yadyapi azunizcayanaya se rAgAdibhAva prAtmA kI hI vikArI paryAya hai, tathApi zuddhanizcayanaya unhe svIkAra nahI krtaa| unhe pudgalakarma ke udaya se utpanna hue hone ke kAraNa nimitta kI apekSA se pudgala taka kaha diyA jAtA hai / kintu eka to ve pudgala me hote dekhe nahI jAte hai, dUmare yadi unhe pudgala kA mAnA jAegA to eka dravya dUsare dravya ko chUtA nahI, eka dravya dUsare bhAvo kA kartA-hartA nahI - ima mahAsiddhAnta kA lopa hone kA prasaGga upasthita hogaa| prata na unhe jIvatattva me hI sammilita mAnA jA sakatA hai aura na pudgalarUpa ajIvatattva me ho| yahI kAraNa hai ki unhe AsravAditattva ke rUpa meM dono se pRthak hI rakhA gayA hai| isaprakAra jinavANI me rAgAdibhAva Asrava, bandha, puNya va pAparUpa svatatratattva ke rUpa me ullikhita hue hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara ] [ 17 isIprakAra apUrNazuddhaparyAyeM saMvara va nirjarA tathA pUrNazuddhaparyAya mokSatattvarUpa svatantratattva ke rUpa meM ullikhita hue hai, kyoMki paryAye hone me inheM bhI dRSTi ke viSaya meM zAmila nahIM kiyA jA sakatA hai / dravyAsravAdi aura dravyasaMvarAdi ke sambandha meM bhI isIprakAra jAnanA cAhie, kyoMki yadyapi ve vastutaH to pudgala kI hI paryAya hai, tathApi unameM jova ke rAgAdi vibhAva aura vItarAgAdi svabhAvabhAva nimitta hote hai| isaprakAra bhAvAsravAdi va bhAvasavagadirUpa jIva kI paryAyo eva dravyAsravAdi va dravyasaMvarAdirUpa ajIva kI paryAyo ko sammilita kara paryAyarUpa AsravAdi va saMvagadi tattvo ko pRthak rakhanA hI ucita hai, kyoMki na to unhe paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta jIvadravya me hI zAmila kiyA jA sakatA hai aura na unhe sarvathA pudgala hI mAnA jA sakatA hai| parasparopAdhi se hue hone se unhe aupAdhikabhAva bhI kahA jAtA hai| parajIvo, pudgalAdi-ajIvo tathA prAsravAdi-paryAyatattvo se bhI bhinna nijazuddhAtmatattva hI vAstavika nizcaya arthAt parama zunizcayanaya kA viSaya hai| navatattvo me chupI huI, parantu navatattvo se pRthak prAtmajyoti hI zuddhAtmatattva hai / isa zuddhAtmatattva ko dRSTi, jJAna aura dhyAna kA viSaya banAnA hI samyagdarzana-jJAna-cAritra hai, mokSamArga hai| isa prayojana kI siddhi ke lie hI adhyAtmarUpa paramAgama nizcayanaya ke ukta bheda-prabheda karatA hai aura phira una bheda-prabhedo meM eka paramazuddhanizcayanaya ko hI paramArtha-nizcaya svIkAra kara nizcayanaya ke anya bhedo ko vyavahAra kahakara abhUtArtha kaha detA he arthAt unakA niSedha kara detA hai| AtmA ke anubhavarUpa prayojana kI siddhi paramAgama kI ukta prakriyA se hI sabhava hai| Agama meM chaha dravyo kI makhyatA meM prora adhyAtmarUpa paramAgama me Atmadravya kI mukhyatA se kathana hotA hai / (14) prazna :- Apane abhI-abhI adhyAtma kA paramAgama kahA hai, isakA ullekha kahI Agama me bhI hai kyA? uttara :- hA~, hai / prAcArya jayasena pravacanasAra, gAthA 232 kI TIkA meM 'riNacchittI prAgamado' pada kI vyAkhyA karate hue likhate hai - ' 'navatattvagatatve'pi yadekatva na muJcati' - samayasAra, kalaza 7 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] [ jinavarasya nayacakra "NicchittI prAgamado, sA ca padArthanizcitirAgamato bhavati tathAhi - jIvameda karmabhedapratipAdakAgamAbhyAsAdbhavati, na kevalamAgamA bhyAsAttathaivAgamapadasArabhUtAccidAnandakaparamAtmatattvaprakAzakAdadhyAtmAbhidhAnAtparamAgamAcca padArthaparicchittirbhavati / 'gicchittI Agamado' arthAt padArthoM kA nizcaya Agama se hotA hai / isI bAta kA vistAra karate haiM ki jIvabheda aura karmabheda ke pratipAdaka Agama ke abhyAsa se padArthoM kA nizcaya hotA hai| parantu na kevala Agama ke abhyAsa me balki samasta prAgama ke sArabhUta cidAnanda eka paramAtmatattva ke prakAzaka adhyAtma nAma ke paramAgama se bhI padArthoM kA jJAna hotA hai|" (15) prazna :- Apane kahA ki isIprakAra dravyAsravAdi ko bhI samajhanA cAhie ; to kyA jisaprakAra bhAvAsravAdirUpa gaga-dveSAdibhAvoM ko pudgala kahA jAtA hai, usIprakAra dravyAsravAdi ko jIva bhI kahA jA sakatA hai ? yadi hA~, to kyA kahIM Agama meM bhI aimA ullekha hai ? aura yadi nahIM hai to kyoM nahIM hai ? uttara :- jaba pudagalakarma ke udaya ke nimitta se honevAle jIva ke vikArI bhAvoM ko pudagala kahA jA sakatA hai to phira jIva ke vikArI bhAvoM ke nimitta me honevAle dravyAsravAdi ko jIva kahane meM kyA Apatti ho sakatI hai ? yadyapi donoM pakSoM meM mamAna apekSA hai ; tathApi paramAgama meM rAgAdirUpa bhAvAsravAdi ko pudgala to kahA gayA hai, kintu dravyAnavAdirUpa se pariNamita kArmaNavargaNAoM ko prAgama meM jIva nahIM kahA gayA hai / isakA kAraNa hai ki prAcAryoM kI daSTi Atmahita kI rahI hai| ataH Atmahita kI dRSTi meM adhyAtma nAmaka Agama ke bheda paramAgama meM rAgAdi ko pudgala to kahA gayA hai; parantu pudgala ke hita aura ahita kI koI samasyA na hone se 'adhi+yAtma-adhyAtma' ke samAna koI adhipudgala nAmaka bheda Agama meM nahIM hai, jisameM dravyAsravAdi ko jIva kahA jAtA / yahI kAraNa hai ki dravyAsravAdi ko jIva kahanevAle kathana upalabdha nahIM hote| isaprakAra ke kathanoM kA koI prayojana bhI nahIM hai aura AvazyakatA bhI nahIM hai| paramAgama Agama kA hI aMza hai, jise adhyAtma bhI kahate haiN| adhyAtma meM raMga, gaga aura bheda se bho bhinna paramazuddhanizcayanaya va dRSTi Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya: kucha praznottara ] [ ee ke viSayarUpa evaM dhyAna ke dhyeyarUpa, paramapAriNAmikabhAvasvarUpa traikAlika va prabhedasvarUpa nijazuddhAtmA ko hI jIva kahA jAtA hai / isake atirikta sabhI bhAvoM ko anAtmA, ajIva pudgala Adi nAmoM se kaha diyA jAtA hai / isakA ekamAtra prayojana dRSTi ko para, paryAya va bheda se bhI haTAkara nijazuddhAtmatattva para lAnA hai, kyoMki samyagdarzana-jJAna- cAritra kI utpatti, sthiti, vRddhi aura pUrNatA nijazuddhAtmatattva ke prAzraya se hI hotI hai / adhyAtmarUpa paramAgama kA samasta kathana isI dRSTi ko lakSya me rakhakara hotA hai / isa saMdarbha me mamayasAra gAthA 320 para prAcArya jayasena kI TIkA' ke pazcAt kA nimnalikhita praza dRSTavya hai : "zraupazamikAdipaMcabhAvAnAM madhye kena bhAvena mokSo bhavatIti vicAryate / tatropazamikakSAyopazamikakSAyikaudayika bhAva catuSTayaM paryAyarUpaM bhavati zuddhapAriNAmikastu dravyarUpa iti / tacca parasparasApekSaM dravyaparyAyadvayamAtmA padArtho bhaNyate / tatra tAvajjIvatvabhavyatvA bhavyatvatrividhapAriraNAmikabhAvamadhye zuddhajIvatvaM zaktilakSaNaM / yatpAriNAmikatvaM tacchuddhadravyAthikanayAzritatvAnnirAvaraNaM zuddhapAriNAmikabhAvasaMjJa jJAtavyaM, tattu baMdhamokSaparyAya pariNatirahitaM / yatpunardazaprANarUpaM jIvatvaM bhavyA bhavyatvadvaya tatparyAyArthikanayAzritatvAdazuddhapAriNAmikabhAvasaMjJamiti / kathamazuddhamiti cet ? saMsAriNAM zuddhanayena siddhAnAM tu sarvathaiva dazaprAraNarUpajIvatvabhavyAbhavyatvadvayAbhAvAditi / tasya trayasya madhye bhavyatvalakSaraNapAriNAmikasya tu yathAsaMbhavaM ca samyaktvAdijIvaguNaghAtakaM dezaghAtisarvaghAtisaMjJaM mohAdikarmasAmAnyaM paryAyArthikanayena pracchAdakaM bhavati iti vijJeyaM / tatra ca yadAkAlAdilabdhivazena mavyatvazaktervyaktirbhavati tadAyaM jIvaH sahajazuddhapAriNAmika bhAvalakSaraga nijaparamAtma dravya samyak zraddhAnajJAnAnucaraNa paryAyarUpeNa pariNamati / tacca pariraNamanamAgamabhASayopazamikakSAyopazamikakSAyika bhAvatrayaM bhaNyate / zradhyAtmabhASayA punaH zuddhAtmAbhimukhapariNAmaH zuddhopayoga ityAdi paryAyasaMjJAM labhate / saca paryAyaH zuddhapAriNAmikabhAvalakSaNazuddhAtmadravyAtkathaMcidbhinnaH / kasmAt ? bhAvanArUpatvAt / zuddhapAriNAmikastu mAvanArUpo na bhavati / 1 isa TIkA para pU0 kAnajI svAmI ke pravacana 'jJAnacakSu' nAmaka pustaka dvArA gujarAtI meM prakAzita ho cuke haiM / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] [ jinavarasya nayacakram yakAMtanAzuddhapAriNAmikAdaminno bhavati, tadAsya bhAvanArUpasya mokSakAraNabhUtasya mokSaprastAve vinAze jAte sati zuddhapAriNAmikabhAvasyApi vinAzaH prApnoti, na ca tathA / tataH sthitaM-zuddhapArivAmikamAvaviSaye yA bhAvanA tadrUpaM yadopazamikAdibhAvatrayaM tatsamastarAgAdirahitatvena zuddhopAdAnakAraNatvAnmokSakAraNaM bhavati, na ca zuddhapAriNAmikaH / yastu zaktirUpo mokSaH saca zuddhapAriNAmike pUrvameva tiSThati / ayaM tu vyaktirUpamokSavicAro vartate / tathA coktaM siddhAnte - 'niSkriyaH zuddhapArivAmikaH' / niSkriya iti ko'rthaH ? baMdhakAraNabhUtA yA kriyA rAgAdipariNatiH, tapo na bhavati / mokSakAraNabhUtA ca kiyA zuddha bhAvanApariNatistadrUpazca na bhavati / tato jJAyate zuddhapAriNAmikabhAvo dhyeyarUpo bhavati dhyAnarUpo na bhavati / kasmAta ? dhyAnasya vinazvaratvAt / tathA yogIndradevarapyuktaM - Na vi uppajjaha Na vi marai, baMdhu raNa mokkhu karei / jiu paramatthe joiyA, jiraNavaru eu maNei // 1 // ki ca vivakSitaikadezazaddhanayAzriteyaM bhAvanA nirvikArasvasaMvedanalakSaNakSAyopazamikajJAnatvena yadyapyekadezavyaktirUpA bhavati, tathApi dhyAtA puruSaH yadeva sakalanirAvaraNamakhaMDakapratyakSapratibhAsamayamavinazvaraM zaddhapAriNAmikaparamabhAvalakSaNaM nijaparamAtmadravyaM tadevAhamiti, na ca DajJAnarUpamiti bhAvArthaH / idaM tu vyAkhyAnaM parasparasApekSAgamAdhyAtmanayadvayAbhiprAyasyAvi. rodhenaiva kathitaM siddhayatIti jJAtavyaM vivekibhiH / praupazamikAdi pA~ca bhAvoM me se kisa bhAva ke dvArA mokSa hotA hai - yaha vicAra karate hai| ___ ina pA~ca bhAvo meM praupamika kSAyopazamika, kSAyika va odayikabhAva to paryAyarUpa hai, eka zuddhapAriNAmikabhAva hI dravyarUpa hai| padArtha parasparasApekSa dravya-paryAyamaya hai| vahA~ jIvatva, bhavyatva, abhavyatva - ina tIna pAriNAmikabhAvoM meM zuddhajIvatvazaktilakSaNavAlA pAriNAmikabhAva zuddhadravyAthikanaya ke Azrita hone se nirAvaraNa hai tathA zuddhapAriNAmika Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya . kucha praznottara ] bhAva ke nAma se jAnA jAtA hai, vaha badha-mokSarUpaparyAya se rahita hai / tathA paryAyAthikanaya ke Azrita hone se dazaprANarUpa jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva azuddhapAriNAmikabhAva hai| prazna :- ye tIno bhAva azuddha kyo hai ? uttara :- sasArI jIvo ke zuddha naya meM va siddha jIvo ke sarvathA hI dazaprANarUpajIvatva bhavyatva aura abhavyatva - ina tIno pAriNAmikabhAvo kA abhAva hone se ye tIno bhAva azuddha hai| ina tIno me paryAyAthikanaya bhavyatvalakSaNa pAriNAmikabhAva ke pracchAdaka va yathAsabhava samyaktvAdi jIvaguNo ke ghAtaka dezaghAti aura sarvaghAti nAma ke mohAdi karmasAmAnya hote hai| aura jaba kAlAdilabdhi ke vaza meM bhavyatvazakti kI vyakti arthAt pragaTatA hotI hai taba yaha jIva mahajazuddhapAriNAmikabhAvalakSaNavAle nijaparamAtmadravya ke samyakazraddhAna-jJAna-pAcaraNarUpa paryAya me pariNamita hotA hai| umI parigamana ko AgamabhApA meM praupazamika, kSAyopazamika yA kSAyikabhAva aura adhyAtmabhASA meM zuddhAtmAbhimukha pariNAma, zuddhopayoga prAdi nAmAntaro me abhihita kiyA jAtA hai| yaha zuddhopayogarUpa paryAya zuddhapAriNAmika bhAvalakSaNavAle zuddhAtmadravya se kathaJcit bhinna hai, kyoki vaha bhAvanArUpa hotI hai aura zuddhapAriraNAmikabhAva bhAvanArUpa nahI hotA / yadi use ekAnta meM azuddhapArigAmikabhAva me abhinna mAnege to bhAvanArUpa eva mokSakAraNabhUta azuddhapAriNAmikabhAva vA mokSa-avasthA meM vinAza hone para zuddhapAriNAmikabhAva ke bhI vinAza kA pramaga prApta hogA, parantu aimA kabhI hotA nahI hai| isasa yaha siddha huA ki zuddhapArigAmikabhAvaviSayaka bhAvanA arthAta jisa bhAvanA yA bhAva kA viSaya zuddhapAriragAmikabhAvarUpa zuddhAtmA hai, vaha bhAvanA aupamikAdi tIno bhAvorupa hotI hai, vahI bhAvanA mamasta rAgAdibhAvo se rahita zuddha-upAdAnarUpa hone se mokSa kA kAraNa hotI hai, zuddhapArigAmika bhAva mokSa kA kAraNa nahIM hotA aura jo zaktirUpa mokSa hai, vaha to zuddhapAriNAmikabhAva me pahale se hI vidyamAna hai / yahA~ to vyaktirUpa arthAt paryAya rUpa mokSa kA vicAra kiyA jA rahA hai / siddhAnta me bhI aimA kahA hai - "niSkriyaH zuddhapAriNAmikaH' arthAt zuddhapAriNAmikabhAva niSkriya hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] [ jinavarasya nayacakram 'niSkriya' zabda se tAtparya hai ki zuddhapAriNAmikabhAva baMdha kI kAraNabhUta rAgAdi pariNatirUpa kriyA va mokSa kI kAraNabhUta zuddhabhAvanApariNatirUpa kriyA se tadrUpa yA tanmaya nahIM hotaa| ___ isase yaha pratIta hotA hai ki zuddha pAriNAmikabhAva dhyeyarUpa hotA hai, dhyAnarUpa nahI hotA; kyoMki dhyAna vinazvara hotA hai / yogIndradeva ne bhI kahA hai : he yogI ! paramArthadaSTi se to yaha jIva na utpanna hotA hai, na maratA hai aura na badhamokSa ko karatA hai-aisA jinendradeva kahate hai / dUsarI bAta yaha hai ki vivakSita-ekadezazuddhanizcayanaya ke Azrita yaha bhAvanA nirvikArasvamaMvedanalakSaNavAle kSAyopazamikajJAnarUpa hone me yadyapi ekadezavyaktirUpa hotI hai, tathApi dhyAtApuruSa yahI bhAvanA karatA hai ki - 'maiM to sakalanirAvaraNa, prakhaNDa, eka, pratyakSapratibhAsamaya, avinazvara, zuddhapAriNAmika, paramabhAvalakSaNavAlA nijaparamAtmadravya hI hU~, khaNDajJAnarUpa nahIM huuN| uparyukta sabhI vyAkhyAna Agama aura adhyAtma (paramAgama) - dono prakAra ke nayoM ke paraspara-sApekSa abhiprAya ke avirodha se siddha hotA haiaimA vivekiyo ko samajhanA caahie| (16) prazna :- jaba bhAvanA ekadezavyaktirUpa hai to dhyAnApuruSa aisI bhAvanA kyo karatA hai ki 'maiM sakalanirAvaraNa, prakhaNDa, eka, pratyakSapratibhAsamaya, avinazvara, zuddhapAriNAmika, paramamAvalakSaNavAlA nijaparamAtmadravya hai, khaNDajJAnarUpa nahIM hai|'- aisI bhAvanA to satya nahI hai ? uttara :- isame kyA asatya hai ? kyoki dhyAtApuruSa ne apanA aha (ekatva) paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta zuddhAtmadravya meM hI sthApita kiyA hai / vaha zuddhAtmadravya khaNDajJAnarUpa na hokara akhaNDa hai, avinazvara hai, zuddha hai, sakalanigavaraNa, pratyakSapratibhAsamaya aura paramapAriNAmikabhAvalakSaNavAlA hai| ata dhyAtApuruSa kI ukta bhAvanA sarvaprakAra se ucita hai, satya hai| rahI ekadezavyaktitA kI bAta, so vaha ekadezavyaktitA to paryAya meM hai, svabhAva to sadA paripUrNa hI hai| svabhAva meM to apUrNatA kI kalpanA bhI nahI kI jA sakatI hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya: kucha praznottara ] [ 103 dhyAtApuruSa ke dhyAna kA dhyeya, zraddhAna kA zraddheya ( dRSTi kA viSaya ) aura paramazuddhanizcayanayarUpa jJAna kA jJeya to para aura paryAyoM se bhinna nijazuddhAtmadravya hI hai, usake Azraya se hI nizcayasamyagdarzana-jJAnacAritrarUpa paryAya utpanna hotI hai / isaprakAra dhyeya, zraddheya va paramajJeyarUpa nijazuddhAtmadravya hI ukta bhAvanA kA bhAvya hai aura nizcayasamyagdarzana - jJAna cAritra hI ukta bhAvya ke Azraya se utpanna honevAlI bhAvanA hai / yahA~ 'bhAvanA' zabda kA artha korI bhAvanA nahI hai, apitu AtmAbhimukha svasavedanarUpa pariNamana hai / nirvikAra svasavedanarUpa hone se isa bhAvanA kA hI dUsarA nAma nizcayasamyagdarzana - jJAna cAritra hai / yadyapi yaha bhAvanA bhI pavitra hai, tathApi dhyAtApuruSa isame ekatva sthApita nahI karatA; kyoki yaha pavitra to hai para pUrNapavitra nahI, deza pavitra hai / apUrNatA ke lakSya se paryAya me pUrNatA kI prApti nahI hotI / AtmA to paripUrNa padArtha hai, pavitra padArtha hai, paripUrNa pavitra padArtha hai; to vaha apUrNatA me apUrNa pavitratA me graha kaise sthApita kara makatA hai| yahI kAraNa hai ki yadyapi bhAvanA ekadezanirmalaparyAyarUpa hai, tathApi dhyAtApuruSa usame ekatva sthApita nahI karatA / dhyAtA kA ekatva to usa trikAlI dhruva ke sAtha hotA hai, jisake grAzraya se bhAvanArUpa ukta paryAya kI utpatti hotI hai / ( 17 ) prazna :- ekadezazuddha nizcayanaya kA viSaya hone se ukta bhAvanA eka dezavyaktirUpa hai aura ekadezanirmala arthAt apUrNa pavitra hone ke kAraNa hI yadi dhyAtApuruSa isame graha sthApita nahI karatA hai to phira use zuddhanizcayanaya ke viSayarUpa kSAyika paryAya meM graha sthApita karanA cAhiye; kyoki vaha to pUrNa hai, pavitra hai aura pUrNA pavitra hai ? uttara :- dhyAtApuruSa usame bhI ekatva sthApita nahI karatA, kyoki vaha bhI paryAya hai / yadyapi vaha pUrNa pavitra hai, tathApi parama pavitra nahI hai / vaha pUrNa pAvana hai, para patita-pAvana nahI hai / vaha svayaM to pUrNa pavitra hai, para usake prAzraya meM pavitratA utpanna nahI hotI / vaha pUrNa pavitra huI hai, 'hai' nahI / svabhAva pavitra hai 'huA' nahI hai / jo pavitra hotA hai, usake prAzraya se pavitratA pragaTa nahI hotii| jo svaya svabhAva se pavitra hai, jise pavitra hone kI AvazyakatA nahI, jo sadA se hI pavitra hai; usake prAzraya se hI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram 104 ] pavitratA pragaTa hotI hai / vahI parama pavitra hotA hai, vahI patita-pAvana hotA hai; jisake Azraya se pavitratA pragaTa hotI hai, patitapanA naSTa hotA hai / trikAlI dhruvatattva pavitra huA nahIM hai, vaha anAdi se pavitra hI hai; usake Azraya se hI paryAya meM pavitratA, pUrNa pavitratA pragaTa hotI hai / vaha paramapadArtha hI paramazuddhanizcayanaya kA viSaya hai / pavitra paryAya monA hai, pArasa nahIM hai / paramazuddhanizcayanaya kA viSaya trikAlI dhruva pArasa hai; jo sonA banAtA hai, jisake chUne mAtra se lohA sonA bana jAtA hai| sone ko chUne se lohA sonA nahIM banatA, para pArasa ke chUne se vaha sonA bana jAtA hai| pavitra paryAya ke, pUrNa pavitra paryAya ke Azraya se bhI paryAya meM zuddhatA pragaTa nahIM hotI / paryAya meM pavitratA trikAlI zuddhadravya ke prazraya se pragaTa hotI hai / ataH dhyAtApuruSa bhAvanA bhAtA hai ki maiM to vaha parama padArtha hU~, jisake prAzraya se paryAya meM pavitratA pragaTa hotI hai / maiM pragaTa honevAlI pavitratA nahI; apitu nitya pragaTa, parama pavitra padArtha hU~ | maiM samyagdarzana nahIM; maiM to vaha hU~, jisake darzana kA nAma samyagdarzana hai / maiM samyagjJAna bhI nahIM; maiM to vaha hU~, jisake jJAna ka nAma samyagjJAna hai / maiM cAritra bhI nahIM; maiM to vaha hU~, jisameM ramane ka nAma samyakcAritra hai / dhyAtApuruSa apanA ahaM dhyeya meM sthApita karatA hai; sAdhana meM nahI sAdhya meM bhI nahIM / (18) prazna :- sAdhana, sAdhya aura dhyeya meM kyA antara hai ? uttara :- paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta zrAtmadravya - trikAlI dhruvatattva dhyeya hai, aura usake Azraya se utpanna honevAlI samyagdarzana - jJAna cAritrarUpa ekadezanirmalaparyAya mokSamArga arthAt sAdhana hai tathA usa dhruva ke paripUrNa prazraya se pUrNa zuddhaparyAya kA utpanna honA mokSa hai; yA mokSa hI sAdhya hai | trikAlIdravya arthAt nijazuddhAtmatattva paramazuddhanizcayanaya ka viSaya hai / paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhUta nijazuddhAtmadravya ke zrAzraya utpanna honevAlI samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa ekadezanirmalaparyAya ka udaya honA ekadezazuddhanizcayanaya kA udaya honA hai arthAt ekadezanirmala paryAya se yukta dravya ekadezazuddhanizcayanaya kA viSaya hai / tathA usI ni zuddhAtmadravya ke paripUrNa zrAzraya se kSAyikabhAvarUpa mokSaparyAya kA utpa Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya : kucha praznottara ] [ 105 honA zuddhanizcayanaya yA mAkSAt zuddhanizca yanaya kA udaya hai arthAt mokSarUpa kSAyikabhAva me yukta Atmadravya zuddhanizcayanaya kA viSaya hai| isI bAta ko saMkSepa meM isaprakAra kahA jA sakatA hai ki ekadezazaddhanizcayanaya kA viSaya mokSamArgarUpa paryAya meM pariNata prAtmA hai zuddhanizcayanaya kA viSaya mokSarUpa meM pariNata AtmA hai tathA paramazuddhanizcayanaya kA viSaya baMdha-mokSa se rahita zuddhAtmA hai| ekadezazuddhanizcayanaya kA viSaya mokSamArgasvarUpa hone se sAdhana, zuddhanizcayanaya kA viSaya mokSarUpa hone se sAdhya aura paramazuddhanizcayanaya kA viSaya baMdha aura mokSa paryAya me bhI rahita hone me dhyeya hai| dhyAtApuruSa kA aha imI dhyeya meM hotA hai, mokSamArgarUpa mAdhana yA mokSarUpa mAdhya me nhii| (16) prazna :- jaba dhyAtApurupa paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhata dhyeya meM hI aha sthApita karatA hai to kyA ekamAtra vahI upAdeya hai ? uttara :- hA~, Azraya karane kI apekSA me to ekamAtra paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta zuddhAtmA ho upAdeya hai, para pragaTa karane kI apekSA zuddhanizcayanaya kA viSaya mokSa aura ekadezazuddhanizcayanaya kA viSaya mokSamArga bhI upAdeya hai| azuddhanizcayanaya ke viSaya moha-gagadveSAdi heya haiN| (20) prazna :- makSepa meM ukta UhApoha kA mAra kyA hai ? uttara :- ukta samparNa UhApoha kA mAra mAtra itanA hai ki yadi yaha bhavyajIva paramazuddhanizcayanaya ke viSayabhata nijagaddhAtmadravya ko jAnakara, pahicAnakara usI meM jama jAve, rama jAve to azuddhanizcayanaya ke viSayabhata mohAdi vikAgebhAvoM kA abhAva hokara ekadezazaddhanizcayanaya ke viSayabhata mamyagdarzanAdirUpa ekadeza pavitratA pragaTa ho; tathA umImeM jamA rahe, ramA rahe to kAlAntara meM zaddhanizcaya kI viSayabhata parNa pavitra mokSa paryAya pragaTa ho jAve aura svabhAva se trikAlaparamAtmasvarUpa yaha AtmA pragaTa paryAya meM bhI paramAtmA bana jAve tathA anantakAla taka ananta atIndriya aAnanda kA upabhoga karatA rahe / yaha dina hama sabako atizIghra prApta ho- isa pavitra bhAvanA ke mAtha nizcayanaya ke bheda-prabhedoM ke prapaMca (vistAra) se virAma letA huuN| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : bheda-prabheda nizcaya-vyavahAra kA svarUpa spaSTa karate samaya yaha bAta spaSTa ke jA cukI hai ki vyavahAranaya kA kArya eka akhaNDa vastu meM bheda karake tathA do bhinna vastuoM meM abheda karake vastusvarUpa ko spaSTa karanA hai / ___vyavahAranaya kI isI vizeSatA ko lakSya meM rakhakara usake do bheda kiye jAte hai : 1. sadbhUtavyavahAgnaya 2. asadbhUtavyavahAranaya isa sandarbha meM pAlApapaddhati kA nimnakathana dRSTavya hai : "vyavahAro dvividhaH sadabhUtavyavahAro'sadbhUtavyavahArazca / tatraika vastuviSayaH sadbhUtavyavahAraH, bhinnavastuviSayo'sadbhUtavyavahAraH / ' ___ vyavahAranaya ke do bheda hai - sadbhUtavyavahAra aura asadbhUtavyavahAra unameM se eka hI vastu meM bhedavyavahAra karanevAlA sadbhUtavyavahAranaya hai aura bhinna vastuoM meM abhedavyavahAra karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai|" sadbhUtavyavahAranaya anantadharmAtmaka eka akhaNDavastu me guNo, dharmo svabhAvoM va paryAyoM ke AdhAra para bheda karatA hai arthAt bheda karake vastu svarUpa ko spaSTa karatA hai| ve guraNa, dharma Adi sadbhUta hai arthAt um vastu meM vidyamAna hai; usa vastu ke hI guNa-dharma hai, jisake ki yaha naya bata rahA hai - isakAraNa to ise sadbhUta kahA jAtA hai; akhaNDavastu me guNa dharmAdi ke AdhAra para bheda utpanna karatA hai - isakAraNa vyavahAra kaha jAtA hai; aura bhedAbhedarUpa vastu