Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવવાંન મારો
કરતા
.
'
**
*
*
Res
wishત્ત—માનદાર
G
લોખકઃ. હાલ રસીકદાસ કાપડીયા. એમ.એ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
( લેખા, વાર્તાલાપા, ભાષણ અને
LC
: લેખક :
મા. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા
સ્તુતિ )
...
પ્રેરક : ઉપાધ્યાયશ્રી ચન્હોયવિજયજી ગણિ
વિ. સં. ૨૦૨૫]
ક પ્રકાશક :
શ્રીનેમિ-વિજ્ઞાન-કસૂરિ-જ્ઞાનમંદિર
વીરસંવત્ ૨૪૯૫
મૂલ્ય ૧૦ રૂપિયા
[ ઈ. સ. ૧૯૬૯
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિલાલ ચીમનલાલ સંઘવી સંચાલક, જિ-વિજ્ઞાન-સ્વરત્વિજ્ઞાન લિ
માટે રસ્ત, પીપરું,
સુ ર ત – ૨
વિ શ પ્તિ વિશેષ વિજ્ઞપ્તિ છે કે આ પુસ્તક જેમને અભિપ્રાયાથે અપાય તેમણે પિતાનો અભિપ્રાય છે. કાપડિયા ઉપર બારોબાર લખી મિકલ અને જેમને સમાચનાર્થે આ મેવાય તેમણે સમાલોચનાની નકલ એમને જ એકલવા કૃપા કરવી.
.
.
=પકારક.
: મુદ્રક : જશવંતસિંહ ગુલાબસિંહ ઠાકોર સૂરત સિ ટિ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, મે ટા મંદિર સામે, સુ૨ત- ૧,
* પ્રાપ્તિ સ્થા ન જ જશવંતલાલ ગિરધરલાલ શાહ શ્રી જૈન પ્રકાશન મંદિર, દેસીવાડાની પિળ,
જે ૬ વ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીના નિર્વાણ થયાને હવે ટૂંક સમયમાં ૨૫૦૦ વર્ષ પૂરાં થનાર છે એટલે અમે આ નિમિત્તે આ પ્રકાશન હાથ ધર્યું છે. વાત એમ છે કે આજકાલ સામાન્ય જનેને મહાકાય ગ્રંથા વાંચવાવિચારવાની ફુરસદ નથી તેમ જ એમના સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાના યથાયેાગ્ય માધ પણ નથી એટલે પ્રાર્ચીન સમયમાં એ ભાષાઓમાં રચાયેલા પ્રૌઢ અને વિસ્તૃત ગ્રંથા એમને ખાસ ઉપચેગી નીવડે તેમ નથી. આ વાતને લક્ષ્યમાં રાખી અમે આપણા જાણીતા જૈન સાક્ષર અને લગભગ ૧૮૦ ગ્રંથના પ્રણેતા અને એક હજાર ઉપરાંત લેખ લખનાર પ્રે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયાનું જાતજાતનું શુખાણુ અત્રે રજૂ કર્યું. છે જેમકે પીઠિકારૂપે ઋષભદેવાઢિ તીર્થંકરાનાં લાંછના અને લક્ષણૢા તથા સમસ્ત તીથકરાની ખાદ્ય વિભૂતિ અને વિશેષતઃ મહાવીરસ્વામી અ ંગેનાં લેખ, વાર્તાલાપા, ભાષણ, સ્તુતિએ અને હરિયાળી,
આની એક વિશેષતા એ છે કે શ્રમણ્ ભગવાન મહાવીરસ્વામીની એમના ગણધરદેવ સુધ*સ્વામીએ જે ઋ માગધીમાં સ્તુતિ કરી છે તે પ્રાચીનતમ શ્રીશ્યુઇ
૬. સ્વતંત્ર રચના, સપાદન અને અનુવાદે
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
(વીરસ્તુતિ)ના પ્રે. કાપડિયાએ કરેલા ભાવાનુવાદ સૌથી પ્રથમ પ્રકાશિત કરવાના અમને સુયેાગ સાંપડ્યો છે.
ખીજી વિશિષ્ટતા એ છે કે પ્રા. કાપડિયાએ પેાતાનાં વિધાનાના સમર્થના અનેક આમિક તેમ જ અનાગમિક ગ્રન્થાના નિર્દેશ કર્યો છે. એટલું જ નહિ પણ આગમાદિક શ્રન્થામાંથી તેા અવતરણા પણ આપ્યાં છે. આમ જે જે ગ્રન્થે પ્રસ્તુત લખાણ તૈયાર કરવામાં એમને એક ચા ખીજી રીતે ઉપયેગી થઈ પડ્યા તેનાં નામેા પૃષ્ઠાંક સહિત એમણે પરિશિષ્ટરૂપે રજૂ કર્યાં છે.
“જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર” એવું આ પુસ્તકનું નામ રાખવાની સૂચના અમને શાસનસમ્રાટ્ શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના શિષ્યરત્ન સમયજ્ઞ શ્રીવિજયવિજ્ઞાનસચ્છિના પટ્ટધર પ્રાકૃતવિશારદ શ્રીવિજયકસ્તૂરસૂરિજીએ કરીને ઉપકૃત કર્યા છે.
પ્રા. કાપડિયાએ પેાતાના તમામ લખાણના કાઈ પણ જાતના પુરસ્કારની અપેક્ષા રાખ્યા વિના અમને ઉપયેગ કરવા દીધે, છે એટલું જ નહિ પણ પ્રાસ્તાવિક લખી આપ્યુ છે તેમ જ પરિશિષ્ટાદિ પણ તૈયાર કરી આપેલ છે એ બદલ અમે એમના ઋણી છીએ.
વીરરસ્તુતિ અને એના ભાવાનુવાદ સિવાયનું વખાણુ નિમ્નલિખિત સામયિકામાંથી ઉધૃત કરાયુ' હાવાથી અમે
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશે સાવ સામાયિકના તંત્રીઓ અને પ્રકાશકને આભાર માનીએ છીએ :૧. આત્માનંદ પ્રકાશ | ૪. જૈન ધર્મ પ્રકાશ ૨. ગુજરાતમિત્ર તથા ગુજરાત- | પ. જેન સત્ય પ્રકાશ દર્પણ
૬. દિગંબર જૈન ૩. જૈન (સાપ્તાહિક) | ૭. વીરશાસન.
છે. કાપડિયાની જૈન દર્શનનું તુલનાત્મક દિગ્દર્શન” તેમ જ “સવિવેચન હરિયાળીસંચય અને સટિપ્પણુક આગમનાં અધ્યયનેને પત્મિક અનુવાદ” એ બે કૃતિઓને પ્રકાશનાથે જેમ ઉપાધ્યાયશ્રી ચન્દ્રોદયવિજયજી ગણિએ પ્રેરણા કરી હતી તેમ તેમણે આ પ્રકાશન માટે પણ કરી છે. એ બદલ તેમ જ તેઓ તથા એમના ગુરુવર્યાદિ અમારી સંસ્થા પ્રત્યે જે સદભાવે સેવે છે તે માટે અમે એમને જેટલે ઉપકાર માનીએ તેટલે એછે છે.
અંતમાં અમારી બે અભિલાષાને નિર્દેશ કરી અમે આ “પ્રકાશકીય” પૂર્ણ કરીશું –
(૧) આ પ્રકાશન જોઈને કે એની જાણ થતાં મુનિવરાદિ વિવિધ વિબુધનાં મહાવીરસ્વામી અંગેનાં લેખે અને ભાષણે ગ્રન્થસ્થરૂપે સત્વર પ્રસિદ્ધ કરાય કે જેથી મહાવીરસ્વામીના જીવનવૃત્તાંતથી અને જૈન દર્શનનાં મૂળભૂત સિદ્ધાન્તથી મેટ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય ભાગે જેઓ અપરિચિત હોય તેઓ ડુંક પણ આ દિશામાં જાણતા થાય. વિશેષમાં આવાં પ્રકાશને જેન શાસનની ભલે નાના પાયા ઉપરની પણ સેવા જ છે.
(૨) છે. કાપડિયાના અન્યાન્ય વિષયના મહત્વપૂર્ણ લેખે ગ્રન્થસ્થ સ્વરૂપે સત્વર પ્રકાશિત થવા ઘટે. તેમ થતાં જૈન સાહિત્યની સમૃદ્ધિમાં ડીક પણ ગણનાપાત્ર વૃદ્ધિ થશે અને સાથે સાથે અર્ધ શતાબ્દીથી સાહિત્યની જે સતત ઉપાસના એમણે કરી છે તેની અંશતઃ પણ કદર કરેલી ગણાશે.
- , પ્રકાશક
માટે રસ્તા, ગોપીપરું,
'! શ્રીનેમિ-વિજ્ઞાન-કસ્તુરસુરિ-જ્ઞાનમંદિરના - સુરત - ૨૦ ? . સંચાલક તરફથી તા. ૨૫-૮-૬૯ | શાન્તિલાલ ચીમનલાલ સંઘવી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
* * મા સ્તા વિ ક ક આપણું આ દેશમાં–“ભારત વર્ષમાં કાળ એ રીતે પિતાને પ્રભાવ પાડે છે. એને જૈન દર્શનમાં “કાલચક કહે છે. એ ચક્ર ફરતું ફરતું જેમ નીચે ઊતરે છે તેમ ઉપર પણ ચડે છે. એ બંનેને અનુક્રમે “અવસર્પિણું–કાળ” અને “ઉત્સપિણું–કાળ કહે છે. બનેના છ છ આરા છે. વર્તમાનમાં આપણા દેશમાં “હુંડા” નામે એળખાવાતી અવસર્પિણને પાંચમે આરે પ્રવર્તે છે. એના ત્રીજા આરાના લગભગ પ્રારંભથી માંડીને ચેથા આરાના લગભગ અંત સુધીમાં આપણું આ દેશમાં વીસ તીર્થંકર થયાનું જેને માને છે. એ ધર્મસમ્રાટેમાંના અંતિમ તીર્થકર તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી છે. એમના નિર્વાણ થયાને આજે ૨૪૫મું વર્ષ ચાલે છે. પાંચ વર્ષ બાદ ૨૫૦૦ વર્ષ પૂરાં થશે. એને લક્ષીને આ મારી કૃતિ પ્રકાશિત કરાય છે.
મહાવીરસ્વામીનું જીવનચરિત્ર લખવાને વિચાર મને સૌથી પ્રથમ એકાવન વર્ષ ઉપર ઈ. સ. ૧૯૧૮માં એમ. એની પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થયા બાદ થયે હતું અને ઈ સ. ૧૯૨૮માં “સ્વયંસેવકમંડળ”ના ઉપક્રમે મેં મુંબઈમાં બુલિયન એકસચેઈન્જ હેલમાં મહાવીર સ્વામીને અંગે ભાષણ કરતી વેળા આધુનિક માનસને લક્ષીને ગુજરાતીમાં દળદાર અને પ્રમાણભૂત પુસ્તક રચવાની આવશ્યકતા દર્શાવી હતી પણ તે અદ્યાપિ ચરિતાર્થ થઈ નથી. વખત જતાં મારે આ કાર્ય કરવાનો પ્રસંગ આવે તે તેમાં સહાયક થઈ પડે એ ઈરાદે મેં એક બાજુ લેખે લખવા માંડ્યા તે બીજી બાજુ ઇ. સ. ૧૯૫૦માં નિમ્નલિખિત નામનું પુસ્તક અંગ્રેજીમાં તૈયાર કર્યું –
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક
A Sketch of the Life and Teachings of Lord Mahāvīra.
એ પુસ્તક અદ્યાપિ અપ્રકાશિત છે જ્યારે મારા લેખો વગેરે તે આ પુસ્તક દ્વારા રજૂ કરાયેલ છે.
