________________
निश्चयनय: कुछ प्रश्नोत्तर ]
[ ee
के विषयरूप एवं ध्यान के ध्येयरूप, परमपारिणामिकभावस्वरूप त्रैकालिक व प्रभेदस्वरूप निजशुद्धात्मा को ही जीव कहा जाता है । इसके अतिरिक्त सभी भावों को अनात्मा, अजीव पुद्गल आदि नामों से कह दिया जाता है । इसका एकमात्र प्रयोजन दृष्टि को पर, पर्याय व भेद से भी हटाकर निजशुद्धात्मतत्त्व पर लाना है, क्योंकि सम्यग्दर्शन-ज्ञान- चारित्र की उत्पत्ति, स्थिति, वृद्धि और पूर्णता निजशुद्धात्मतत्त्व के प्राश्रय से ही होती है । अध्यात्मरूप परमागम का समस्त कथन इसी दृष्टि को लक्ष्य मे रखकर होता है ।
इस संदर्भ मे ममयसार गाथा ३२० पर प्राचार्य जयसेन की टीका' के पश्चात् का निम्नलिखित प्रश दृष्टव्य है :
"श्रौपशमिकादिपंचभावानां मध्ये केन भावेन मोक्षो भवतीति विचार्यते । तत्रोपशमिकक्षायोपशमिकक्षायिकौदयिक भाव चतुष्टयं पर्यायरूपं भवति शुद्धपारिणामिकस्तु द्रव्यरूप इति । तच्च परस्परसापेक्षं द्रव्यपर्यायद्वयमात्मा पदार्थो भण्यते । तत्र तावज्जीवत्वभव्यत्वा भव्यत्वत्रिविधपारिरणामिकभावमध्ये शुद्धजीवत्वं शक्तिलक्षणं । यत्पारिणामिकत्वं तच्छुद्धद्रव्याथिकनयाश्रितत्वान्निरावरणं शुद्धपारिणामिकभावसंज्ञ ज्ञातव्यं, तत्तु बंधमोक्षपर्याय परिणतिरहितं । यत्पुनर्दशप्राणरूपं जीवत्वं भव्या भव्यत्वद्वय तत्पर्यायार्थिकनयाश्रितत्वादशुद्धपारिणामिकभावसंज्ञमिति ।
कथमशुद्धमिति चेत् ?
संसारिणां शुद्धनयेन सिद्धानां तु सर्वथैव दशप्रारणरूपजीवत्वभव्याभव्यत्वद्वयाभावादिति । तस्य त्रयस्य मध्ये भव्यत्वलक्षरणपारिणामिकस्य तु यथासंभवं च सम्यक्त्वादिजीवगुणघातकं देशघातिसर्वघातिसंज्ञं मोहादिकर्मसामान्यं पर्यायार्थिकनयेन प्रच्छादकं भवति इति विज्ञेयं । तत्र च यदाकालादिलब्धिवशेन मव्यत्वशक्तेर्व्यक्तिर्भवति तदायं जीवः सहजशुद्धपारिणामिक भावलक्षरग निजपरमात्म द्रव्य सम्यक् श्रद्धानज्ञानानुचरण पर्यायरूपेण परिणमति । तच्च परिरणमनमागमभाषयोपशमिकक्षायोपशमिकक्षायिक भावत्रयं भण्यते । श्रध्यात्मभाषया पुनः शुद्धात्माभिमुखपरिणामः शुद्धोपयोग इत्यादि पर्यायसंज्ञां लभते ।
सच पर्यायः शुद्धपारिणामिकभावलक्षणशुद्धात्मद्रव्यात्कथंचिद्भिन्नः । कस्मात् ? भावनारूपत्वात् । शुद्धपारिणामिकस्तु मावनारूपो न भवति ।
१
इस टीका पर पू० कानजी स्वामी के प्रवचन 'ज्ञानचक्षु' नामक पुस्तक द्वारा गुजराती में प्रकाशित हो चुके हैं ।