ke bhedAMza ko grahaNa karanevAlA hone se naya kahA jAtA hai| isaprakAra isakI 'sadbhUtavyavahAranaya' saMjJA sArthaka hai / asadbhUtavyavahAranaya bhinna dravyo meM saMyoga-sambandha Adi ke AdhAra para abheda batAkara vastusvarUpa ko spaSTa karatA hai, jabaki vastuta: bhika dravyoM meM abheda vastugata nahIM hai - isakAraNa isa naya ko asadbhUtavyavahAra naya kahate haiN| 'pAlApapaddhati, pRSTha 228 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : bheda-prabheda ] [ 107 pAlApapaddhati meM kahA hai :"anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra smaaropnnmsmuutvyvhaarH|' anyatra (anya dravya meM) prasiddha dharma kA anyatra (anya dravya meM) Aropa karane ko asadbhUtavyavahAranaya kahate hai|" __ise asatya prAropa karane ke kAraNa asadbhuta ; bhinna dravyo me sambandha jor3ane ke kAraNa vyavahAra; aura saMyoga kA jJAna karAnevAle mamyak-zrutajJAna kA aMza hone se naya kahA jAtA hai|| isaprakAra isakA nAma 'amadbhUtavyavahAranaya' sArthaka hai| isa mandarbha me kSallaka zrI jainandravarNI ke vicAra dRSTavya hai : "vyavahAranaya ke do pramukha lakSaNo para se yaha bAta svataH spaSTa ho jAtI hai ki vyavahAranaya do prakAra kA hai - eka to akhaNDavastu meM bheda DAlakara eka ko aneka bhedoMrUpa dekhanevAlA; aura dUsaga aneka vastuoM meM paraspara ekatva dekhanevAlA / pahale prakAra kA vyavahAra madbhUta kahalAtA hai, kyoMki vastu ke gugga-paryAya macamuca hI usa vastu ke aMga hai| dUmare prakAra kA vyavahAra asadbhUta kahalAtA hai, kyoMki aneka vastuoM kI ekatA siddhAntaviruddha va amatya hai|"2 sadbhUta aura asadbhUtavyavahAranaya kI vipayavastu spaSTa karate hue AlApapaddhatikAra likhate hai . ___ "guragaguriNanoH paryAyaparyAyiyoH svabhAvasvabhAvinoH kArakakArakiraNorbhedaH sadbhUtavyavahArasyArthaH / dravye dravyopacAra , paryAye paryAyopacAraH, guraNe guragopacAraH, dravye guraNopacAraH, dravye paryAyopacAraH, guraNe dravyopacAraH, guNe paryAyopacAraH, paryAye dravyopacAraH, paryAye guNopacAraH iti navavidho'sadbhUtavyavahArasyArtho draSTavyaH / guNa-guNI meM, paryAya-paryAyI meM, svabhAva-svabhAvavAna me aura kArakakArakavAna meM bheda karanA arthAt vastuta. jo abhinna hai, unameM bhedavyavahAra karanA madbhUtavyavahAranaya kA artha (viSaya) hai| eka dravya me dUsare dravya kA upacAra, eka paryAya me dUsarI paryAya kA upacAra, eka guNa meM dUsare guraNa kA upacAra; dravya me guNa kA upacAra, dravya meM paryAya kA upacAra; ' pAlApapaddhati, pRSTha 227 . nayadarpaNa, pRSTha 665 * pAlApapaddhati, pRSTha 227 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] [ jinavarasya nayacakram guNa meM dravya kA upacAra, guNa meM paryAya kA upacAra ; paryAya meM dravya kA upacAra aura paryAya me guNa kA upacAra - isaprakAra nau prakAra kA asadbhUtavyavahAranaya kA artha jAnanA caahie|" sadbhUta aura asadbhUta - donoM hI vyavahAranaya anupacarita aura upacarita ke bheda se do-do prakAra ke hote hai| isaprakAra vyavahAranaya cAra prakAra kA mAnA gayA hai| ve cAra prakAra nimnAnusAra hai :1 anupacaritasadbhUtavyavahAranaya 2 upacaritasadbhUtavyavahAranaya 3. anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya 4 upacarita-asadbhUtavyavahAranaya anupacaritasadbhUtavyavahAranaya ko zuddhasadbhUtavyavahAgnaya tathA upacaritasadbhUtavyavahAranaya ko azuddhamadbhUtavyavahAranaya bhI kahA jAtA hai / ukta sampUrNa sthiti ko hama nimnalikhina cArTa dvArA acchI taraha samajha makate hai - vyavahAranaya madbhUtavyavahAgnaya prasadbhUtavyavahAranaya - -- - uparitasadbhUtavyavahAranaya anupacaritasadbhUtavyavahAranaya yA zuddhasadbhUtavyavahAranaya yA azuddhasadbhUtavyavahAgnaya anupacarita anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya __aba yahA~ vyavahAranaya ke ukta cAro bhedo ke svarUpa eva unakI viSayavastu ke sambandha meM jinAgama ke Aloka me vistRta vicAra apekSita hai| (ka) nirupAdhi guNa-guNI me bheda ko viSaya karanevAle anupacaritasadbhUtavyavahAranaya ke svarUpa va viSayavastu ko spaSTa karanevAle katipaya zAstrIya uddharaNa isaprakAra hai : Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya kucha praznottara ] [ 106 (1) "nirupAdhiguNaguriNanorbheda viSayo'nupacaritasadbhUtavyavahAro yathA- jIvasya kevalajJAnAdayo gurnnaaH|' nirupAdhi guNa-guNI me bheda ko viSaya karanevAlA anupacaritasadbhUtavyavahAranaya hai / jaise - jIva ke kevalajJAnAdiguNa hai|" (2) "zuddhasamUtavyavahAro yathA - zuddhaguNa-zuddhaguNinoH zuddhaparyAyazuddhaparyAyiNo bhedakathanam / / zuddhaguNa va zuddhaguNI me athavA zuddhaparyAya va zuddhaparyAyI me bheda kA kathana karanA zuddhasadbhUtavyavahAranaya hai|" (3) "zuddhasadbhUtavyavahAreNa kevalajJAnAdizuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvAt kAryazuddhajIvaH / zuddhasadbhUtavyavahAranaya meM kevalajJAnAdi zuddhaguNo kA AdhAra hone ke kAraNa kAryazuddhajIva hai|" (4) "paramANaparyAyaH pudgalasya zuddhaparyAya paramapAriNAmikabhAvalakSaNaH vastugataSaTprakArahAnivRddhirUpa. atisUkSmaH arthaparyAyAtmakaH sAdisanidhano'pi paradravyanirapekSatvAcchuddhasadbhUtavyavahAranayAtmakaH / / paramANuparyAya pudgala kI zuddhaparyAya hai, jo ki paramapArimANikabhAvasvarUpa hai, vastu me honevAlI paTaguNI hAni-vRddhirUpa hai, atisUkSma hai, arthaparyAyAtmaka hai, Ara mAdisAnta hone para bhI paradravya se nirapekSa hone ke kAraNa zuddhasadbhUtavyavahAranayAtmaka hai|" (5) "kevalajJAnadarzanaM prati shuddhsbhuutshbdvaacyo'nupcritsdbhuutvyvhaarH| yahaoN jIva kA lakSaNa kahate samaya kevalajJAna va kevaladarzana ke prati zuddhasadbhUta zabda se vAcya anupacaritasadbhUtavyavahAranaya hai|" (6) "zuddhasamUtavyavahAranayena zuddhasparzarasagaMdhavAnAmAdhArabhUtapudgalaparamANuvat kevalajJAnAvizuddhaguraNAnAmAdhArabhUtam / / 'pAlApapaddhati, pRSTha 228 2 vahI, pRSTha 217 3 niyamasAra, gAthA 6 kI tAtparyavRtti TIkA * niyamasAra, gAthA 28 kI tAtparyavRtti TIkA 5 bRhadravyasagraha, gAthA 6 kI saskRta TIkA ' pravacanasAra kI jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti TIkA kA pariziSTa Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] [ jinavarasya nayacakram zuddhasadbhUtavyavahAranaya se zuddhasparza-rasa-gaMdha-varNoM ke AdhArabhUta pudgalaparamANu ke samAna kevalajJAnAdi zuddhaguNoM kA AdhArabhUta mAtmA hai|" (kha) sopAdhi guNa-guNI meM bheda ko viSaya karanevAle upacaritasadbhutavyavahAranaya ke svarUpa aura viSayavastu ko spaSTa karanevAle katipaya zAstrIya uddharaNa isaprakAra haiM : (1) "sopAdhiguNa-guNino daviSaya upacaritasa tavyavahAro yathA - jIvasya matijJAnAdayo guNAH / ' upAdhisahita guNa va guNI meM bheda ko viSaya karanevAlA upacaritasadbhUtavyavahAranaya hai / jaise - jIva ke matijJAnAdi guNa haiN|" (2) "prazuddhasabhUtavyavahAro yathA-azuddhaguNAzuddhaguNinorazuddhaparyAyAzuddhaparyAyiraporbhedakathanam / / azuddhaguNa va azuddhaguNI meM athavA azuddhaparyAya va azuddhaparyAyI meM bheda kA kathana karanA azuddhasadbhUtavyavahAranaya hai|" (3) "azuddhasadbhUtavyavahAreNa mtijnyaanaadivibhaavgunnaanaamaadhaarbhuuttvaavshuddhjiivH| azuddhasadbhUtavyavahAranaya se matijJAnAdivibhAvaguNoM kA AdhAra hone ke kAraNa azuddhajIva hai|" (4) "chamasthajJAnadarzanAparipUrNApekSayA punarazuddhasadbhUtazabdavAcya upcritsddhRtvyvhaarH| chadmastha jIva ke aparipUrNa jJAna darzana kI apekSA se 'azuddhasadbhUta' zabda se vAcya upacaritasadbhUtavyavahAranaya hai|" (5) "tadevAzuddhasamUtavyavahAranayenAzuddhasparzarasagandhavarNAdhArabhUtadvayaNukAdi skandhavanmatijJAnAdivibhAvaguNAnAmAdhArabhUtam / / azuddhasadbhUtavyavahAranaya se azuddhasparza-rasa-gaMdha-varNoM ke AdhArabhUta dvi-araNukAdi skandha ke samAna matijJAnAdi vibhAvaguNoM kA AdhArabhUta AtmA hai|" ' AlApaddhati, pRSTha 228 2 vahI, pRSTha 217 3 niyamasAra, gAthA 6 kI tAtparyavRtti TIkA " bRhadravyasaMgraha, gAthA 6 kI saMskRta TIkA 5 pravacanasAra kI jayasenAcArya kRta tAtparyavatti TIkA kA pariziSTa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : bheda-prabheda ] [ 111 (ga) bhinnavastunoM ke saMzleSasahita sambandha ko viSaya karanevAle anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya ke svarUpa va viSayavastu ko spaSTa karanevAle katipaya zAstrIya uddharaNa isaprakAra hai : (1) "saMzleSasahita vastusambandhaviSayo'nupacaritA sadbhUtavyavahAro yathA - jIvasya zarIramiti / " sazleSasahita vastuo ke sambandha ko viSaya karanevAlA pranucaritaprasadbhUtavyavahAranaya hai / jaise - jIva kA zarIra hai / " dravyakarmaNAM (2) "prAsanagatAnupacaritAsad bhUta vyavahAranayAd karttA tatphalarUpANAM sukhaduHkhAnAM bhoktA ca **** 1 'anupacaritAsadbhUtavyavahAreNa nokarmaNAM karttA / AtmA nikaTavartI anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya se dravyakarmo kA karttA aura usake phalasvarUpa sukha-duHkha kA bhoktA hai" ********* | ''''anupacarita pramadbhUtavyavahAranaya me nokarma arthAt zarIra kA bhI karttA hai / ' (3) "anupacaritAsadbhUtavyavahArAnmUrto / 3 anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya se yaha jIva mUrtta hai / " (4) "anupacaritAsaddbhUtavyavahAranayena dehAdabhinnam / ' anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya se yaha AtmA deha se prabhinna hai / ' (5) "anupacaritAsaddbhUtavyavahAreNa dravyaprAzca yathAsaMbhavaM jIvati jIviSyati jIvitapUrvazceti jIvo / " anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya se jIva yathAsaMbhava dravyaprAraNo ke dvArA jItA hai, jIvegA aura pahale jItA thA / " (6) "jIvasyodayikAdi bhAvacatuSTayamanupacaritAsaddbhUtavyavahArega dravyakarmakRtamiti / " 1 prAlApapaddhati, pRSTha 228 * niyamasAra, gAthA 18 kI tAtparyavRtti TIkA 3 bRhadravyasaMgraha, gAthA 7 kI saMskRta TIkA 4 paramAtmaprakAza, a0 1, gAthA 14 kI saskRta TIkA 5 paMcAstikAya, gAthA 27 kI tAtparyavRtti TIkA * paMcAstikAya, gAthA 58 kI tAtparyavRtti TIkA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] [ jinavarasya nayacakram jIva ke audayika Adi cAra bhAva anupacarita-asadbhUtavyahAranaya se dravyakarmo dvArA kie gae hai|" (7) "anapacaritAsadabhUtavyavahAranayena dvacaraNakAdiskandheSu saMzleSabandhasthitapudgalaparamANuvatparamaudArikazarIre vItarAgasarvajJavadvA vivakSitakadehasthitam / ' anuparita-asadbhUtavyavahAranaya se yaha prAtmA dvi-aNuka Adi skandho me mazleSabandha se sthita pudgalaparamANumo kI bhaoNti athavA audArika Adi zarIro me se vivakSita kisI eka deha me sthita vItarAgasarvajJa ke samAna hai|" (gha) bhinnavastupro ke sazleSarahita sambandha ko viSaya karanevAle upacaritaasaddhRtavyavahAranaya ke svarUpa va viSayavastu ko spaSTa karanevAle katipaya zAstrIya uddharaNa isaprakAra hai - (1) "saMzleSarahitavastusaMbaMdhaviSaya upacaritAsadbhUtavyavahAro, yathA- devadattasya dhanamiti / mazleSarahita vastupro ke sambandha ko viSaya karanevAlA upacaritaamadbhUtavyavahAgnaya hai / jaise - devadatta kA dhana hai / ' (2) "prasadbhutavyavahAraH evopacAraH, upacArAdapyupacAra ya karoti sa upacAritAsadbhatavyavahAraH / / asadbhUtavyavahAra hI upacAra hai aora upacAra meM bhI jo upacAra karatA hai, vaha upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai|' (3) "upacAritAsadbhUtavyavahAreNa ghaTapaTazakaTAdInAM krtaa| upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se AtmA ghaTa, paTa aura ratha Adi kA kartA hai|" (4) "upacaritAsadbhUtavyavahAranayena kASThAsanAdhupaviSTadevadatta vat samavazaraNasthitavItarAgasarvajJavadvA vivakSitakagrAmagRhAdisthitam / ' pravacanasAra, jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti TIkA ke pariziSTa 2 pAlApapaddhati pRSTha 228 3 vahI, pRSTha 227 4 niyamasAra, gAthA 18 kI tAtpayavRtti TIkA / pravacanasAra kI jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti TIkA kA pariziSTa Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : bheda-prabheda ] [ 113 - upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se yaha AtmA, kApThAsana Adi para baiThe hae devadatta kI bhA~ti, athavA samavazaraNa meM sthita vItarAga-sarvajJa kI bhA~ti vivakSita kisI eka grAma yA ghara meM sthita hai|" (5) "upacaritAsadbhUtavyavahAreNeSTAniSTapaMcedriyaviSayajanitasukha-duHkhaM bhuGkte / ' upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se yaha jIva iSTAniSTa paMcendriyoM ke viSayoM se utpanna sukha-duHkha ko bhogatA hai|" (6) "yo'sau bahiviSaye paMcendriyaviSayAdiparityAgaH sa uparitAsadbhUtavyavahAreNa / / bAhyaviSayoM meM paMcendriya ke viSayoM kA parityAga bhI upacaritaasadbhUtavyavahAranaya se hai|" vyavahAranaya ke ukta bheda-prabhedoM ke svarUpa aura viSayavastu ke vizeSa spaSTIkaraNa ke lie, vizeSa vistAra aura gaharAI meM jAne ke pUrva, nayaprayogoM meM pravINatA prApta karane evaM unake marma ko samajhane ke icchuka prAtmArthIjanoM se anurodha hai ki ukta nayoM ke svarUpa va viSayavastu ko spaSTa karanevAle ullikhita zAstrIya uddharaNoM kA gaharAI se adhyayana kara leN| ukta uddharaNoM meM pratipAdita viSayavastu ke hRdayaGgama kara lene ke bAda tatsaMbaMdhI gaMbhIra aura vistRta carcA sahaja bodhagamya hogii| yaha dAvA karanA to saMbhava nahIM hai ki ukta uddharaNo ke rUpa me jinavANI meM samAgata sabhI prayogoM ko prastuta kara diyA gayA hai, para yaha bAta avazya hai ki yahA~ paMcAdhyAyI ke variNata vyavahAranayoM ke svarUpa aura viSayavastu ko chor3akara adhikAMza prayogoM ko sameTane kA prayAsa avazya kiyA gayA hai| ___paMcAdhyAyI meM samAgata prayoga ukta dhArA se kucha haTakara hai| ataH una para yathAsthAna alaga se vicAra kiyA jAyagA / praznottaroM ke mAdhyama se tulanAtmaka adhyayana bhI prastuta kiyA jaaygaa| vyavahAranaya ke pUrvokta bheda-prabhedoM ke svarUpa aura viSayavastu ko hama nimnalikhita udAharaNa se acchI taraha samajha sakate hai| 'bRhadravyasaMgraha, gAthA 6 kI saMskRta TIkA 2 bRhadravyasaMgraha, gAthA 45 kI saMskRta TIkA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] [ jinavarasya nayacakram jisaprakAra sarvaprabhutA-sampanna aneka dezoM ke samudAyarUpa yaha laukika vizva hai / pUrNa svatantratA ko prApta aneka deza isakI ikAiyA~ hai / pratyeka ikAI apane me paripUrNa hai, akhaNDa hai, pUrNa svatantra hai / usIprakAra sarvaprabhutA-sampanna, akhaNDa, anantAnanta dravyo ke samudAyarUpa yaha alaukika vizva hai| anantAnanta dravya isakI ikAiyA~ hai / pratyeka ikAI arthAta pratyeka dravya apane me paripUrNa hai, akhaNDa hai, pUrNa svatantra hai| jisaprakAra deza ke bhItara aneka pradeza hone para bhI vaha khaNDita nahI hotA; usIprakAra dravyarUpI deza ke bhItara bhI aneka pradeza ho sakate hai, hote hai, para unase vaha khaNDita nahI hotaa| jisaprakAra pratyeka deza kI apanI zaktiyA~ aura apanI vyavasthAye hotI hai, para una zaktiyo aura vyavasthAoM ke kAraNa deza ko akhaNDatA khaNDita nahI hotI, prabhusampannatA prabhAvita nahI hotii| usIprakAra pratyeka dravya meM ananta zaktiyA~ hotI hai aura unakI anantAnanta avasthAye bhI hotI hai, para una zaktiyoM aura avasthAo ke kAraNa dravya ko akhaNDatA khaNDita nahI hotI, prabhusampannatA prabhAvita nahIM hotii| kisI deza kI akhaNDatA yA prabhusampannatA taba prabhAvita hotI hai, jaba koI dUsarA deza usakI sImA kA ullaMghana karatA hai, usakI nijI vyavasthAoM meM hastakSepa karatA hai| usIprakAra pratyeka dravya kI akhaNDatA aura prabhusampannatA nabhI prabhAvita hotI hai ki jaba koI anya dravya usakI sImA meM praveza kare yA usakI avasthAo me hastakSepa kare / jisaprakAra deza apanI akhaNDatA aura ekatA kAyama rakhakara zAsana, prazAsana aura vyavasthAoM kI dRSTi se aneka pradezoM, jilo, nagaroM, grAmo Adi meM tathA bhAgoM-vibhAgo meM bhedA jAtA hai; usIprakAra pratyeka dravya bhI apanI akhaNDatA aura ekatA kAyama rakhakara samajhane-samajhAne Adi kI dRSTi se guNa-guNI, pradeza-pradezavAna, paryAya-paryAyavAna Adi me bhedA jAtA hai| yadyapi eka deza kI maryAdA me kie jAnevAle ye pradezo ke bheda vaise nahI hote, jaise ki do dezoM ke bIca hote hai; tathApi ye bheda sarvathA kAlpanika bhI nahI hote / usIprakAra eka dravya kI maryAdA ke bhItara kiye gaye guNabhedAdi bheda do dravyoM ke bIca honevAle bheda ke samAna abhAvarUpa na hokara atadbhAvarUpa hote haiN| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : bheda-prabheda 1 [ 115 do dezoM ke bIca jo vibhAjana rekhA hotI hai, vaha atyantAbhAvasvarUpa hotI hai| una donoM ke sukha-duHkha, lAbha-hAni sammilita nahIM hote| pratyeka ke apane sukha-duHkha, lAbha-hAni, apanI samRddhi, apanI surakSAvyavasthA, apane hitAhita pRthak-pRthak hote haiN| kintu eka deza ke vibhinna pradezoM, jiloM, nagaroM, grAmoM, vibhAgoM ke sukha-duHkha, samRddhi, surakSA, hitAhita, lAbha-hAni sammilita hote haiM - yahI kAraNa hai ki ye bheda vAstavika nahIM, vyavasthA ke lie kie gaye kAlpanika bheda haiM ; para hai avazya, inase sarvathA inkAra karanA bhI vAstavika nahIM hai| usIprakAra do dravyoM ke bIca jo vibhAjana rekhA hotI hai, vaha atyantAbhAvasvarUpa hotI hai; kyoMki una donoM ke sukha-duHkha, lAbha-hAni sammilita nahIM hote / pratyeka ke apane sukha-duHgva, lAbha-hAni, apanI mamRddhi, apanI surakSA-vyavasthA, apane hitAhita pRthak-pRthak hote hai| kintu eka dravya ke pradezoM, guNoM aura paryAyoM ke sukha-duHkha, samRddhi, surakSA aura hitAhita sammilita hote haiM - yahI kAraNa hai ki dravya kI maryAdA ke bhItara samajhane-samajhAne kI dRSTi se kiye gaye bheda vAstavika nahIM haiM; para hai avazya, inase sarvathA inkAra karanA bhI vAstavika na hogaa| isaprakAra ke bheda ko zAstrIya bhASA meM pratadabhAvarUpa bheda kahate hai| yadyapi pratyeka deza apanI svatantra prabhusampanna sattA kA svAmI hai, kisI deza kA hastakSepa use svIkAra nahI hai; tathApi vizva ke aneka dezo ke bIca kisI bhI prakAra kA koI sambandha sarvathA na ho-aisI bAta bhI nahIM hai / eka dUsare ke bIca kucha vyavahArika sambandha pAye hI jAte hai| usIprakAra pratyeka dravya apanI svatantra prabhumampanna sattA kA svAmI hai, kisI anya dravya kA hastakSepa use svIkAra nahIM hai; tathApi aneka dravyoM ke bIca kisIprakAra kA koI sambandha sarvathA hI na ho- aisI bAta bhI nahIM hai| eka dUsare ke bIca kucha vyavahArika sambandha pAye hI jAte hai| deza kI prAntarika vyavasthA meM jitanA bala rASTrIyatA para diyA jAtA hai, utanA prAntIyatA para nhiiN| rASTrIya bhAvanA udAtta mAnI jAtI hai aura prAntIya bhAvanA yA prAntIyatA ko heyadRSTi se dekhA jAtA hai, kyoMki rASTrIyatA deza kI ekatA ko majabUta karatI hai aura akhaNDatA kI poSaka hotI hai, jabaki prAntIyatA akhaNDatA kI virodhI hone se deza kI ekatA ko kamajora karatI hai| usIprakAra dravya kI Antarika vyavasthA meM jitanA bala abheda para diyA jAtA hai, utanA bala bheda para nahIM / abhedagrAhI nizcayanaya ko bhUtArtha Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] [ jinavarasya nayacakram aura satyArtha kahakara upAdeya batAyA jAtA hai aura bhedagrAhI vyavahAranaya ko abhUtArtha aura asatyArthaM kahakara heya kahA jAtA hai / kyoMki abhedagrAhI nizcayanaya dravya kI akhaNDatA kA poSaka hone se ekatA ko majabUta karatA hai, anekatA ke vikalpoM kA zamana karatA hai aura prAtmAnubhUti kI prApti kA sAkSAt hetu banatA hai / jabaki bhedagrAhI vyavahAranaya vikalpoM meM hI ulajhAye rakhatA hai / pratyeka deza kI sarvoccasattA kA mUla kArya deza kI prAntarika akhaNDatA kAyama rakhakara, anya dezoM se apane deza kI sImA ko surakSita rakhanA hotA hai / deza kI surakSA kA artha hI yaha hotA hai ki anya dezoM kA hastakSepa apane deza meM nahI hone denA tathA apane deza kI akhaNDatA kAyama rakhanA / sarvoccamattAdhArI, cAhe vaha pradhAnamaMtrI ho yA rASTrapati; unakA yaha karttavya hai ki ve isa maryAdA kI surakSA kare / pratyeka dravya kI sarvoccasattA vahI hai, jo dravya kI Antarika akhaNDatA kAyama rakhakara anya dravyoM se usakI pRthaktA sthApita rakhe / nija dravya me anya dravyo ke hastakSepa kA niSedha eva apanI prAntarika akhaNDatA arthAt guraNabhedAdi kA niSedha hI jisakA kArya hai, vaha nizcayanaya hI vastutaH nayAdhirAja hai / yaha nayAdhirAja hI dravya ko maccI surakSA aura svatantratA pradAna karatA hai / pratyeka deza kI para deza se bhinnatA aura apane me prabhinnatA, prabhedatA, akhaNDatA hI saccI surakSA hai / usIprakAra pratyeka dravya kI para se bhinnatA aura apane se abhinnatA, akhaNDatA, prabhedatA hI saccI murakSA hai, zuddhatA hai / jisaprakAra kisI deza kI ukta surakSA ko kAyama rakhate hue bhI abheda, akhaNDa deza ko suvyavasthita vyavasthA banAye rakhane kI dRSTi se khaNDoM meM vibhAjita karanA par3atA hai, tathA anya dezo se bhI Avazyaka sambandha banAne paDate hai / tadarthaM sarvoccasattA prazAsana calAne ke lie prazAsanika vibhAga banAtI hai / jaise- gRhavibhAga aura videzavibhAga zrAdi / gRhavibhAga prAntarika prabheda meM bheda DAlakara apanI vyavasthA banAtA hai aura videzavibhAga jinase deza kA koI prAntarika sambandha nahI, una dezoM se bhI vyAvahArika sambandha sthApita karatA hai / usIprakAra dravya ke mUlasvarUpa arthAt para se bhinnatA aura apane se abhinnatA - akhaNDatA ko kAyama rakhakara vizvavyavasthA ko samajhane Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : bheda-prabheda ] [ 117 samajhAne ke lie abheda ekadravya kI Antarika saMracanA ke spaSTIkaraNa ke lie abheda meM bheda kiye jAte haiM; aura vibhinna dravyoM ke bIca pAramArthika sambandha na hone para bhI ve saba isa vizva meM eka sAtha kisaprakAra rahate haiM; unameM mAtra ekakSetra meM rahane mAtra kA hI sambandha hai yA anyaprakAra me bhI ve kimIprakAra sambandhita hai; mAtra saMyoga hai yA saMzleSa bhI hai| - Adi praznoM kA samAdhAna karatA hai vyavahAranaya / jisaprakAra eka akhaNDadeza kI Antarika vyavasthA ko svarASTramaMtrI-grahamaMtrI saMbhAlatA hai aura dUsare dezoM ke sambandha se sambandhita kArya ko pararASTramaMtrI-videzamaMtrI dekhatA hai; usIprakAra akhaNDa ekadravya meM bheda DAlakara samajhane-samajhAne kA kArya karatA hai sadbhUtavyavahAranaya aura do bhinnadravyoM ke bIca ke sambandha batAne kA kArya asadbhUtavyavahAranaya kA hai| akhaNDadravya me gaNa-gaNI Adi ke AdhAra para jo bheda batAyA jAtA hai, usame bhI isaprakAra kA bheda kiyA jAtA hai ki yaha bheda zuddhaguNa-guNI Adi meM hai yA azuddhaguraNa-guNI Adi meN| yadi zuddhagaraNa-guNI Adi meM huA to use viSaya banAnevAlA naya zuddhamadbhUtavyavahAranaya kahA jAegA aura yadi azuddha guNa-gugagI Adi huA to use azuddhamadbhUtavyavahAgnaya kahA jaaegaa| __ isaprakAra madbhUtavyavahAranaya bhI zuddhasadbhUtavyavahAgnaya aura azuddhasadbhUtavyavahAranaya ke bheda se do prakAra kA ho jAtA hai, jinhe anupacaritamadbhUtavyavahAranaya aura upacaritamadbhUtavyavahAranaya ke nAma se bhI abhihita kiyA jAtA hai| _ isIprakAra do dravyoM ke