આ સમગ્ર પુસ્તકમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને અંગેનું મારું ભિન્ન ભિન્ન સમયે કરાયેલું લખાણ રજૂ કરાયું છે. એથી એમાં કેટલીક પુનરુક્તિએ જોવાય તે સ્વાભાવિક છે. આ ગ્રન્થસ્થ લખાણને આપણે મુખ્યતયા બે ભાગમાં વિભક્ત કરી શકીએ. પ્રથમ ભાગને પ્રારંભ આપણે દેશમાં જૈન મંતવ્ય મુજબ જે અનંત તીર્થંકર થઈ ગયા તેમાંના અંતિમ વીસીના તેમ જ મહાવિદેહમાં અત્યારે વિચરતા વીસ તીર્થકરોનાં લાંછનેથી કરાવે છે કેમકે બધાનાં લાંછને તે જાણવામાં નથી. ત્યાર બાદ સમસ્ત તીર્થંકરનાં ૧૦૦૮ લક્ષણે પૈકી કેટલાંકને તેમ જ એ પ્રત્યેક તીર્થકરના ૩૪ અતિશને કે જે એમની બાહ્ય ઉપરાંત આંતરિક વિભૂતિ ઉપર પણ કેટલેક પ્રકાશ પાડે છે તેને અને સાથે સાથે એમની બાહ્ય વિભૂતિરૂપ આઠ પ્રાતિહાર્યોને પણ વિચાર કરાયો છે. આ પ્રથમ ભાગ પૃ. ૧-૮૧ પૂરતું છે. બાકીનાં પૃ. ૮૨-૨૫૦ મહાવીરસ્વામીના જીવન પર પ્રકાશ પાડે છે. સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિથી એમના જે મુખ્ય ૨૭ ભ ગણવાય છે તેની અત્ર રૂપરૂખા આલેખાઈ છે. પૃ. ૮૪માં જે
૧. આમાં ચાર મૂલાતિશય ઉમેરી તીર્થકરના બાર ગુણો હેવાનું જે કથન કરાય છે તે કેટલું પ્રાચીન છે અને એની સુસંગતતા કેવી છે તે વિષે પૃ. ૩૨ અને ૭ર જેવાં.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક
ભવાના ક્રમાંક અપાયા છે તે શુવિજયના શિષ્ય લાલવિજચે વિ. સ. ૧૯૬૨માં રચેલ્લા “મડાવીરસ્વામીનું ૨૭ ભવનું સ્તવન” અનુષ્કાર છે. જ્યારે પૃ ૧૧૮ગત ક્રમાંક ચતુર્વિં શતિજિનેન્દ્રસક્ષિપ્તચતિ વગેરે પ્રમાણે છે. એ અંતેમાં કેટીક ભિન્નતા જોવાય છે ગમે તેમ પણ એ મડાવીરસ્વામીના સાંસારિક પક્ષ ઉપર પ્રકાશ પાડે છે. એમના અંતિમ ભવની પૂર્વ ના ભવા અંગે એ ખાખતા નોંધપાત્ર હાઈ એમના ત્રિૠડી તરીકેના સાત ભવાના અને એમના એ વેરીઆના નિર્દેશ કરી દ્વિતીય ભાગના પૂર્વી ૧૦૬માં પૃષ્ઠ પૂર્ણ કરાયેા છે એના પછીનું લખાણ મડાવીરસ્વામીના અ ંતિમ ભવ સાથે સ ંબંધ ધરાવે છે. એની શરૂઆત એમની વૈગ્રકિ વિભૂતિ તેમ જ એમના સગાંવડાલાંના નિર્દેશ દ્વારા કરાઇ છે. ત્યાર બાદ એમના છદ્મસ્થ જીવનની આછી રૂપરેખા આલેખાઇ છે. એ દ્વારા એમના વર્ષાવાસે, એમને થયેલા ઉપસગે અને એમની સાધનાની પરાકાષ્ઠાને સ્થાન અપાયું છે. એના પી એમના સમગ્ર જીવનને સ્પર્શતી ખાખતા એમના જીવનની. નાંધપાત્ર ઘટનાએ અને વિશેષતાએ ના ઉલ્લેખપૂર્વક રજૂ કરાઇ છે. એમણે છદ્મસ્થદશામાં પેાતાના શિષ્ય તરીકે સ્વીકારેલા
આ સ્તન સજ્જનસન્મિત્રની
26
પ્રથમ આવૃત્તિમાં પૃ ૨૨૫-૨૩૧માં છપાયું છે. વિશેષમાં આ પુસ્તકમાં હુંસરાજ કૃત મહાવીરસ્વામીનાં પાંચ કલ્યાણુકનું સ્તવન પૃ-૨૩૧-૨૩૮માં પાયેલ છે. વીરવિયે, રૂપવિજયે તેમ જ સેમસુન્દરસૂરિના શિષ્ય પશુ મહાવીરસ્વામીના ૨૭ ભવને લગતું એકેક સ્તવન રચ્યું છે.
""
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક
ગોશાલકે એમને જે નીચે મુજબની પાંચ ઉપમાઓ આપી તે આશ્ચર્યજનક પ્રસંગ ગણાય કેમકે એ સદ્દલપુત્ર પાસે પિતે. પીડ વગેરેની કરેલી યાચના અને એના સ્વીકાર સાથે સંબંધ ધરાવે છે – 1. મહાબ્રાહ્મણ મહાગ ૫, મહાસાર્થવાહ, મહાધર્મકથી અને મહાનિયામક.
આ સંબંધમાં મેં જેમ અત્ર આગમિક પાઠ આપ્યા છે તેમ અન્યત્ર પણ કર્યું છે. આ
મહાવીરસ્વામીની દેશને વિષે તે હું એટલું જ કહીશ કે એ એમનું તીર્થકર તરીકેનું મુમુક્ષુઓને માટેનું મહત્ત્વનું પ્રદાન છે અને સાથે સાથે જૈન શાસન અને સાહિત્યના મુખ્ય અંગરૂપ છે. આના પછી એમનાં પાંચ કલ્યાણ કે પૈકી જન્મકલ્યાણકને લક્ષીને મેં કરેલાં વાર્તાલાપ અને ભાષણની રજૂઆત કરાઈ છે. એ એમના જીવનની આછી રૂપરેખાની ગરજ સારે. તેમ છે. અહીં હું એ ઉમેરીશ કે હું તે એક અપેક્ષાએ એમના કેવલજ્ઞાન-કલ્યાણકને જ વિશેષ મહત્ત્વશાળી ગણું છું કેમકે ચ્યવન-કલ્યાણક એ એક તે જગતના બહુ જ થોડા ઇવેની જાણને વિષય છે અને એ એક રીતે જેમ આનંદના વિષય છે તેમ અમુકને માટે એમના વિરહથી ઉદ્દભવતા શકને પણ વિષય બને તેમ છે. જન્મ-કલ્યાણકને સમારેહ એ એક સાંસારિક બાબત છે, જો કે આજકાલ એને જ વિશેષ મહત્તવ અપાય છે અને એ દ્વારા એમનાં ગુણગાન કરાય છે તેમ જ
૧. જુઓ પૃ. ૮૮, ૯, ૧૧૧, ૧૪૮-૮, ૧૫, ૧૬૪ ને ૧૬૮.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક
એમના સ ંદેશ વિષે પણ કેટલુ કહેવાય છે. દ્વીક્ષા—કલ્યાણક એ. જગતને મળનારી મહામૂલ્યશાળી દેશના વગેરેનું પ્રથમ સેાપાન છે. તેમ છતાં એમનાં સાંએ માટે તે ખેદજનક ખાખત છે. કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ એ સૌ કાને માટે એકાંતે લાભદાયક છે. નિર્વાણ-કલ્યાણક ભન્નમન્નાને શેકગ્રસ્ત બનાવે તેમ છે.
દ્વિતીય ભાગના અંતમાં મહાવીરસ્વામીના જીવનના સક્ષેપમાં બેધ કરાવવા માટે એકતા એક જ વાક્યમાં મે એની રજૂઆત કરી છે અને બીજું એના મિતાક્ષરીરૂપે નિર્દેશ કર્યા છે. આના પછીના લખાણના એ અશા છે. પ્રથમ અશ મહાવીરસ્વામીની એમના પાંચમા અને શતવર્ષી ગણધર સુધ - સ્વામીએ કરેલી પ્રાચીનતમ સ્તુતિ સાથે સંબદ્ધ છે જયારે દ્વિતીય-અંશ એમના ઉત્તરકાલીન મુનિવશદિની ગુણુકીતનરૂપ પ્રાસંગિક રચનાએ પૂરતા છે. પ્રથમ અંશે વિવિધ રીતે વિશેષ મહત્ત્વને હેઇ હું એમાં મહાવીરસ્વામીને અ ંગે કરાયેલા ઉલ્લેખે નપું છું. સૌથી પ્રથમ એમની સર્વજ્ઞતાના દ્યોતક નિમ્નલિખિત શબ્દો રજૂ કરું છું
-
રોયન (૩), અશુપ્રજ્ઞ (૩, ૯, ૨૫), અનન્તજ્ઞાની (૩), અનન્તદર્શી (૩, ૫), પ્રાજ્ઞ (૪, ૧૫, અભિભૂતજ્ઞાની (૫, વિદ્રાન (૫), ભૂતિપ્રજ્ઞ (૬, ૧૫, ૧૮), અન’તચક્ષુ (૬, ૨૫),
૧. એ દ્વારા સુધ સ્વામીએ પોતાના પટ્ટશિષ્ય જ ભૂસ્વામી વગેરેને મહાવીરરવામીના યથાર્થ અને યથેષ્ટ પરિચય પૂરા પાડ્યો છે. ૨. આ અનેકાર્થી શબ્દ છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પ્રાસ્તાવિક
- પ્રજ્ઞાન અક્ષય સાગર (૮, જ્ઞાની (૧૭, દર્શની (૧૭), - પરમજ્ઞાની (૨૪, અને લેકજ્ઞાતા (૨૮. '
આ ઉપરાંત મહાવીરસ્વામીને અંગે નીચે મુજબ કથન છે –
એકાન્ત હિતકારી અને અનુપમ ધર્મના પ્રરૂપક (૧, કુશલ ૩), યશસ્વી (૩), નેત્રસ્થ ૩', નિરામગધ (૫), ધૃતિમાન (૫', સ્થિતાત્મા (પ, અનુત્તર (૫), નિર્ચન્થ (૫), અભય (૫), અનાયુષ્ક (૫), અનિયતચારી (૬), ધાન્તર (૬), - ધીર (૬), નેતા (૭), મુનિ ૭). અનાવિલ ૮), અકષાયી (૮), મુક્ત (૮,ઘુતિમાન (૮), પ્રતિપૂર્ણ વીર્ય શાળી ૯), શ્રમણ ૧૪, ૨૩, અનુત્તર ધર્મના કથક (૧૬), અનુપમ ધ્યાન ધરનારા (૧૬), મહર્ષિ (૧૭, ર૬), શીલવંત (૧૭), સિદ્ધ ૧૭, અપ્રતિજ્ઞ (૧૯), તપસ્વી (૨૦), વિગતગૃદ્ધિ ૨૫, સંનિધિ વિનાના (૨૫), તીર્ણ (રપ), અભયંકર (૨૫, નિષ્કષાય (૨૬, અર્ડત (૨૬), , નિપાપ (૨૬), સર્વવાદવેદી (૨૭), સંયમી (૨૭), સ્ત્રીના સંગના અને રાત્રિ ભેજનના ત્યાગી (૨૮) અને ઉપધાનવાન (૨૮),
વિશેષમાં મહાવીરસ્વામીને નીચે પ્રમાણે ઉપમાઓ - અપાઇ છે? –
દીપક (૪), સૂર્ય (૬), વૈરાચન (૬), ઈદ્ર (૭), મહાસાગર (૮, શક (૮), સુદર્શન (૯, ૧૪), નિષધ (૧૫), રુચક (૧૫), શાલિ (૧૮), નન્દન વન (૧૮, મેઘગર્જના (૧૯), - ચન્દ્ર (૧૯), ચન્દન (૧૯), સ્વયંભૂરમણ (૨૦), ધરણ ઈન્દ્ર ૨૦), પઈલ્સરસેદક (૨૦), રાવણ (૨૧, સિહ (૨૧, ગંગા જળ) (૨૧),
૧- આ ત્રણે પર્વતનાં નામ છે. . ૪-૫ આ બંને મહાસાગરનાં નામ છે,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક
ગરુડ (૨૧), નિર્વાણવાદી (૨૧), વિશ્વસેન ! વિશ્વસેન (૨૨), અરવિન્દ (૨૨), દંતવાક્ય દન્તવકત્ર ) (૨૨), ઋષિ (રર), અભયદાન (૨૩, નિર્દોષ સત્ય (૨૩), બ્રહ્મચર્ય (૨૩), લવસત્તમ. (૨૪), સુધર્મસભા (૨૪), નિર્વાણ (૨૪) અને પૃથ્વી (૨૫. ઉપયુંક્ત દ્વિતીય અંશના અંતમાં મેં રચેલી “
નિન્ય– હરિયાળીને સ્થાન અપાયું છે. એ દ્વારા મેં મહાવીરસ્વામીનું નામ એક કેયડારૂપે રજૂ કર્યું છે. ત્યાર બાદ મહાવીરસ્વામીને સર્વાગીણ પરિચય પૂરા પાડનારા ગ્રન્થની આવશ્યક્તા ઇત્યાદિને નિર્દેશ કર્યો છે. આ ગ્રન્થમાં મહાવીરસ્વામીને અંગે ભિન્ન ભિન્ન ભાષામાં અને અન્યોન્ય સ્વરૂપે રચાયેલી કૃતિઓને ઉલ્લેખ હેાય એ સ્વાભાવિક છે. એની સૂચી તૈયાર કરવામાં ઉપચેગી થઈ પડે એવાં કેટલાંક સાધને નીચે મુજબ છે –.
૧. ચતુવંશતિજિનાજદરતુતિ ( કલે. ૯૩નું સ્પષ્ટીકરણ. ૨. પાઠય પ્રાકૃત) ભાષા અને સાહિત્ય (પૃ. ૧૦૨
ઈત્યાદિ ).
૩. જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ ખંડ ૨, ઉપખંડ૧)ના પ્રકરણ ૧ ઉત્તરાર્ધ તેમ જ પ્ર. ૨૦, ૨૪ અને ૨૭-૩૦ગત કેટલાક ભાગ).
૧. અપભ્રંશમાં અભયતિલકે વિ. સ. ૧૩૦૭માં મહાવીરરાસ એ છે, એ “જૈન યુગ” પુ. ૨, પૃ. ૫૭)માં છપાયો છે જ્યારે એની - “ગુજરાતી છાયા પૃ૧૫૭માં અપાઈ છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક ૪. ૧૧૫૧ રતવનમંજૂષા (પૃ. ૮૧-૮૯૩)..
૫. મહાવીરસવામીના ૨૭ ભવે વગેરેને લગતાં વિતંત્ર સ્તવને.
