________________
१०० ]
[ जिनवरस्य नयचक्रम् यकांतनाशुद्धपारिणामिकादमिन्नो भवति, तदास्य भावनारूपस्य मोक्षकारणभूतस्य मोक्षप्रस्तावे विनाशे जाते सति शुद्धपारिणामिकभावस्यापि विनाशः प्राप्नोति, न च तथा ।
ततः स्थितं-शुद्धपारिवामिकमावविषये या भावना तद्रूपं यदोपशमिकादिभावत्रयं तत्समस्तरागादिरहितत्वेन शुद्धोपादानकारणत्वान्मोक्षकारणं भवति, न च शुद्धपारिणामिकः । यस्तु शक्तिरूपो मोक्षः सच शुद्धपारिणामिके पूर्वमेव तिष्ठति । अयं तु व्यक्तिरूपमोक्षविचारो वर्तते । तथा चोक्तं सिद्धान्ते - 'निष्क्रियः शुद्धपारिवामिकः' ।
निष्क्रिय इति कोऽर्थः ?
बंधकारणभूता या क्रिया रागादिपरिणतिः, तपो न भवति । मोक्षकारणभूता च किया शुद्ध भावनापरिणतिस्तद्रूपश्च न भवति ।
ततो ज्ञायते शुद्धपारिणामिकभावो ध्येयरूपो भवति ध्यानरूपो न भवति ।
कस्मात ? ध्यानस्य विनश्वरत्वात् । तथा योगीन्द्रदेवरप्युक्तं -
ण वि उप्पज्जह ण वि मरइ, बंधु रण मोक्खु करेइ । जिउ परमत्थे जोइया, जिरणवरु एउ मणेइ ॥१॥
कि च विवक्षितैकदेशशद्धनयाश्रितेयं भावना निर्विकारस्वसंवेदनलक्षणक्षायोपशमिकज्ञानत्वेन यद्यप्येकदेशव्यक्तिरूपा भवति, तथापि ध्याता पुरुषः यदेव सकलनिरावरणमखंडकप्रत्यक्षप्रतिभासमयमविनश्वरं शद्धपारिणामिकपरमभावलक्षणं निजपरमात्मद्रव्यं तदेवाहमिति, न च डज्ञानरूपमिति भावार्थः ।
इदं तु व्याख्यानं परस्परसापेक्षागमाध्यात्मनयद्वयाभिप्रायस्यावि. रोधेनैव कथितं सिद्धयतीति ज्ञातव्यं विवेकिभिः ।
प्रौपशमिकादि पाँच भावों मे से किस भाव के द्वारा मोक्ष होता है - यह विचार करते है।
___ इन पाँच भावो में प्रौपमिक क्षायोपशमिक, क्षायिक व ओदयिकभाव तो पर्यायरूप है, एक शुद्धपारिणामिकभाव ही द्रव्यरूप है। पदार्थ परस्परसापेक्ष द्रव्य-पर्यायमय है। वहाँ जीवत्व, भव्यत्व, अभव्यत्व - इन तीन पारिणामिकभावों में शुद्धजीवत्वशक्तिलक्षणवाला पारिणामिकभाव शुद्धद्रव्याथिकनय के आश्रित होने से निरावरण है तथा शुद्धपारिणामिक