bIca jo sambandha batAyA jA rahA hai, vaha saMzleSamahita hai yA maMzleSarahita hai ? yadi vaha maMzleSasahita huA to anupacarita-amadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hogA aura yadi saMzleSarahita huA to upacarita-amadbhUtavyavahAranaya kI viSaya-mImA meM paayegaa| isaprakAra anupacarita aura upacarita ke bheda se amadbhUtavyavahAranaya bhI do prakAra kA ho jAtA hai| ___ isaprakAra hama dekhate haiM ki alaukika vizva kI saMracanA evaM svacAlita pUrNavyavasthita-vyavasthA mamajhAne ke liye vyavahAranaya aura usake ukta bheda-prabheda mArthaka hI nahIM, Avazyaka bhI haiN| __ ina nayoM kI satyatA-asatyatA vastusvarUpa meM vidyamAna vyavasthA ke anupAta meM hai aura upayogitA ukta vastusvarUpa ko samajhane-samajhAne meM hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] [ jinavarasya nayacakram jitanA bhedAbheda vastusvarUpa meM hai arthAt jisa bhedAbheda kA vastusvarUpa meM jitanA vajana hai, utanI hI satyatA use viSaya banAnevAle naya meM hai / pratyeka nayakathana ke vajana kA anupAta arthAt usakI vivakSA jabataka hamArI samajha meM spaSTa nahIM hogI, tabataka vastusvarUpa bhI hamArI samajha se pare hI rahegA / ukta sampUrNa kathana bheda-abheda kI dRSTi se kiyA gayA hai / isIprakAra karttA - karma Adi kI dRSTi se bhI ghaTita kara lenA cAhie / vajana yA bala kI bAta ko hama isaprakAra samajha sakate hai / jaise - kisI bhI saMsthAna meM kAryarata sabhI karmacArI yadyapi karmacArI hI hai, tathApi unameM cAra zreNiyA~ pAyI jAtI haiM / unameM ucca adhikArI prathama zreNI meM, sAmAnya adhikArI dvitIya zreNI meM, lipikavarga tRtIya zreNI meM tathA bhRtyavarga caturtha zreNI meM Ate hai / yadyapi ve sabhI karmacArI eka hI kAryAlaya meM kAma karate hai, tathApi ve apanI-apanI adhikAra sImA meM hI apanA-apanA kArya karate rahate hai / apane-apane adhikAra kI sImA meM sabhI kI bAta meM vajana hotA hai, to bhI sabhI kI bAta eka mI vajanadAra nahIM hotI / pratyeka kI bAta kA vajana usake adhikAra ke vajana ke anupAta meM hotA hai / bhRtya kI bAta meM bhI vajana hotA hai, para lipika kI bAta ke barAbara nahI / bhRtya kI bAta kA niSedha lipika kara sakatA hai, para lipika kI bAta kA niSedha bhRtya nahIM kara sakatA hai / isIprakAra lipika kI bAta ko sAmAnya adhikArI kATa sakatA hai, para adhikArI kI bAta ko lipika nahIM kATa sakatA / sAmAnya adhikArI ke Adeza ko bhI ucca adhikArI nirasta kara sakatA hai, para uccAdhikArI ke Adeza ko nirasta karane kA adhikAra usake antargata kArya karanevAle kisI bhI karmacArI ko nahI hai, para mAlika yA sarvocca adhikArI usakI bhI bAta ko nirasta kara sakata hai / vaha sabhI kI bAta ko nirasta kara sakatA hai; kintu usakI bAta ka koI bhI vyakti nirasta nahI kara sakatA 'usakI bAta ko koI nirasta nahI kara sakatA hai' - isakA yaha artha nahI samajhanA cAhie, usakI bAta nirasta nahIM ho sakatI / usakI bAta bhI nirasta ho sakatI hai, para apa grApa, kisI anya ke dvArA nahIM / / yahI sthiti ukta cAra vyavahAranayoM va unakA niSedha karanevA nizcayanaya ke bAre meM bhI hai / vyavahAranayoM ke saMdarbha meM ukta udAharara Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : bheda-prabheda ] [ 116 ko vajana kI vibhinnatA taka hI sImita rakhanA cAhie, niSedha kI sImA taka nahIM le jAnA cAhie / niSedha kI bAta nizcayanaya kI sImA meM AtI hai / yahA~ to niSedha kI bAta mAtra vajana kA anupAta samajhAne ke lie dI hai / cAro hI vyavahAranaya apanI-apanI sImA me prabheda - akhaNDa vastu me bheda karate hai yA bhinna vastu me prabheda kA upacAra karate hai / pratyeka kI bAta me vajana bhI hai, para sabhI kI bAta eka-sI vajanadAra nahI hotI / Azaya yaha hai ki pratyeka kA kathana apane-apane prayojano kI siddhi kI apekSA matyArtha hotA hai, to bhI sabhI kA kathana eka-sA satyArtha nahI hotA / pratyeka nayakathana kI matyArthatA usake dvArA pratipAdita viSaya kI satyArthatA ke anupAta me hI hotI hai / upacarita -prasadbhUtavyavahAranaya kI bAta me bhI satyArthatA hai, vajana hai / asatyArtha mAnakara use aise hI nahI uDAyA jA sakatA hai / "yaha makAna devadatta kA hai, kumhAra ne ghaDA banAyA hai, tIrthakara bhagavAna samavazaraNa me virAjamAna hai, ajJAnI pacendriyo ke viSayo ko bhogatA hai aura jJAnI munirAja unakA tyAga karate hai / " upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya ke ukta kathano kA bhI AdhAra hai / ye sabhI kathana sarvathA asatya nahI hai / laukikadRSTi se devadatta makAna kA mAlika hai hI aura kumhAra kA yoga aura upayoga ghaDA banane me nimitta huA hI hai / bhagavAna ke samavazaraNa me virAjamAna hone kI bAta ko to dhArmika jagata me bhI amatya nahI mAnA jAtA, kyoki unakI vahA~ upasthiti hotI hI hai / isIprakAra pacendriya ke viSayo ke graharaNa - tyAga kI carcA AdhyAtmika goSThiyo me hI halke-phulke rUpa me nahI, balki baDI gambhIratA se hotI hai / ye bAte bhI vajanadAra hai, para utanI vajanadAra nahI, jitanI anupacarita-zramadbhUtavyavAgnaya kI bAta hotI hai / devadatta kA makAna aura devadatta kA zarIra - ina do kathano me vajana kA antara spaSTa dikhAI detA hai / makAna aura zarIra - dono ko hI devadatta kA batAyA jA rahA hai, para devadatta kahI jAtA hai to makAna sAtha nahI jAvegA, kintu zarIra jAvegA / makAna ke gira jAne para devadatta kA giranA anivArya nahI hai, para zarIra girA to devadatta bhI girA hI samajhiye / isa jagata ko makAna kI bhinnatA jaimI spaSTa pratibhAsita hotI hai, vaisI deha aura devadatta me nahI dIkhatI / devadatta dehamaya aura deha devadattamaya dIkhatI hai / bhI devadatta aura Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [ jinavarasya nayacakram yadyapi devadatta se deha aura makAna donoM hI bhinna haiM, para devadatta kI jaisI bhinnatA makAna me hai, vaisI deha me nhii| deha saMzleSasahita saMyoga hai aura makAna saMzleSarahita saMyoga / isI antara ke AdhAra para hI jagata kahatA hai - 'makAna gayA to jAne do, deha hai to makAna to aneka ho jaayege| jAna bacI to lAkho pAye' - vAlI kahAvata meM 'jAna' mAne 'deha' hI hotA hai| jAna bacI mAne deha kA saMyoga banA rahA to saba-kucha ho jaavegaa| isIliye - 'dehavAlA jIva, daza prAraNoM se jove so jIva, mUrtika jIva, dravyakarmo va zarIgadi nokarmoM kA kartA jIva' ye mabhI kathana anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke hai| ina donoM asadabhUtanayo se bhI vajanadAra bAta hotI hai - upacaritamadbhUtavyahAranaya kI, kyoki umame eka dravya kA dUsare dravya me sambandhAdi va eka dravya kA kartA-hartA-dhartA dUsare dravyoM ko na batAkara eka dravya meM hI bheda kiyA jAtA hai| jaise - manijJAnAdi va rAgAdi ko AtmA kA khnaa| manijJAna aura rAgAdi prAtmA kI hI alpavikasita aura vikArI paryAya hai / ye AtmA me hai arthAt sadbhUta hai / sadbhUta hone para bhI avikasita hai, vikArI hai, azuddha hai - imakAraNa upacarita kahI gaI hai| __ inakI sattA svadravya kI maryAdA ke bhItara hI hai / ataH inakA vajana asadbhUta ke dono bhedoM se adhika hai, para ye anupacaritamadabhUta se kama vajanadAra hai, kyoMki anupacaritamadbhUta me pUrNa nirvikArI paryAya yA guNa liye jAte hai / jaise- kevalajJAna prAtmA kI zuddha paryAya hai yA jJAna prAtmA kA gugga hai| imaprakAra hama dekhate hai ki vyavahAra kI bAta me bhI vajana hai aura nayakathano ke ukta krama meM uttarotara adhika vajana hai| isI kA ulTA prayoga kare to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki uttarotara vajana kama hai| ukta cAro vyavahAroM se bhI adhika vajana nizcayanaya meM hotA hai| yahI kAraNa hai ki usake mAmane inakA vajana kAma nahI karatI hai aura vaha inakA niSedha kara detA hai| jaimAki Upara likhA jA cakA hai ki eka deza me pradeza aura vibhAgo me bheda to vyavasthA ke lie kiye gaye hai tathA do dezoM ke bIca sambandha bhI prayojanavaza sthApita kiye gaye hai| unakI maryAdA itanI hI hai| yadi Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : bheda-prabheda ] [ 121 unapara adhika bala de diyA gayA to deza kI ekatA va svatantratA khatare meM par3a sakatI hai| usIprakAra eka dravya meM gaNabhedAdi-bheda jisa prayojana se kiye gaye haiM, usI maryAdA meM unakI sArthakatA hai, vajana hai| yadi unapara AvazyakatA se adhika bala diyA gayA to dravya kI ekatA va svataMtratA khatare meM par3a sakatI hai| ataH yaha sAvadhAnI apekSita hai ki unapara AvazyakatA se adhika bala na pdd'e| isa bAta ko adhika spaSTatA se isaprakAra samajha sakate haiM : bhArata eka sarvaprabhUtA-sampanna svatantra deza hai| prazAsanika dRSTi se athavA kSetra kI dRSTi se usakA vibhAjana uttarapradeza, gujarAta Adi pradezoM meM kiyA gayA hai| tathA kAryoM kI dRSTi se use gRha vibhAga, surakSAvibhAga, khAdyavibhAga, yAtAyAtavibhAga Adi vibhAgoM meM bhI bA~TA gayA hai| isIprakAra hamArA prAtmA sarvaprabhutAsampanna svatantra dravya hai / kSetra kI dRSTi se vaha asaMkhyAtapradezI hai tathA guNadharmoM yA zaktiyoM kI dRSTi se vaha jJAnAdi ananta guNoMvAlA arthAt ananta zaktiyoM se sampanna hai| ukta vibhAjanoM se na to deza vibhakta hotA hai aura na dravya, kyoMki vizeSa dRSTikoNa se kiyA gayA ukta vibhAjana ekatva kA virodhI nahIM hotaa| / yadyapi yaha bAta satya hai ki rAjasthAna gujarAta nahIM hai aura gujarAta rAjasthAna nahIM hai, tathApi donoM bhArata avazya hai| bhArata sarakAra ke gRhavibhAga, yAtAyAtavibhAga, khAdyavibhAga Adi vibhAgoM kA kAryakSetra rAjasthAna, gujarAta Adi pradezoM sahita sampUrNa bhArata hai| ve bhArata ke sabhI pradezoM meM nirbAdharUpa se kArya kara sakate haiN| isIprakAra yadyapi sabhI vibhAga svatantrarUpa se apanA kArya karate haiM, para vaha svatantratA vibhAjaka nahIM bntii| yaha nahIM ho sakatA hai ki relavevibhAga anAja na Dhove aura koI pradeza bhAratIya reloM ko apane meM praveza hI na karane de, kyoMki svatantra hote hue bhI ve eka-dUsare se saMyukta rahate haiN| isIprakAra Atmadravya ke jJAnAdi anantaguNa asaMkhyapradezoM meM sadA sarvatra vidyamAna rahate haiM tathA eka guNa kA rUpa dUsare guNa meM pAyA jAtA hai| __ yadyapi deza kA ukta vibhAjana deza ke karNadhAroM ke dvArA hI kiyA jAtA hai, tathApi jaba prAntIyatA sira uThAne lagatI hai yA koI vibhAga Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] [ jinavarasya nayacakram niraMkuza hone lagatA hai, to ve hI karNadhAra nirdayatA me usakA niSedha karane lagate haiN| ve pukAra-pukAra kara kahate hai ki bhAI ! Apa gujarAtI yA mahArASTrI nahI; Apa to bhAratIya hai bhAratIya / yaha prAnta kA bheda vyavasthA ke lie hai; avyavasthA ke lie nahIM, lar3ane ke lie nhiiN| isa bheda ko apekSA to tabataka hI hai, jabataka yaha vyavasthA meM sahayogI ho tathA sImA ke bAhara hone se pUrva hI isakA niSedha bhI Avazyaka hai| isIprakAra dravya meM pradezabheda yA guNabheda, muktipatha ke karNadhAra tIrthakaroM, prAcAryoM ke dvArA hI dravya kI Antarika saMracanA samajhAne ke lie kie jAte haiN| aura jaba vaha bheda-vivaraNa apanA kAma kara cukatA hai, taba ve hI tIrthakara yA prAcArya usakA nirdayatA se niSedha karane lagate haiN| unake ina niSedha vacanoM yA vikalpoM kA nAma hI nizcayanaya hai| saba vikalpoM kA niSedha karanevAlA sarvAdhika vajanadAra yaha nayAdhirAja nizcayanaya hI hai, jo samasta bheda-vikalpoM kA niSedha kara, svayaM niSiddha ho jAtA hai, nirasta ho jAtA hai / nizcayanaya ke bheda-prabhedoM aura unake niSedha kI prakriyA tathA nayAdhirAja kI carcA nizcayanaya ke prakaraNa meM pahale kI hI jA cukI hai, ataH vahA~ se jAnanA caahie| / ukta sampUrNa prakriyA meM pratyeka nayavacana kA vajana jAnanA sarvAdhika mahattvapUrNa tathya hai / ise jAne binA nayakathanoM kA marma samajha pAnA saMbhava nahIM hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara vyavahAranaya aura usake bheda-prabhedoM kI vistRta carcA ke uparAnta bhI kucha sahaja jijJAsAe~ zeSa raha jAtI hai, unhe yahA~ praznottaroM ke mAdhyama se spaSTa kara denA samIcIna hogaa| (1) prazna :- "eka dravya kI maryAdA ke bhItara kiye gaye guNabhedAdi-bheda do dravyo ke bIca hone vAle bheda ke samAna abhAvarUpa na hokara atadbhAvarUpa hote hai|" - ukta kathana meM samAgata atabhAvarUpa abhAva kI carcA kahI Agama me bhI AtI hai kyA ? uttara :- haoN, haoN, pAtI hai| pravacanamAra meM isa viSaya ko vistAra se spaSTa kiyA gayA hai| vahA~ abhAva ko spaSTarUpa se do prakAra kA batAyA gayA hai :1 pRthaktvalakSaNa 2. anyatvalakSaNa ukta dono ke svarUpa ko spaSTa karanevAlI gAthA imaprakAra hai :__ "pavibhattapadesattaM puttamidi sAsaNaM hi vorassa / aNNattamatabmAvo Na tambhavaM hodi kadhamegaM / ' vibhakta pradezatva pRthaktva hai aura pratadbhAva anyatva hai, kyoMki jo usa rUpa na ho, vaha eka kaise ho sakatA hai ? - aisA bhagavAna mahAvIra kA upadeza hai|" ima gAthA kI saMskRta TIkA meM isa bAta ko bahuta acchI taraha spaSTa kiyA hai| tathA Age-pIche kI gAthAoM meM bhI isase sambandhita carcAeM hai, jo mUlata: paThanIya hai| sabako yahA~ denA sambhava nahI hai / jijJAsu pAThako se anurodha hai ki ve ukta viSaya kA adhyayana mUla grathoM meM se avazya kre| viSaya kI spaSTatA kI dRSTi me sAmAnya pAThakoM kI jAnakArI ke lie ukta gAthA kA bhAvArtha yahA~ de denA ucita pratIta hotA hai| ' pravacanasAra, gAthA 106 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] [ jinavarasya nayacakram "bhinnapradezatva vaha pRthaktva kA lakSaNa hai aura atadbhAva vaha anyatva kA lakSaNa hai| dravya meM aura guNa meM pathaktva nahIM hai, phira bhI anyatva hai / prazna :- jo apRthak hote haiM, unameM anyatva kaise ho sakatA hai ? uttara :- unameM vastra aura zubhratA (saphedI) kI bhA~ti anyatva ho sakatA hai| vastra ke aura usakI zubhratA ke pradeza bhinna-bhinna nahIM haiM isalie unameM pRthaktva nahIM hai| aisA hone para bhI zubhratA to mAtra A~khe se hI dikhAI detI hai; jIbha, nAka Adi zeSa cAra indriyoM se jJAta naha hotI aura vastra pA~coM indriyoM se jJAta hotA hai| isalie (kathaMcit) vastra vaha zubhratA nahIM hai aura zubhratA vaha vastra nahIM hai| yadi aisA naha ho to vastra kI bhA~ti zubhratA bhI jIbha, nAka ityAdi sarva indriyoM se jJAta honA cAhie; kintu aisA nahIM hotaa| isalie vastra aura zubhrata meM apRthaktva hone para bhI anyatva hai| isIprakAra dravya meM aura sattA Adi guNoM meM apRthaktva hone para meM anyatva hai, kyoMki dravya ke aura guNa ke pradeza abhinna hone para bhI dravya aura guNa meM saMjJA-saMkhyA-lakSaNAdi bheda hone se (kathaMcit) dravya guNarUra nahIM hai aura guraNa dravyarUpa nahIM hai|'' _ 'atabhAva sarvathA abhAvarUpa nahIM hotA' - isa bAta ko pravacanasAra gAthA 108 meM spaSTa kiyA gayA hai / jo isaprakAra hai : "jaM davvaM taM Na guNo jo vi guNo so ga tccmtthaado| eso hi pratajmAvo va pramAvo tti giddidyo / svarUpa apekSA se jo dravya hai vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai vA dravya nahIM hai; yaha atadbhAva hai| sarvathA abhAva vaha atadbhAva nahIM hai / aisA vIra bhagavAna dvArA kahA gayA hai|" isaprakAra hama dekhate haiM ki eka dravya ke bhItara kiye gaye guNa-guraNaM Adi bheda do dravyoM ke bIca honevAle bheda ke samAna abhAvarUpa na hoka atadbhAvarUpa hote haiM - yaha kathana AgamAnusAra hI hai| do dravyoM ke bIca jo abhAva hai, use bhinnatva yA pRthaktva kahate tathA eka dravya kI maryAdA ke bhItara guNa kA guNI meM prabhAva yA guNI ka guNa meM prabhAva athavA eka guNa kA dUsare guNa meM prabhAva-ityAdirUpa ja abhAva hotA hai, use anyatva kahate haiN| ' pravacanasAra, gAthA 6 kA bhAvArtha Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 125 anya-anya honA anyatva hai aura pRthak-pRthak honA pRthaktva hai| anyatva kA viloma ananyatva hai aura pRthaktva kA viloma apRthaktva hai|| do dravya paraspara pRthak-pRthaka hote hai, para eka dravya ke do guNa yA guNa-guraNI Adi anya-anya hote hai, pRthak-pRthak nahIM; kyoki ekadravyarUpa hone se ve hai to apRthak hii|| do dravya kabhI bhI apRthak nahI ho sakate / sayogAdi devakara unake bIca jo apRthakatA (ekatA) batAI jAtI hai, vaha Aropita hotI hai| ataH use viSaya banAnevAle naya bhI asadbhUta kahalAte hai| ___ isaprakAra hama dekhate hai ki pratyeka dravya kI para me pathakatA (bhinnatA) aura apane se apRthaktA (abhinnatA, ekatA) hI vAstavika hai, vastusvarUpa ke adhika nikaTa hai| yahI kAraNa hai ki prAcArya kundakunda samayasAra ke prArambha meM hI ekatva-vibhakta AtmA kI durlabhatA batAte hue apane sampUrNa vaibhava se use hI dikhAne kI pratijJA karate hai| "taM eyattavihattaM dAehaM appaNo savihaveNa / ' mai usa ekatva-vibhakta AtmA ko apane nijavaibhava se dikhAtA hai|" para se vibhakta aura nija me ekatva ko prApta AtmA hI paramapadArtha hai, paramArtha hai| AtmA kA para se ekatva amadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai, apane me hI anyatva sadbhUtavyavahAranaya kI mImA me pAtA hai| ata nija se ekatva aura para se vibhakta AtmA nizcayanaya kA vipaya hai| sadbhUta aura asadbhUta dono hI vyavahAra heya he, kyoki madbhutavyavahAranaya atadbhAva ke AdhAra para dravya kI ekatA ko khaNDita karatA pratIta hotA hai aura asadbhUtavyavahAranaya upacAra ke mahAre vibhaktatA ko bhajita karatA dikhAI detA hai| / yahI kAraNa hai ki prAcArya kundakunda samayamAra kI pAcavI gAthA me ekatva-vibhakta aAtmA kA svarUpa banAne kI pratijJA karane ke tatkAla bAda hI chaThavI aura sAtavI gAthA me cAro hI prakAra ke vyavahAra kA niSedha karate dikhAI dete hai| (2) prazna :- "para se vibhakta aura nija me ekatva ko prApta AtmA hI paramapadArtha hai, paramArtha hai| vahI nizcayanaya kA vipaya bhI hai| ' samayasAra, gAthA 5 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] [ jinavarasya nayacakram use hI batAne kI pratijJA sarvazreSTha digambara prAcArya kundakunda samayasAra ke prAraMbha meM karate hai| vaha hI eka sAra hai aura saba saMsAra hai| isa eka AtmA ke hI avalokana kA nAma samyagdarzana hai; ise hI jAnane kA nAma samyagjJAna hai aura isI meM jama jAne, rama jAne kA nAma samyagcAritra hai|" eka ora to Apa aisA kahate hai aura dUsarI ora yaha bAvadUka vyavahAranaya prAtmA ke isI ekatva-vibhakta svarUpa ke viruddha bAta karatA hai; phira bhI use itanA vistAra kyoM diyA jA rahA hai ? use banAyA hI kyoM jA rahA hai ? jima rAste jAnA nahI, use jAnane se bhI kyA lAbha hai ? uttara :- bhAI ! jima rAste jAnA nahI hai, usa rAste ko bhI jAnanA Avazyaka hai; kyoki usa rAste para jAne meM AnevAlI vipattiyoM ke mamyagjJAna vinA udhara ko bhaTaka jAne kI saMbhAvanA se inkAra nahI kiyA jA sakatA / usa khataranAka rAste para kahI hama cale na jAve- isake lie usake samyak svarUpa ko jAnanA ati Avazyaka hai| mamyaka-sthiti jAna lene ke bAda eka to hama udhara jAvege hI nahI; kadAcit prayojanavazAt jAnA bhI par3A, to bhaTakege nhii| yaha duniyA~ vyavahAra meM kahI bhaTaka na jAya, vyavahAra me hI ulajhakara na raha jAya ; isake lie vyavahAranaya kA vAstavika svarUpa jAna lenA Avazyaka hI nahI, anivArya bhI hai| dUsare vyavahAranaya kA viSaya bhI sarvathA abhAvarUpa nahI hai| vaha hai to avazya, para bAta mAtra itanI hI hai ki vaha jamane lAyaka nahI, ramane lAyaka nhiiN| vyavahAra kA viSaya zraddheya nahI hai, dhyeya nahI hai, para jJeya to hai hii| tuma use jAnane se hI kyoM inkAra karanA cAhate ho? jAnA to guNoM aura doSoM - donoM ko hI jAtA hai| kyoMki "bina jAne se doSa-guNani ko kaise tajie gahiye / " yadyapi vyavahAranaya kI sthiti para abataka yukti, Agama aura udAharaNoM ke mAdhyama se paryApta prakAza DAlA jA cukA hai, tathApi ukta prazna ke sandarbha meM vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM ke kathana kI upayogitA para kucha bhI na kahanA ThIka na hogaa| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 127 nizcayanaya ke viSayabhUta jisa abheda akhaNDa prAtmA me Apa ramanA cAhate hai; jabataka umakA Antarika vaibhava ApakI samajha me nahI AegA, tabataka Apa usake prati mahimAvata bhI kaise hoge, usake prati sarvasva samarpaNa ke lie kamara kasa ke taiyAra bhI kaise hoge? eka AtmA""prAtmA.."kahate rahane se to kisI kI samajha me kucha zrA nahI paataa| ata. usakI prabhutA kA paricaya vistAra se diyA jAnA Avazyaka hI nahI, anivArya bhI hai| "prAtmA ananta-ananta sAmarthya kA dhanI hai, anantAnanta gaNo kA godAma hai, anantasAmarthyavAlI ananta-ananta zaktiyo kA magrahAlaya hai, zAnti kA sAgara hai, prAnanda kA kanda hai, jJAna kA ghanapiNDa hai, prabhu hai, paramAtmA hai, ekasamaya me lokAloka ko dekhe-jAne -aimI sAmarthya kA dhanI hai arthAt sarvadarzI ora sarvajJasvabhAvI hai|" __ isaprakAra zuddhamadbhUtavyavahAranaya AtmA me anuparitarUpa se vidyamAna zaktiyo aura pUrNapAvana vyaktiyo kA hI to paricaya karAtA hai| AtmA me jJAna-darzanAdi gugga aura kevalajJAnAdi paryAya koI upacarita nahI hai; vAstavika hai, zuddha hai| vama vAta itanI sI hI to hai ki kathana me jisaprakAra kA bheda pradarzita hotA hai, ve umaprakAra bhinna-bhinna nahI hai, apitu abheda-akhaNDarUpa se vidyamAna hai| uname parampara bheda kA marvathA abhAva ho- aisI bhI bAta nahI hai / atadbhAvarUpa bheda to uname bhI hai hI; parantu uname vaisA bheda nahIM hai, jaisA ki do dravyo ke bIca pAyA jAtA hai| haoN, yaha bAta avazya hai ki ina bhedo me hI ulajhe rahane se abheda akhaNDa prAtmA kA anubhava nahI hotA, ataH isakA nipedha bhI Avazyaka hai| isalie prayojana middha ho jAne para usakA niSedha bhI nirdayatA me kara diyA jAtA hai| loka meM bhI to hama jabataka kimI vastu kI vAstavika vizeSatAyo ko nahI jAna lete, tabataka usake prati AkarSita nahI hote hai| hamArI ruci kA DhalAna AtmA kI aora ho- isake lie Avazyaka hai ki hama usakI vAstavika vizeSatAoM se gaharAI se paricita ho| paricaya kI prApti ke lie pratipAdana Avazyaka hai aura pratipAdana karanA vyavahAranaya kA kArya hai| isIprakAra azuddhasadbhUtavyavahAranaya AtmA kI apUrNa aura vikRta paryAyoM kA jJAna karAtA hai| prAtmA kI vartamAna avasthA meM rAgAdi Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] [ jinavarasya nayacakram vikAra aura matijJAnAdirUpa jJAna kI apUrNa - alpavikasitadazA bhI hai hI, use jAnanA bhI Avazyaka hai / yadi use jAneMge nahIM to usakA prabhAva karane kA yatna hI kyoM kareMge ? isaprakAra zuddhasadbhUta aura azuddhasadbhUta ina donoM hI vyavahAranayoM kA prayojana svabhAva kI sAmarthya aura varttamAna paryAya kI pAmaratA kA jJAna karAkara, dRSTi ko para aura paryAya se haTAkara svabhAva kI ora le jAnA hai / - (3) prazna :- zuddhamadbhUta aura azuddhasadbhUta vyavahAranaya kI bAta to ThIka hai, kyoMki ve to AtmA ke aMtaraMga vaibhava kA hI paricaya karAte haiM, AtmA ke hI gIta gA-gAkara AtmA kI ora AkarSita karate haiM, AtmA kI ruci utpanna karAte haiM / svabhAva evaM svabhAva ke Azraya se utpanna honevAlI svabhAva paryAyoM kI sAmarthya se paricita karAkara, jahA~ eka prora zuddhasadbhUtavyavahAranaya hIna bhAvanA se mukti dilAkara Atmagaurava utpanna karAtA hai, vahIM dUsarI ora azuddhasadbhUtavyavahAranaya apanI varttamAnaparyAyagata kamajorI kA jJAna karAke usase mukta hone kI preraNA detA hai / ataH unakI carcA to ThIka hai; parantu zarIra, makAnAdi jaise parapadArtho se bhI AtmA ko prabheda batAne vAle asadbhUtavyavahAranaya va usake bheda-prabhedoM meM ulajhane se kyA lAbha hai ? uttara :- ulajhanA to kisI bhI vyavahAra meM nahIM hai / bAta ulajhane kI nahIM, samajhane kI hai / ulajhane ke nAma para samajhane se bhI inkAra karanA to ucita pratIta nahIM hotA / vizva meM jo anantAnanta padArtha hai, unameM se ekamAtra nija ko chor3akara sabhI jar3a aura cetana padArtha para hI haiM / una sabhI parapadArthoM meM jJAnI AtmA kA vyavahAra aura ajJAnI AtmA kA ahaM aura mamatva ekasA dekhane meM nahIM AtA / vibhinna parapadArthoM ke sAtha yaha prAtmA vibhinna prakAra ke saMbaMdha sthApita karatA dikhAI detA hai / ukta saMbaMdhoM kI nikaTatA aura dUrI ke AdhAra para anupacarita aura upacarita ke rUpa meM asadbhUtavyavahAranaya kA vargIkaraNa kiyA jAtA hai / saMyogI parapadArthoM meM jo atyanta samIpa haiM arthAt jinakA zrAtmA ke sAtha ekakSetrAvagAhasaMbaMdha hai, aise zarIrAdi kA saMyoga anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai; tathA zarIrAdi kI apekSA jo Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 126 dUravartI haiM, aise makAnAdi ke saMyogoM ko viSaya banAnA upacaritaasadbhUtavyavahAranaya kA kAma hai| ___ yadi jJeya-jJAyakasaMbaMdha ko bhI leM to lokAloka ko jAnanA bhI anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya bana jaaygaa| isaprakAra ye naya bhI sarvathA anapayogI nahIM hai, inase bhI kucha na kucha vastusthiti spaSTa hotI hI hai| ye naya AtmA kA parapadArthoM ke sAtha kisaprakAra kA saMbaMdha hai; isa satya kA udghATana karate haiN| ina nayoM se sarvathA inkAra karane para bhI aneka ApattiyA~ khar3I ho jaaveNgii| jaise 1. anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke viSayabhUta dehI (zarIrastha AtmA) ko jIva nahIM mAnane se trasa-sthAvara jIvoM ko bhI bhasma ke samAna masala dene para bhI hiMsA nahIM hogii| aisA hone para prasa-sthAvara jIvoM kI hiMsA ke tyAgarUpa ahiMsANUvrata ora ahisAmahAvrata bhI kAlpanika tthhrege| isIprakAra tIrthakara bhagavAna kI sarvajJatA bhI saMkaTa meM par3a jAvegI, kyoMki kevalIbhagavAna para ko anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya se hI jAnate haiN| 2. upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se inkAra karane para jinamandira aura ziva-mandira kA bheda saMbhava nahIM ho sakegA tathA mA~-bApa, strI-putrAdi, makAnAdi evaM nagara va dezAdi ko apanA kahane kA vyavahAra bhI saMbhava na hogaa| aisI sthiti meM svastrI-parastrI, svagRha-paragRha evaM svadeza-paradeza ke vibhAga ke binA laukika maryAdAyeM kaise nibhegI? 