૬. સ્તુતિતરંગિણ (ભા. ૧-૨,માની મહાવીરસ્વામીને લગતી ગુજરાતી થઈએ (તુતિએ). "
આ ઉપરાંત મહાવીરસ્વામીને અંગે ગુજરાતીમાં પદ્યમાં જાતજાતનું સાહિત્ય રચાયું છે. દા. ત. મહાવીરગીત, વીરજિનવિનતિ, મહાવીરચઢાળિયું, મહાવીર પંચાશિકા, મહા- વીરપારણું, મહાવીરરાગમાલા ઈત્યાદિ. અહીં તે એના પાંચ જ પ્રકારને હું ઉલેખ કરું છું : (૧) વધા, (૨) હાલરડું, (૩) છંદ, (૪; વેલિ અને (૫) હમચડી. વિ. સં. ૧૮૫માં રોહિણી. સ્તવન રચનારા કવિ દીપવિજયે મહાવીરસ્વામીના પાંચ વધાવા રચ્યા છે. આ દીપવિજયે મહાવીર સ્વામીને અંગે એક હાલરડું રચ્યું છે. રૂપવિજયના શિષ્ય અને વિ. સં. ૧૮૯૯માં નેમારા રચનારા અમિયવિજયે પણ તેમ કર્યું છે. આ એ હાલરડાં ઉપરાંત સે વર્ષ પૂર્વે કેઈએ મહાવીરસ્વામીનું હાલરડું રચ્યું છે ખરું?
૧. આની સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા મેં “ગુજરાતી જૈન સાહિત્યઃ વધાવા અને ચુંદડી” નામના મારા લેખમાં આલેખી છે. આ લેખ “જે. ધ. -.” (પૃ. ૮૫, અં. ૬માં છપાયે છે. - ૨. આ વિષે મેં “તીર્થંકરોનાં હાલરડા” નામની મારા લેખમાં કેટલુંક કથન કર્યું છે. આ લેખ “જૈ ધ પ્ર.” (પૃ. ૮૫, ૪.૪-૫)માં . પ્રિસિદ્ધ કરાયો છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક
લક્ષ્મીવલલે વિ. સં. ૧૭૪૧ પહેલાં મહાવીર-ગૌતમસ્વામી-૯ રા છે. એમાં ગૌતમસ્વામીના મહાવીરસ્વામી સાથે થયેલા વાદનું નિરૂપણ છે. એમ હોઈ એ દાર્શનિક કૃતિ ગણાય. વિક્રમની ૧૮મી સદીમાં વિદ્યમાન જનહર્ષે ૩૭ કડીમાં મહાવીરદ રચ્યા છે. કોઈકે ૧૫ કડીમાં મહાવીર-જિન-ઈંદ્ર રમ્યા છે.
१५
ઉપાધ્યાય સકલચન્દ્રે વિક્રમની ૧૭મી સદીમાં ૬૬ કડીમાં વીજિન – મચડી, વીરવર્ધમાનજિનવેલિ અને વર્ધમાનજિનવેલિ તરીકે ઓળખાવાતી એક કૃતિ રચી છે. એની ત્રીજીઅંતિમ ઢાલ તા હુમચડી’ અંગેની છે જ.
tr
મારા લેખાને ગ્રન્થસ્થરૂપે પ્રકાશિત કરવાની પહેલ મારી એક લેખમાળાની પ્રસિદ્ધિથી “ શ્રીનેમિ-વિજ્ઞાન-કસ્તૂરસૂરિ– જ્ઞાનમંદિર”ના સચાલક મડાનુભાવેએ કરી છે. અત્યાર સુધીમાં એમણે મારા લખાણુ અંગેનાં 'એ પુસ્તકા પ્રસિદ્ધ કર્યા છે અને એ પ્રકાશન માટે ઉપાધ્યાયશ્રી ચન્દ્રોદયવિજયજી ગણિએ પ્રેરણા ૧. આ છંદ ' તરીકે ઓળખાવાતી ત્રશુ કૃતિ વિષે મેં ગુજરાતી જૈન સાહિત્ય : છેઃ “નામની મારી લેખમાળાના લેખાંક ટમાં માહિતી આપી છે. આ લેખ “આ. પ્ર.” (પુ. ૬૬, એ ૫-૬)માં પ્રકાશિત થયા છે.
6
૨. આની ધિ મેં “ગુજરાતી જૈન સાહિત્યનાં સ્વરૂપાઃ ગહુંલી, સાં(ઝી અને હમચડી યાને હમચી” નામના મારા લેખમાં લીધી છે. ૩. મારા “લિ અને વેલ” નામના લેખ “જે ૧. પ્ર.” (પુ. ૬૫, અ. ૨)માં પ્રસિદ્ધ કરાયા છે. ૪. જુમા પૃ ૧.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિક.
કરી હતી તેમ આ પુસ્તક માટે પણ બન્યું છે. આથી હું એમને અત્ર હાર્દિક આભાર માનું છું મારા લેખે વગેરે જે સામયિકોમાં છપાયા છે તેના તંત્રી મહાશયેનું હું ત્રણ સ્વીકારું છું કેમકે એથી મારી સાહિત્યપ્રવૃત્તિ એક યા બીજી રીતે વેગવંતી બની છે.
મારી પાકી વૃદ્ધાવસ્થા અને નાદુરસ્ત તબિયતને લીધે તેમ જ મારાં છપાતાં અને છપાવવાનાં અન્ય પુસ્તક અંગે મારે ઘણે સમય વ્યતીત થતું હોવાથી આ પુસ્તકગત લખાણ ઉપરટપકે જ હું જોઈ ગયે છું એટલે એમાં જે ક્ષતિ જણાય તે સૂચવવા મારી સહદય સાક્ષરોને સાગ્રહ પરંતુ સાદર વિજ્ઞપ્તિ છે.
અન્તમાં એક બાબતની નમ્ર સૂચના કરી આ “પ્રાસ્તાવિક” પૂર્ણ કરીશ. મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણને ૨૫૦૦ વર્ષ હવે થવામાં હજી પાંચ વર્ષની વાર છે તે એમને ઉદ્દેશીને આજથી સે વર્ષ પૂર્વે જે કૃતિઓ ગુજરાતીમાં પદ્યમાં સ્વતંત્ર સ્વરૂપે રચાઇ હોય તે બધી પ્રકાશિત તેમ જ અપ્રકાશિત) એક પુસ્તકરૂપે પ્રસિદ્ધ થવી ઘટે. આશા છે કે કેઈ જૈન માતબર સંસ્થા કે પછી કોઈ સાહિત્યરસિક ધનિક આ દિશામાં સત્વરે ઘટતું કરશે અને તેમ કરી પુણ્ય હાંસલ કરવાની સાથે સાથે ગુજરાતી પદ્યાત્મક સાહિત્યને સમૃદ્ધ બનાવ્યાને યશ પણ પ્રાપ્ત કરશે. કાયસ્થ મહેલે, ગોપીપરું,) સુત-૨.
હીરાલાલ ૨. કાપડિયા તા. ૨૦-૮-૬૯
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ * મ ણ કા
વિષય
પ્રકાશકીય
પ્રાસ્તાવિક
અશુદ્ધિઓનું શૈાધન
૧ તી કરાનાં લાંછના અને લક્ષણ્ણા
૨ તીર્થંકરાની વિભૂતિ ( કવિતા )
પૃથ્વાંક
૧૨ ઉત્કૃષ્ટતમ ઉપસર્ગ અને મેધપાઠો ૧૩ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરસ્વામીની સાધનાની
પરાકાષ્ઠા
રૂ-ટ્
C-3;
૬૨-૨૦
૧-૧૫
૧૬-૧૮
૩ આઠ પ્રાતિહાર્યા
૧૯-૩૨
૪ અતિશયે અને પ્રાતિહાર્યાં
૩૩-૮૧
૫ મહાવીરસ્વામીના વિવધ ભવાનાં સગાં
૨૨-૯૭
૬ મહાવીરસ્વામીના ત્રિમંડી' તરીકેના સાત ભવા ૯૮–૧૦૦
૭ મહાવીરસ્વામીના પૂર્વ ભવના એ વેરીએ
૧૦૧–૧૦૬
૮ વિભું વધનાનની વૈગ્રહિક વિભૂતિ
૧૦૭–૧૧૬
૯ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીના સાંસા રક પક્ષ ૧૧૭–૧૨૫
૧૦ શું શ્વેતાંબર મત પ્રમાણે પણ શ્રીમહાવીરસ્વામી અત્રિવાહિત રહ્યા હતા ?
૧૧ વીરવધ માનસ્વામીના વર્ષોવાસ
૧૨૬-૧૨૮
૧૨૯૦૧૪૧
૧૪૨-૧૪૭
૧૪૮-૧૫૩
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re
અનુક્રમણિકા
વિષય
સાંક
૧૪ મહાવીરસ્વામીના જીવનની વિશિષ્ટ ઘટનાએ ૧૫૪-૧૧૮
૧૫ વિભુ વર્ધમાનની વિશિષ્ટતાએ
।
૧૬૯-૧૭૫
૧૬ ગેાશાલકનુ ગુણત્કીર્તન
૧૭૬-૧૮૩
૧૭ દેવાની દેશના
૧૮૪–૧૯૫
૧૮ અહિંસાના અનન્ય આરાધક અને ઉપદેશક ભગવાન મહાવીરનું જીવન
૧૯ મહાવીર પ્રભુની જયંતી
૨૦ ચરમ જિનેશ્વરનું જન્મકલ્યાણુક
૨૧ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર
૨૨ શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર : મિતાક્ષરી ૨૩ વીથુઇ (વીસ્તુતિ) અને એના ભાવાનુવાદ
૨૪ મહાવીર સંબધી ઋચા અને સ્તંત્ર ૨૫ નિગ્રન્થ-હરિયાળી ( કવિતા ) ૨૬ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામી સંબધી સર્વાંગીણ માહિતીગ્રન્થની આવશ્યકતા ઇત્યાદિ
પરિશિષ્ટ ૧ : સાધનીભૂત ગ્રન્થાની સૂચી પરિશિષ્ટ ૨ : પ્રાસ્તાવિકમાં નિર્દિષ્ટ કૃતિ
૧૯૬-૨૦૬
૨૦૭-૨૧૪
૨૧૫–૨૧૯
૨૨૦-૨૨૧
૨૨૨-૨૨૫
૨૨૬-૨૪૦
૨૪૧-૨૪૮
૨૪૯-૨૫૦
૨૫૧-૨૫૨૬
૨૫૭-૨૬૩
૨૬૪
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશુદ્ધિઓનું શેધન
પૃષ્ઠ
પંક્તિ
અશુદ્ધ
શુક્ર
દન્તવકત્ર
દત્તક
૩૧
૨
ઉપાય
સાથે સમ્યક જિન
૪૦
અર્થ સમ્યક જિન, કોઈકે...છે
૨ ૧૮ २२
a
*
અદ્ભુત
અભૂત વાચાના
૨૦
વાચના
૮
ઉદ્ધારણ પાર્જનાર્ય અતિશ સ્વામીનાનયસાર
- -
૨ ૨૩
ભગવાન
ઉદ્ધારણ પાર્શ્વનાથ અતિશયો
સ્વામીના નયસાર ભગવાન લઈને એને સ્પષ્ટ પાઠ સંવત થાય ચુરિયું
લઈને
૫કૃપાડ
ઉપાત્ય : અત્ય
સંવત રાય ચૂક્ષિણ
૯૩
૪
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશુદ્ધિઓનું ધન
પૃષ્ઠ ૧૦૧ ૧૦૬ ૩૧
પંક્તિ ૨ ૬ ૧૭
શુદ્ધ ભવના
ભવના બે तापसीसप० . तापसीरूप० પસવણાકલ્પ પસવણાક પિચંપ
પિચંપ सम्माणी
છwાળી ५२९ સૂરિનું
સરિનું સલાહત
૧ટર
૧૪૪
૧૬૧
ગત
ઉલ્લેખ
ઉલ્લેખ
૨૧૩ ૨૨૮
૧૯ ૧૧
૨૨૮
તમે
૨૪૭ ૨૬૪ ,
૭. ૨૪ ૨૫
चन्द्रग० बधमानम् પંચાશિકા
૨૪
- ઝરણા वर्धमानम् પંચાશિકા . જુઓ મહાવીરસ્વામીનું હાલરડું (અ ય )
વનતિ ૨૭. જુઓ વર્ધમાનજિનેવેલિ
, ,,
૨૦ ૨૧
વિનતી ૨૨
૧-. જુઓ સ્તંભ છે. ૩-૪ જુઓ સ્તંભ છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
[ 1 ] તીર્થકરોનાં લાંછન અને લક્ષણો “તીર્થ” શબ્દના વિવિધ અર્થ થાય છે. એને લઈને તીર્થકરના પણ ભિન્ન ભિન્ન અર્થ કરાય છે. પ્રસ્તુતમાં ધર્મ– તીર્થકર અને તે પણ સર્વજ્ઞ અભિપ્રેત છે. એવા તીર્થંકરોને જૈન સાહિત્યમાં અરિહંત–પંચપરમેષ્ઠી પૈકી એક તરીકે ઓળખાવાયા છે. આવા તીર્થકરે અત્યાર સુધીમાં અનંત થયા છે અને હવે પછી અનંત થનાર છે એમ જૈન દર્શનનું કહેવું છે કેમકે આ દર્શન પ્રમાણે જગત્ અનાદિ અનંત છે અને મનુષ્યની ઉત્પત્તિ કેઈ અમુક જ વખતે—કાળમાં થઈ નથી.
“ લાંછન” એ સંસ્કૃત ભાષાને શબ્દ છે. એને અર્થ ચિહ્ન થાય છે. પ્રત્યેક તીર્થકરના–જિનેશ્વરના દેહ ઉપર અમુક પ્રકારનું ચિહ્ન હોય છે. એને “ધ્વજ' પણ કહે છે. લાંછન માટે પાઈયે (પ્રાકૃત) શબ્દ “લંછણ છે.
જેનેની_વેતાંબરની તેમ જ દિગંબરોની માન્યતા મુજબ આપણા આ દેશમાં ભારતમાં વર્ષમાં ચાલુ હિંડા’ અવસર્પિણીમાં થઈ ગયેલા રાષભદેવથી માંડીને મહાવીર સ્વામી સુધીના વીસે તીર્થકરોને એક યા બીજા પ્રકારનું લાંછન હતું. કલિકાલસર્વજ્ઞ
૧. જુઓ શબ્દાનમહાદધિ (ભા. ૧, પૃ. ૯૧૦).