3. upacarita aura anapacirata-donoM hI prakAra ke asadabhUtavyavahAranayoM se inkAra karane para samasta jinavANI ke vyAghAta kA prasaMga upasthita hogA, kyoMki jinavANI meM to unakA kathana samyakazrutajJAna ke aMza ke rUpa meM pAyA hai| ataH unakI sattA aura samyakapane se inkAra kiyA jAnA saMbhava nahIM hai| (4) prazna :- yadi ye naya bhI samyak haiM to phira inameM ulajhanA bhI kyoM nahIM? uttara:- ulajhanA to kahIM bhI acchA nahIM hotA, na mithyA meM na samyak meM / jisaprakAra loka meM yaha kahAvata hai ki 'sunanA sabakI, karanA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram 130 ] mana kI ', usIprakAra adhyAtma kA mArga hai - 'samajhanA saba, jamanA svabhAva meM' | ataH vyavahAranaya aura usakA viSaya jAnane ke lie prayojanavAna hai; jamane ke lie nahIM, ramane ke lie bhI nahIM / samyak to nija aura para sabhI ho sakate hai; para sabhI dhyeya to nahIM ho sakate, zraddheya to nahIM ho sakate / zraddheya aura dhyeya to nijasvabhAva hI hogA / use chor3akara sampUrNa jagata jJeya hai, mAtra jJeya; dhyeya nahIM, zraddheya nahIM / AtmA jJeya bhI hai, dhyeya bhI hai, zraddheya bhI hai / ata: mAtra vahI nizcaya hai, nizcayanaya kA viSaya hai, upAdeya hai / zeSa saba vyavahAra haiM, vyavahAranaya ke viSaya hai; ataH jJeya hai, para upAdeya nahIM / ukta sampUrNa kathana kA niSkarSa mAtra itanA hI hai ki vyavahAranaya aura usakA viSaya jaisA hai, vaisA mAtra jAna lenA cAhie; kyoki usakI bhI jagata meM sattA hai, usase inkAra karanA ucita nahI hai, satya bhI nahI hai / dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki vyavahAranayoM ne bhI grAtmA kA hI vizeSa vistAra se kathana kiyA hai, AtmA ke hI vizeSoM kA kathana kiyA hai, kisI anya kA nahIM / yadyapi rattratrayarUpa dharma kI prApti sAmAnya ke Azraya se hI hotI hai, vizeSa ke prAzraya se nahI, tathApi " sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet / sAmAnya pratipAdana se vizeSa pratipAdana balavAna hotA hai / " para yaha saba jAnane ke lie hI hai / vyavahAra dvArA pratipAdita vizeSoM ko jAnakara, pazcAt unhe gauraNakara nizcayanaya ke viSayabhUta sAmAnya me graha sthApita karanA, sthira honA iSTa hai, parama iSTa hai / yahI mArga hai, zeSa saba unmArga hai / (5) prazna :- * zuddha sadbhUta aura azuddhasadbhUta vyavahAranaya ke prayoga bhI vibhinnatA lie hote hai kyA ? uttara :- - hA~, hA~, kyoM nahIM ? kabhI guraNa- guNI ke bheda ko lekara, kabhI paryAya- paryAyI ke bheda ko lekara Adi aneka prakAra ke prayoga Agama meM pAye jAte hai, ina sabakA bArIkI se adhyayana kiyA jAnA Avazyaka hai, anyathA kucha samajha meM nahIM AvegA / adhika spaSTatA ke lie nayadarpaNa kA nimnalikhita aMza dRSTavya hai :"sAmAnyadravya meM athavA zraddhadravya meM garaNa- guNI va paryAya - paryAyI kA bhedakathana karanevAlA zuddhasadbhUtavyavahAranaya hai / vahA~ guNa to Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 131 trikAlIsAmAnyabhAva hone ke kAraNa zuddhatA va azuddhatA se nirapekSa zuddha hI hotA hai, jaise jJAnaguNasAmAnya / parantu paryAya zuddha va azuddha - donoM prakAra kI hotI hai / ina donoM me se yahA~ zuddhasadbhUtavyavahAra ke dvArA kevala zuddhaparyAya kA hI graharaNa kiyA jAtA hai / azuddhaparyAya kA grahaNa karanA azuddhasadbhUtavyavahAra kA kAma hai / zuddhaparyAya bhI do prakAra kI hai - sAmAnya va vizeSa / pratikSaNavartI SaTguNI hAni - vRddhirUpa sUkSmaarthaparyAya to sAmAnyazuddhaparyAya hai aura kSAyikabhAva vizeSazuddhaparyAya hai, jaise kevalajJAna / sAmAnyadravya meM to sAmAnyaguNa va guraNI kA athavA sAmAnyazuddhaparyAya va paryAyI kA athavA vizeSazuddhaparyAya va paryAyI kA - ye tInoM hI bheda dekhe jAne sabhava hai / parantu zuddhadravya me arthAt zuddhadravyaparyAya me kevala vizeSazuddhaparyAya va paryAyI kA hI bheda dekhA jA sakatA hai, kyoki zuddhadravyaparyAya meM trikAlIsAmAnyadravya ke grathavA sAmAnyaparyAya ke darzana asabhava hai / 'jIva jJAnavAna hai yA padguraNI hAni-vRddhirUpa svAbhAvika sAmAnyaparyAyavAlA hai' - aisA kahanA dravyasAmAnya me guNa- gaggI va paryAya- paryAyI kA bhedakathana hai / - " 'jIva kevalajJAnadarzanavAlA hai yA vonagagatAvAlA hai| yaha dravyasAmAnya me zuddhaguggA zuddhaguNI va zuddhaparyAya zuddhaparyAyI kA bhedakathana hai / 'siddhabhagavAna kevalajJAna va kevaladarzanavAle hai yA vItarAgatAvAle he / ' yaha zuddhadravya yA zuddhadravyaparyAyI me zuddhaguraNa - zuddhaguNI va zuddhaparyAyazuddhaparyAyI kA bhedakathana hai / ye sabhI zuddhamadbhUtavyavahAranaya ke udAharaNa hai / ise granupacaritasadbhUtavyavahAranaya bhI kahate hai, kyoki guraNasAmAnya to parasaMyoga se rahita hone ke kAraNa tathA kSAyikabhAva saMyoga ke prabhAvapUrvaka hone ke kAraNa athavA svabhAva ke anurUpa hone ke kAraNa anupacarita kahe jAne yukta hai / " zuddhamadbhUtavyavahAranayavat hI azuddhamadbhUtavyavahAranaya bhI samajhanA / antara kevala itanA hai ki yahA~ sAmAnya guraNa va paryAyarUpa svabhAvabhAvo kI apekSA bheda DAlA jAnA saMbhava nahI hai, kyoMki ve azuddha nahI hote / 1 nayadarparaNa, pRSTha 668-666 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] [ jinavarasya nayacakram dravyasAmAnya meM athavA azuddhadravyaparyAyarUpa azuddhadravya meM azuddhaguNoM va azuddhaparyAyoM ke AdhAra para bhedopacAra dvArA guNa-gaNI, paryAya-paryAyI, lakSaNa-lakSya prAdirUpa dvaita utpanna karanA azuddhasadbhUtavyavahAranaya hai| ___azuddhaguNa va paryAyeM audayikabhAvarUpa hote hai / jaise- jJAnaguNa kI matijJAnAdi paryAyeM, cAritraguNa kI rAga-dveSAdi paryAye tathA vedanaguNa kI viSayajanita sukha-dukha Adi pryaaye| 'jIvasAmAnya matijJAnavAlA hai yA rAga-dvepAdivAlA hai|' - ye dravyasAmAnya kI apekSA azuddhasadbhUtavyavahAra ke udAharaNa hai| _ 'saMsArI jIva matijJAnavAlA hai yA rAga-dveSAdivAlA hai|' - ye dravyaparyAya kI apekSA azuddhasadbhUtavyavahAra ke udAharaNa hai| ise upacaritasadbhUta bhI kahate hai, kyoki parasaMyogI vaibhAvika praudayika azuddhabhAvo kA dravya ke sAtha sthAyI saMbaMdha nahIM hai, na usake svabhAva se unakA mela khAtA hai| ataH ve upacaritabhAva kahe jAne yogya hai|" isaprakAra hama dekhate hai ki zuddhasadbhuta aura azuddhasadbhUtavyavahAranayoM ke vividha prayoga jinavANI me milate hai| paMcAdhyAyI me samAgata prayogoM kI to abhI carcA hI nahI kI gaI hai| (6) prazna :- sadbhUtavyavahAranaya ke samAna asadbhUtavyavahAranaya ke prayogoM meM bhI vibhinnatA pAI jAtI hogI ? uttara:-asadbhUtavyavahAranaya ke prayogoM meM to aura bhI adhika vividhatA aura vicitratA pAyI jAtI hai| isa viSaya ko dRSTi meM rakhakara jinAgama kA jitanI gaharAI se adhyayana karo, nayacakra kI gaMbhIratA utanI hI adhika bhAsita hotI hai| jitanA jJAna meM AtA hai, utanA kahane meM nahI pAtA aura jitanA kahane meM A jAtA hai, likhane meM utanA bhI nahI aataa| kahIM viSaya kI jaTilatA aura kahI vistAra kA bhaya lekhanI ko avaruddha karatA hai| naya prayogoM kI vividhatA aura vicitratA kI sarvAGgINa jAnakArI ke lie to Apako paramAgamarUpI sAgara kA hI maMthana karanA hogA, tathApi yahA~ asadbhUtavyavahAranaya ke sandarbha meM kucha bhI na kahanA saMgata na hogaa| ' nayadarpaNa, pRSTha 672-673 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 133 asadbhUtavyavahAranaya kA kSetra bahuta bar3A hai, kyoMki usakA viSaya vibhinna dravyoM ke bIca vibhinna sambandhoM ke AdhAra para ekatva kA upacAra karanA hai| eka to dravya hI anantAnanta haiM, aura unameM jina sambandhoM ke AdhAra para ekatva yA kartRtvAdi kA upacAra kiyA jAtA hai, ve sambandha bhI aneka prakAra ke hote haiM / yahI kAraNa hai ki isakA viSaya asImita hai| jaba vizva ke anantAnanta dravyoM meM se kinhIM do yA do se bhI adhika dravyoM ke bIca honevAle sambandhoM ke bAre meM vicAra karate haiM, to aneka prazna khar3e ho jAte haiN| jaise ki ve dravya eka hI jAti ke haiM yA bhinna-bhinna jAti ke ? tathA jo sambandha sthApita kiyA jAtA hai, vaha nikaTavartI (saMzleSasahita) hai yA dUravartI (saMzleSarahita) ? jJAtA-jJeya hai yA sva-svAmI ? Adi aneka vikalpa khar3e ho jAte haiN| ina sabhI bAtoM ko dhyAna meM rakhakara ina upacAroM ko pahale to nau bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai, jinakA ullekha pahale kiyA jA cukA hai| ve nau vibhAga dravya, guNa aura paryAya ke AdhAra para kiye gaye haiN| sajAti, vijAti aura ubhaya ke bheda se dravyoM kA vargIkaraNa bhI tInaprakAra se kiyA jAtA hai| ina sajAti, vijAti aura ubhaya dravyoM meM vibhinna sambandhoM ke AdhAra para ukta nau prakAra kA upacAra karanA hI asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| yadyapi upacAra zabda kA prayoga sadbhUtavyavahAranaya ke sAtha bhI hai| jaise- eka dravya meM bhedopacAra karanA sadbhUtavyavahAranaya kA kArya hai aura bhinna-bhinna dravyoM meM abhedopacAra karanA amadbhUtavyavahAranaya kA kArya hai| isI ke AdhAra para sadbhUtavyavahAranaya ke upacaritasadbhUtavyavahAranaya aura anupacaritasadbhUtavyavahAranaya - aise bheda bhI kiye jAte haiM, tathApi vAstavika upacAra to asadbhUtavyavahAranaya meM hI hotA hai, kyoMki dravya meM guraNabhedAdi-bheda upacarita nahIM, vAstavika haiN| __ sadbhUtavyavahAranaya ke anupacarita aura upacarita bhedoM ke sthAna para jo zuddha aura azuddha nAma prApta hote haiM, unase sadbhUtavyavahAranaya ko upacarita kahane meM saMbhAvita saMkoca spaSTa ho jAtA hai| ataH mukhyarUpa se bhedavyavahAra ko sadbhUtavyavahAra aura upacaritavyavahAra ko asadbhUtavyavahAra kahanA hI zreyaskara hai| jaisA ki kahA bhI gayA hai : Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram "prasadbhUtavyavahAraH evopacAraH, upacArAdapyupacAraM yaH karoti sa upacaritA sadbhUtavyavahAraH / 134 ] prasadbhUtavyavahAra hI upacAra hai, aura upacAra kA bhI jo upacAra karatA hai, vaha upacarita-prasadbhUtavyavahAra hai / " isakA vAstavika artha yaha huA ki anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya bhI vastuta: upacarita hI hai / usake nAma ke sAtha jo anupacarita zabda kA prayoga hai, vaha to upacAra meM bhI upacAra ke niSedha ke lie hai, upacAra ke niSedha ke lie nahI / isaprakAra yaha nizcita huA ki jisame mAtra upacAra ho, vaha anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya hai aura jisame upacAra me bhI upacAra ho, vaha upacarita - pramadbhUtavyavahAranaya hai / " upanayopaja nito vyavahAraH / pramANanayanikSepAtmakaH medopacArAbhyAM vastu vyavaharatIti vyavahAraH / kathamupanayastasya janaka iti cet / sadbhUto medotpAdakatvAt zrasadbhUtastUpacArotpAdakatvAt upacaritAsadbhUtastUpacArAdapyupacArotpAdakatvAt / vyavahAra upanaya se upajanita hotA hai / pramANanayanikSepAtmaka bheda aura upacAra ke dvArA jo vastu kA pratipAdana karanA hai, vaha vyavahAranaya hai / prazna :- * vyavahAra kA janaka upanaya kaise hai ? uttara :- sadbhUtavyavahAranaya bheda kA utpAdaka hone se, asadbhUtavyavahAranaya upacAra kA utpAdaka hone se aura upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya upacAra meM bhI upacAra kA utpAdaka hone se upanayajanita hai / " nayacakra ke isa kathana se yaha bAta bahuta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki sadbhUtavyavahAranaya bheda kA utpAdaka hai aura amadbhUtavyavahAranaya upacAra kA utpAdaka hai / upacAra meM bhI upacAra kA utpAdaka hone se upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya asadbhUtavyavahAranaya kA hI eka bheda hai / jisa adbhUtavyavahAra 1 zrAlApapaddhati, pRSTha 227 3 zrutabhavanadIpakanayacakram pRSTha 26 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 135 naya meM mAtra upacAra hI pravattita hotA hai, upacAra meM bhI upacAra nahI; usa asadbhUtavyavahAranaya ko upacarita-asadbhUtavyavahAranaya se pRthaka batAne ke lie anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke nAma se bhI abhihita kiyA jAtA hai| (7) prazna :- nayacakra ke ukta kathana meM vyavahAranaya ko upanaya se upajanita kahA gayA hai ? abhI taka to upanaya kI bAta AI hI nhiiN| uttara :- ekaprakAra se vyavahAranaya hI upanaya hai, kyoMki upanayoM ke jo bheda ginAe gaye haiM, ve saba ekaprakAra se vyavahAranaya ke hI bheda-prabheda haiN| nayoM ke bheda-prabhedoM kI carcA karate samaya nayacakra' meM pahale to nayoM ke naya aura upanaya aise do bheda kie haiN| phira naya ke nau prakAra evaM upanaya ke tIna prakAra batAye gaye hai| dravyAthika aura paryAyAthika - ye do to mUlanaya evaM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta - ye sAta uttaranaya; isaprakAra kula milAkara ye nau naya batAye gaye hai, jinakI carcA Age vistAra se kI jaavegii| sadbhUtavyavahAra, asadbhUtavyavahAra tathA upacarita-asadbhUtavyavahAra - ye tIna bheda upanaya ke batAye gaye haiN| tathA sadbhUtavyavahAranaya ke zuddha aura azuddha - aise do bheda kiye gaye haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki vyavahAranaya ke jo cAra bheda batAye gaye the, unameM aura inameM (upanayoM dvArA kie gaye bhedoM meM) koI antara nahIM raha jAtA hai| sadbhUtavyavahAranaya ke to jisaprakAra do bheda vahA~ batAye gaye the, vaise hI yahA~ bhI batAye gaye haiN| asadbhUtavyavahAranaya ke vahA~ anapacaritaasadbhUtavyavahAranaya evaM upacarita-asadbhUtavyavahAranaya - isaprakAra do bheda kiye gaye the aura yahA~ una donoM ko svataMtrarUpa se svIkAra kara liyA gayA hai / basa, mAtra itanA hI antara hai| 1 devasenAcAryakRta zrutabhavanadIpakanayacakra evaM mAilladhavalakRta dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra - ina donoM meM hI ukta kathana pAye jAte haiM / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] [ jinavarasya nayacakram ise nimnalikhita cArToM dvArA acchI taraha samajhA jA sakatA hai : cArTa 1 sadbhUtavyavahAranaya vyavahAranaya cArTa 2 (1) zuddhasadbhUtavyavahAranaya (2) azuddhasadbhUtavyavahAranaya asadbhUtavyavahAranaya (3) anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya (4) upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya upanaya ( vyavahAranaya) sadbhUtavyavahAranaya (3) prasadbhUtavyavahAranaya (4) upacaritAsadbhUtavyavahAranaya (1) zuddhasadbhUtavyavahAranaya (2) azuddhasadbhUtavyavahAranaya ukta cArToM meM vyavahAranayoM ke prabhedoM meM jo kramAMka diye gaye haiM, ve paraspara eka-dUsare ke sthAnApanna haiM / ataH donoM prakAra ke vargIkaraNoM meM koI maulika bheda nahIM hai / donoM prakAra ke vargIkararaNoM ko dekhakara bhramita hone kI AvazyakatA bhI nahIM hai, kintu unheM jAna lene kI AvazyakatA bhI avazya hai / asadbhUtavyavahAranaya ( anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya) aura upacarita-prasadbhUtavyavahAranayoM ke svajAtIya, vijAtIya aura mizra ( svajAtivijAtIya) ke bheda se tIna-tIna bheda kie gaye haiM / yahA~ prasadbhUtavyavahAranaya (jise anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya bhI kahA jAtA hai ) dravya meM dravya kA upacAra Adi nau prakAra ke upacAroM pravRti karatA hai / tathA yahI prasadbhUtavyavahAranaya bhinna dravyoM, unake guNoM aura paryAyoM ke bIca pAye jAnevAle avinAbhAvasaMbaMdha, saMzleSasaMbaMdha, pariNAma Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 137 pariNAmIsaMbaMdha, zraddhA-zraddheyasaMbaMdha, jJAna-jJeyasaMbaMdha, cAritra-caryAsaMbaMdha Adi ko apanA viSaya banAtA hai|' asadbhUtavyavahAranaya ke bheda-prabhedoM kA kathana nayacakra meM isaprakAra diyA gayA hai : "praNesi aNNaguNA bhaNai asambhUya tiviha bhedovi / sajjAi iyara misso raNAyavyo tivihabhedajudo // 222 // davvaguraNapajjayANaM uvayAraM tAraNa hoi tattheva / / dave guragapajjAyA guragadaviyaM pajjayA yA // 223 // pajjAe davvaguraNA uvayariyaM vA hu bNdhsNjuttaa| saMbaMdhe saMsilese pANINaM yamAdIhiM // 224 // jo anya ke guNoM ko anya kA kahatA hai, vaha asadbhUtavyavahAranaya hai| usake tIna bheda haiM - majAti, vijAti aura mizra / tathA unameM bhI pratyeka ke tIna-tIna bheda haiN| dravya meM dravya kA, guNa meM guNa kA, paryAya meM paryAya kA, dravya meM guNa aura paryAya kA, guraNa meM dravya aura paryAya kA aura paryAya meM dravya aura garaNa kA upacAra karanA caahie| yaha upacAra baMdha se saMyukta avasthA meM tathA jJAnI ke jJeya Adi ke sAtha saMzleSa saMbaMdha hone para kiyA jAtA hai|" ukta nau prakAroM ko nayacakra meM hI modAharaNa spaSTa kiyA gayA hai| unhIM meM majAti-vijAti Adi vizeSagagoM ko bhI yathAsaMbhava mpaSTa kara diyA gayA hai| ukta spaSTIkaraNa mUlataH paThanIya hai, jo isaprakAra hai :"eyaMdiyAidehA riNavattA je vi poggale kaae| te jo bharaNeI jIvA vavahAro so vijAIpro // 225 // paudgalika kAya meM jo ekendriya Adi ke zarIra banate haiM, unheM jo jIva kahatA hai; vaha vijAtIya dravya meM vijAtIya dravya kA AropaNa karane vAlA asadbhUtavyavahAranaya hai| ' "so'pi saMbaMdhAvinAbhAvaH, saMzleSaH saMbaMdhaH, pariNAma-pariNAmisaMbaMdhaH, zraddhA-zraddhayasaMbaMdhaH, jJAna-jJeyasaMbaMdhaH, cAritra-caryAsaMbaMdhazcetyAdiH / " -pAlApapaddhati, pRSTha 227 2 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 222-224 3 vahI, gAthA 225-233 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] [ jinavarasya nayacakram muttaM iha mahaNANaM muttimadamveNa jaNNio jhmaa| jai gahu muttaM gANaM to kiM khaliyo hu mutteNa // 226 // matijJAna mUrtika hai, kyoMki vaha mUrtikadravya se paidA hotA hai| yadi vaha mUrta na hotA to mUrta ke dvArA skhalita kyoM hotA ? - yaha vijAtIya guraNa meM vijAtIya guNa kA Aropa karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai| ThTharaNaM paDibi lavadi hu taM ceva esa pjjaayo| sajjAi asambhUmo uvayarimo riNayajjAipajjAmro // 227 // pratibiba ko dekhakara 'vaha yahI paryAya hai' - aisA kahA jAtA hai / - yaha svajAti paryAya meM svajAti paryAya kA upacAra karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai| NeyaM jIvamajIvaM taM piya raNAraNaM khu tassa visyaado| jo bharagai erisatthaM vavahAro so pramabhUdo // 228 / / jJeya jIva bhI hai aura ajIva bhI hai| jJAna ke viSaya hone se unheM jo jJAna (jIva kA jJAna, ajIva kA jJAna - isarUpa meM) kahatA hai, vaha svajAti-vijAti dravya meM svajAti-vijAti guraNa kA upacAra karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai| paramANu eyadezI bahuyapadesI payaMpae jo hu| so vavahAro Nemo dave pajjAyauvayAro / / 226 / / jo ekapradezIparamANa ko bahapradezI kahatA hai, use svajAti dravya meM svajAti vibhAva paryAya kA upacAra karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya kahate hai| rUvaM pi bharaNai davvaM vavahAro annnnprtthsNbhuudo| sepro jaha pAsAmro guraNesu davvAraNa uvayAro // 230 // anya artha meM honevAlA vyavahAra, rUpa ko dravya kahatA hai, jaise sapheda patthara / yaha svajAti guraNa meM svajAti dravya kA upacAra karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai / / gANaM pi hu pajjAyaM pariNamamArago dugihae jhmaa| vavahAro khalu jaMpA guNesu uvayariyapajjApro // 23 // pariNamanazIla jJAna ko paryAyarUpa se kahA jAtA hai| yaha svajAti guraNa meM svajAti paryAya kA Aropa karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 136 vaNa thUlakhaMgha puggaladamvetti jaMpae loe / uvayAro pajjAe puggaladavvassa maraNai vavahAro // 232 // sthUlaskaMdha ko dekhakara loka meM use 'yaha pudgaladravya hai' - aisA kahate hai| yaha svajAti vibhAva paryAya meM svajAti dravya kA upacAra karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai| daLaNa dehaThANaM vaNNaMto hoi uttamaM rUvaM / guraNa uvayAro bhariNo pajjAe ragatthi saMdeho // 233 / / zarIra ke AkAra ko dekhakara usakA varNana karate hue kahanA ki kaisA uttamarUpa hai| yaha svajAti paryAya meM svajAti guraNa kA Aropa karanevAlA asadbhUtavyavahAranaya hai|" ukta sampUrNa udAharaNa anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke hai; kyoMki inameM mAtra