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હેમચન્દ્રસૂરિએ અભિધાનચિન્તામણિ (કાંડ ૧)નાં નિમ્નલિખિત બે પદ્ધોમાં વીસ લાંછનેને ઉલેખ કર્યો છે –
જssa: a ses સહિત રાણી ! મજા કરત: ઘરની મહિ શુજારતા જ છ૭ . श्येनो वन मृगश्छागो नन्यावों घटोऽपि च ।
નીટોરારું રાલ્લા / હિરોતાં દવા ૪૮ ” આમ અહીં નીચે મુજબનાં વીસ લાંછને ગણવાયાં છે
(૧) બળદ, (૨) હાથી, (૩) ઘેડે, (૪) વાંદરે, (૫) કચ, (૬) કમળ (પ), (૭) સ્વસ્તિક) (સાથિયે), (૮) ચન્દ્ર, (૯) મગર, (૧૦) શ્રીવત્સ, (૧૧) ગેંડે, (૧૨) પાડે, (૧૩) ભૂંડ, (૧૪) બાજ, (૧૫) વજ, (૧૬) હરણ, (૧૭) બકરે, (૧૮) નન્દાવર્ત, (૧૯) ઘડે, (૨૦) કાચ, (૨૧) નીલ કમળ, (૨૨) શંખ, (૨૩) સર્પ અને (૨૪) સિંહ
ઉત્તરવતી જૈન શ્વેતાંબર ગ્રન્થકારેએ આ જ હકીક્ત રજૂ કરી છે. દા. ત. પ્રદ્યુમ્નસૂરિએ રચેલા વિયારસાર૫યરની ગા. ૧૦૮–૧૦૯ એ નીચે મુજબ છે – "वसह गय तुरय वानर कुञ्चो क.मल च सत्थिो चन्दो। मयर सिरिवच्छ गण्डय महिस वराहो य सेणो य ॥ १०८ ॥ वज हरिणो छगलो नन्हावतो य कलस कुम्भो य ।। नीलुप्पल सङ फणी सीहो य जिणाण विधाइ ॥ १०९ ॥"
૧. આ લાંછન વીસ વિહરમાણુ તીર્થકરે પૈકી અષભાનનનું પણ છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરોનાં લાંછને જ્ઞાનવિમલસૂરિના શિષ્ય લક્ષ્મીરત્નસૂરિએ “વૃષભ લછા 2ષભદેવ”થી શરૂ થતું અને “વીસ જિન લાંછન”ના નામવાળું જે ચિત્યવંદન રચ્યું છે તેમાં આ જ પ્રમાણે લાંછને જોવાય છે. મેં પણ આહત જીવન જ્યોતિ (ત્રીજી કિરણાવલી, પૃ. ૧૬-૧૭)માં આ જ લાંછન સચિત્ર સ્વરૂપે દર્શાવ્યાં છે. વળી હેમ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરષચરિત્ર (ખંડ ૧, આદિનાથચાદિત્ર)ને ડો. હેલેન જેન્સને કરેલે અંગ્રેજી અનુવાદ જે “ગાયકવાડ પત્ય ગ્રન્થમાલામાં ગ્રંથાંક ૫૧ તરીકે ઈ. સ. ૧૯૩૧માં પ્રકાશિત કરાય છે તેમાં પણ વીસ લાંછનેનાં ઉપર્યુક્ત નામ અંગ્રેજીમાં ચિત્ર સહિત અપાયાં છે.
હવે આપણે અભિધાનચન્તામણિ કરતાં પ્રાચીન કૃતિઓ વિચારીશું. આ અભિધાનચિત્તામણિની રચના વિ. સં. ૧૧લ્હી વિ સં. ૧૨૦૮ના ગાળામાં થઈ હોય એમ લાગે છે નેમિચન્દ્રસૂરિએ રચેલા પવયણસારુદ્વાર ઉપર સિદ્ધસેનસૂરિએ તવપ્રકાશિની નામની વૃત્તિ વિ. સં. ૧૨૪૮ કે પછી વિ. સં. ૧૨૭૮માં રચી છે. એ વિચારતાં પણ સારુદ્ધાર અભિધાનચિન્તામણિ કરતાં પ્રાચીન હોય એમ ભાસે છે. એ ઈ. સની આઠમી સદી પછીની કૃતિ છે એમ કેટલાક ઉલેખ જોતાં જણાય છે. આ કૃતિના ૩૧મા દાર (દ્વાર) તરીકે ગા. ૩૭૯-૩૮૦ રૂપે વર્તમાન ચાવીસીનાં ૨૪ લાંછને દર્શાવાયાં છે. આ જ ગાથાઓ પ્રદ્યુમ્નસૂરિએ વિયારસારપયરણમાં આપી છે. એ એમણે આ કૃતિમાંથી લીધી હશે અથવા તે આ ગાથાઓ નેમિચન્દ્રસૂરિએ જેમાંથી ઉદ્ધત કરી હશે તેમાંથી લીધી હશે.
૧. જુઓ મારું પુસ્તક નામે જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યને ઈતિહાસ . ( ખંડ ૧, પૃ. ૧૧૫).
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
શીલાચાર્યે વિ. સ. ૯૨૫માં ચઉપન્નમહાપુસિચયિ રચ્યાનુ મનાય છે. એ ગ્રંથ મારી સામે નથી એટલે એમાં લાંછના વિષે કાઇ નિરૂપણ હાય તે તેની નોંધ કરવી બાકી રહે છે.
પાદલિપ્તસૂરિએ રચેલી મનાતી નિર્વાણકલિકા (પ્ર. ૧૮માં ઋષભદેવાદિ ચાવીસે તીર્થંકરાનાં લાંછના દર્શાવાયાં છે.
6
વિહરમાણ તીર્થંકરોનાં લાંછના—અત્યારે જેમ આપણા આ ‘ભરત’ ક્ષેત્રમાં કાઈ તી કર વિચરતા નથી—વિદ્યમાન નથી તેમ બાકીનાં ચાર • ભરત ’ ક્ષેત્રમાં તેમ જ પાંચે ઐરવત ક્ષેત્રમાં પણ નથી પરંતુ મહાવિદેહની વાત જુદી છે. એમાં અત્યારે વીસ તીર્થંકર છે. એમને “ વીસ વિહરમાણુ તીથ કરો ” તરીકે ઓળખાવાય છે. એ વીસેને—જિનવીસીને ઉદ્દેશીને ન્યાયાચાય યશવિજયગણિએ એકેક સ્તવન રચ્યું છે. એમાં વીસે તીર્થંકરાનાં લાંછનાના ઉલ્લેખ છે. આ માખત હું તીર્થંકરના નામપૂર્વક રજૂ કરું છુઃ૧ સીમ ધર
૨ યુગમધર (યુગધર) હાથી ૩ બાહુજિન
૪ સુબાહુ
૫ સુજાત ♦ સ્વયં પ્રભ
૭ ઋષભાનન
૮ અનન્તવીય
અળદ ૧૧ વજ્રધર
૯ સુરપ્રભ ૧૦ વિશાલ
હરણ
વાંદરા
સૂ
ચન્દ્ર
સિંહ
હાથી
વાડા
સૂ
૧૨ ચન્દ્રાનન
૧૩ ચન્દ્રબાહુ ૧૪ ભુજંગ
શખ
મળદ
કમળ
99
૧૫ ઈશ્વર
ચન્દ્ર
૧૬ નેમિપ્રભ
સ
૧૭ વીરસેન (વારિષણ) અળદ
૧૮ મહાભદ્ર
હાથી
૧૯ ચન્દ્રયશા
૨૦ અજિતવીય
ચન્દ્ર
સ્વસ્તિક
૧. ગૂર સાહિત્ય સંગ્રહના પ્રથમ વિભાગમાં પૃ. ૬૮માં
વીરસેન' છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરેનાં લાંછને
વિવિધ પ્રશ્નોત્તર ( ભા. ૧, પૃ. ૫૬ )માં નિમ્નલિખિત ગાથા અપાઈ છે – "वसह गय हरिण कवि रवि ससि सिंह करी य चन्दभाणू य। संखो वसहो कमलो कमलो ससि सूर वसहो य ॥१८॥ થી ૨ રન્ટ સરિણા”
આ ઉલ્લેખ “વિહરમાણએકવિંશતિસ્થાનક” નામના ગ્રંથમાં હેવાનું કહ્યું છે. આના કર્તાનું નામ દર્શાવાયું નથી. જિનરત્નકેશ ( વિભાગ ૧, પૃ. ૩૬૧)માં શીલદેવે રચેલી અને પજ્ઞ ટીકાથી અલંકૃત વિહરમાણુજનકવિંશતિસ્થાન નામના જે ગ્રંથને ઉલ્લેખ છે તે આ જ હશે અને જે એમ જ
હોય તે એ પાઈય ભાષામાં હેઈ એનું નામ “વિહરમાણજિગવાસણ હોવું જોઈએ. આ ગ્રંથ કેઈ સ્થળેથી પ્રકાશિત
થયાનું જાણવામાં નથી. તે ઉપર્યુક્ત ગાથાઓ પ્રમાણે સુરપ્રભ નામના નવમા તીર્થંકરનું લાંછન ઘેડે નથી પરંતુ ચન્દ્ર છે જ્યારે બાકીનાં લાંછને તે ન્યાયાચાર્યો દર્શાવ્યાં છે તે જ છે. આથી એમ ભાસે છે કે કઈ કઈ તીર્થકરના લાંછન વિષે મતાંતર હશે.
અહીં જે વીસ લાંછને ગણાવાયાં છે તે પૈકી કેટલાંક સમાન છે પરંતુ એ તે ભિન્ન ભિન્ન મહાવિદેહના તીર્થકરો અગે છે (અને “મહાવિદેહ પાંચ છે) એટલે લાંછન ઉપરથી તીર્થંકરને ઓળખવામાં વધે આવે તેમ નથી.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
શાશ્ર્વત-જિનપ્રતિમાનાં નામ— તીર્થંકરાનાં વિવિધ નામે પૈકી ( ૧ ) ઋષભ, (૨) ચન્દ્રાનન, (૩) વારિષેણુ અને (૪) વમાન એ ચાર નામેા શાશ્વત જિનપ્રતિમાનાં ગણાય છે. આથી એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે શું આ નામધારી તીથંકરાનાં લાંછનાનાં નામ પણ શાશ્વત છે ? જો એમ જ હાય તેા વમાન ચાવીસી અને વિહરમાણુજિનવીસી વિચારતાં એ લાંછને વૃષભ યાને બળદ અને સિંહ એમ એ જ હશે.
૧
શાશ્વત જિનપ્રતિમાના નામવાળી ચાર પ્રાચીન મૂર્તિએ કાઇ ગામમાં કે નગરમાં છે ખરી અને હાય તે કયાં એ પ્રશ્નના કામચલાઉ ઉત્તરરૂપે કહીશ કે અહીં ( સુરતમાં ) ગોપીપરામાં વાસુપૂજ્યસ્વામીના દેરાસરમાં છેક ઉપલે માળે એકેક દિશામાં અનુક્રમે ઋષભદેવ, વાષિણુ, સીમ ંધરસ્વામી અને ચન્દ્રાનનની પ્રતિમા છે. વિશેષમાં વાષિણનું લાંછન ખળદ નથી. આથી એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે :
-:
—
( ૧ ) મહાવીરસ્વામી ( વધમાન )ને બદલે સીમંધરસ્વામીની પ્રતિમા કેમ છે ?
(૨) વારિયેણનું લાંછન ભિન્ન કેમ છે? શું એ મતાંતરને આભારી છે ? આવું અન્ય કોઇ તીથંકર માટે છે ખરુ' ?
૧૭૦ તીર્થંકરાનાં લાંછના—પાંચે ભરત. પાંચે ભૈરવત અને પાંચ મહાવિદેહ પૈકી પ્રત્યેકના ખત્રીસ વિજયા એમ કુલ્લે જે ૧૭૦ ક્ષેત્રા થાય એ દરેકમાં તીર્થંકર હાય એટલે સમકાળે
૧.
જુએ પયણસારુદ્રાર્ ! ગા. ૪૯૧ ). અહીં વૃષભને બદલે ઉસદ્ધસેણુ અર્થાત વૃષભસેન નામ છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરેનાં લાંછને
s
૧૭૦ તીર્થકર હોય એવી ઘટના વિરલ છે. આવું અજિતનાથના સમયમાં બન્યું હતું પરંતુ એ તમામ તીર્થકરેનાં નામ કે એ બધાનાં લાંછનેનાં નામ જેવા જાણવામાં નથી.
સ્થાન– આપણા દેશમાંની વર્તમાન ચેવીસીને ઉદ્દેશીને સામાન્ય રીતે એમ મનાય છે કે વીસે તીર્થકરને જાંઘ ઉપર એકેક લાંછન હતું. આ સંબંધમાં અભિધાનચિન્તામણિ (કાંડ, ૧ ગ્લે. ૪૭-૪૮)ને અંગેની પણ વિવૃતિ (પૃ. ૧૭)માં નીચે મુજબ ઉલ્લેખ છે –
“ एते च दक्षिणाङ्गविनिवेशिनो लाञ्छन मेदा इति".
આ ઉપરથી એ વાત ફલિત થાય છે કે અષભદેવાદિનાં લાંછને એમનાં શરીરના જમણા ભાગમાં હતાં.
આવસ્મયની નિષુત્તિની ગા. ૧૦૮૦ના નિમ્નલિખિત પૂર્વાર્ધમાં કહ્યું છે કે ઋષભદેવને બને જાંઘ ઉપર બળદનું
એકેક લાંછન હતું – . "ऊरुसु सभलण उसमें सुमिणम्मि तेण उसमाजिणो" - જિનભૂતિઓનાં લાંછને– આજકાલ જે જિનેશ્વરની મૂતિઓ જેવાય છે તે પૈકી કેટલીક પાષાણની તે કેટલીક ધાતુની છે. પ્રતિષ્ઠા કરાયા બાદ જ મૂતિ પૂજવા ગ્ય ગણાય છે.
૧. જુઓ પવયણસારુદ્વાર ( ગા. ૨૭).
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
જિનમૂર્તિઓ ત્રણ પ્રકારની જોવાય છેઃ (૧) પદ્માસનવાળી, (૨) ૧અર્ધ-પદ્માસનવાળી અને (૩) કાયાત્સર્ગસ્થ પહેલી એ પ્રકારની મૂર્તિએ બેઠેલા તીથ કરની હેાય છે તે ત્રીજા પ્રકારની મૂર્તિ ઊભા રહેલા તીર્થંકરની હોય છે. આ ત્રણે પ્રકારની મૂર્તિઓને લાંછન હોય છે પરંતુ એ જાઘ ઉપર નહિ કિન્તુ અન્ય સ્થળે હોય છે. પહેલા બે પ્રકારની જિનમૂર્તિ આને લાંછના પલાંઠીની નીચેની બેઠકમાં વચ્ચેાવચ્ચ હાય છે જ્યારે ત્રીજા પ્રકારની જિનમૂર્તિઓને એ પગ જે બેઠક ઉપર ટેકવેલા હાય છે એ બેઠકની વચમાં હાય છે.
અહીંની શ્રાવક શેરીમાંના ચન્દ્રપ્રભસ્વામીના દેરસરમાં જ્ઞાનવિમલસૂરિએ વિ. સ. ૧૭૮૦માં પ્રતિષ્ઠિત કરેલી પદ્માસનવાળી ધાતુની એક સળંગ મૂર્તિ છે. એ આદીશ્વરની છે અને એને તા લાંછન છે પરંતુ એમના ખેાળામાં જે ૪અન્ય તીથંકરની આવી મૂર્તિ ભાગ્યે જ જોવાય છે. આવી એક મૂર્તિ અકાલામાં એક ગૂડીવાડા સ્ટેશન નજીકના સ્થળમાં, ખેડભેાઇમાં, એ ભદ્રાવતી ( ભાંડક )માં, બે બેઝવાડા નજીકના સંગ્રહસ્થાનમાં અને કેટલીક કુપ્પાકછમાં છે.
1.
૨. તીર્થંકર જે રીતે સમવરસણુમાં બેસીને દેશના આપે છે તેવી એમની પ્રાચીન મૂર્તિ ક્રાઇ સ્થળે છે ખરી અને હોય તે તે કાં ?
તીર્થંકરની અલકારથી યુક્ત મૂર્તિ પટણામાં હેાવાનું સાંભળ્યું છે. ૩. આવી ક્રાઇ ક્રાઇ જિનમૂર્તિ લાંછન વિનાની પણ જોવાય છે. દા. ત. અહીં ગેાપીપરામાંના શીતલનાથના દેરાસરના ભાંયરામાંની
66
..
સહસ્ત્રકૂણા પાર્શ્વનાથ ” તરીકે ઓળખાવાતી મૂર્તિ.
૪. આ મહાવીરસ્વામી હશે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થંકરાનાં લાંછના
મૂર્તિ છે તેને લાંછન જણાતું નથી.
આ ઉપરથી જોઇ શકાશે કે જિનમૂર્તિને લાંછન જિનની જેમ દેહના કોઇ ભાગમાં હેતું નથી. આ ફેરફારનું કારણ એમ મનાય છે કે મૂર્તિમાં કોઇ સ્થળે લાંછન હોય તે તે ઝટ જણાઇ આવે નહિ જયારે એઠક માટેની વાત જુદી છે.
આળખ— બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, શિવ, દત્તાત્રેય, રામચન્દ્ર વગેરે વૈદિક હિન્દુએના દેવાની તેમ જ અંબિકા, મહાલક્ષ્મી વગેરે દેવીએની સ્મૃતિમાં કાઇ ને કઇ વિશિષ્ટતા હેાવાથી એ ઝટ એળખી શકાય છે. જૈન તીર્થંકરાની મૂર્તિ વીતરાગતાની દ્યોતક હાઇ એના હાથમાં કે અન્યત્ર કેઇ સરાગતાનું ચિહ્ન હેતુ નથી. બધા જ તીર્થંકરાની મૂર્તિએ એકસરખી દેખાય છે. અલબત્ત પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ એના માથા ઉપરની ફેણને લઈને જુદી તરી આવે છે. ખરી પરંતુ રસુપાર્શ્વનાથની કાઇ કોઇ મૂર્તિને ણુ જોવાય છે એટલે એ એમાં કઇ મૂર્તિ કાની છે તે જાણવા માટે લાંછન અન્ય તી કરાની મૂર્તિ એળખવાના એક સાધનરૂપે અહીં પણ કામ લાગે છે.
૧. આવી ખે તીર્થંકરાની ભેગી –એકના ખેાળામાં ખીન્નની મૂર્તિ અન્યત્ર છે ખરી અને હોય તે કચાં ?
46
૨. સુપાર્શ્વનાથની મૂર્તિને ફેણ તે શું શાસ્ત્રસ ંમત વાત છે ? જો ન જ હાય તેા એની પ્રતિષ્ઠા ક્રમ કરાઇ છે ? સુપાર્શ્વનાથની પ્રતિમાને કૃણુ : શાથી, કેટલી અને કચારથી નામા મારા લેખ
..
જૈન
,,
તા. ૨૮–૧–’૬૭ના અંકમાં છપાયા છે. ૩. લાંછના જિનમૂર્તિઓ ઓળખવાનું સાધન
41
પર્યુક્ત ચૈત્યવાદનમાં દર્શાવાશ્વ છે. જુએ પૂ.
એ વાત
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
અહીં એ વાત ઉમેરીશ કે પાર્શ્વનાથની એક પ્રાચીન મૂર્તિ આજે ઉપલબ્ધ છે. તેમાં સર્પને બદલે . અન્ય જ લાંછન છે તે આ શું ભૂલનું પરિણામ હશે કે કેાઈ કાઇ કહે છે તેમ લાંછના નક્કી થયાં–અમુક તીર્થંકરનું અમુક લાંછન છે એવું નિણું યાત્મક વિધાન કરાયું તે પહેલાંની આ મૂર્તિ છે ?
અહીં ખીજા પણ એ પ્રશ્નો આ વિષયના નિષ્ણાતાને હું પૂછું છું અને સાથે સાથે એના સપ્રમાણ ઉત્તર આપવા તેમને વિનવું છું. :
·
( ૧ ) પાર્શ્વનાથની ફેણવાળી મૂર્તિઓમાં ફેણેાની સંખ્યા. ભિન્ન ભિન્ન જોવાય છે તે તેનુ શું કારણ છે ?
( ૨ ) ઋષભદેવે પાંચ મુષ્ટિ લેચ ન કરતાં ચાર મુષ્ટિ લેાચ કર્યો છે. એમના મસ્તક ઉપર કેશ રહ્યા છે. આ જોઈ શકાય એવી એમની મૂર્તિ કયાં કયાં છે ?
દિગબરીય મંતવ્ય—શ્વેતાંબરા અને દ્વિગંબરાનાં મ તબ્યામાં કોઈ કોઈ મામતમાં ભેદ જોવાય છે. દાર્શનિક બાબતામાં દ્રવ્યાનુયાગને અંગે ઝાઝો ફેર નથી પરંતુ કથાનુયાગ તેમ જ ક્રિયાકાંડની વાત એથી જુદી છે. શ્વેતાંબરાના મતે તી કરની માતાએ ગર્ભમાં આવતાં ૧૪ સ્વપ્ના જુએ છે જ્યારે ગિરાના મતે ૧૬ જુએ છે. વર્તમાન ચોવીસીનાં લાંછને પરત્વે મતભેદ છે. એ નીચે મુજબ છે ઃ—
પાંચમા, દસમા, ચૌદમા અને અરાઢમા તીર્થંકરાનાં લાંછને દિગંબર મતવ્ય મુજબ અનુક્રમે ચક્રવાક, કલ્પવૃક્ષ, સાહુડી. અને મત્સ્ય છે એટલું જ નહિ પણ પંદરમા માટે વજ્રને બદલે વજ્રદંડ અને એકવીસમા માટે નીલ કમળને બદલે રક્ત કમળ છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરેનાં લાંછને
૧૧
આમ છ તીર્થકરોનાં લાંછને ભિન્ન છે અને તેમાં બેનાં તે સર્વાશ છે. ૧૮ તીર્થંકરનાં લાંછને જેનેના બન્ને ફિરકાને મતે. સમાન છે. દિગંબર માન્યતા કેટલી પ્રાચીન છે એ બાબત. અત્યારે હું તપાસ કરી શકું તેમ નથી. એથી હું અહીં તે એટલે જ ઉલ્લેખ કરીશ કે બાબુ જ્ઞાનચન્દ્ર જૈનીએ રચેલા અને એમણે ઈ. સ. ૧૯૧૭માં પ્રસિદ્ધ કરેલા જેન બાલ ગુટકા (ભા. ૧, પૃ. ૧૯-૨પ, આવૃત્તિ છઠ્ઠી)મા દિગંબર માન્યતા મુજબનાં ૨૪ લાંછનેનાં નામ અને એનાં ચિત્ર છે. એમાં તે એકવીસમા તીર્થકર માટે “કમળ” એટલે જ ઉલ્લેખ છે.
લાઇનોનાં નામ–લાંછનેનાં નામ સંસ્કૃત, પાઈય અને ગુજરાતી માં મેં અહીં આપ્યાં છે અને અન્યત્ર એ અન્ય ભાષાએમાં પણ દર્શાવાયાં છે. તેમ છતાં કયાં ક્યાં લાંછને જેવાજાણુવામાં છે તે સૂચવવા અહીં હું ગુજરાતી નામે અકારાદિ ક્રમે આપું છું અને એનાં નામાંતરની વાત જતી કરું છું –
કમળ, કમળ (નીલ), કમલ (રક્ત), કલ્પવૃક્ષ, કાચ, કૌંચ, ગેડે, ઘડે, ઘડે, ચકવાક, ચન્દ્ર, નન્દાવર્ત, પાડે, બકરે, બળદ, બાજ, ભૂંડ, મગર, મસ્ય, વજ, વજદંડ, વાંદર, શંખ, શ્રીવત્સ, સર્પ, સાહુડી, સિહ, સૂર્ય, સ્વસ્તિક, હરણ અને હાથી.
આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે લાંછને તરીકે કેટલાંક પશુઓ, પંખીઓ, જળચર પ્રાણુઓ, સૂર્ય અને ચન્દ્ર તેમ જ અષ્ટ મંગળપૈકી નન્દાવર્ત અને સ્વસ્તિક ઈત્યાદિને નિર્દેશ છે. - - ચિ– વર્તમાન ચેવીસીનાં લાંછનેનાં ચિત્ર વિષે મેં આ લેખમાં આ પૂર્વે (પૃ. ૩માં) ઉલ્લેખ કર્યો છે એટલે વિહરમાણ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
જિનવાસીને જ અહીં વિચાર કરાશે. અહીંના ગેપીપરામાંના મહાવીરસ્વામીના દેરાસરમાં ચાંદીના ઢેળ ચડાવાયેલી તાંબાની પાટલી છે. એમાં વીસે તીર્થકરે અને એમનાં લાંછને આલેખાયેલાં છે. એમાં સુરપ્રભ નામના નવમા તીર્થંકરનું લાંછન ઘેડાને બદલે ચન્દ્રનું છે. શું આ કઈ મતભેદને આભારી છે કે આ ભૂલ છે?
લક્ષણે આવવાઈ (સુર ૧૬)માં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. એમાં એમણે “સEggggવરપુરિઝળધરે” કહ્યા છે. આમ અહીં એ ૧૦૦૮ પ્રતિપૂર્ણ અને ઉત્તમ લક્ષણેથી લક્ષિત હવાને ઉલ્લેખ છે. નવાંગીવૃત્તિકાર અભયદેવસૂરિએ આની વૃત્તિમાં ૧૦૦૮ લક્ષણે ન ગણાવતાં સ્વસ્તિક ઇત્યાદિ એમ કહ્યું છે.
ઉત્તરઝવણ (અ. ૨૨, ગા. ૫)માં અરિષ્ટનેમિને—જેનેના બાવીસમા તીર્થંકર નેમિનાથને “અવતરણariધ” કહ્યા છે. “વાદિવેતાલ” શાન્તિસૂરિએ એને અંગેની પાઇયટીકા (પત્ર ૪૮૮)માં નીચે મુજબ સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે –
૧ આ ઉવંગ ઉપાંગ . લંયમેને રોમન લિપિમાં પ્રસ્તાવના અને શબ્દકોશ સહિત સંપાદિત કર્યું હતું અને એ લાઈસિંગથી ઈ. સ. ૧૮૮૦માં છપાવાયું હતું.
૨ આ ક્રમાંક છે. એન. જી. સુરુ દ્વારા સંપાદિત અને “આહંત મત પ્રભાકર”માં પ્રકાશિત સાતમાં મયૂખ પ્રમાણે છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થંકરાનાં લક્ષણા
"अष्टसहस्रलक्षणघरः - अष्टोत्तरसहस्रसंख्य शुभ सूचककराવિશ્વાધામનાાિળધાર:',
૧૩
આના અર્થ એ છે કે ૧૦૦૮ની સ`ખ્યાવાળાં, શુભનાં સૂચક, હાથ વગેરેની રેખા વગેરેરૂપ ચક્ર ઇત્યાદિ લક્ષણાના ધારક.