upacAra kiyA gayA hai, upacAra meM upacAra nhii| jahA~ upacAra meM upacAra kiyA jAtA hai, vahA~ upacArita-asadbhUtavyavahAranaya hotA hai| upacArita-asadbhUtavyavahAranaya ke svarUpa aura bheda-prabhedo kA spaSTIkaraNa dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra meM isaprakAra kiyA gayA hai : "uvayArA uvayAraM saccAsaccesu uhayapratyesu / sajjAiiyaramisso uvayarimo kuraNai vavahAro // 242 // satya, asatya aura satyAsatya padArtho me tathA svajAtIya, vijAtIya aura svajAti-vijAtIya padArtho me jo eka upacAra ke dvArA dUsare upacAra kA vidhAna kiyA jAtA hai, use upacaritAsadbhUtavyavahAranaya kahate hai / desavaI desattho pratthavariNajjo taheva jpto| me desaM me dadhvaM saccAsaccapi uhayatthaM // 243 // 'deza kA svAmI kahatA hai ki yaha deza merA hai' - yaha matya-upacaritaasadbhUtavyavahAranaya hai; 'deza meM sthita vyakti kahatA hai ki deza merA hai' - yaha asatya-upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai aura 'vyApArI artha kA vyApAra karate hue kahatA hai ki dhana merA hai' - yaha satyAsatya-upacaritaasadbhUtavyavahAranaya hai|| puttAi baMdhuvaggaM prahaM ca mama saMpayAi jppNto| uvayArAsanbhUmo sajAidanvesu gAyavvo // 244 // 'putrAdi bandhuvargarUpa maiM hU~ yA yaha merI saMpadA hai' - isaprakAra kA kathana karanA svajAti-upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] [ jinavarasya nayacakram pAharaNahemarayaNaM bacchAdIyA mamedi jppNto| uvayariyaprasanbhUmo vijAidamvesu rasAyanvo // 24 // 'pAbharaNa, sonA, ratna aura vastrAdi mere haiM' - yaha kathana vijAtiupacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai / desaMva rajjaduggaM missaM aNNaM ca bhaNai mama davvaM / uhayatthe uvayariyo hoi asmbhuudyvhaaro||246|| deza ke samAna rAjya va durga Adi mizra anyadravyoM ko apanA kahatA hai, vaha ubhaya arthAta svajAti-vijAti-upacarita-asadbhUtavyavahAranaya hai|" ukta sampUrNa kathana kA gaharAI se maMthana karane para yaha bAta ekadama spaSTa ho jAtI hai ki jina bhinnapadArthoM meM nikaTa kA arthAta sIdhA-saMbaMdha hotA hai, ve to anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke antargata Ate haiM tathA jinakA saMbaMdha dUra kA hotA hai arthAta jo saMbaMdhI ke bhI saMbaMdhI hone se paraspara saMbaMdhita hote haiM; unako upacarita-asadbhUtavyavahAranaya apanA viSaya banAtA hai| jaise - zarIra to AtmA se sIdhA saMbaMdhita hai, para mAtA-pitA, strI-putrAdi, makAna Adi zarIra ke mAdhyama se saMbaMdhita haiN| ataH AtmA aura zarIra kA saMbaMdha anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai, tathA AtmA aura strI-putrAdi va makAnAdi kA saMbaMdha upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai| isIprakAra svajAtIya aura vijAtIya saMbaMdhoM ko bhI samajha lenA cAhie / jaba AtmA aura zarIra kA saMbaMdha batAyA jAtA hai, taba AtmA cetanajAti kA aura zarIra acetanajAti kA hone se donoM kA saMbaMdha vijAtIya kahA jAtA hai| jaba pitA-putra kA sambandha batAyA jAtA hai, taba pitA va putra donoM ke cetana hone se vaha saMbaMdha sajAtIya kahA jAtA hai| isIprakAra sarvatra ghaTita kara lenA caahie| (8) prazna :- 'jJAtA-jJeya saMbaMdha ko saMzleSasaMbaMdha arthAt nikaTa kA saMbaMdha mAnakara anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya meM rakhA gayA haijabaki unameM atyadhika dUrI pAI jA sakatI hai, kyoMki sarvajJa bhagavAna kA jJeya to alokAkAza bhI hotA hai / tathA makAna va putrAdi ko dUra kA saMbaMdhI mAnakara upacarita-asadbhUtavyavahAranaya meM DAlA gayA hai, jabaki ve nikaTa ke saMbaMdhI pratIta hote haiN| loka meM bhI jaisA ekatva yA mamatva putrAdi va makAnAdi meM dekhA jAtA hai, vaisA jJeyoM meM nhiiN|' Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAranaya : kucha praznottara ] [ 141 isa kathana meM kyA vizeSahetu hai ? kRpayA spaSTa kreN| uttara :- saMbaMdhoM kI nikaTatA na to kSetra ke AdhAra para nizcita hotI hai aura na ekatva yA mamatvabuddhi ke AdhAra pr| jina do padArthoM meM sIdhA (DAyarekTa) saMbaMdha pAyA jAtA hai, unheM nikaTavartI yA saMzliSTa kahate haiM; tathA jinameM ve donoM padArtha kisI tIsare mAdhyama se (ina-DAyarekTa) saMbaMdhita hote haiM, unheM dUravartI yA asaMzliSTa kahA jAtA hai / saMzliSTa padArthoM meM mAtra upacAra karane se kAma cala jAtA hai, para asaMzliSTa padArthoM meM upacAra meM bhI upacAra karanA hotA hai| jisaprakAra sAle aura bahanoI paraspara saMbaMdhI haiM aura sAle kA sAlA aura bahanoI kA bahanoI paraspara saMbaMdhI nahIM, saMbaMdhI ke bhI saMbaMdhI haiM / loka meM bhI jo vyavahAra sabaMdhiyoM ke bIca pAyA jAtA hai, vaha vyavahAra sambandhiyoM ke saMbaMdhiyoM meM paraspara nahIM pAyA jaataa| saMbaMdhiyoM ke bIca anapacarita-upacAra hotA hai aura sabaMdhiyoM ke bhI saMbadhiyoM ke sAtha upacAra bhI upacarita hI hotA hai| jJAna aura jJeya ke bIca sIdhA sabaMdha hai, ataH unameM anapacaritaupacAra kA arthAt anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA prayoga hotA hai aura strI-putrAdi va makAnAdi ke sAtha jo AtmA kA saMbaMdha hai, vaha deha ke mAdhyama se hotA hai, ataH vaha upacarita-upacAra arthAt upacaritaasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai| (9) prazna :- ina sabake jAnane se lAbha kyA hai ? uttara:-jinavANI meM vividhaprakAra se AtmA kA svarUpa samajhAte hue sabhIprakAra ke kathana upalabdha hote haiN| vyavahAranaya ke uktaprakAroM ke kathana bhI jinAgama meM pada-pada para prApta hote haiN| vyavahAranayoM ke samyagjJAna binA ukta kathanoM kA marma samajha pAnA sabhava nahIM hai, apitu bhramita ho jAnA saMbhava hai| ataH inakA jAnanA bhI Avazyaka hai| tathA ina nayoM ke jAnane kA samyakphala ina saba saMbaMdhoM aura upacAroM ko jAnakara, inakI nissAratA jAnakara evaM ina nayakathanoM ko vAstavika na jAna, mAtra upacaritakathana mAnakara 'para se vibhakta aura nija meM ekatva ko prApta nijaparamAtmatattva' meM hI ahaM sthApita karanA hai| samayasArAdi graMtharAjoM meM bhI sarvatra ina nayakathanoM kI vAstavika sthiti kA jJAna karAkara ekatva-vibhakta AtmA meM jamane-ramane kI preraNA dI gaI hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] [ jinavarasya nayacakram samayasAra kI prAtmakhyAti TIkA ke kalaza 242 meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki : "vyavahAra vimaDhadaSTayaH paramArtha kayaMlati no jnaaH| tuSabodhavimugdhabuddhayaH kalayaMtIha tuSaM na taMDulam // 242 // jisaprakAra jagata meM jinakI buddhi tuSajJAna meM hI mohita hai; ve tuSa ko hI jAnate haiM, tandula ko nhiiN| usIprakAra jinakI dRSTi vyavahAra meM hI mohita hai; ve jIva paramArtha ko nahIM jAnate haiN|" ukta kathana meM vyavahAra meM mohita hone kA niSedha kiyA gayA hai, jAnane kA nhiiN| vyavahAra ko jAnanA to hai, para usameM mohita nahIM honA hai| mohita hone lAyaka, ahaM sthApita karane lAyaka to eka paramazuddhanizcayanaya kA viSayabhUta nijazuddhAtmadravya hI hai| vwww - hanta hastAvalaMbaH vyavaharaNanayaH syAdyadyapi prAkpadavyA miha nihitapadAnAM hanta hastAvalaMbaH / tadapi paramamathaM ciccamatkAramAtraM paravirahitamaMtaH pazyatAM neSa kiJcit // 5 // yadyapi prathama padavI meM paira rakhanevAle puruSoM ke lie arthAt jabataka zuddhasvarUpa kI prApti nahIM ho jAtI taba taka, are re ! (khedapUrvaka) vyavahAranaya ko hastAvalambana tulya kahA hai; tathApi jo puruSa caitanya camatkAramAtra, paradravya ke bhAvoM se rahita, parama-arthasvarUpa bhagavAna AtmA ko antaraGga meM avalokana karate haiM, usakI zraddhA karate haiM, usarUpa lIna hokara cAritrabhAva ko prApta hote haiM; unheM yaha vyavahAranaya kiJcit bhI prayojanavAna nahIM hai| -prAtmakhyAti (samayasAra TIkA), kalaza 5 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda aba samaya A gayA hai ki hama paMcAdhyAyI meM samAgata vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM ke svarUpa para vistAra se carcA kreN| paMcAdhyAyI meM sadbhUta aura asadbhUtavyavahAranayoM kI jo carcA prApta hotI hai, usameM sadbhUtavyavahAranaya kA svarUpa isaprakAra diyA gayA hai : "vyavahAranayo dvadhA sadbhUtastvatha bhavedasadbhUtaH / sadbhUtastadguNa iti vyavahArastatpravRttimAtratvAt / / 525 // pratra nidAnaM ca yathA sadasAdhAraNaguraNo vivakSyaH syAt / / avivakSito'thavApi ca satsAdhAraNagaNo na cAnyatarAta // 526 // prasyAvagame phalamiti taditaravastuni niSedhabuddhiH syAt / itaravibhinno naya iti medAbhivyaJjako na nayaH // 27 // vyavahAranaya ke do bheda hai- sadbhUtavyavahAranaya aura asadbhUtavyavahAranaya / jima vastu kA jo gugga hai, usakI madbhUta saMjJA hai, aura una garaNoM kI pravRttimAtra kA nAma vyavahAra hai| isakA khulAsA isaprakAra hai ki isa naya meM vastu kA asAdhAraNaguNa hI vivakSita hotA hai athavA sAdhAraNaguNa avivakSita rahatA hai / isa naya kI pravRtti isIprakAra hotI hai, anya prakAra se nhii| isa naya kA phala yaha hai ki isase vivakSita vastu ke sivA anya vastu meM 'yaha vaha nahIM hai' isaprakAra niSedhabuddhi ho jAtI hai| kyoMki paravastu se bhedabuddhi kA honA hI naya hai, naya kucha bheda kA abhivyaMjaka nahI hai|" paMcAdhyAyI ke anusAra asadbhUtavyavahAranaya kA svarUpa isaprakAra hai : "api cAsadbhUtAdivyavahArAnto nayazca bhavati ythaa| anyadravyasya guNAH saMyojyante balAdanyatra // 526 // sa yathA varNAdimato mUrtadravyasya karma kila mUrtam / tatsaMyogatvAdiha mUrtAH krodhAdayo'pi jIvamavAH // 530 // ' paMcAdhyAyI, pra0 1, zloka 525-527 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] [ jinavarasya nayacakram kAraNamantInA dravyasya vibhAvabhAvazaktiH syAt / sA bhavati sahajasiddhA kevalamiha jIvapudgalayoH // 531 // phalamAgantukabhAvAdupAdhimAtraM vihAya yAvadiha / zeSastacchuddhaguNaH syAditi matvA sudRSTiriha kazcit // 532 // patrApi ca saMdRSTiH paraguraNayogAcca pANDaraH kanakaH / hitvA paraguraNayogaM sa eka zuddho'nubhUyate kaizcit // 533 // ' anyadravya ke guNoM kI balapUrvaka anya dravya meM saMyojanA karanA asadbhUtavyavahAranaya hai| udAharaNArtha varNAdivAle mUrttadravya kA karma eka bheda hai, ataH vaha bhI mata hai| usake saMyoga se krodhAdi yadyapi mRta haiM, to bhI unheM jIva meM hue kahanA asadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa hai| isa naya kI pratIti kA phala yaha hai ki jitane bhI Agantuka bhAva haiM, unameM se upAdhi kA tyAga kara dene para jo zeSa bacatA hai, vahI usa vastu kA zuddhaguraNa hai / aisA mAnanevAlA puruSa hI samyagdRSTi hai| udAharaNArtha sonA dUsare padArtha ke guNa ke saMbaMdha se kucha sapheda-sA pratIta hotA hai, parantu jaba usameM se paravastu ke guNoM kA saMbaMdha chUTa jAtA hai, taba vahI sonA zuddharUpa se anubhava meM Ane lagatA hai|" ukta kathana meM paMcAdhyAyIkAra ne sadbhuta aura asadbhUtavyavahAranayoM ke svarUpa evaM viSayavastu kA jisaprakAra spaSTIkaraNa kiyA hai, usase yaha bAta spaSTa hotI hai ki unake matAnusAra sadbhUtavyavahAranaya vastu ke asAdhAraNaguraNa ke AdhAra para vastu ko paravastu se bhinna sthApita karatA hai| unake anusAra isa naya kA prayojana bhI paravastu se bhinnatA kI pratItimAtra hai| unakA spaSTa kahanA hai ki yaha naya akhaNDavastu meM bheda karake vastusvarUpa ko spaSTa karanevAle bheda kA abhivyaMjaka nahIM hai, apitu parase bhinnatA batAnevAlA hI hai| yadyapi asadbhUtavyavahAranaya kI paribhASA to yahA~ bhI bahuta-kucha anya graMthoM ke anusAra hI dI gaI hai, tathApi yahA~ krodhAdi ko jIvakA kahanA- yaha asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya batAyA gayA hai, jabaki anyatra krodhAdi ko jIva kA batAnA, sadabhUtavyavahAranaya ke bhedoM meM liyA jAtA hai| 1 paMcAdhyAyI, ma. 1, zloka 526-533 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda ] [ 145 __ paMcAdhyAyIkAra ko apane abhISTa kI siddhi ke lie isame kucha khIca-tAna bhI karanI par3I hai| krodhAdibhAva, jo ki jIva ke hI vikArI bhAva haiM, unheM pahale to pudagalakarmoM ke saMyoga se utpanna hone ke kAraNa mUrta kahA gayA aura phira unheM amUrtajIva kA kahakara asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya batAyA gyaa| unheM yahA~ 'pranyadravyasya guraNAH saMyojyante balAdanyatra' kI saMpUrti isaprakAra karanI pdd'ii| isa saMbaMdha meM vizeSa carcA vyavahAranaya ke upacarita-anupacarita, sadbhUta-asadbhUta Adi sabhI bheda-prabhedoM ke spaSTIkaraNa ke uparAnta karanA hI samucita hogaa| anupacaritasadbhUtavyavahAranaya kA svarUpa aura viSayavastu paMcAdhyAyI meM isaprakAra dI gaI hai : "syAdAdimo yathAntInA yA zaktirasti yasya stH| tattatsAmAnyatayA nirUpyate cedvivizeSanirapekSam // 53 // idamatrodAharaNa jJAnaM jIvopajIvi jIvagaraNaH / jJeyAlambanakAle na tathA jJeyopajIvi syAt // 536 // ghaTa sadbhAve hi yathA ghaTanirapekSa cideva jIvaguNaH / asti ghaTAbhAve'pi ca ghaTanirapekSaM cideva jIvaguNaH / / 537 // ' jisa padArtha kI jo Atma bhUta zakti hai, usako jo naya avAntara bheda kie binA mAmAnyarUpa se usI padArtha kI batAtA hai, vaha anupacaritamadbhUtavyavahAranaya hai| isa viSaya meM yaha udAharaNa hai ki jisaprakAra jIva kA jJAnaguNa sadA jIvopajIvI rahatA hai, usaprakAra vaha jJeya ko jAnate samaya bhI jJeyopajIvo nahIM hotaa| jaise ghaTa ke sadbhAva me jIva kA jJAnaguNa ghaTa kI apekSA kiye binA caitanyarUpa hI hai, vaise ghaTa ke abhAva meM bhI jIva kA jJAnaguNa ghaTa kI apekSA kie binA caitanyarUpa hI hai|" upacaritasadbhUtavyavahAranaya kA svarUpa aura viSaya-vastu paMcAdhyAyI meM isaprakAra dI gaI hai : "upacaritaH sadbhUto vyavahAraH syAnayo yathA nAma / praviruddha hetuvazAtparato'pyupacayaMte yataH svaguNaH // 540 // ' paMcAdhyAyI, pra. 1, zloka 535-537 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] [ jinavarasya nayacakram arthavikalpo jJAnaM pramANamiti lakSyate'dhunApi ythaa| arthaH svaparanikAyo bhavati vikalpastu cittadAkAram // 541 // prasadapi lakSaNametatsanmAtratve sunirvikalpatvAt / tadapi na vinAvalambAniviSayaM zakyate vaktuma // 542 // tasmAdananyazaraNaM savapi jJAnaM svarUpasiddhatvAt / upacaritaM hetuvazAt tadiha jJAnaM tadanyazaraNamiva // 543 // ' hetUvaza svaguNa kA pararUpa se avirodhapUrvaka upacAra karanA upacaritasadbhUtavyavahAranaya hai| jaise arthavikalpAtmakajJAna pramANa hai, yaha pramANa kA lakSaNa hai / yaha upacaritasadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa hai| sva-parasamudAya kA nAma artha hai aura jJAna kA usarUpa honA hI vikalpa hai| satsAmAnya nirvikalpaka hone ke kAraNa, usakI apekSA yadyapi yaha lakSaNa asat hai, tathApi pAlambana ke binA viSayarahita jJAna kA kathana karanA zakya nahIM hai| ___ isalie yadyapi jJAna dUsaroM kI apekSA kie binA hI svarUpasiddha hone se sadarUpa hai, tathApi hetu ke vaza se yahA~ usakA dUsare kI apekSA se upacAra kiyA jAtA hai|" paMcAdhyAyIkAra ke ukta kathana kI Agama ke anya kathano se tulanA karate hue paMDita devakInandanajI siddhAntazAstrI donoM kathanoM ke antara ko isaprakAra spaSTa karate haiM : "anupacaritasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya meM tInoM granthoM ke dRSTikoNa meM prAyaH antara hai| anagAradharmAmata aura pAlApapaddhati meM yaha batalAyA hai ki jisa vastu kA jo zuddhaguNa hai, usako usIkA batalAnA zuddhasadbhUtavyavahAranaya hai| anagAradharmAmRta meM isa naya kA udAharaNa dete hue likhA hai ki kevalajJAna Adi ko jIva kA kahanA zuddhasadbhUtavyavahAranaya hai| tathA paMcAdhyAyI meM yaha dRSTikoNa liyA gayA hai ki jisadravya kI jo zakti hai, vizeSa kI apekSA kie binA sAmAnyarUpa se use usI dravya kI batAnA anupacaritasadbhUtavyavahAranaya hai| paMcAdhyAyI ke isa lakSaNa ke anusAra 'jJAna jIva kA hai' - yaha anapacaritasadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa ThaharatA hai| 'paMcAdhyAyI, pra0 1, zloka 540-543 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda ] [ 147 bAta yaha hai ki anagAradharmAmRta aura pAlApapaddhati meM zuddhatA aura azuddhatA kA vibhAga karake isa naya kA kathana kiyA gayA hai| kintu paMcAdhyAyI meM aisA vibhAga karanA iSTa nahIM hai| vahA~ yadyapi upAdhi kA tyAga iSTa hai, parantu yaha kathana saba prakAra se nirupAdhi honA cAhie / jJAna ke sAtha 'kevala' pada lagAnA yaha bhI eka upAdhi hai / ataH 'kevalajJAna jIva kA hai', aisA na kahakara 'jJAna jIva kA hai' aisA kathana karanA hI anupacaritasadbhUtavyavahAranaya hai - yaha paMcAdhyAyIkAra kA abhiprAya hai|' yahA~ 'artha vikalpAtmaka jJAna pramANa hai' - aisA kahanA upacaritasadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa batalAyA hai| isa udAharaNa ke anusAra 'jJAna pramANa hai' itanA to sadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa ThaharatA hai aura use arthavikalpAtmaka kahanA yaha upacAra ThaharatA hai| yadyapi jJAna svarUpasiddha hai, tathApi use arthavikalpAtmaka batalAyA jAtA hai| isalie yaha upacaritasadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa huaa| anagAradharmAmRta meM 'matijJAna Adi jIva ke haiM -' yaha upacaritasadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa diyA hai| vahA~ upacAra kA kAraNa azuddhatA lI gaI hai, jabaki paMcAdhyAyI meM isakA kAraNa nijaguraNa kA pararUpa se kathana karanA liyA gayA hai| isaprakAra ina donoM vivecanoM meM kyA antara hai - yaha spaSTa ho jAtA hai|" anupacaritasadbhUtavyavahAranaya kA svarUpa aura viSayavastu paMcAdhyAyI meM isaprakAra dI gaI hai : "api vA'sadbhUto yo'nupacaritAkhyo nayaH sa bhavati ythaa| krodhAdyA jIvasya hi vivakSitAzcedabuddhibhavAH // 546 // kAraNamiha yasya sato yA zaktiH syAd vibhaavbhaavmyii| upayogadazAviSTA sA zaktiH syAttadApyananyamayI // 547 // phalamAgantukabhAvAH svaparanimittA bhavanti yaavntH| kSariNakatvAnnAdeyA iti buddhiH syAdanAtmadharmatvAt // 548 // 3 jaba abuddhipUrvaka honevAle arthAt buddhi meM na AnevAle krodhAdika bhAva jIva ke vivakSita hote haiM, taba anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya pravRtta hotA hai| 1 paMcAdhyAyI, pRSTha 106 . vahI, pRSTha 107 3 vahI pra0 1, zloka 546 - 548 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] [ jinavarasya nayacakram isa naya kI pravRtti meM kAraNa yaha hai ki jisa padArtha kI jo vibhAvabhAvarUpa zakti hai; vaha jaba upayogadazA se yukta hotI hai, taba bhI vaha usase abhinna hotI hai| jitane bhI sva aura para ke nimitta se honevAle Agantuka bhAva haiM, ve kSaNika hone se aura AtmA ke dharma nahIM hone se prAdeya nahIM haiM- aisI buddhi honA hI isa naya kA phala hai|" upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA svarUpa aura viSayavastu paMcAdhyAyI meM isaprakAra dI gaI hai : "upacarito'sadbhUto vyavahArAkhyo nayaH sa bhavati ythaa| koSAyAH praudayikAzcitazcedbuddhijA vivakSyAH syuH // 546 // bIjaM vibhAvamAvAH svaparobhayahetavastathA niyamAt / satyapi zaktivizeSe na paranimittAda vinA bhavanti yataH // 550 // tatphalamavinAbhAvAtsAdhyaM tadabuddhipUrvakA bhaavaaH| tatsattAmAtraM prati sAdhanamiha buddhipUrvakA bhAvAH // 551 // ' jaba jIva ke krodhAdika audayika bhAva buddhipUrvaka vivakSita hote haiM, taba vaha upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kahalAtA hai| isa naya kI pravRtti meM kAraNa yaha hai ki jitane bhI vibhAvabhAva hote haiM, ve niyama se sva aura para donoM ke nimitta se hote haiM; kyoMki dravya meM vibhAvarUpa se pariNamana karane kI zaktivizeSa ke rahate hue bhI ve paranimitta ke binA nahIM hote| avinAbhAva saMbaMdha hone se prabaddhipUrvaka honevAle bhAva sAdhya haiM aura unakA astitva siddha karane ke lie buddhipUrvaka honevAle bhAva sAdhana haiN| isaprakAra isa bAta kA batalAnA hI isa naya kA phala hai|" paMDita devakInandanajI siddhAntazAstrI ke vicAra ukta sandarbha meM bhI dRSTavya hai, jo ki isaprakAra hai : "yahA~ abuddhipUrvaka honevAle krodhAdibhAvoM ko jIva kA kahanA anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya mAnA gayA hai| jabaki anagAradharmAmata meM anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA 'zarIra merA hai'- yaha udAharaNa liyA hai| ina donoM vivecanoM meM maulika antara hai| 'paMcAdhyAyI, ma0 1, zloka 546-551 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda ] [ 146 yahA~ nijaguNa-guNI bheda ko vyavahAra kA prayojaka mAnA hai| aura krodhAdhika vaibhAvikazakti kI vibhAvarUpa upayogadazA kA pariNAma hai, jo vibhAvarUpa upayogadazA nimittAdhIna mAnI gaI hai| isI se isa vyavahAra ko asadbhUta kahA hai / yaha vyavahAra anupacarita isalie kahalAyA, kyoMki krodha cAritra nAmaka nijaguNa kI hI vibhAvadazA hai| kintu yaha dRSTi anagAradharmAmRta ke udAharaNa meM dikhAI nahI detii| vahAM paravastu meM nijatvakalpanA ko asadbhUtavyavahAra kA prayojaka mAnA gayA hai| parantu paMcAdhyAyIkAra aisI kalpanA ko samIcIna nahIM mAnate haiN| unakA kahanA hai ki do padArthoM meM spaSTata: bheda hai| unameM se kisI eka ko saMbaMdha vizeSa ke kAraNa kisI eka kA kahanA, yaha samIcIna naya nahIM hai|' krodhAdika jIva ke haiM, yaha asadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa hai - yaha pahile hI siddha kara Aye hai| kintu bhakuTI kA caDhanA, mukha kA vivarNa ho jAnA, zarIra meM kampa honA ityAdi kriyAoM ko dekhakara krodhAdika ko buddhigocara mAnanA, upacarita hone se prakRta meM krodhAdika buddhijanya haiM' - isa mAnyatA ko upacarita-asadbhUtavyavahAranaya batalAyA hai| kintu anagAradharmAmRta me upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA udAharaNa 'deza merA hai' yaha diyA hai| ___ ina donoM meM maulika antara hai / yaha to spaSTa hI hai / vizeSa khulAsA anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke vivecana meM kara hI Aye hai, usIprakAra yahA~ bhI kara lenA caahie|"2 ukta sandarbha me prAdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI kA vizleSaNa bhI dRSTavya hai / samayasAra gAthA 11 ko prAtmakhyAti TIkA para pravacana karate hue unhoMne isa viSaya ko imaprakAra mpapTa kiyA hai : "jJAna meM jJAta ho- aisA buddhipUrvaka rAga tathA 'jJAna meM jJAta na ho' aisA abuddhipUrvaka rAga - aisA donoM hI prakAra kA rAga vastu meM nahIM hai, 'isa rAga ko jAnanevAlA jJAna' bhI vastu meM nahI hai| aura 'jJAna so AtmA' aisA bheda bhI vastu meM nahIM hai| vyavahAranaya aise avidyamAna artha ko pragaTa karatA hai, isakAraNa abhUtArtha hai| dUsare prakAra kaheM to dravya akhaNDavastu hai', usameM bheda yA rAga nahIM hai| use pragaTa karanevAlA hone se vyavahAranaya abhUtArtha kahA jAtA hai| ' paMcAdhyAyI, pRSTha 107 2 vahI, pRSTha 108 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] [ jinavarasya nayacakram abhUta artha ko pragaTa karanevAlA vyavahAranaya cAra prakAra kA hai :(1) upacarita-asadbhUtavyavahAranaya (2) anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya (3) upacaritasadbhUtavyavahAranaya (4) anupacaritasadbhUtavyavahAranaya AtmA kI paryAya meM jo