પોસવણાકપ્પ (સુત્ત ૮)માં ઋષભદત્તે પાતાની પત્ની દેવાન દાને કહ્યું કે તને ‘હવાય જ્ઞળમુળોયલે ” અર્થાત્ લક્ષણા, વ્યંજના અને ગુણેાથી યુક્ત એવે પુત્ર થશે. આ સંબંધમાં વૈયાકરણ વિનયવિજયગણુએ વિ. સં. ૧૬૯૬માં રચેલી સુખાધકામાં કહ્યું છે કે લક્ષણા એટલે છત્ર, ચામર વગેરે હાય છે. બલદેવાન અને વાસુદેવાને ૧૦૮ લક્ષણા હાય છે જ્યારે ચક્રવર્તીઓને અને તીર્થંકરને ૧૦૦૮ લક્ષણ્ણા હાય છે. અન્ય ભાગ્યશાળી જનાને ૩૨ લક્ષણા હેાય છે. એ નીચે મુજબ છે
" छत्रं तामरसं धनू रथवरो दम्भोलिकूर्माङ्कुशाः वापीस्वस्तिकतोरणानि च सरः પžાનના પાર્ટ્સ: I
चक्रं शङ्खगजौ समुद्रकलशौ प्रासादमत्स्यौ यवाः यूपस्तूपकमण्डलूम्यवनिभृत् सच्चामरो दर्पणः ॥
उक्षा पताका कमलाभिषेकः सुदाम केकी घनपुण्यभाजाम् ।
:
અર્થાત્ છત્ર, કમળ, ધનુષ્ય, ઉત્તમ રથ વજ્ર, કામે, અંકુશ, વાવ, સ્વસ્તિક, તારણુ, સરેાવર, સિંહ, વૃક્ષ, ચક્ર, શંખ, હાથી, સમુદ્ર, કળશ, પ્રાસાદ, મત્સ્ય, જવ, યજ્ઞના સ્તંભ, સ્તૂપ,
૧. આ પદ્દો કાઇ સામુદ્રિક શાસ્ત્રનાં હશે. એનું નામ ક્રાઇ જણાવવા કૃપા કરશે ?
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
ક્રમ’ડળ, પત, ચામર, દણુ, બળદ, ધ્વજ, અભિષેક કરાયેલી લક્ષ્મી, માળા અને માર એ ખત્રીસ લક્ષણા પુષ્કળ પુણ્યશાળીને હાય.
અત્રીશ લક્ષણા પુરુષ— જેનાં નખ, પગનાં તળિયાં, હથેળી, જીભ, હાઠ, તાળવું અને આંખના ખૂણા એ સાતે લાલ હાય, જેનાં બગલને ભાગ, હૃદય, ડાક, નાક, નખ અને વદન એ છ ઊંચાં હાય, જેનાં દાંત, ચામડી, કેશ, આંગળીઓના વેઢા અને નખ એ પાંચ પાતળાં હોય, જેનાં આંખા, હૃદય, નાક, હડપચી અને ભુજા એ પાંચ લાંમાં હાય, જેનાં કપાળ, છાતી અને મુખ એ ત્રણે પહેાળાં હાય, જેનાં કઠ, સાથળ અને પુરુષચિહ્ન એ ત્રણે નાનાં હાય અને જેનાં પરાક્રમ, સ્વર અને નાભિ એ ત્રળું ગંભીર હાય તે પુરુષ બત્રીસલક્ષણૢા જાણુવે.
w
આમ જે ૩૨ લક્ષણા ગણાવાયાં છે તેના ૧૦૮ અને ૧૦૦૮ લક્ષણામાં સમાવેશ થાય છે કે કેમ તે જાણવું ખાકી રહે છે. વિશેષમાં ૧૦૮ લક્ષણાનાં નામ હજી સુધી તે મે કાઇ પુસ્તકમાં જોયાં નથી. ૧૧૦૦૮ લક્ષણા માટે પણ એમ જ છે.
લાંછન અને લક્ષણમાં તફાવત— આ બાબત કાઇ ઉલ્લેખ મને મળ્યે નથી. મારી કલ્પના એ છે કે ૧૦૦૮ લક્ષણામાં લાંછનના અંતર્ભાવ થાય છે અને લાંછન એ વધારે આગળ પરંતુ લક્ષણ છે.
૧ આ પૈકી સ્વસ્તિક અને ચક્ર તથા ૩૨ લક્ષણ્ણા તેમ જ જ‘દીવપત્તિ ( વ. ૩, સુત્ત ૪૨ ) માં જુદાં ગણાવાયેલાં ૩૭ લક્ષણા એમાં આવી જતાં હેાય તે એટલાંનાં જ નામ જાણવામાં છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરનાં લક્ષણે
૧૫ નિસીહવિસે ગૃહિણમાં કહ્યું છે કે પ્રાકૃત (સામાન્ય) મનુષ્યને ૩ર, બલદે અને વાસુદેવેને ૧૦૮ અને ચક્રવર્તીએ તથા તીર્થકરને ૧૦૦૮ લક્ષણે હોય છે.
જબુદીવપત્તિના ત્રીજા વક્ષસ્કારના ૪રમ સૂત્રમાં ભારત ચક્રવતીને હાથ અને પગે અનેક લક્ષણે હેવાનું કહ્યું છે. સાથે સાથે અડીં નીચે મુજબનાં ૩૭ લક્ષણે જઈણ મરહઠી (જન મહારાષ્ટ્રી)માં ગદ્યમાં દર્શાવાયાં છે –
૧ મત્સ્ય, ૨ યુગ યાને ધોંસરી, ૩ ભંગાર યાને એક જાતનું જળપાત્ર, ૪ વર્ધમાનક, ૫ ભદ્રાસન, ૬ શંખ (દક્ષિણાવર્ત), ૭ છત્ર, ૮ વ્યાજન=ભ્યાલવ્યજન=ચામર, ૯ પતાકા, ૧૦ ચક, ૧૧ લાંગૂલ, ૧૨ મૂસળું, ૧૩ રથ, ૧૪ સ્વસ્તિક, ૧૫ અંકુશ, ૧૬ ચન્દ્ર, ૧૭ સૂર્ય, ૧૮ અગ્નિ, ૧૯ ચૂપ યાને યજ્ઞને સ્તંભ, ૨૮ સમુદ્ર, ૨૧ ઈન્દ્રધ્વજ, ૨૨ પૃથ્વી, ર૩ પદ્મ, ૨૪ હાથી, ૨૫ સિહાસન, ૨૬ દંડ, ર૭ કાચ, ૨૮ ઉત્તમ પર્વત, ૨૯ ઉત્તમ ઘડે, ૩૦ શ્રેષ્ઠ મુગટ, ૩૧ કુંડળ, ૩૨ નન્દાવર્ત, ૩૩ ધનુષ્ય, ૩૪ કુન્ત, ૩૫ ચણિયે, ૩૬ ભવન યાને ભવનપતિનો આવાસ અને ૩૭ વિમાન યાને વૈમાનિકનું વિમાન.
– જૈન ધર્મ પ્રકાશ (પુ. ૭૯, અં. ૧૦-૧૧ ભેગા)
૧ આ ઉલ્લેખ પ્રમેયરનમંજૂષા (પત્ર ૧૮૩માં છે. ૨ આને લગતાં સંસ્કૃત નામો પ્રમેયરત્નમંજૂષામાં અપાયાં છે.
a મૂળમાં “ગાગર શબ્દ છે. પ્રમેયરત્નમંજૂષામાં એને અર્થ સ્ત્રીના પગનું વસ્ત્ર' કરાવે છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ 2 ]
તીર્થંકરની વિભૂતિ દે અદ્ભુત રૂપથી શેભે સુગધી સર્વથા; રોગે નહિ સમ્મુખ જુએ વેદ ને મલ ભાગતા; છે આઘ અતિશય એ સહજ ચારમાં તીર્થેશના; ઉચ્છવાસ ને નિઃશ્વાસ પણ પદ્મના સમ મહેકતા. – આહાર ને નીહાર છે. અદશ્ય ચર્મચક્ષને; છે રુધિર ને માંસે ધવલ દુર્ગધહીણું યુગ્મ એ એમ ચાર અતિશય જન્મથી છે સદા જિનવર્યને; ધાતિકર્મો નષ્ટ થાતાં અન્ય પંદર ઉદ્ભવે. –સ દેશના સ્વર મનહર વ્યાપ જન સુધી; તે સમય ભાષા વદે તે “અદ્ધસાગહી' નામથી; પણ એક સત્વર' પરિણમે સર્વની ભાવારૂપે જેમ મેઘ કેરું જળ થતું નવનવાં પાત્રો મળે. –૩. અન્ય તીથિક નમન કરતા ભાવથી જિનરાજને; વાદમાં જે અપર ધમે ઝટ નિરુત્તર તે બને; જિનવર વિચરતાં ત્યાં થકી જન સવાસો સુધી; ઈતિ તણું ભીતિ નહિ, દુભિક્ષ ના, મરકી નહિ. – અતિવૃષ્ટિ નહિ પર્જન્યની ને વૃષ્ટિની ના ન્યૂનતા; રોગ સર્વે નાશ પામે, વેર પણ સહુ જાતના; પૃષ્ઠ ભાગે મુખ તણું મંડળ પ્રભાનું દીપતું; કાતિ એની લાધવા રવિચક્ર આંટા મારતું. –પ ૧. વિદિક હિન્દુઓની માન્યતા પ્રમાણે સૂર્ય બાર છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થંકરની વિભૂતિ !!
..
પણ તથા; થતા;
વિપ્લવ નહિ નિજ ચક્રના, પર ચક્ર ઉત્પાતથી જે ઉદ્ભવે તે તા અન ના પંચદશ આ અતિશય કહ્યા કર્મના ક્ષયથી થતા; પંદર સુરે।
અતિશય કરે તે અલૌકિક જાતના.
ગમન માહે સચરે
આસન મહાધ્વજ ચામરે
ધર્મ ખાધક ચક્ર તે ઊતરડ સમાં ત્રણ છત્ર યે; અશાક તરુ આનદંતે, જિનસ ગને નવ છેડતા;
શ નખ નહિં વૃદ્ધિ પામે, થતા અધેામુખ કટકા, ભૂમિ સમતલ રમ્ય બનતી, અનુકૂળ ઋતુઓ રહે; - સંવત ઃ વાયુ શુદ્ધિ કાજે પૃથ્વીતલ માર્જિત કરે; મનાનુ શબ્દાદિક તા સદ્ભાવ વર્તે સદા; એથી વિષય જે ” અન્ય તે ભજતા ખરે અદૃશ્યતા. પ્રભુ-પાર્શ્વ -યુગને વીંઝતા યક્ષ એકેક યામરે; બેઠક પ્રભુની સૃષ્ટિ ગન્પાદક પર અતિશય એ થયા
દિશે,
ગન્ધાદક તણી ` તે
વિષે તે વર્ગ એના ત્રણુ વિષે પિટા પણ સાથ દે; પ્રતિવર્ગની
સંખ્યા તણી;
પંચદશ
સખ્યા કથી. ૧૦
મધમધે શુભ વાસથી ચારે
અતિશય તણી સ ંખ્યા સમત બધા છે શ્વેતપટ,
.
ભિન્નતા
પશુ છે. પરસ્પર અભંયદેવ
ચાર, પંદર,
અવર વાતા યાર ૩ ટ્વિટ કહે દસ, દસ તથા
૧
અગિયાર એ ગણવીસને; ચૌદની સંખ્યા ખરે;૧
'
~9
--
કરે;
પુષ્પની સુરવર દેવકૃત તેને ગણુ. -૯
૧. જુમા, દિગબરીય ઈષ્ટ છત્રીસી. આ કૃતિ અય સહિત બે દિગ’બર જૈન ’(વ. ૫૨, ઞ. ૪ )માં છપાવાઇ છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર પ્રમાણે ભગવાન મહાવીર પ્રાકાર ત્રણ દેવ રચે રીપ્ય હેમે રત્નના કટિ નરાદિક માય છે એક જન ક્ષેત્રમાં. -૧૧ ગડગડે દુભિ વાદમાં મેઘને શરમાવતી; જિન તણા પ્રતિહારરૂપે નેકી સદા પિકારતી; આથી વિભૂતિ અન્ય જે તપટના સુરિ બે ચન્દ્રાન્તનામક દાખવે તે પણ કહું હું આ હવઃ-૧ર “અનુકૂળ વાયુ વાયુ ને તેવો રચે પ્રતિરૂપ, , સ્થાપે કમળ સુવર્ણનાં ન્યાસ જ્યાં જિનપાને, ' વન્દન કરે વૃક્ષો તથા પ્રદક્ષિણા વિહગ કરે; એક કોટિ જધન્યથી દેવ સેવામાં રહે.”—૧૩ હરિગીતમાં આ હીર જે બાહ્ય વૈભવ રૂપનું તીર્થેશનું તે રસિક જે ચાકિયે વર્ણવ્યું–૧૪
–“દિગંબર જૈન” (૨. પર, અં. ૪)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩]
આઠ પ્રાતિહાર્યો પ્રસ્તાવ–આ દુનિયાના તમામ પદાર્થોને–ચેતન તેમજ અચેતનને સામાન્ય અને વિશેષ એમ ઉભય કટિમાં અંતર્ભાવ કરી શકાય તેમ છે. આ પૈકી સામાન્ય ચેતનવંતા પ્રાણીઓને આપણે સામાન્ય જીવ ગણું શકીએ અને વિશિષ્ટ ચેતનવંતા પ્રાણીઓને વિશિષ્ટ છવ ગણી શકીએ. આ વિશિષ્ટ કેટિના જીમાં પાંચ પરમેષ્ઠીઓનું સ્થાન ઘણું ઊંચું છે અને તેમાં પણ અપેક્ષાનુસાર દેવાધિદેવ ગણાતા તીર્થકરનું સ્થાન સર્વોત્તમ છે. તીર્થકર એ એક અસાધારણ વિભૂતિ છે એટલે કે એ દેવાધિદેવ આંતરિક તેમ જ બાહો વિભૂતિ વડે વિભૂષિત છે. આમાંની કેટલીક અને એના જેવી જણાતી બાહ્ય વિભૂતિ ક્વચિત્ અન્યત્ર પણ સંભવી શકે છે પરંતુ આંતરિક વિભૂતિ
૧. વિનયપિટકના મહાવગમાં “ઉરુવેલામાં ચમત્કાર પ્રદર્શન એ શીર્ષક હેઠળ ૧૫ પ્રાતિહાર્યોને નિર્દેશ કરાયો છે. એ પિટકના શ્રીયુત રાહુલ સાંકૃત્યાયને કરેલા અનુવાદના ૮૯ભા પૃષ્ઠમાં ચમત્કાર = અહિ-પ્રાતિહાર્ય એમ સૂચવાયું છે.
૨. સરખાવો દિગંબર આચાર્ય સમન્તભકૃત આપ્તમીમાંસાનું નિમ્નલિખિત આદ્ય પદ્ય કે જે મલયગિરિસરિએ નન્દીસત્ત (સુર ૪૦)ની ટીકા (પત્ર ૧૯૩)માં “તથા રાઠુ સ્વયમ્ એવા ઉલલેખપૂર્વક ઉદ્ધત કર્યું છે :
[ અનુસંધાન માટે જુઓ પૃ. ૨૦
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર તે જિનેશ્વરને જ વરેલી છે. જિનેશ્વર કહે, તીર્થકર કહો, અરિહંત કહે કે જિનવર કહે તે એક જ છે અને એમના રબાર ગુણ ગણાવાય છે. આ બાર ગુણમાં
“રેવાગમનમોયાનવામFવિવિભૂતયા માયાવિશ્વમાં દર તે નાતવમસિ નો મહાન ”
પ્રાયઃ આ ઉપરથી “શ્રીસિદ્ધિચક્ર” (વ. ૫, અં. ૩)ના ૬૪મા. પૃષ્ઠમાં નીચે મુજબ ઉલ્લેખ કરાય છે :
દેવતાઓનું આગમન, સુવર્ણ કમળમાં ચાલવું, છત્ર ધરાવવાં. આ સઘળી વસ્તુઓ વૈક્રિય લબ્ધિવાળાઓમાં તથા ઈન્દ્રજાળિયા, માયાવીમાં પણ બહુ જ સ્વાભાવિક છે.” १. " वारस गुण अरिहंता सिद्धा अद्वेव सूरि छत्तीसं ।
૩વલાયા નથીë કાદ વાવી માં ” આ ગાથામાં અરિહંતના બાર ગુણ, સિદ્ધના આઠ, સૂરિ (આચાર્ય)ના છત્રીસ, ઉપાધ્યાયના પચીસ અને સાધુના સત્તાવીસ એમ પંચપરમેષ્ટીના કુલે ૧૦૮ ગુનો નિર્દેશ છે પરંતુ આ ગાથાનું મૂળ જાણવું બાકી રહે છે. - ૨ બાર ગુણો વિષે પ્રાચીનમાં પ્રાચીન ઉલેખ કર્યો છે તેને હજી નિર્ણય થયેલ જણાતો નથી. દ્વાદશાંગીમાંના ચેથા અંગરૂપ સમવાયમાં એ વિષે કશો ઉલલેખ જણાતું નથી.
“ શ્રી જૈન શ્વેતાંબર તેરાપંથી સભા” દ્વારા વીરસંવત ૨૪૬ ગ્યાં પ્રસિદ્ધ થયેલ “શ્રી કડાસંગ્રહ : ભાગ પહેલો)”નામક પુસ્તકના પહેલા પૃષ્ઠમાં અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત સુખ અને અનંત -બળ અને ત્યાર બાદ આઠ પ્રાતિહાર્યો ગણાવી અરિહંત પ્રભુના બાર ' ગાવાયા છે તે શું આ હકીકત યથાર્ય છે ?
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
આઠ પ્રાતિહાર્યો - ચાર મૂલાતિશ અને આઠ પ્રાતિહાર્યોને ઉલેખ કરાય છે.
અર્થ – જિનેશ્વર યાને તીર્થંકરની દેવરચિત વિભૂતિ તે પ્રાતિહાર્ય છે. આ વાતની તેને વ્યુત્પત્તિ–અર્થ સાક્ષી પૂરે છે
૧ (અ) અપાયાપગમાતિશય, (આ) જ્ઞાનાતિશય, (ઇ ) પૂજાતિશય અને ( ઈ) વાગતિશય એમ ચાર મૂલાતિશય છે. આ વિષે અનેકાન્તજયપતાકાની પજ્ઞ વ્યાખ્યા (પૃ. ૪)માં નિર્દેશ તેમ જ ઘેડુંક વિવરણ છે. અનેકાન્તવાદનું સુંદર, સરળ અને સચેટ ભાન કરાવનારા આ ગ્રંથ અને એની વ્યાખ્યાથી પ્રાચીન કોઇ ગ્રંથમાં ચાર મૂલાતિશયોનું વર્ણન આવતું હોય તે તે જાણવા જોવામાં નથી.
૨ અનેકાન્તજયપતાકાની પજ્ઞ વ્યાખ્યા (પૃ. ૪)માં આને મહાપાતિહાર્ય તરીકે ઉલ્લેખ છે. વિશેષમાં ત્યાં શક્ર પ્રમુખ ઇન્દ્રોએ કરેલી પ્રભુની પૂજા તરીકે અશેકાદિ આઠ મહાપ્રાતિહાર્યોનો નિર્દેશ કરાયેલો છે એટલે કે આઠ પ્રાતિહાર્યો તે શક્રાદિની ભક્તિના પ્રતીક છે. આવી હકીકત સ્યાદ્વાદરત્નાકર (પૃ. ૩)માં પણ જોવાય છે. ત્યાં પણ “પ્રાતિહાર્યને બદલે મહાપ્રાતિહાર્યને ઉલ્લેખ છે વળી એ રચીને ઇનો પ્રભુને પૂજે છે એમ સૂચવાયું છે. - જેમ વિમલસૂરિકૃત ૫મચારય (ઉ. ૨, લે. ૩૬)માં “ “મહાપાડિહેર' શબ્દ વપરાય છે તેમ માનતુંગરિએ રચેલા તિજજ્યપહરના નિમ્નલિખિત પહેલા અને દસમા પદ્યમાં “મહાપાડિહેર શબ્દ વપરાયેલે છે – __“तिजयपहुत्तपयासयअट्ठमहाप डिहेरजुत्ताणं । 13 . ઉમાણિઠિયા સમ જ નિષિા ૧ ”
" चउतीसअइसयजुआ अट्टमहापाडिहेरक्यसोहा । લિ . અમો પાઉથમ્યા . ૧૦ ”
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
કેમકે પ્રતિહારની માફ્ક એટલે કે પહેરેઞીની માફક જે વસ્તુઓને ઇન્દ્રે નિયુક્ત કરેલા દેવા ભક્તિવશાત્ તી કરની ` પાસે નિયમિત રીતે રજૂ કરે તે ‘પ્રાતિહાર્ય' કહેવાય છે. આને પ્રાકૃત ભાષામાં ‘પાડિહેર' કહેવામાં આવે છે. આના પાયસત્–મહણવા’માં ‘દેવતાકૃત પ્રતિહાર–ક, દેવકૃત પૂજાવિશેષ' એમ અ અપાયેલ છે. આ ઉપરાંત ‘ દેવ–સાન્નિધ્ય ’ એવા પણ રઅર્થ ત્યાં કરાયેલ છે અને તે ભત્તણ્ણા ( ભક્તપરિજ્ઞા)ની ૯૬મી ગાથાગત ‘fšàર ’ શબ્દને લાગુ પડે છે
સંખ્યા અને નામનિર્દેશ ઉપર્યુક્ત લક્ષણુવાળાં અને દેવાનાં કારૂપ પ્રાતિહાર્પીની સંખ્યા આઠની છે અર્થાત્ નીચે મુજબ પ્રાતિહાર્યાં આઠ ગણાવાય છે:
—
W
(૧) અશોક વૃક્ષ, (૨) પુષ્પવૃષ્ટિ, (૩) દિવ્ય ધ્વનિ, (૪) ચામર, (૫) આસન ( સિહાસન ), (૬) ભામંડળ, (૭) દુન્દુભિ અને (૮) છત્ર,
૧. અમ્રદેવસૂરિના શિષ્ય તેમિચન્દ્રસૂરિએ વિક્રમની નવમીથી બારમી સદીના ગાળામાં રચેલા પવયસારુદ્વાર ( પ્રવચનસારોદ્વાર )ની દેવભના શિષ્ય સિદ્ધસેનસૂરિએ વિ. સ. ૧૨૪૮માં રચેલી વૃત્તિ ( પત્ર ૧૦૬અ )માં આ અર્થ નીચે મુજબ આપેલા છેઃ—
सुरपति नियुक्ता देवास्तेषां
66
तत्र प्रतिद्दारा इव प्रतिहाराः ગિ-યાનિ ત્રાતાનિ ”.
૨ દેવ-સાન્નિધ્ય અર્થસૂચક · પડિહેર ઉપલબ્ધ થાય છે. વિચારા નીચેની પુક્તિઃ—
“મૂળ તે િય જાતિ
•
શબ્દ શ્રુતારવામાં
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાઢ પ્રાતિહાર્યો
૨૩
શાાં સમર્થનાર્થે હું અત્ર યાકિની મહત્તરાના ધર્મસૂનુ તરીકે સુવિખ્યાત હરિભદ્રસૂરિએ હરિભદ્રસૂ રિએ રચેલ અનેકાન્તજયપતાકા પ્રકરણની સ્વાપન્ન વ્યાખ્યા (પૃ. ૪)માં 'અવતરણુરૂપે આપેલું નિમ્નલિખિત પદ્ય રજૂ કરુ છુંઃ—
" अशोकवृक्षः सुरपुष्पवृष्टिर्दिव्यो ध्वनिश्चामरमासनं च । भामण्डलं दुन्दुभिरातपत्रं सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् ॥” આ ભાવાવાળુ પ્રાકૃત પદ્ય નીચે મુજમ છે —
૧ હરિભદ્રસૂરિએ આ અવતરણુ કયા ગ્રંથમાંથી ઉષ્કૃત કર્યું" છે તે જાણવું બાકી રહે છે. આથી તજ્જ્ઞોને એ સંબંધમાં પ્રકાશ પાડવા મારી વિજ્ઞપ્તિ છે.
૨ ‘fઢ્યો. નિ ’ ને બદલે ઘણાને મુખે સાંભળ્યા છે તે। શું વૃિધ્વનિ એ અપભ્રષ્ટ પાડે છે ?
ફિલ્મધ્વનિ ” એવા પાઠ મેં આ પાઠાતર છે કે પછી આ
૩ આ પદ્ય પયવસાનુદ્ધારના ૩૯મા દાર દ્વાર)ની પહેલી ગાથારૂપે ત્યાં મપાયેલું છે. એના ચાલુ ગાથાંક ૪૪૦ને છે. વિશેષમાં પ્રધુમ્નસૂરિષ્કૃત વિચારસાર્ (વિચારસાર )ની ૪૬૧મી ગાથામાં ૧૦૦મા પૃષ્ઠમાં આ પદ્ય કંઇક ફેરફાર સાથે નીચે મુજબ ઉપલબ્ધ થાય છે :
..
किकिल्ली १ कुसुमवुट्ठी २ दिव्वझुणी ३ चामरा ४ Ssसणाई च ५। મામઇ ૬ મૈત્રિ છ ઇસ ૮ ગતિ વિનાવિદ્ ॥ ૪૬૧ ”
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જિgિ gબહુદ ૨ કશુજ રામir essari જા માત્ર ૬ એરિ ૭ ૪૪ ૮ કરિ વિવાહિત ,
આ પદ્યમાં અશોક વૃક્ષને બદલે “કંકિશ્લિએ દેશ્ય શબ્દ, સુરપુષ્પવૃષ્ટિને બદલે કુસુમવૃષ્ટિ, ભામંડલને બદલે ભાવલય, દુદુભિને બદલે લેરિ અને આતપત્રને બદલે છત્ર એમ સમાનાર્થક શબ્દો પ્રાકૃતમાં અપાયા છે.
૧ “કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિકૃત દેશનામમાલા (૨, ૧૨; ગા. ૪૦૪)માં આને “દેશ્ય' શબ્દ તરીકે નિદેશેલ છે વો િશબ્દ સુપાસનાચણ્યિ (પૃ. ૧૪૦; પ૨)માં તેમ જ પ્રાકૃતધયાશ્રયરૂપ કુમારપાલરિયામાં પણ નજરે પડે છે. “ઝિ' એવો શબ્દ માણિજ્યચંદ દિગંબર જૈન ગ્રંથમાલા”માં પ્રસિદ્ધ થયેલા અને ઉભયભાષાકવિચક્રવર્તી હસ્તિમલે રચેલા મૈથિલીયાણના ચોથા અંકના પ્રારંભમાં પૃ. ૬૦-૬૧માં નીચે મુજબના ઉલ્લેખમાં ઉપલબ્ધ થાય છે :
“જિત કુરુણિમયવિમરો”.