rAga hai, vaha mUla satrUpa vastu meM nahIM hai, isalie asadbhUta hai; bheda kiyA, isalie vyavahAra hai aura jJAna meM sthUlarUpa se jAnA jAtA hai, isalie upacarita hai| isaprakAra rAga ko AtmA kA kahanA upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai / jo mUkSmarAga kA aMza vartamAnajJAna meM nahIM jAnA jAtA, jJAna kI pakar3a meM nahIM AtA, vaha anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| AtmA akhaNDa jJAnasvarUpa hai| usa AtmA kA jJAna rAga ko jAnatA hai, para ko jAnatA hai- aisA kahane se vaha jJAna svayaM kA hone se sadbhUta; trikAlI meM bheda kiyA, isalie vyavahAra aura jJAna svayaM kA hone para bhI para ko jAnatA hai -emA kahanA vaha upacAra hai| isaprakAra 'rAga kA jJAna' aisA kahanA (arthAt jJAna gaga ko jAnatA hai - aimA kahanA) upacaritasadbhUtavyavahAranaya hai| _ 'jJAna vaha AtmA' aisA bheda karake kathana karanA, anupacaritasadbhUtavyavahAranaya hai; 'jJAna vaha AtmA' yaha kahane se bheda par3A, vaha vyavahAra; kintu vaha bheda AtmA ko batAtA hai, isalie vaha anupacaritamadbhUtavyavahAranaya hai|" nayacakra, pAlApapaddhati aura anagAradharmAmRta Adi granthoM ke AdhAra para nirUpita vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM aura paMcAdhyAyI meM nirUpita vyavahAranaya ke bheda-prabhedoM para jaba hama tulanAtmakarUpa se daSTi DAlate haiM to yaha spaSTa ho jAtA hai ki paMcAdhyAyIkAra ne anyatra nirUpita zuddhasadbhUta aura azuddhasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ko zuddhasadbhUta, azuddhasadbhUta, anupacarita-asadbhUta aura upacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke ina cAroM prakAroM meM phailA diyA hai| jina rAgAdikabhAvoM ko anyatra azuddhasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ke rUpa meM batAyA gayA hai, unheM paMcAdhyAyIkAra asadbhUtavyavahAranaya ke pravacanaratnAkara bhAga 1, pRSTha 136 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda ] [ 151 viSaya meM le lete haiM / asadbhUtavyavahAranaya ke do bhedoM meM vibhAjita karane ke lie ve rAgAdi vikArIbhAvoM ko buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka - ina do bhedoM meM vibhAjita kara dete haiN| isaprakAra unake anusAra buddhipUrvaka rAga upacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA tathA abuddhipUrvaka rAga anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai| zuddhatA aura azuddhatA kA AdhAra banAkara sadbhUtavyavahAranaya ke jo do bheda anyatra kie gae hai, uname azuddhatA ke AdhAra para rAgAdi vikAra azuddhasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya banate hai, kintu jaba pacAdhyAyIkAra gagAdi ko asadbhUtavyavahAranaya ke bhedo me le lete hai to azuddhasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya kI samasyA upasthita ho jAtI hai usakA samAdhAna ve imaprakAra karate hai ki arthavikalpAtmakajJAna arthAt 'jo rAgAdi ko jAne, vaha jJAna' - yaha to azuddhasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai aura sAmAnyajJAna arthAt 'jJAna vaha AtmA' - aisA bheda zuddhamadbhUtavyavahAranaya kA viSaya banatA hai| - aba eka samasyA aura bhI zeSa raha jAtI hai| vaha yaha ki anyatra jina saMzleSasahita aura saMzleSarahita deha va makAnAdi ko asadbhUtavyavahAranaya kA vipaya batAyA gayA hai, unhe amadbhUtavyavahAranaya kA viSaya nahI mAnane para paMcAdhyAyIkAra unhe kisa naya kA viSaya mAnate hai ? ___ isake uttara me paMcAdhyAyIkAra unhe naya mAnane me hI inkAra kara dete hai / ve unhe nayAbhAsa kahate hai / mAtra itanA hI nahI, unheM naya mAnanevAloM ko mithyAdRSTi kahane me bhI ve nahIM cUkate hai| unakA kathana mUlataH isaprakAra hai : "nanu cAsadbhUtAvirbhavati sa ytretytdgunnaaropH| dRSTAntAdapi ca yathA jIvo varNAdimAnihAstviti cet // 552 // tanna yato na nayAste kintu nayAbhAsasaMjJakAH santi / / svayamapyadguNatvAdavyavahArAvizeSato nyAyAt // 553 // tadabhijJAnaM cato'tadguNalakSaNA nayAH proktaaH| tanmithyAvAdatvAd dhvastAstavAdino'pi mithyAkhyAH // 554 // tadvAdo'tha yathA syAjjIvo varNAdimAnihAstIti / ityukta na guNaH syAt pratyuta doSastadekabuddhitvAt // 55 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] [ jinavarasya nayacakram nanu kila vastuvicAre bhavatu guNo vA'tha doSa eva ytH| nyAyabalAdAyAto durvAraH syAnayapravAhazca // 556 // satyaM durvAraH syAnayapravAho yathA pramANAda vaa| durvArazca tathA syAt samyamithyeti nayavizeSo'pi // 557 // ' zaMkA:-jisameM eka vastu ke guNa dUsarI vastu meM Aropita kie jAte haiM, vaha asadbhUtavyavahAranaya hai / 'jIva varNAdivAlA hai' - aisA kathana karanA, isakA dRSTAnta hai| yadi aisA mAnA jAya to kyA Apatti hai ? samAdhAna :- yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki jo eka vastu ke guNoM ko dUsarI vastu meM Aropita karake viSaya karate haiM aura jo svayaM asatavyavahAra meM saMbaMdha rakhate haiM, ve naya nahIM haiM kintu nayAbhAsa haiM / isakA khulAsA isaprakAra hai ki jitane bhI naya eka vastu ke guNoM ko dUsarI vastu meM Aropita karake viSaya karanevAle kahe gaye haiM, ve saba mithyAvAda hone se khaNDita ho jAte haiN| sAtha hI unakA nayarUpa se kathana karanevAle bhI mithyAdRSTi Thaharate haiN| vaha mithyAvAda yoM haiM ki 'jIva varNAdivAlA hai' - aisA jo kathana kiyA jAtA hai, so isa kathana se koI lAbha to hai nahIM, kintu ulTA doSa hI hai; kyoMki isase jIva aura varNAdika meM ekatvabuddhi hone lagatI hai| zaMkA:- vastu ke vicAra karane meM guraNa ho athavA doSa ho, kintu usase koI prayojana nahIM hai; kyoMki naya pravAha nyAyabala se prApta hai / ataH usakA rokanA kaThina hai| ___samAdhAna :- yaha kahanA ThIka hai ki pUrvokta nayapravAha kA prApta honA anivArya hai, kintu pramANAnusAra kauna samIcInanaya hai aura kauna mithyAnaya hai - isa bheda kA honA bhI anivArya hai|" yadyapi paMcAdhyAyIkAra asadbhUtavyavahAranaya kI paribhASA meM yaha svayaM svIkAra karate haiM ki 'pranyadravyasyaguNAH saMyojyante balAdanyatraanya dravya ke guraNoM kI balapUrvaka anya dravya meM saMyojanA karanA asadbhUtavyavahAranaya hai' tathApi yahA~ usI bAta kA niSedha karate dikhAI dete haiN| isa zaMkA ko paMcAdhyAyIkAra svayaM uThAte haiM, tathA isakA samAdhAna bhI prastuta karate haiM, jo isaprakAra hai :* paMcAdhyAyI, a0 1, zloka 552-557 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda ] [ 153 " nanu caivaM sati niyamAduktAsadbhUtalakSaraNo na nayaH / bhavati nayAbhAsaH kila krodhAdInAmatadguraNAropAt / / 564 // naivaM yato yathA te krodhAdyA jIvasambhavA bhAvAH / na tathA pudgalavapuSaH santi ca vararNAdayo hi jIvasya // 565 || ' zaMkA :- yadi eka vastu ke guraNa dUsarI vastu meM prAropita karake unako usa vastu kA kahanA, yaha nayAbhAsa hai to aisA mAnane para jo pahale asadbhUtavyavahAranaya kA lakSaraNa kaha zrAye haiM, use naya na kahakara nayAbhAsa kahanA cAhie; kyoMki usameM krodhAdika jIva ke guraNa na hote hue bhI unakA jIva meM Aropa kiyA gayA hai ? samAdhAna: - yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki jaise ye krodhAdika bhAva jIva meM utpanna hote haiM, vaise pudgalamayI varNAdika jIva ke nahIM pAye jAte haiM / ata: asadbhUtavyavahAranaya ke viSayarUpa krodhAdika ko jIva kA kahanA anucita nahIM hai / " jinheM nayacakrAdi graMthoM meM anupacarita aura upacarita-prasadbhUtavyavahAranayoM ke viSaya banAyA gayA hai, unheM paMcAdhyAyI meM nayAbhAsa ke viSaya ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai / ukta sampUrNa viSayoM ko cAra prakAra ke nayAbhAsoM meM vargIkRta kiyA gayA hai / prathama nayAbhAsa kI carcA karate hue ve likhate hai : -- " zrasti vyavahAraH kila lokAnAmayamalabdhabuddhitvAt / yo'yaM manujAdivapurbhavati sa jIvastato'pyananyatvAt // 567 // so'yaM vyavahAraH syAdavyavahAro yathApasiddhAntAt / zrapyapasiddhAntatvaM nAsiddha syAdanekadhamatvAt // 568 / / nAzaMkyaM kAraNamidameka kSetrAvagAhimAtraM sarvadravyeSu yat / yatastathAvagAhAdbhavedativyAptiH // 56 // zrapi bhavati bandhyabaMdhakabhAvo yadi vAnayorna zakyamiti / tadanekatve niyamAttabandhasya svato'pyasiddhatvAt // 570 // cedavazyametannimittanaimittikatvamasti mithaH / pratha na yataH svayaM svato vA pariNamamAnasya ki nimittatayA / / 571 // 2 1 paMcAdhyAyI, zra0 1, zloka 564 - 565 2 vahI, a0 1, zloka 567-571 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] [ jinavarasya nayacakram samyagjJAna kA abhAva hone se adhikatara loga aisA vyavahAra karate haiM ki jo yaha manuSya Adi ke zarIrarUpa hai, vaha jIva hai; kyoMki vaha jIva se abhinna hai| kintu yaha vyavahAra siddhAntaviruddha hone se avyavahAra hI hai| yaha vyavahAra siddhAntaviruddha hai - yaha bAta prasiddha bhI nahI hai, kyoMki zarIra aura jIva bhinna-bhinna dharmI hai| aisI AzaMkA karanA bhI ThIka nahIM hai ki zarIra aura jIva ke ekakSetrAvagAhI hone se unameM ekatva kA vyavahAra ho jAyagA, kyoMki saba dravyoM meM eka kSetrAvagAhapanA pAyA jAne se ativyApti nAma kA doSa prA jaaygaa| bandhya-baMdhakabhAva hone se jIva ko zarIrarUpa kahane meM koI Apatti nahI hai - aisI AzaMkA bhI nahI karanI cAhie, kyoMki jaba ve donoM niyama se aneka hai, taba unakA baMdha mAnanA svataH prasiddha hai| jIva aura zarIra meM nimitta-naimittikabhAva mAnakara ukta kathana ko ThIka mAnane kA prayatna karanA bhI ThIka nahI hai, kyoMki jo svata: athavA svayaM pariNamanazIla hai, use nimittapane se kyA lAbha hai arthAt kucha bhI lAbha nahI hai| isaprakAra jIva aura zarIra ko eka batAnevAlA arthAt zarIra ko jIva kahanevAlA naya naya nahI, nayAbhAsa hI hai|" dUsare nayAbhAsa kA kathana isaprakAra hai :"aparo'pi nayAbhAso bhavati yathA mUrtasya tasya sataH / kartA bhoktA jIvaH syAdapi nokarmakarmakRteH // 572 // nAbhAsatvamasiddhaM syAdapasiddhAnto nayasyAsya / sadanekatve sati kila guraNasaMkrAntiH kutaH pramANAdvA // 573 // guNasaMkrAntimRte yadi kartA syAt karmaraNazca bhoktaasmaa| sarvasya sarvasaGkaradoSaH syAt sarvazUnyadoSazca // 574 // prastyatra bhramahetu jIvasyAzuddhaparagati prApya / karmatvaM pariNamate svayamapi mUrtimadyato dravyam // 575 // idamatra samAdhAnaM kartA ya ko'pi saH svabhAvasya / / parabhAvasya na kartA bhoktA vA tannimittamAtre'pi // 576 // ' 1 paMcAdhyAyI, pra0 1, zloka 572-576 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda ] [ 155 atha ced ghaTakartA'sau ghaTakAro janapadoktilezo'yam / durvAro bhavatu tadA kA no hAniryadA nayAbhAsaH // 576 // ' mUrtadravya ke jo karma aura nokarmarUpa kArya hote hai, unakA yaha jIva kartA aura bhoktA hai - aisA kathana karanA dUsarA nayAbhAsa hai| jIva ko karma aura nokarma kA kartA aura bhoktA mAnanerUpa vyavahAra siddhAntaviruddha hone se isa naya ko nayAbhAsa mAnanA prasiddha bhI nahIM hai, kyoMki jaba karma, nokarma aura jIva bhinna-bhinna hai, taba phira unameM kisa pramANa ke AdhAra se guNasaMkrama bana sakegA? yadi guNasaMkrama ke binA hI jIva karma kA kartA aura bhoktA mAnA jAtA hai, to marvapadArtho me sarvasaMkaradoSa aura sarvazUnyadoSa prApta hotA hai| jIva kI azuddhapariNati ke nimitta se mUrtadravya svayaM hI karmarUpa se pariNama jAtA hai, yahI isa viSaya meM bhrama kA kAraNa hai / kintu isakA yaha samAdhAna hai ki pratyeka dravya apane svabhAva kA hI kartA hai, parabhAva nimittamAtra hone para bhI usakA kartA-bhoktA nahI ho mktaa| yadi yaha kahA jAya ki kumhAra ghaTa kA kartA hai - yaha lokavyavahAra hotA hai, ise kaise rokA jA sakatA hai ? so isa para yaha kahanA hai ki yadi aisA vyavahAra hotA hai to hone do, isase hamArI kyA hAni hai arthAt kucha bhI hAni nahI hai, kyoki yaha lokavyavahAra nayAbhAsa hai|" tIsare nayAbhAsa kA svarUpa pacAdhyAyI meM isaprakAra diyA gayA hai - "apare bahirAtmAno mithyAvAdaM vadanti durmtyH| yadabaddhe'pi parasmin kartA bhoktA paro'pi bhavati yathA // 580 // savedyodayabhAvAn gRhadhanadhAnyaM kalatraputrAMzca / svayamiha karoti jIvo bhunakti vA sa eva jIvazca // 51 // nanu sati gRhavanitAdau bhavati sukhaM praanninaamihaadhykssaat| asati ca tatra na tadidaM tattatkartA sa eva tabhoktA // 582 // satyaM vaiSayikamidaM paramiha tadapi na paratra sApekSam / sati bahirarthe'pi yataH kila keSAJcivasukhAvihetutvAt // 583 // ' paMcAdhyAyI, a0 1, zloka 576 2 vahI, a0 1, zloka 580-583 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] [ jinavarasya nayacakram kucha anya durmati mithyAdRSTi jIva isaprakAra mithyAbAta karate haiM ki jo parapadArtha jIva ke sAtha baMdhA huA nahIM hai, usakA bhI jIva kartA-bhoktA hai| jaise-sAtAvedanIya ke udaya meM nimitta hue ghara, dhana, dhAnya, strI aura putra Adika bhAvoM kA yaha jIva hI svayaM kartA hai aura yaha jIva hI unakA bhoktA hai| zaMkA:- yaha bAta hama pratyakSa dekhate haiM ki ghara aura strI Adi ke rahane para prANiyoM ko sukha hotA hai aura unake abhAva meM sukha nahIM hotA hai, isalie yaha jIva hI unakA kartA hai aura yaha jIva hI unakA bhoktA hai- yadi aisA mAnA jAya to kyA Apatti hai ? samAdhAna :- yaha kahanA ThIka hai to bhI yaha vaiSayika sukha para hotA huprA bhI para kI apekSA se utpanna nahIM hotA hai; kyoMki dhana, strI Adi parapadArthoM ke rahane para bhI ve kinhIM ke lie hI dukha ke kAraNa dekhe jAte haiM / ataH ghara, strI Adi kA kartA aura bhoktA jIva ko mAnanA ucita nahIM hai|" cauthe nayAbhAsa kA svarUpa paMcAdhyAyI ke anusAra isaprakAra hai :"ayamapi ca nayAbhAso bhavati mitho bodhyabodhasaMbaMdhaH / jJAnaM jJeyagataM vA jJAnagataM jJeyametadeva yathA // 585 // cakSa rUpaM pazyati rUpagataM tanna cakSareva yathA / jJAnaM jJeyamavaiti ca jJeyagataM vA na bhavati tajjJAnam // 586 // ' jJAna aura jJeya kA jo paraspara bodhya-bodhaka saMbaMdha hai, usake kAraNa jJAna ko jJeyagata aura jJeya ko jJAnagata mAnanA bhI nayAbhAsa hai| __ kyoMki jisaprakAra cakSu rUpa ko dekhatA hai, tathApi vaha rUpa meM calA nahIM jAtA, kintu cakSa hI rahatA hai / usIprakAra jJAna jJeya ko jAnatA hai, tathApi vaha jJeyarUpa nahIM ho jAtA, kintu jJAna hI rahatA hai|" __ paMcAdhyAyI meM nirUpita ukta cAra nayAbhAsoM ke svarUpa aura viSayavastu para samyak dRSTipAta karane se eka bAta spaSTa ho jAtI hai ki anyatra jo viSaya anupacarita aura upacarita asadbhUtavyavahAranaya ke batAe gaye haiM, unheM hI paMcAdhyAyI meM cAra nayAbhAsoM meM vibhAjita kara diyA gayA hai| anupacarita-asadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ko lekara prathama, dvitIya va 1 paMcAdhyAgI, a0 1, zloka 585-586 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI ke anusAra vyavahAranaya ke bheda-prabheda ] [ 157 caturtha nayAbhAsa tathA upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya ko lekara tRtIya nayAbhAsa nirUpita hai / prathama nayAbhAsa meM saMzleSasahita padArthoM ke ekatva ko tathA dUsare nayAbhAsa meM unhI ke kartA-karma saMbaMdha ko grahaNa kiyA gayA hai / tIsare nayAbhAsa meM saMzleSarahita padArthoM ke kartRtva ko grahaNa kiyA gayA hai, tathA cauthA nayAbhAsa bodhya-bodhaka sabaMdha ko lekara batAyA gayA hai / bodhyabodhaka saMbaMdha ko anyatra anupacArita-prasadbhUtavyavahAranaya me liyA gayA hai / isaprakAra prathama, dvitIya evaM caturtha nayAbhAsa anupacarita-prasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ko lekara evaM tRtIya nayAbhAsa upacaritata-prasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya ko lekara kahe gaye hai / isaprakAra hama dekhate hai ki vyavahAranaya aura unake bheda-prabhedoM ke svarUpa tathA viSayavastu ke saMbaMdha meM jinavANI meM do zailiyA~ prApta hotI hai, jinheM hama apanI suvidhA ke lie nimnalikhita nAmo se abhihita kara sakate hai - (1) nayacakrAdi graMtho me prApta zailI (2) pacAdhyAyI me prApta zailI isIprakAra kI vibhinnatA nizcayanaya ke sabadha me bhI pAI jAtI hai, jisakI carcA pahale kI hI jA cukI hai| dono hI prasaMgoM para pacAdhyAyIkAra apanI bAta ko saMyuktika prastuta karate hue bhinna mata rakhanevAloM ke prati durmati, midhyAdRSTi Adi zabdo kA prayoga karate dikhAI dete hai / jahA~ eka ora ve nizcayanaya ke bheda mAnanevAloM ko mithyAdRSTi ghoSita karate haiM, vahIM dUsarI ora saMzlezasahita aura saMzlezarahita sabadho ko anupacarita aura upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya kA viSaya mAnanevAlo ko bhI ve usI zreNI meM rakhate dikhAI dete hai / jisaprakAra tarka-vitarkapUrvaka unhone apane viSaya ko prastuta kiyA hai, usase yaha pratIta to nahI hotA ki aparapakSa se ve aparicita the / jina tarkoM ke AdhAra para jinAgama meM hI anyatra aparapakSa prastuta kiyA gayA hai, una tarkoM ko ve svayaM uThA-uThAkara unakA samAdhAna prastuta karane kA prayAsa karate dikhAI dete hai / jabaki prathamazailIvAle dUsarI zailI kI zrAlocanA to dUra, carcA taka nahIM karate hai / ukta sandarbha meM donoM hI zailiyoM kI tulanAtmaka rUpa se santulita carcA apekSita hai | Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] [ jinavarasya nayacakram ukta donoM hI zailiyA~ mAdhyAtmika zailiyA~ haiM aura donoM hI prakAra ke prayoga jinAgama meM kahIM bhI dekhe jA sakate haiM / ataH unheM kisI vyaktivizeSa yA graMthavizeSa ke nAma se saMbodhita karanA ucita pratIta na hone para bhI kAma calAne ke lie kucha na kucha nAma denA to Avazyaka hai hii| anya samasta mAgama aura paramAgama meM to prAyaH inake prayoga hI * pAye jAte haiM, ataH pAThakoM kI dRSTi meM utanA bheda spaSTarUpa se bhAsita nahIM ho pAtA, jitanA ukta graMthoM ke adhyayana se bhAsita hotA hai| ina graMthoM meM nayoM ke svarUpa evaM viSayavastu kI dRSTi se sIdhA pratipAdana hai| ataH yaha bheda ekadama spaSTa ho jAtA hai| phira paMcAdhyAyIkAra to bhinnatA saMbaMdhI kathanoM ko svayaM uThA-uThAkara apane kathana ke pakSa meM tarka prastuta karate haiM / ataH bhinnatA ubharakara sAmane A jAtI hai| ukta graMthoM ke nAma para ukta zailiyoM ke nAmakaraNa kA eka kAraNa yaha bhI hai| aba hama suvidhA ke liye nayacakrAdi granthoM meM prApta zailI ko prathama zailI aura paMcAdhyAyI meM prApta zailI ko dvitIyazailI ke nAma se bhI abhihita kareMge aura praznottaroM ke mAdhyama se isa viSaya ko spaSTa karane kA yathAsaMbhava prayAsa kreNge| kathana aneka : prayojana eka __kathana to nAnAprakAra ke hoM aura eka hI prayojana kA poSaNa kareM to hai hai koI doSa nahIM, parantu kahI kisI prayojana kA aura kahIM kisI prayojana kA hai hai poSaNa kareM to doSa hI hai| aba jinamata meM to eka rAgAdi miTAne kA ? hai prayojana hai; isalie kahIM bahuta rAgAdi chur3Akara thor3e rAgAdi karAne ke hai prayojana kA poSaNa kiyA hai, kahIM sarva rAgAdi miTAne ke prayojana kA poSaNa hai kiyA hai| parantu rAgAdi bar3hAne kA prayojana kahIM nahIM hai, isalie jinamata hai hai kA sarvakathana nirdoSa hai / ............ hai loka meM bhI (koI) eka prayojana kA poSaNa karanevAle nAnA kathana hai kahe, use prAmANika kahA jAtA hai aura anya-anya prayojana kA poSaNa karane 1 vAlI bAta kare, use bAvalA kahate haiN| tathA jinamata meM nAnAprakAra ke kathana hai 1 haiM, so bhinna-bhinna apekSAsahita hai, vahA~ doSa nahIM hai / - mokSamArga prakAzaka, pRSTha 302-303 imawwanmamarwaroomwomawimwamimmaaamwaamanawww. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-vyavahAra : vividha prayoga praznottara (1) prazna :- vyavahAranaya kI viSayavastu ke sabaMdha meM prApta vividhaprakAra ke prayogoM meM jina do prakAra ke prayogo kI carcA kI gaI hai, unameM bahuta antara dikhAI detA hai| prathama zailI meM jisa vastu ko viSaya karanevAle jJAna yA vacana ko naya kahA gayA hai, dvitIya zailI me use nayAbhAsa batAyA gayA hai| paraspara viruddha hone se donoM hI kathanoM ko satya kaise mAnA jA sakatA hai ? uttara :- ukta donoM kathano meM virodha na hokara vivakSA-bheda hai| virodha to taba hotA jaba donoM kathano me se eka ko upAdeya aura dUsare ko heya kahA jAtA / yahA~ to donoM hI zailiyoM me deha aura makAnAdi bAhya padArthoM ko apanA mAnane kA niSedha hI kiyA jA rahA hai| prathama zailI meM unhe asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya batAkara tathA dvitIya zailI me nayAbhAsa kA viSaya batAkara heya batAyA gayA hai / sayogarUpa dazA meM jJAna ke prayojana kI siddhi ke lie ApatitavyavahAra ke rUpa meM dono hI zailiyoM meM unhe svIkAra kiyA gayA hai; mAtra antara itanA hai ki prathama zailI me asadbhutavyavahAranaya ke rUpa me tathA dvitIyazailI meM nayAbhAsa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| deha aura makAnAdi saMyogI padArthoM ko AtmA kA kahanevAle kathanoM ko athavA deha va makAnAdi kI kriyA kA kartA prAtmA ko kahanevAle kathanoM ko vAstavika satya yA pAramArthika satya ke rUpa meM to kahI bhI svIkAra nahIM kiyA gayA hai, unheM mAtra jAnane ke lie prayojanabhUta ke artha me vyavahArika satya hI mAnA gayA hai, jo ki pAramArthikadRSTi se asatya hI hai| vastu ke vAstavika svarUpa kI dRSTi se dekhane para yadyapi prAtmA aura deha ko eka kahanevAle kathana athavA prAtmA ko dehAdika kI kriyA kA kartA kahanevAle kathana asatya hI haiM ; tathApi jaba saMyogarUpa dazA kI dRSTi se dekhate haiM to unheM sarvathA asatya bhI nahIM kahA jA sakatA hai / isI saMyogarUpa dazA kA jJAna karAne kI dRSTi se prathamazailI unheM asadbhUtavyavahAranaya kA viSaya batAtI hai tathA dvitIyazailI nayAbhAsoM ke mAdhyama Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] [ jinavarasya nayacakram se inakA jJAna kara lene kI bAta kahatI hai / antataH to nizcayanaya donoM kA niSedha kara hI detA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki donoM zailiyoM ko prAtmA aura deha kI ekatA athavA paraspara kartA-karma saMbaMdha iSTa nahIM hai; tathA AtmA aura deha kI vartamAna meM jo ekakSetrAvagAharUpa saMyogI avasthA hai, usase bhI kisI ko inkAra nahIM hai| isalie donoM zailiyoM meM koI virodha nahIM hai, mAtra vivakSA-bheda hai| prathamazailIvAloM kI vivakSA yaha hai ki jaba saMyoga hai to use viSaya banAnevAlA naya bhI honA cAhiye, cAhe vaha asadbhuta hI kyoM na ho| dvitIyazailIvAloM kI vivakSA yaha hai ki jaba deha aura AtmA kI ekatA iSTa nahIM hai, to use viSaya banAnevAle jJAna yA vacana ko naya saMjJA kyoM ho? rahI bAta jAnanerUpa prayojana kI siddhi kI, so ukta prayojana kI siddhi nayAbhAsa se hI ho jaavegii| isaprakAra hama dekhate haiM ki ukta donoM zailiyoM meM vastasthiti ke sandarbha meM koI maulika matabheda nahIM hai| jo bhI matabhinnatA dikhAI detI hai, vaha mAtra nAmakaraNa ke saMbaMdha meM hI hai| prathamazailI ke pakSa meM tarka yaha hai ki jo bhI sthiti jagata meM hai, usakA jJAna karanevAlA yA kathana karanevAlA naya avazya honA caahie| ataH deha aura AtmA ke saMyoga ko jAnanevAle samyagjJAna ke aMza ko naya hI mAnanA hogaa| deha aura AtmA kA saMyoga sarvathA kAlpanika to hai nahIM, loka meM deha aura AtmA kI saMyogarUpa avasthA pAI to jAtI hI hai| tathA makAnAdi ke svAmitva kA vyavahAra samyagjJAniyoM ke bhI pAyA jAtA hai| isIprakAra 'jo miTTI ke ghar3e banAye, vaha kuMbhakAra aura jo svarNa ke gahane banAye, vaha svarNakAra' - isaprakAra kA vyavahAra bhI loka meM pracalita hI hai| ___ inheM kisI bhI naya kA viSaya svIkAra na karane para arthAt deha aura prAtmA ke saMyogarUpa trasa-sthAvarAdi jIvoM ko kisI bhI apekSA jIva nahIM mAnane para unakI hiMsA kA niSedha kisa naya se hogA ? tathA jJAniyoM kI dRSTi meM kumhAra aura sunAra kA bheda kisa naya se hogA? tAtparya yaha hai ki jJAnIjana 'yaha kumhAra hai aura yaha sunAra' - aisA vyavahAra kisa naya ke prAzraya se kareMge? Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-vyavahAra : vividha prayoga praznottara ] [ 161 dvitIyazailI ke pakSa meM jo tarka jAtA hai, vaha yaha hai ki deha aura AtmA ke saMyoga ko dekhakara unheM eka kahane yA jAnane se deha me ekatvabuddhi ho jAne kI saMbhAvanA hai| ataH aise kathanoM ko nayakathana kahanA zreyaskara nahIM hai| rahI trasa-sthAvara jIvo kI hisA se bacane kI aura kumhAra aura sunAra ke vyavahAra kI bAta, so ye saba bAte to laukika bAte hai, inakA vyavahAra nayAbhAsoM se hI cala jaaygaa| vastusthiti yaha hai adhyAtma ke jora me hI dvitIyazailI me sazleSasahita aura saMzleSarahita padArtho ke saMyogAdi ko viSaya banAnevAle jJAna ko nayAbhAsa kahA gayA hai, kyoMki unhe naya na mAnane se jo vyavahArApatti khar3I huI, usake nirAkaraNa ke lie unhe upekSAbuddhi se hI sahI, para nayAbhAsoM kI zaraNa me jAnA pdd'aa| (2) prazna :-kyA adhyAtma ke jora me bhI aise kathana kiye jAte hai? kiye jA sakate hai ? kyA paramAgama me isaprakAra ke kathana upalabdha hote hai ? uttara :-haoN, haoN, kyo nahI, avazya prApta hote hai; eka nahI, aneko prApta hote hai / adhyAtma ke jora me rAga ko pudgala kahA hI jAtA hai| ukta kathana ke AdhAra para koI rAga meM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza khojane lage to nirAza hI hogA / athavA koI aisA socane lage ki pudgala do prakAra kA hotA hogA- eka rUpa-rasa-gaMdhAdivAlA aura dUsarA inase rahita to vaha satya ko nahI pA skegaa| AtmA se bhinna batAne ke lie adhyAtma ke jora meM use pudgala kahA gayA hai, vastutaH vaha pudgala nahIM hai / hai to vaha prAtmA kI hI vikArI paryAya / isIprakAra parajIvo ko ajIva kahanA, paradravyo ko adravya kahanAAdi kathana bhI adhyAtma ke jora me kiye gaye kathana hai| paramAgama me isaprakAra ke kathanoM kI kamI nahI hai| yadi Apa paramAgama kA adhyayana karege to isaprakAra ke aneko kathana prApako pada-pada para prApta hoge / jaba adhyAtma ke jora me anya jIva ko ajIva kahA jA sakatA hai, paradravya ko adravya kahA jA sakatA hai, rAga ko pudgala kahA jA sakatA hai; to phira dehAdi saMyogoM ko viSaya banAnevAle nayoM ko nayAbhAsa kyoM nahI kahA jA sakatA hai ? adhyAtma ke ukta kathano kA marma samajhane ke lie AdhyAtmika kathanoM kI vivakSAoM ko gaharAI se samajhanA hogA, anyathA adhyAtma par3hakara bhI AtmA hAtha nahIM aavegaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] [ jinavarasya nayacakram yadi Apa isaprakAra ke kathanoM se Azcaryacakita hoMge to phira adhyAtma jagata meM Apako aise anekoM AzcaryoM kA sAmanA karanA hogaa| kahIM prAtmA ko sAtavA~ dravya likhA milegA to kahIM dazavA~ padArtha / kahIM pUNya aura pApa donoM eka' athavA puNya ko bhI pApa batAyA gayA hogA to kahIM kevalajJAnAdi kSAyikabhAvoM ko paradravya kahakara heya batAyA gayA hogaa| ____ isakA tAtparya yaha nahIM samajhanA ki AdhyAtmika kathana UTapaTAMga hote haiM / ve UTapaTAMga to nahIM, para aTapaTe avazya hote haiM / ve kathana kisI viziSTa prayojana se kiye gaye kathana hote haiM, unake mAdhyama se jJAnIjana koI viziSTa bAta kahanA cAhate haiN| hameM ukta kathanoM kI gaharAI meM jAne kA prayatna karanA cAhie, unheM UTapaTAMga jAnakara vaise hI nahIM chor3a denA cAhie, apitu isa bAta para vizeSa dhyAna denA cAhie ki ve kathana kisa vizeSa prayojana kI siddhi ke lie kiye gaye haiM tathA unakI vivakSA kyA hai ? ukta kathanoM kA vajana hamAre dhyAna meM AnA cAhie, tabhI hama unake marma taka pahu~ca skeNge| adhyAtma ke jora meM kiye gaye kathanoM kA vAstavika marma to tabhI prApta hogA, jabaki hama adhyAtma ke ukta jora meM se svayaM gujareMge, pAra hoMge aura unakA marma hamArI anubhUti kA viSaya bnegaa| kabIra kI ulaTavAsiyoM ke samAna adhyAtma ke ye kathana apane bhItara gahare marma chipAye hote haiN| ye kathana adhyAtma ke raMga meM sarAbora ' puNya-pApa adhikAra, samayasAra; pravacanasAra, gAthA 77 evaM puNya-pApa ekatva dvAra samayasAra nATaka Adi meM isa bAta ko vistAra se samajhAyA gayA hai| 2 jo pAu vi so pAu muNi savvu i ko vi munnei| jo puNNu vi pAu vi bhaNai so buha ko vi havei // 71 / / pApa ko pApa to saba jAnate hai; parantu jo puNya ko bhI pApa jAnatA hai, vaha koI biralA vidvAna hI hotA hai| - yogasAra, gAthA 71 3 puvvuttasayalabhAvA paradab parasahAvamidi heyaM / sagadavvamuvAdeyaM aMtarataccaM have appA // 50 // pUrvokta sarva bhAva (kSAyika Adi) para svabhAva haiM, paradravya haiM; isalie heya haiM / antastattva svadravya prAtmA hI upAdeya hai -niyamasAra, gAthA 50 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya - vyavahAra : vividha prayoga praznottara ] [ 163 apane meM hI magana jJAniyoM ke antara se sahaja prasphuTita hote hai / inheM bhASA aura zailiyoM kI caukhaTa meM phiTa karanA AsAna nahIM hai, ye kathana lIka para calane ke AdI nahIM hote| kisI viziSTa lIka para calakara inake marma ko nahIM pAyA jA sakatA / mAtra paDha par3hakara inakA marma nahIM pAyA jA sakatA, inake marma ko pAne ke lie anubhUti kI gaharAiyoM meM utaranA hogA / ( 3 ) prazna : - yadi aisA mAna liyA jAya to samasyA hala ho sakatI hai ki prathamazailI Agama kI hai aura dvitIyazailI adhyAtma kI / uttara :- nahIM, bhAI ! yaha donoM hI zailiyA~ adhyAtma kI hI hai / gama aura adhyAtma kI zailI kA antara nahIM jAnane ke kAraNa hI Apa aisI bAta karate haiM / Agama aura adhyAtma zailI me mUlabhUta antara yaha hai ki zrAgama zailI meM nayoM kA prayoga chahoM dravyoM kI mukhyatA se hotA hai, jabaki adhyAtma zailI AtmA kI mukhyatA se nayoM kA prayoga hotA hai / Agama kI zailI meM vastusvarUpa kA pratipAdana mukhya rahatA hai aura adhyAtmazailI meM AtmA ke hita kI mukhyatA rahatI hai / mukhyarUpa se prAgama ke naya dravyArthika, paryAyAthika, naigama, sagraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta hai / upanaya bhI Agama nayoM meM hI Ate haiM, jinake bheda sadbhUtavyavahAranaya, asadbhUtavyavahAranaya aura upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya haiM / isIprakAra mukhyarUpa se adhyAtma ke naya nizcaya aura vyavahAra hai / yadyapi Agama ke nayoM meM bhI AtmA kI carcA hotI hai, kyoMki chaha dravyoM meM AtmA bhI to A jAtA hai; tathApi Agama ke nayoM me jo zrAtmA kI carcA pAI jAtI hai - vaha vastusvarUpa ke pratipAdana kI mukhyatA se hotI hai, zrAtmahita kI mukhyatA se nahIM / yadyapi 'vastusvarUpa kI samajha bhI zrAtmahita meM sahAyaka hotI hai, tathApi vastusvarUpa kI dRSTi se kiye gaye pratipAdana meM aura Atmahita kI dRSTi se kiye gaye pratipAdana meM zailIgata antara avazya hai / yadyapi nizcaya - vyavahAranaya mukhyarUpa se adhyAtma ke naya hai, tathApi jaba unakA prayoga AtmA ko chor3akara anya dravyoM ke sandarbha meM hotA hai, to Agama ke nayoM ke rUpa meM hotA hai / 1 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jinavarasya nayacakram adhyAtmanayoM kI carcA karate hue nayacakra, ' AlApapaddhati aura; bRhadravyasaMgraha ' meM unake chaha bheda ginAye gaye haiM / unameM do prakAra ke nizcayanaya aura cAra prakAra ke vyavahAranaya / inheM nimnalikhita cArTa se acchI taraha samajhA jA sakatA hai: 164 ] nizcayanaya (1) zuddhanizcayanaya sadbhUtavyavahAranaya adhyAtmanaya -. (2) azuddha nizcayanaya (3) zuddhasadabhUta (4) azuddhasadabhUta ( 5 ) anupacarita - (6) upacarita-prasadbhUtavyavahAranaya asadbhUtavyavahAranaya vyavahAranaya vyavahAranaya ukta adhyAtmanayoM kA svarUpa sodAharaNa bRhadravya saMgraha meM isaprakAra diyA gayA hai : vyavahAranaya - asabhUtavyavahAranaya "pratha adhyAtmabhASayA nayalakSaNaM kathyate / sarve jIvAH zuddhabuddhakasvabhAvAH iti zuddhanizcayanayalakSaNam / rAgAdaya eva jIvAH ityazuddhanizcayanayalakSaNam / guraNaguNinorabhedo'pi medopacAra iti saddbhUtavyavahAralakSaraNam / bhede'pi satyabhedopacAra ityasadbhUtavyavahAralakSaraNam / tathAhi jIvasya kevalajJAnAdayo guraNA ityanupacaritasaMjJazuddhasaddbhUtavyavahAralakSaNam / jIvasya matijJAnAdayo vibhAvaguraNA ityupacarita saMjJAzuddhasadbhUtavyavahAralakSaraNam / 'madIyo dehamityAdi' saMzleSasaMbandhasahita padArthaH punaranupacaritasaMjJAsaddbhUtavyavahAralakSaraNam / yatra tu saMzleSasaMbandho nAsti tatra 'madIyaH putra ityAdi' upacaritAbhidhAnAsad - bhUtavyavahAralakSaNamiti nayacakramUlabhUtaM saMkSeperaNa nayaSaTkaM jJAtavyamiti / * ' devasenAcAryakRta nayacakra, pRSTha 25-26 2 prAlApapaddhati, pRSTha 228 3 bRhaddravyasaMgraha, gAthA 3 kI TIkA 4 vahI Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazcaya-vyavahAranaya : vividha prayoga praznottara ] [ 165 aba adhyAtmabhASA se nayoM ke lakSaNa kahate hai : 'sarva jIva zuddha-buddha-ekasvabhAvavAle hai' - yaha zuddhanizcayanaya kA lakSaNa hai / 'rAgAdi hI jIva haiM - yaha azuddhanizcayanaya kA lakSaNa hai| 'guNa aura guNI abheda hone para bhI bheda kA upacAra karanA' - yaha sadbhUtavyavahAra kA lakSaNa hai| 'jIvake kevalajJAnAdi guNa hai' - yaha anupacaritazuddhasadbhUtavyavahAra kA lakSaNa hai| 'jIvake matijJAnAdi vibhAvaguNa hai' - yaha upacarita-azuddhasadbhUtavyavahAra kA lakSaNa hai| saMzleSasaMbaMdhavAle padArtho meM 'zarIrAdi mere hai' - yaha anupacarita-asadbhUtavyavahAra kA lakSaNa hai| jahA~ saMzleSasaMbaMdha nahIM hai - 'vahA~ putrAdi mere hai' - yaha upacaritaasadbhUtavyavahAra kA lakSaNa hai| isaprakAra nayacakra ke mUlabhUta chaha naya sakSepa meM jAnanA caahie|" ukta sampUrNa nayo kI viSayavastu batAte samaya AtmA ko sAmane rakhA gayA hai / tathA pratyeka naya kA vajana (mahimA) Atmahita kI mukhyatA me nizcita kiyA gayA hai| unakI bhUtArthatA aura abhUtArthatA kA AdhAra bhI Atmahita kI dRSTi ko banAyA gayA hai| pacAdhyAyI meM vyavahAranaya ke to cAro bheda svIkAra kara liye gaye hai, kintu unakI viSayavastu ke sabadha me bhinna abhiprAya vyakta kiyA gayA hai tathA nizcayanaya ke bheda unhe svIkAra nahI hai| ina sabakI carcA vistAra se kI hI jA cukI hai| imaprakAra hama dekhate hai ki yaha dono ho zeliyA adhyAtma zailiyA~ hai| (4) prazna :- pratipAdana cAhe vastusvarUpa kI mukhyatA se ho, cAhe Atmahita kI makhyatA se; hogA to vaisA hI jaisA vastu kA svarUpa hai, anyathA to ho nahI sakatA / Atmahita bhI to vastusvarUpa kI saccI samajha se hI hotA hai| ataH dono dRSTiyoM se kiye gaye pratipAdana meM antara kase ho sakatA hai ? yadi hotA hai to kimaprakAra kA hotA hai ? kRpayA udAharaNa dekara smjhaaiye| uttara:- jaba hama skUla me chAtro ko bhArata kI parivahana vyavasthA mAnacitra dvArA samajhAte hai to hamArI pratipAdana zailI jisaprakAra kI hotI hai, kisI pathika ko rAstA batAte samaya usaprakAra kI nahIM hotii| mAnacitra dvArA parivahana vyavasthA samajhAte samaya hamArI dRSTi meM sampUrNa bhArata rahatA hai| bhArata ke pramukha nagara, grAmAdi ke sAtha-sAtha parivahana Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] [ jinavarasya nayacakram ke vibhinna sAdhanoM kA bhI dhyAna rakhanA hotA hai| havAI mArga, relamArga, sar3akeM Adi kI apekSA sabhI bAteM vistAra se batAnI hotI haiM, kintu relave sTezana para khar3e kisI vyakti dvArA kisI nagara vizeSa ko jAne kA rAstA pUchane para ukta nagara ko jAnevAlI upayukta Trena ko batA denA hI abhISTa hotA hai / usane sAmane bhArata kI parivahana vyavasthA saMbaMdhI mAnacitra kholakara sabhI sthAnoM ke sabhI mAgoM ko batAne kA upakrama nahIM kiyA jAtA hai| usIprakAra Agama mahAsAgara hai / usameM to sampUrNa vizva va usakI pratyeka ikAI kA svarUpa, saMracanA, pariNamana vyavasthA Adi sabhI bAteM vistAra se samajhAI jAtI haiN| adhyAtma Agama kA hI eka aMga hai, usameM AtmArthI ko mAtra paramArtha prAtmA kA svarUpa hI samajhAyA jAtA hai, kyoMki paramArtha AtmA ke Azraya se hI mukti kI prApti saMbhava hai| jisaprakAra mAnacitra meM citrita parivahana vyavasthA meM vaha mArga bhI nizcitarUpa se dikhAyA gayA hotA hai, jo mArga koI vizeSa pathika jAnanA cAhatA hai, tathApi vibhinna mArgoM kI bhIr3a meM use khoja pAnA sAdhAraNa nAgarika ke lie saMbhava nahIM hotA / jaba usI mArga kI mukhyatA se bane mAnacitra ko dekhate haiM to vaha mArga sarvasAdhAraNa ko bhI ekadama spaSTa ho jAtA hai| usI mArga kI mukhyatA se banA viziSTa mAnacitra yadyapi parivahana vyavasthA saMbaMdhI mAnacitra kA hI aMga hotA hai, tathApi usakI racanA kucha isaprakAra kI hotI hai ki jisameM ukta mArga vizeSa rUpa se prakAzita hotA hai| usIprakAra Agama meM bhI AtmahitakArI kathana hai, tathApi usameM vastusvarUpa kA sabhI koNoM se ati vistRta pratipAdana hone se usameM se apanI prayojanabhUta bAta nikAla lenA sarvasAdhAraNa ke vaza kI bAta nahIM hai| Agama ke hI eka aMga adhyAtma meM prayojanabhUta bAta kI mukhyatA se hI kathana hone se usakI bAta Atmahita meM vizeSa hetu banatI hai / (5) prazna :- to kyA Agama meM aprayojanabhUta bAtoM kA bhI kathana hotA hai ? uttara :- kyoM nahIM, avazya hotA hai| prayojanabhUta to jIvAdi tatvArtha hI haiN| zeSa saba to aprayojanabhUta hI hai| prAgama kA uddezya to sampUrNa vastuvyavasthA kA vivecana karanA hotA hai| yadi Agama ke sampUrNa kathana ko prayojanabhUta mAneMge to phira sampUrNa pAgama ke jAnakAra Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazcaya-vyavahAranaya : vividha prayoga : praznottara ] [ 167 ko hI samyagdarzana aura samyagjJAna hogA tathA samyakacAritra samyagdRSTi ko hI hotA hai, ataH cAritra bhI unhIM ko hogaa| isaprakAra zrutakevalI ke atirikta kisI bhI kSamastha ko mokSamArga kA prAraMbha bhI nahIM hogaa| ataH yaha nizcita huA ki muktimArga kI samyak jAnakArI ke lie hI nahIM, apitu usa para calane ke lie bhI prAgama kI sampUrNa jAnakArI Avazyaka nahIM hai; kintu adhyAtma meM nirUpita jAnakArI atyanta Avazyaka hai, usake binA mukti mArga kA prAraMbha saMbhava nahI hai / (6) prazna :- to kyA phira Apake anusAra Agama kA abhyAsa karanA vyartha hai ? uttara :- nahI, bhAI ! vyartha nahIM hai| hamane to yaha kahA thA ki samyagdarzanAdirUpa mokSamArga kI prApti ke lie sampUrNa Agama kA paDhanA anivArya nahIM hai aura Apa use vyartha batAne lage, vaha bhI hamAre nAma para / adhyAtma bhI to pAgama kA hI aMga hai / adhyAtma kA marma jAnanA anivArya hone se prAgama kA adhyayana bhI azata: anivArya to ho hI gayA, kintu sampUrNa Agama kA par3hanA anivArya nahIM hai, phira bhI upayogI avazya hai; kyoMki Agama me sarvatra AtmA ko jAnane kI preraNA dI gaI hai| prAtmahita kA preraka hone se usakI upayogitA asaMdigdha hai| dUsare Agama aura adhyAtma ke zAstro me aisA koI vizeSa vibhAjana bhI to nahIM hai ki Agama zAstro me adhyAtma-carcA hI na ho yA adhyAtma zAstroM meM Agama kI bAta AtI hI na ho| bheda to mAtra mukhyatA kA hai| samayasArAdi zAstroM meM adhyAtma kI makhyatA hai aura gommaTasArAdi zAstro me Agama bhI mukhyatA hai| Agama aura adhyAtma eka dUsare ke virodhI nahI, apitu pUraka hai| Agama ke adhyayana se adhyAtma kI puSTi hI hotI hai| ataH jitanA bana sake Agama kA abhyAma bhI avazya karanA caahie| Agama, adhyAtma ke lie aura pAgamAbhyAsa, adhyAtmiyo ke lie AdhAra pradAna karatA hai, udAharaNa prastuta karatA hai / prAgama aura adhyAtma zailI kA bheda AgamAbhyAsa ke niSedha ke lie nahI samajhAyA jA rahA hai, apitu yaha bheda isalie spaSTa kiyA jA rahA hai ki jisase Apa donoM zailiyoM meM nirUpita vastusvarUpa kA samyaka-parijJAna kara ske| hA~, yaha bAta avazya hai ki yadi Apake pAsa samaya kama hai aura buddhi kA vikAsa bhI kama hai to Apako adhyayana meM prAthamikatA kA nirNaya Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] [ jinavarasya nayacakram to karanA hI hogaa| prAthamikatA ke nirNaya meM adhyAtma ko hI mukhyatA denI hogI, anyathA yaha amUlya narabhava yoM hI calA jaaygaa| yadi Apa apanI buddhi aura samaya kI kamI ke kAraNa pAgama kA vistRta abhyAsa nahIM kara pAte haiM to usase Apako apanA hita karane meM vizeSa parezAnI to nahIM hogI, para isa bahAne Agama ke abhyAsa kI nirarthakatA siddha karane kA vyartha prayAsa na kreN| jinake pAsa samaya hai, baddhi bhI tIkSNa hai aura jinhoMne apanA sampUrNa jIvana hI Atmahita ke lie samarpita kara diyA hai| ve loga bhI yadi adhyAtma ke sAtha-sAtha Agama kA abhyAsa nahIM kareMge to phira kauna kregaa| AcAryakalpa paMDita zrI ToDaramalajI ne cAroM hI anuyogoM ke svarUpa aura pratipAdana zailI kA vistRta vivecana karate hue sabhI ke adhyayana kI upayogitA para vistAra se prakAza DAlA hai| vistArabhaya se yahA~ use denA saMbhava nahIM hai| jijJAsU pAThakoM se use mUlata: paDhane kA sAgraha anurodha hai| Agama kA virodhI adhyAtmI nahIM ho sakatA, adhyAtma kA virodhI AgamI nahIM ho sktaa| jo Agama kA marma nahIM jAnatA, vaha adhyAtma kA marma bhI nahI jAna sakatA aura jo adhyAtma kA marma nahIM jAnatA, vaha Agama kA marma bhI nahI jAna sktaa| samyagjJAnI AgamI bhI hai aura adhyAtmI bhI, tathA mithyAjJAnI AgamI bhI nahIM aura adhyAtmI bhI nahIM hotaa| paMDita zrI banArasIdAsajI paramArthavacanikA meM likhate hai : "vastu kA jo svabhAva use Agama kahate haiM, AtmA kA jo adhikAra use adhyAtma kahate haiN| mithyAdRSTi jIva na AgamI, na adhyaatmii| kyoM ? isalie ki kathanamAtra to graMthapATha ke bala se prAgama-adhyAtma kA svarUpa upadeza mAtra kahatA hai, Agama-adhyAtma kA svarUpa samyak-prakAra se nahIM jAnatA, isalie mUr3ha jIva na AgamI, na adhyAtmI; nirvedakatvAt / " (7) prazna :- sadbhUtavyavahAranaya, asadbhUtavyavahAranaya aura upacarita-asadbhUtavyavahAranayoM ko pAgama ke nayoM meM bhI ginAyA hai aura adhyAya ke nayoM meM bhI - isakA kyA kAraNa hai| kyA ve donoM zailiyoM ke naya haiM ? yadi hA~ to unameM paraspara kyA antara hai ? ' mokSamArgaprakAzaka, pAThavA adhikAra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zcaya-vyavahAra : vividha prayoga praznottara ] [ 166 uttara - hA~, ye naya donoM hI zailiyoM meM pAye jAte hai / AgamazailI upanaya ke nAma se tIna bhedoM meM prApta hote hai tathA adhyAtmazailI me pavahAra naya ke bheda-prabhedoM ke rUpa meM cAra prakAra ke hote hai| ina saba kI rcA pahale kI hI jA cukI hai| adhyAtmazailI meM inakA prayoga AtmA ke ndarbha meM hI hotA hai, jabaki pAgama zailI me sabhI dravyo ke sandarbha meM nakA prayoga pAyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki jisaprakAra Agama ke sadbhUtavyavahAranaya meM svajAtIya, vijAtIya Adi bheda banate hai; saprakAra ke bheda adhyAtma ke asadbhUtavyavahAranaya meM nahIM hote| tathA vya meM dravya kA upacAra Adi nau bheda bhI Agama ke asadbhatavyavahAgnaya ho banate hai, adhyAtma ke asadbhUtavyavahAranaya meM nhiiN| adhyAtma ke nayo ke sabhI udAharaNa prAgama me bhI prApta ho makate 5, Agama ke bhI mAne jA sakate hai, kyoki adhyAtma Agama kA hI eka gaMga hai aura AtmA bhI chaha dravyo me me hI eka dravya hai| parantu pAgama ke bhI naya adhyAtma para bhI ghaTita ho - yaha Avazyaka nahIM hai / Agama samasta lokAloka ko apane me mameTe hone meM usakA kSetra vestRta hai aura usakI prakRti bhI vistAra meM jAne kI hai / mAtra AtmA naka momina hone tathA apane me hI simaTane kI prakRti hone meM adhyAtma ke nayoM meM bheda-prabhedo kA vaisA vistAra nahI pAyA jAtA, jamA ki Agama ke nayoM meM pAyA jAtA hai| Agama phailane kI, aura adhyAtma apane meM hI simaTane kI prakriyA kA nAma hai| (8) prazna :- yadi yaha bAta hai to phira Apane adhyAtmanayoM kI carcA meM Agama ke ina nayoM kA ullekha kyoM kiyA? isase yaha bhrama ho sakatA hai ki ye bhI adhyAtma ke hI naya hai| uttara :- nizcaya-vyavahAra yadyapi mukhyarUpa se adhyAtma ke naya hai, tathApi inakA prayoga pAgama meM hotA hI na ho| -mI bAta bhI nahI hai| jaba nizcaya-vyavahAra kA prayoga chaho dravyoM kI mukhyatA se hotA hai, tava Agama ke nayo ke rUpa meM hI hotA hai| tathA AtmA kI mukhyatA se hotA hai to adhyAtma ke nayoM ke rUpa meM unakA prayoga pAyA jAtA hai / ataH aisA kahanA parNataH satya nahIM hai ki yaha mAtra adhyAtmanayoM kI hI carcA cala rahI hai; hA~ yaha bAta avazya hai ki nizcaya-vyavahAra kI yaha carcA adhyAtma kI mukhyatA se avazya kI jArahI hai / ataH gauNarUpa se kI gaI Agama ke nayoM kI carcA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] [ jinavarasya nayacakram asaMgata nahIM hai| grantha cAhe adhyAtma ke hoM athavA Agama ke, adhikAMza granthoM meM Agama aura adhyAtma - donoM prakAra ke nayoM kA prayoga prApta hotA hai| unake adhyayana karate samaya yadi eka hI prakAra ke nayoM kA jJAna ho to aneka bhrama utpanna ho sakte hai / imaprakAra ke bhrama utpanna na ho, isalie donoM prakAra ke vyavahAroM kA eka sAtha spaSTIkaraNa kara denA ucita pratIta hugrA / tathA donoM prakAra ke nayo kA spaSTa ullekha kara dene se kimI bhI prakAra ke bhrama utpanna hone kI saMbhAvanA svataH samApta ho jAtI hai| dono kI tulanAtmaka sthiti spaSTa karane ke lie bhI yahI avasara upayukta thA, kyoMki jaba Age calakara Agama ke nayoM kI vistRta carcA hogI, taba taka ke lie isa viSaya ko yoM hI aspaSTa chor3a dene se aneka AzakAe~ avazya utpanna ho sakatI thii| () prazna :- adhyAtmanayoM meM nizcayanaya ke do hI prakAra vatAe~ haiM, jabaki Apane cAra prakAra ke nizcayanayoM kI carcA kI hai / kyA isakA bhI koI vizeSa kAraNa hai ? uttara :- adhyAtmazAstroM meM zuddhanizcayanaya aura azuddhanizcayanaya ke sAtha-sAtha ekadezazuddhaniznayanaya aura parama zuddhanizcayanaya zabdoM kA bhI prayoga khulakara huA hai / ataH nizcayanaya ke bhedoM meM unakA ullekha Avazyaka thA, anyathA bhrama utpanna ho sakate the| ye donoM bheda zuddhanizcayanaya ke hI hai, ataH inhe samagra rUpa me zuddhanizcayanaya bhI kahA jA sakatA hai| isalie nizcayanaya ke do yA cAra bheda kahane meM koI virodha yA matabheda kI bAta nahI hai| inakA spaSTIkaraNa yathAsthAna bahuta vistAra se kiyA jA cukA hai, ataH use yahA~ duharAne kI AvazyakatA nahIM hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya - vyavahAra : vividha prayoga praznottara ] [ 171 jisaprakAra eka vakIla ko kAnUna kI jAnakArI to anivArya hai, kyoMki usake binA vaha vakAlAta karegA kaise ? kintu anya viSayoM kA jJAna honA yadyapi usake lie anivArya nahIM hai, tathApi anya viSayoM kA bhI sAmAnya jJAna to apekSita hai hI / usIprakAra eka AtmArthI ko prayojanabhUta AtmA Adi padArthoM kA jAnanA anivArya hai, anyathA vaha AtmAnubhava karegA kaise ? kintu aprayojanabhUta padArthoM kA jJAna yadyapi usake lie anivArya nahI hai, tathApi praprayojanabhUta padArthoM kA bhI sAmAnya jJAna to apekSita hai hI / AdhyAtmika graMthoM meM pratipAdita prayojanabhUta zuddhAtmAdi tattva to Agama, anumAnAdi ke sAtha-sAtha pratyakSAnubhUtigamya padArtha hai, kintu prayojanabhUta padArtha to alpajJoM dvArA AgamAdi parokSajJAnoM dvArA hI jAne jA sakate hai / ata: unakA pratipAdana bhI Avazyaka hone se Agama meM unakA pratipAdana kiyA gayA hai / paramAtmA AtmajJa hone ke sAtha-sAtha sarvajJa bhI hote hai, tathA pratyeka AtmA bhI paramAtmA ke samAna AtmajJa va sarvajJasvabhAvI hai / vItarAgI paramAtmA kI nirakSarI divyadhvani meM AtmA ke samAna sarvaloka kA pratipAdana bhI sahaja hotA hai / usa divyadhvani ke AdhAra para garaNadharadevAdi AcArya paramparA dvArA jina zAstroM kA nirmAraNa hotA hai, unameM bhI AtmA ke sAtha-sAtha sarvaloka kA bhI pratipAdana hotA hai / uname se jinameM AtmA Adi prayojanabhUta tattvArthoM kI carcA hotI hai, ve adhyAtma zAstra kahe jAte hai aura jinameM sarva jagata kI va sarva prakAra kI carcAyeM hotI hai, unhe Agama kahate haiM / zrAgama aura adhyAtma - donoM ko milAkara bhI Agama kahA jAtA hai / isaprakAra Agama aura adhyAtma - donoM hI bhagavAna kI vAraNI hai / unameM hInAdhika kA bheda karanA ucita nahIM hai, tathApi buddhi kI alpatA aura samaya kI kamI Adi ke anusAra prAthamikatA kA nirNaya to karanA hI hogA / isa prakriyA meM prayojanabhUta padArthoM ko sahaja prAthamikatA prApta hone se AtmArthI kI dRSTi meM zrAgama kI apekSA adhyAtma ko sahaja prAthamikatA prApta ho jAtI hai / basa bAta itanI hI hai, parantu isameM Agama ke pratipAdana yA adhyayana kI nirarthakatA khojanA buddhimAnI kA kAma nahIM hai / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] [ jinavarasya nayacakram (11) prazna :- adhyAtma ke nayoM meM dravyAthika, paryAyAthika tathA naigamAdi nayo kI carcA nahIM hai, kintu pAgama me nizcaya-vyavahAra ke sAthasAtha ukta nayoM kI bhI carcA hai / isakA kyA kAraNa hai ? uttara :- Agama aura adhyAtma zailI meM mUlabhUta antara graha hai ki adhyAtma zailI kI viSayavastu AtmA, AtmA kI vikArI-avikArI paryAyeM aura AtmA se paravastuoM ke saMbaMdhamAtra hai| prAgamazailI kI viSayavastu chahoM prakAra ke samasta dravya unakI paryAye aura unake paraspara ke saMbaMdha Adi sthitiyA~ haiN| isI bAta ko sUtrarUpa meM kahe to isaprakAra kaha sakate hai ki - "pAgama kA pratipAdya sanmAtra vastu hai aura adhyAtma kA pratipAdya cinmAtra vastu hai|" apane pratipAdya ko spaSTa karane ke lie adhyAtma ko mAtra tIna bAtoM kA spaSTIkaraNa apekSita hai| (1) abheda akhaNDa cinmAtra vastu (2) cinmAtra vastu kA aMtaraga vabhava eva upAdhiyA~ (3) cinmAtra vastu kA para se saMbaMdha aura unakI abhUtArthatA / cinmAtra vastu ke ukta daSTikoNoM me pratipAdana ke lie adhyAtma zelo ne nizcaya-vyavahAranayoM taka hI apane ko mImita rakhA aura ukta tInoM binduoM ke spaSTIkaraNa ke lie usane kramazaH nizcaya naya, sadbhUtavyavahAranaya aura asadbhUtavyavahAgnaya kA upayoga kiyA hai| Agama zailI ko apanI viSayavastu ke spaSTIkaraNa ke lie aneka prakAra ke anekoM naya svIkAra karane par3e, kyoki usakA kSetra asImita hai| usakI sImA meM chaho dravya, unake guNa aura paryAya mAtra nahIM hai, apitu usase Age unake paraspara sayoga-viyoga, mAnasika saMkalpa, laukika upacAra, nikSepoM-sabaMdhI vyavahAra Adi sabakucha bhI samAhita hai| yahI kAraNa hai ki use nizcaya-vyavahAra ke atirikta, dravyoM ko grahaNa karanevAlA dravyAthikanaya, paryAyoM ko grahaNa karanebAlA paryAyAthikanaya, saMkalpo ko grahaNa karanevAlA naigamanaya, vibhinna dravyoM kA saMgraha karanevAlA saMgrahanaya, saMgRhIta dravyoM me bheda karanevAlA vyavahAranaya, eka samaya kI paryAya ko grahaNa karanevAlA RjusUtranaya, zabdoM ke prayogoM kA grAhaka zabdanaya, rUr3hiyoM kA grAhaka samabhirUDhanaya, evaM tAtkAlika kriyAkalApoM ko grahaNa karanevAlA evaMbhUtanaya svIkAra karanA pdd'aa| inake atirikta upanaya bhI hai| ina sabake bheda-prabhedoM kA bahuta vistAra hai| ina saba kI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nazcaya-vyavahAra : vividha prayoga praznottara ] [ 173 parcA Age calakara yathAsthala hI kI jaavegii| ataH yahA~ unake vistAra jAnA prAsaMgika na hogaa| (12) prazna :- isakA matalaba to yaha huA ki abhI to bahuta kucha kI hai / kyA hamako yaha saba samajhanA hogA? ye saba bAta to vidvAnoM kI hai| hameM ina sabase kyA? hamAre pAsa itanA samaya nahIM hai ki ina sava meM mAthA mAreM, hameM to sIdhA saccA mArga caahie| Apa kahe to cAhe jatanA rupayA kharca kara sakate hai, para ina saba cakkaroM me par3anA apane basa kI bAta nahIM hai| hama to AtmArthI hai, hameM koI paNDita thor3e hI bananA hai; jo ina sabame ula meM ? uttara :- bhAI ! bAta to aisI hI hai| abhI to mAtra nizcayavyavahAra kI hI carcA huI hai / dravyAthika, paryAyAthika, naigamAdi sAta naya; upanaya tathA pravacanasAra meM samAgata 47 nayoM kI carcA abhI zepa hai| para ghabar3Ane kI AvazyakatA nahIM hai / muktimArga to sIdhA, saccA, marala aura mahaja hai| bhAI ! tuma to svabhAva me anantajJAna ke dhanI, jJAnAnadasvabhAvI bhagavAna AtmA ho; svabhAva me bharA anaMtapAnada aura anaMtajJAna paryAya meM bhI pragaTa karane arthAt paryAya me bhagavAna banane ke sakalpavAle AtmArthI bandhu ho| sarvajJa banane ke AkAMkSI hokara itanA jAnane se hI ghabaDAne lge| jAna kA koI bhAra nahI hotA - yaha jAnate hue bhI aisA kyo kahate ho ki kyA hame bhI yaha saba samajhanA hogA? bhAI ! tumhe no mAtra apanA AtmA hI jAnanA hogA, zeSa saba to tumhAre jJAna meM jhlkeNge| ye saba tumhAre jJAna meM sahaja hI pratibimbita hoM, kyA isame bhI tumheM aitarAja hai ? yadi hA~ to phira Apa marvajJa bhI kyoM bananA cAhate hai ? kyoki marvaja bana jAne para to lokAloka ke samasta padArtha Apake jJAnadarpaNa meM pratibimbita hoNge| ___'ye saba bAtoM to vidvAnoM kI hai, hame inase kyA? hama to prAtmArthI haiN|' - aisA kahakara Apa kyA kahanA cAhate hai ? kyA jinavANI kA adhyayana-manana karanA mAtra vidvAnoM kA kAma hai, AtmArthiyoM kA nahIM ? kyA vidvAna AtmArthI nahI hote yA AtmArthI vidvAna nahI ho sakatA ? bhAI ! saccA AtmArthI hI vAstavika vidvAna hotA hai aura jinavAgI kA jAnakAra vidvAna hI saccA AtmArthI ho sakatA hai| jinavAraNI ke adhyayana-manana meM aruci pragaTa karanevAle, jinavANI ke adhyayana-manana ko heya samajhanevAle, viSayakaSAya aura dhaMdhApAnI meM andhe hokara ulajhe rahanevAle loga AtmArthI nahIM ho sakate / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] [ jinavarasya nayacakram kyA jinavANI kA adhyayana ulajhanA hai aura paNDita bananA koI pApa hai, jo Apa aisA kahate haiM ki hameM koI paNDita thor3e hI bananA hai, jo inameM ulajhe / are, paNDita bana jAproge to koI naraka meM nahIM cale jaaoge| jinavANI kA adhyayana ulajhanA nahI, sulajhanA hai aura paNDita bananA hInatA kI nahIM, gaurava kI bAta hai| lagatA hai paNDita zabda kA vAstavika artha Apa nahIM jAnate, isIlie aisI bAteM karate hai| AtmajJAnI hI vAstavika paNDita hote hai / banArasIdAsajI, ToDaramalajI aura samayasAra ke hindo TokAkAra paNDita jayacaMdajI chAbaDA bhI to paNDita hI the| 'Apa kahe to cAhe jitanA kharca kara sakate hai, para ina meM ulajhanA apane vaza kI bAta nahI hai' - isa kathana meM ApakI yaha mAnyatA hI spaSTa hotI hai ki duniyA~ kI saba cIja dhana se prApta kI jA sakatI hai| para dhyAna ravie; jJAnasvabhAvI AtmA jJAna meM hI prApta hogA, dhana se nahI / yahA~ ApakA dhana kisI kAma nahIM paaygaa| yadi Apa jinavAraNI ke adhyayana ko ulajhanA mamajhate haiM to Apako jJAnasvabhAvI AtmA kabhI samajha meM nahI aaygaa| tathA yaha kahanA ki 'hamAre pAsa itanA samaya nahI hai, jo isame mAthA mAre / hameM to sIdhA-saccA mArga caahie|' - yaha bhI kitanA hAsyAspada hai ki 'samaya nahI hai', are! kahA~ calA gayA hai samaya ? dina-rAta me to vahI caubIsa ghaNTe hI ho rahe haiN| yaha kahie na ki viSaya-kaSAya se phurasata nahI hai, dhUla-miTTI joDane se phurasata nahI hai| parantu bhAI ! ye maba nigoda ke rAste haiM, naraka ke rAste haiM ; inase samaya nikAlanA hI hogaa| dhandhe-pAnI aura viSaya-kaSAya meM upayoga barbAda karane ko jJAna kA sadupayoga aura Agama ke adhyayana ko mAthA mAranA kahanevAloM ko hama kyA kaheM ? ___'inheM to sIdhA-saccA mArga cAhie' - bhAI ! mArga to sIdhA-saccA hI hai| tumane apanI aruci se use durgama mAna rakhA hai yA phira dharma ke nAma para dhandhA karanevAloM ne tumheM bahakA rakhA hai, jo aisI bAteM karate ho| ___ zAnta hovo ! dhairya se suno !! saba-kucha samajha meM AvegA !!! saba-kucha sahaja hai; jinavANI meM sarvatra sulajhAva hI sulajhAva hai, kahIM koI ulajhAva nahIM hai| hA~, yaha bAta avazya hai ki yadi ApakI buddhi manda hai aura zakti kSINa hai to jitanA bana sake, utanA svAdhyAya karo; para jinavANI ke Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya-vyavahAra vividha prayoga praznottara ] [ 175 adhyayana-manana ko vyartha to na btaayo| usake adhyayana-manana karane me jIvana lagA denevAloM ko niThallA to mata smjho| bahAne na banAyo, jitanA bana sake utanA jinAgama kA abhyAsa avazya karo, tumhArA kalyANa bhI avazya hogaa| (13) prazna :- lagatA hai, Apa nArAja ho gaye hai ? uttara :- nArAja hone kI bAta nahI hai bhAI / para yaha bAta avazya hai ki yadi koI bAta samajha me na Ave to upayoga aura adhika sthira karake mamajhanA cAhie, samajhane kA prayatna karanA caahie| phira bhI na Ave to jijJAsAbhAva se vinayapUrvaka pUchanA caahie| para yaha kahA~ taka ThIka hai ki yadi hamArI samajha me koI bAta nahI AtI hai, to hama use nirarthaka hI batAne lge| (14) prazna:-to Akhira Apa cAhate kyA hai ? uttara - kucha nahI, mAtra yaha ki sampUrNa jagata jitanA bana sake, jinavANI kA abhyAma avazya kre| kyoki sacce sukha aura zAnti kI mArgadarzaka yaha nityabodhaka vItarAgavANI hI hai, jinavANI hI hai / ima nikRSTakAla me sAkSAt vItarAgI-sarvajJa paramAtmA kA to viraha hai, ata unako divyadhvani ke zravaNa kA sAkSAt lAbha milanA mabhava nahIM hai| sanmArgadarzaka sacce gurupo kI bhI viralatA hI smjho| hamAre parama sadbhAgya se ekamAtra jinavAraNI hI hai, jo sadA, sarvatra, sabhI ko sahaja upalabdha hai / yadi hama bahAnebAjI karake usakI bhI upekSA karege to samajha lanA ki cAragati aura caurAsI lAkha yoniyo me bhaTakate-bhaTakte kahI ThikAnA na lgegaa| dharmapitA sarvajJa paramAtmA ke viraha me eka jinavANI mAtA hI zaraNa hai| usakI upekSA hame anAtha banA degii| Aja to usakI upAsanA hI mAno jinabhakti, gurubhakti aura zrutabhakti hai| upAdAna ke rUpa me nijAtmA aura nimitta ke rUpa me jinavAraNI hI Aja hamArA sarvasva hai| nizcaya se jo kucha bhI hamAre pAsa hai, use nijAtmA me aura vyavahAra se jo kucha bhI buddhi, bala, samaya aura dhana prAdi hamAre pAsa hai, use jinavAraNI mAtA kI upAsanA adhyayana, manana, cintana, sarakSaraNa, prakAzana, pracAra va prasAra me hI lagA dene me isa mAnavajIvana eva jainakula me utpanna hone kI sArthakatA hai| ataH viSaya-kaSAya, vyApAra-dhandhA aura vyartha ke vAdavivAdo se mamaya nikAlakara vItarAgavAraNI kA adhyayana karo, manana karo, cintana Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] [ jinavarasya nayacakram karo, bana sake to dUsaroM ko bhI par3hAo, par3hane kI preraNA do, ise jana-jana taka pahu~cAo, ghara-ghara meM basAyo / svayaM na kara sako to yaha kAma karanevAloM ko sahayoga avazya kro| vaha bhI na kara sako to kama se kama isa bhale kAma kI anumodanA hI kro| burI honahAra se yaha bhI saMbhava na ho to kama se kama isake viruddha vAtAvaraNa to mata banAo, isa kAma meM lage logoM kI TA~ga to mata khIMco ! isake adhyayana manana ko nirarthaka to mata batAyo, isake viruddha vAtAvaraNa to mata bnaao| yadi Apa isa mahAna kArya ko nahIM kara sakate, karane ke lie logoM ko preraNA nahIM de sakate, to kama se kama isa kArya meM lage logoM ko nirutsAhita to mata karo, unakI khillI to mata uddaayo| ApakA itanA sahayoga hI hameM paryApta hogaa| AzA hai Apa hamArI bAta para gambhIratA se vicAra krge| yadi Apane hamAre darda ko pahicAnane kA yatna kiyA aura hamArI bAta ko gambhIratA se liyA to sahaja hI yaha samajha meM A jAvegA ki Akhira hama cAhate kyA hai ? (15) prazna :-hamane jinavANI ke adhyayana manana kA niSedha kaba kiyA hai ? hamane to ina nayo ke cakkara meM na ulajhane kI bAta kahI thI ? uttara - bhAI ! nayoM ke adhyayana manana ko cakkara mata kho| yaha cakkara nahIM, caurAsI ke cakkara se ubarane kA mArga hai| jaisA ki pahale kahA bhI jA cukA hai ki samasta jinavANI nayoM kI bhASA meM nibaddha hai| ataH jinavAraNI kA vAstavika mArma jAnane ke lie nayoM kA svarUpa bhI jAnanA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| jinavANI ke vyAkhyAkAroM meM Aja jitane bhI vivAda dikhAI dete haiM, ve saba nayoM ke samyakaparijJAna ke abhAva meM hI haiN| ataH jitanA bana sake, nayoM kA abhyAsa avazya karanA caahie| yadi vizeSa vistAra meM na jA sako to sAmAnya abhyAsa to avazya hI karanA caahie| anyathA jinavANI meM gotA lagAne para bhI kucha hAtha na aavegaa| isake adhyayana ke jitane vistAra aura gaharAI meM jAproge, jJAna meM utanI hI nirmalatA bar3hegI; ataH buddhi, zakti aura samaya ke anusAra isakA gaharAI se adhyayana karane meM kRpaNatA (kaMjUsI) nahIM krnaa| sabhI AtmArthI inake samyakabhyAsa-pUrvaka prAtmAnubhUti prApta kareMisa bhAvanA se nayacakra kI nimnAGkita gAthA kA smaraNa karate/karAte hue nizcaya-vyavahAra ke vistAra se virAma letA hU~ : Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya vyavahAra vividha prayoga praznottara ] "jai icchaha uttariDhuM praNNAraNamahorvAha sulIlAe / tAgAdu kuraNaha maI rAyacakke duraNayatimiramattaNDe / / ' yadi lIlAmAtra se ajJAnarUpI sAgara ko pAra karane kI icchA hai to durnayarUpI aMdhakAra ke lie sUrya ke samAna isa nayacakra ko jAnane me apanI buddhi ko lagAo / upadeza grahaNa karane kI paddhati 'zAstroM meM kahI nizcayapoSaka upadeza hai, kahI vyavahArapoSaka upadeza hai / vahA~ apane ko vyavahAra kA Adhikya hA to nizcayapoSaka upadeza kA grahaNa karake yathAvat pravartte aura apane ko nizcaya kA prAdhikya ho to vyavahArapoSaka upadeza kA grahaNa karake yathAvat pravartte / tathA pahale to vyavahAra zraddhAna ke kAraNa AtmajJAna se bhraSTa ho rahA thA, pazcAt vyavahAra upadeza hI kI mukhyatA karake AtmajJAna kA udyama na kare; athavA pahale to nizcaya zraddhAna ke kAraNa vairAgya se bhraSTa hokara svacchandI ho rahA thA, pazcAt nizcaya upadeza kI hI mukhyatA karake viSaya kaSAya kA poSaNa karatA hai / | 177 isa prakAra viparIta upadeza grahaNa karane se burA hI hotA hai / wwwwww 1 dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra, gAthA 416 - mokSamArga prakAzaka, pRSTha 268 wwwwww Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha grantha-sUcI 1. anagAradharmAmRta : paNDita zrAzAdharajI; sampAdaka paNDita kailAzacandajI siddhAntAcArya; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa roDa, vArANasI 2. zrAptamImAMsA : zrImad samantabhadrAcArya; vIra sevA mandira TrasTa, 21 dariyAgaMja, dillI; vIra maM0 2464 - 3. zrAtmadharma (gujarAtI) : zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, ji0 bhAvanagara (guja 0 ) 4. zrAlApapaddhati : ( prAcArya devasena; dravyasvabhAva prakAzaka nayacakra, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vArANasI, vi0 saM0 2028 ke sAtha saMlagna ) 5. prAcArya zivasAgara smRti graMtha : saMpAdaka - paM0 pannAlAla jaina; sau0 bhaMvarIlAla pANDyA, sujAnagar3ha (rAja0 ) 6. kArtikeyAnuprekSA : svAmI kArtikeya; zrImad rAjacandra zrAzrama, pragAma, vAyAANaMda (gujarAta) 7. gommaTasAra ( karmakANDa ) : prAcArya nemicandra siddhAntacakravartI; TIkAkAra - paNDita manoharalAlajI zAstrI; zrImad rAjacandra grAzrama, pragAma, vAyAANaMda (gujarAta) 8. chahaDhAlA : paNDita daulatarAmajI; zrI di0 jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha ji0 bhAvanagara (guja0 ) C. jainendra siddhAnta koza, bhAga 1 : kSullaka jinendravarNI; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa mArga, vArANasI; vi0 saM0 2028 10. jainendra siddhAnta koza, bhAga 2 : kSullaka jinendravarNI; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa mArga, vArANasI; vi0 saM0 2028 11. tatvArthasUtra (mokSazAstra ) : prAcArya umAsvAmI; sampAdaka - paM0 zrI kailAzacandajI zAstrI, bhAratavarSIya digambara jaina saMgha, caurAsI, mathurA; vi0 saM0 2476 12. tatvArtha rAjavArtika : prAcArya akalaMkadeva; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa roDa, vArANasI; vIra saM0 2476 13. tasvArtha zlokavArtika : AcArya vidyAnandi; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa roDa, vArANasI; vIra saM0 2476 14. tasvAnuzAsana : zrI nAgasenasUri; vIra sevA mandira, dillI; I0 saM0 1963 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbha grantha-sUcI ] [ 176 15. tiloyapaNNati : yativRpabhAcArya, jIvarAja grathamAlA, golApura , vi0 mA 0 1966 16. dravyasvabhAvaprakAzaka nayacakra : zrI mAralla dhavala, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa mArga, vArANasI, vi0 ma0 2028 17. dhavalA, pustaka 1 : prAcArya vIrasena , jana mAhityoddhAra phaNDa, amarAvatI (mahA0) 18. dhavalA, pustaka 2 : prAcArya vIgmena , janamAhityoddhAra phaNDa, amarAvatI (mahA0) 16. nayadarpaNa : kSullaka zrI jinendra varNI, zrI mau0 premakumArI jaina smAraka grathamAlA, digambara jaina pAramArthika samthAyeM, javarIbAga, indaura (ma0pra0) 20. niyamasAra : prAcArya kundakunda; TIkAkAra - padmaprabhamaladhArideva, zrI di0 jaina mvAdhyAya mandira TramTa, monagar3ha, ji0 bhAvanagara (guja0) vIra ma0 2503 21. nyAyadIpikA : abhinava dharmabhUSaNa yati; mampAdaka - darabArIlAla koThiyA; vIra sevA mandira, 21 dariyAgaja dillI, vIra ma0 2414 22. paramAtmaprakAza aura yogasAra : munirAja yogindudeva , zrImad rAjacandra pAzrama, agAma (guja0) vi0 ma0 2017 23. parIkSAmukha : AcArya mANikyanandi, harapramAda jena vaidyabhUpagga, mu0 luharI po0 mahAvaga, lalitapura (u0 pra0), vIra sa0 2465 24. paramArtha vanikA : pa0 banArasIdAmajI, (mokSamArga prakAzaka, zrI digambara jaina svAdhyAya madira TrasTa, sonagaDha ji0 bhAvanagara ke sAtha pariNipTarUpa me salagna) 25. paMcAstikAya : prAcArya kundakunda, TIkAkAra - amRtacandrAcArya eva prAcArya jayamena; zrImad gajacandra pAzrama, agAma (gujarAta) 26. paMcAdhyAyI : pANDe gajamalajI, TIkAkAra - paM0 devakInandanajI siddhAntazAstrI; sampAdaka - phUlacandajI siddhAnta zAstrI; prakAzaka - zrI gaNezaprasAda varmA jaina granthamAlA, bhadainIghATa, banArasa (u0 pra0), vIra maM0 2476 27. pravacanasAra : AcArya kundakunda; TIkAkAra -- AcArya amRtacandra tathA jayasenA cArya; zrI vItagaga mat mAhitya pramAraka TrasTa, bhAvanagara (gujarAta); vi0 saM0 2035 28. pravacanaratnAkara bhAga 1 (hindI) * zrI kAnajI svAmI ke pravacana , zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4 vApUnagara, jayapura; vi0 sa0 2038 26. prameyakamalamArtaNDa : prAcArya prabhAcandra 30. puruSArthasiddhayupAya : prAcArya amRtacandra; TIkAkAra - paNDita ToDaramalajI; zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagaDha, ji0 bhAvanagara (guja0) na) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] [ jinavarasya nayacakram 31. puruSArthasiddhayupAya : AcArya amRtacandra ; TIkAkAra - prAcAryakalpa ToDaramalajI evaM paNDita daulatarAmajI kAsalIvAla ; muMzI motIlAla zAha, kizanapola bAjAra, jayapura (rAja.) 32. mokSamArgaprakAzaka : AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI; sampAdaka DaoN. hukamacanda bhArilla ; zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha, ji0 bhAvanagara (guja0) 33. bRhanmayacakra : prAcArya devasena; mANika graMthamAlA, bambaI; vi0 saM0 1977 34. bRhadmavyasaMgraha : prAcArya nemicandra siddhAntacakravartI; TIkAkAra -- zrI brahmadeva; zrI vItarAga san sAhitya prasAraka TrasTa, bhAvanagara (gujarAta); vi0 saM0 2033 35. zrutabhavanadIpaka nayacakra : AcArya devasena; vardhamAna pArzvanAtha zAstrI, kalyANa paoNvara priTiMga presa, solApura; san 1986 I0 36. samayasAra : prAcArya kundakunda ; TIkAkAra - amRtacandrAcArya; zrI vItarAga sat ___ sAhitya prasAraka TrasTa, bhAvanagara (gujarAta), vIra saM0 2505 37. samayasAra : prAcArya kundakunda; TIkAkAra - prAcArya jayasena ; zrI digambara jaina samAja, ajamera (rAja.) 38. samayasAra kalaza TIkA : prAcArya amRtacandra ; hindI TIkAkAra - pANDe rAjamalajI; zrI vItarAga sat sAhitya pramAraka TrasTa, bhAvanagara (gujarAta) vIra saM0 2503 36. samayasAra nATaka : kavivara paNDita banArasIdAsa; zrI vItarAga sat mAhitya prasAraka TrasTa, bhAvanagara (gujarAta), vi0 saM0 2032 40. sarvArthasiddhi : AcArya pUjyapAda; bhAratIya jJAnapITha prakAzana, durgAkuNDa roDa, vArANasI; vIra0 saM0 2476 41. sanmatitarka : 42. saMskRta-zabdArtha kaustubha : sampAdaka - caturvedI dvArakAprasAda zarmA, rAmanArAyaNa venIprasAda, ilAhAbAda-2 43. syAdvAdamaMjarI : zrI malliSeNasUri; zrImad rAjacandra pAzrama, agAsa (guja0) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- Page #190 -------------------------------------------------------------------------- Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI ma prayukta nayacatra atyanta jaTila hai uma gaharAI meM mamabhane ke lie upayoga ko thoDA madhama banAnA hAgA, atri dikhAkara piNDa chuDAne mAma nahIM calagA / jaba prAtmAnubhava prApta karana va niA kamara kamI hai, nA thoDA-mA pumpArtha nayapathanA ke mamaM ke mamabhane " bhI lgaaiye| Tila nayacara kA mamameM binA jinavAragI ke avagAhana karana ma kaThinAI nA hogI hI; mAtha hI pada-pada para kAreM bhI upasthita hogI, jinakA nigavaragA naya-vibhAga / gamabhana para hI mabhava hogaa|' (prastuta grantha, pRSTa 67) ata hamAga ana gadha he ki thADA mamaya viSaya-kpAyA ke pApA ma nikAlakara nicapanyavahAra ke bhaMda-prabhedo mA mamajhane meM lagAya, bahAnA na banAya, buddhi kama hAna kI bAte bhI mana kIjA, kyAvi duniyAdArI meM tA prApa bahana canRra hai| Apa apane kulakoM dvaar| inake adhyayana kA nidha bhI mata kiijiy| hama Apame mamayamAra kA adhyayana lAdakara dame paDhane kA nahI kaha raha hai, hama nA duniyAdArI ke gorakha-dhadha me thADA mamaya nikAlakara - maka adhyayana ma lagAna kI preggA da raha hai| umapara bhI yadi prApa inakA parijAna nahI karanA cAhata nA mana kariye, para inake adhyayana kA nirarthaka banAkara dUmage ko nimanmAhita tA na kIjiya / jinavAgagI kI isa adbhuta kathana zailI ke pracAra-prasAra ma prApakA itanA mahayAga hI hame paryApna haagaa| (prastuta grantha, pRSTha 66)