આ જ કર્તાએ રચેલા વિકાન્તકૌરવ નામના નાટકના ૨૮મા પૃષ્ઠમાં પણ “ક કેલિ” શબ્દ નજરે પડે છે. પ્રસ્તુત ઉલેખ નીચે મુજબ છે –
થાયણનિવિઝિબાર,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઠ પ્રાતિહાર્યા
આ ઉપરથી જોઇ શકાશે કે ઇન્દ્રધ્વજને પ્રાતિહાય તરીકે અત્ર ગણાવેલ નથી. તેમ છતાં આવા એક ઉલ્લેખ પ્રાચીન ભારતવર્ષ (ભાગ બીજો )ના ૫૯મા પૃષ્ઠમાં છે એટલે જ્યાં સુધી એના લેખક મહાશય કોઇ વિશિષ્ટ પ્રમાણુ રજૂ ન કરે ત્યાં સુધી એ તેમની સ્ખલના છે એમ અત્યારે તા
ર
૧ આના બે અર્થાં પત્રયણસારુદ્ધારની વૃત્તિ (પત્ર ૧૦૯ અ )માં સૂચવાયા છેઃ । । ખીજા બધા ધ્વજોની અપેક્ષાએ અતિમહત્ત્વના હાવાથી ઇન્દ્રધ્વજ અને (આ) ઇન્દ્રપણું સૂચવનાર હેાવાથી ઇન્દ્રધ્વજ. ૨ આ રહ્યો એ ઉલ્લેખ ઃ—
66
દેવરચિત જે આઠ પ્રાતિહાર્યે .ઉત્પન્ન થાય છે તે આમાંનું એક પ્રાતિહાર્યે આ ઇન્દ્રધ્વજ પણ છે. તેમજ જો ઇન્દ્રધ્વજને બદલે ધિવૃક્ષનું ચિહ્ન તેને લેખવા માંગીએ તેા તેને પણ ખરા આઠ પ્રાતિહાર્યમાંનું એક લેખવામાં આવે છે. ’
૩ પ્રાચીન ભારતવષ ( ભાગ ખીન્ને ના ૫૯મા પૃષ્ઠમાં આઠ પ્રાતિહાર્યોનાં નામ ટિપ્પણમાં નીચે મુજબ નિર્દે શાયાં છેઃ—
66
૧ શાક વૃક્ષ, ૨ ફૂલની વૃષ્ટિ, ૩ દિવ્ય ધ્વનિ, ૪ ચામર, ૫ સિંહાસન, ૬ ભામંડળ, છ દુદુંભી અને ૮ છત્ર”.
અહીં દુભીને બદલે દુંદુભિ જોઇએ એ પ્રમાણે સુધારાં સૂચવવાને બદલે શુદ્ધિપત્રકમાં તે આને બદલે ચક્રના ઉલ્લેખ કરાયા છે એટલે શું ચક્ર એ કાઈ પ્રાતિહાય છે? અને જો તેમ હોય તે તેના પુરાવા આપવા એના લેખક મહાશય કૃપા કરશે ? અત્યારે તે હું મે પણ એક. ભ્રમણાત્મક ઉલ્લેખ ગણું છું. પ્રમાણુ અષાશે તે વિચાર કરાશે.
'
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર અમણે લગવાન મહાવીર
માન્યા વિના ખીએ કેાઈ માર્ગ જણાતા નથી.
અત્ર એ ઉમેરવું આવશ્યક જણાય છે કે ૧૩૪ અતિશયેટ પૈકી દેવકૃત ૧૯ અતિશયામાં ઇન્દ્રધ્વજના ઉલ્લેખ છે. આ વાતનું હેમચન્દ્રસૂરિષ્કૃત વીતરાગસ્તાત્રના ચતુર્થ પ્રકાશનું નિમ્નલિખિત દ્વિતીય પદ્ય સમન કરે છેઃ
" एकोऽयमेव जगति स्वामीत्याख्यातुमुच्छ्रिता ।
उच्चैरिन्द्रध्वजव्याजात् तर्जनी जृम्भविद्विषा ॥ २ ॥ ”
,,
આ ઉપરાંત વયણસારુદ્રાની વૃત્તિ (પત્ર ૧૦૯ અ)માં પણ ‘ઇન્દ્રધ્વજ’ના અતિશય તરીકે ઉલ્લેખ છે.
૧ ચેત્રીસ અતિશયાના પ્રાચીનમાં પ્રાચીન નામનિર્દે શ સમવાયના ૩૪મા સમવાયમાં મળે છે. અભિધાનચિન્તામણિના પ્રથમ કાંડના લેા. ૫૭-૬૪માં સંસ્કૃતમાં ૩૪ અતિશયા ગણુાવાયા છે. પવયસારુદ્ધારના ૪૦મા દારમાં આ અતિશયા પ્રાકૃત ભાષામાં પઘમાં અપાયેલા છે. એમાં આપેલી હકીકત સમવાયગત હકીકતથી કેટલેક અંશે જુદી પડે છે એમ સિદ્ધસેનસૂરિએ નિર્દેશ્યુ છે. જુએ પુત્ર ૧૦. જન્મથી તીર્થંકરને જે ચાર અતિશયેા હાય છે તેને લગતાં મે પદ્યો વિયાસારમાં ૧૧૨મી અને ૧૧૩મી ગાથારૂપે નજરે
પડે છે.
સજયપદુત્તની દસમી ગામામાં ચીશ પ્રંસય એવ ઉલ્લેખ છે. જુના પૃ. ૨૧, ટિ. ૨.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ પ્રાતિહાર્યાં
૭.
-
પ્રાતિહાર્યાના અતિશયામાં ઉલ્લેખ – અશેકાદિ આઠ પ્રાતિહાર્યા પૈકી ભામ'ડલના ઉલ્લેખ કર્મક્ષયજ ૧૧૧ અતિશયામાં અને અશેાક, પુષ્પવૃષ્ટિ, ચામર, સિંહાસન,દુદુભિ (ના નાદ) અને છત્રનો ઉલ્લેખ,દેવકૃત ૧૯ અતિશયામાં જોવાય છે.
વના—પ્રાતિહાર્યાંનાં વણ ના ગદ્ય તેમ જ પદ્ય એમ ઉભય રૂપમાં મળે છે. ગદ્યરૂપવર્ણન પત્રયણસારુદ્ધારની વૃત્તિ ( પત્ર ૧૦૬આ-૧૦૭૨)માં મળે છે. પદ્યાત્મક વર્ણના કલ્યાણમન્દિરસ્તોત્ર ( શ્લા. ૧૯-૨૬), ભક્તામરાત્ર ( શ્લા. ૨૮૩૧), વીતરાગરતત્ર (પ્ર, ૫, શ્વે. ૧–૯ ), જિનસુન્દરસૂરિકૃત સીમન્ધરસ્વાસ્તિવન ( શ્વેા. ૨–૯ ), જિનપ્રભસૂરિષ્કૃત પંચકલ્યાણકસ્તવન ( Àા. ૧૯–૨૬ ) અને પાર્શ્વનાથપ્રાતિહાર્યસ્તવન, જ્ઞાનસાગરસૂ રિસ્કૃત પાĀજિનસ્તવન ( àા. ૭–૧૪), સહજમ ડનગણિકૃત સીમન્તમસ્વામિરાત્ર ( શ્લા, ૭–૧૪ ) અને ચિરત્નમુનિકૃત સોપારકસ્તવનમાં દગ્ગાચર થાય છે. ‘દુન્દુભિ ’ને લગતુ વર્ણન અમરચન્દ્રસૂરિષ્કૃત પદ્માનન્દુમહાકાવ્ય ( સ. ૧૪, àા. ૧૫૬)માં ઉપલબ્ધ થાય છે. આ તે સંસ્કૃત કૃતિઓની વાત થઇ. ગુજરાતીમાં એનું થાડુંક વર્ણન શ્રાવક
૧-૨ જુએ અભિધાનચિન્તામણિ નામમાલાના પ્રથમ કાંડના ૫૯મા તેમ જ ૬૧માથી ૬૩મા સુધીનાં પદ્યો તથા ૬૨મા પદ્યની સ્વાપત્ત વિદ્યુતિ ( જેમાં ચૈત્યદ્રુમને અર્થ ‘અશોક વૃક્ષ' કરાયા છે ).
.
૩ આ સંબંધમાં જુએ ‘ભક્તામરકલ્યાણમન્દિરનમિશણુસ્તાત્રત્રયમ્ ’’ની મારી સ ંસ્કૃત ભૂમિકા (પૃ. ૨-૩) તેમ જ એની ગુજરાતી પ્રસ્તાવના (પૃ. ૧૩-૧૪),
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ભીમસિંહ માણક દ્વારા પ્રકાશિત “શ્રી પ્રતિક્રમણસૂત્ર” (પૃ. ૧૩–૧૬)માં નજરે પડે છે.
પ્રાતિહાર્યો વિષે ઊહાપેહ અશોક વૃક્ષ –અશક વૃક્ષના પર્યાયરૂપે ચિત્યઠ્ઠમને ઉલ્લેખ કરાય છે. અશોક વૃક્ષથી આસોપાલવનું ઝાડ સામાન્ય રીતે સમજાય છે પરંતુ અશોક અને આસપાલવનું ઝાડ જુદાં છે કે કેમ એ બાબત મતભેદ જેવાય છે.૧ વિશેષમાં અશોક વૃક્ષની ઊંચાઈ જિનેશ્વરના દેડમાનથી બાર ગણું હોય છે એ ઉલ્લેખ મહાવીર- સ્વામી આશ્રીને કેવી રીતે સંગત થાય છે તે હકીકત પવયણસારુદ્ધારની વૃત્તિ (પત્ર ૧૦૭૮)માં અપાયેલી છે અને ત્યાં અશકની ઉપર સાલ વૃક્ષ હોય એમ સૂચવાયું છે.
પુષ્પવૃષ્ટિ–દેવ પુષ્પવૃષ્ટિ તરીકે પંચવણી અને સુગંધી લેની વૃષ્ટિ કરે છે. એ ફૂલે નીચે ડિટ (વૃન્ત છે અને ઉપર પત્ર એવી રીતે રહે છે એ ફૂલે સચિત્ત છે કે અચિત્ત તેની ચર્ચા પવયણસારુદ્ધાની વૃત્તિ (પત્ર ૧૦૭–૧૦૭)માં તેમ જ સ્તુતિચતુર્વિશતિકા (લે. ૯૪)ને મારા સ્પષ્ટીકરણ (પૃ.
૧ જુએ “કુમાર” ક્રમાંક ૧૧૯ (વર્ષ ૧૦, અંક ૧૧) તેમ જ વિ. સં. ૧૮૯૦, પિષને અંક (પૃ. ૩૮).
૨ જુઓ આવસ્મયસુત્ત (આવશ્યકત્ર)ની નિન્જરિ નિર્યુક્તિ)ની નિમ્નલિખિત ગાથાઃ- “ ર્વિા પુëિ રિવ્યયુમના િI
पयरिंति समन्वणं दसद्धवणं कुसुमवासं ॥ ५४६॥"
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
લ આઠ પ્રાતિહાર્યો.
ર૯ર૯૧–૨૨)માં કરાયેલી છે એટલે તેના જિજ્ઞાસુને તે જોઈ જવા ભલામણ છે. શ્રાવક ભીમસિંહ માણુકે છપાવેલ શ્રી પ્રતિક્રમણસત્રના ૧૪મા પૃષ્ઠમાં પણ આ સંબંધમાં ઊહાપેહ કરાયેલ છે.
દિવ્ય દવનિ–દિવ્ય વન તીર્થકરન જ ધ્વનિ છે તે પછી એમાં પ્રાતિહાર્યપણું કેવી રીતે ઘટે? આને ઉત્તર એમ અપાય છે કે જ્યારે માલવકેશિડ્યાદિ ગ્રામ રાગ વડે પ્રભુ ભવ્ય જનેને. દેશના દે છે તે વેળા દેવે વીણાદિ વગાડીને આ ધ્વનિને વિશેષ મધુર બનાવે છે એટલે દેવકૃત પ્રતિહારપણું બરાબર ઘટે છે. આ સંબંધમાં કેટલાક ઊહાપોહ “શ્રી સિદ્ધચક્ર” (૧ ૫, અં૩)ના પૃ. ૬૫–દદમાં કરાયો છે. ત્યાં દિવ્ય ધ્વનિને તીર્થંકરનું આત્મભૂતલક્ષણ ન ગણતાં એને દેવતાનું પ્રાતિહાર્યપણું શા સારું ગણવું તેને ખુલાસે ગવૈયાનો કંઠ અને વાજિત્રની મધુરતાનું ઉદાહરણ આપીને કરાય છે.
દિવ્ય ધ્વનિ વિષે દિગંબરની માન્યતા શ્વેતાંબર માન્યતાથી. જુદી પડે છે.
ચામર—જ્યાં જ્યાં તીર્થકર વિચરે ત્યાં ત્યાં (૧) પાદપીઠથી. યુક્ત સિહાસન, (૨) ત્રણ છ, (૩) જિનેશ્વરની આગળ ઈન્દ્રધ્વજ, (૪) એમની બંને બાજુએ યક્ષ દ્વારા ધારણ કરાયેલાં બે ચામરે તેમ જ (૫) આગળ કમળમાં પ્રતિષ્ઠિત કરાયેલ ધર્મચક ગગનમાર્ગે ગમન કરે છે એમ પવયણસારુદ્ધારની વૃત્તિ (પત્ર ૧૦૮)માં સૂચવાયું છે.
૧ જુએ પવયણસારુદ્ધારની વૃત્તિ (પત્ર ૧૦૭).
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
છે કેમકે
સમવસરણમાં તાઠ ચામા હોય સમવસરણમાંનાં ચારે સિંહાસનેાની ખતે ખાજુએ એકેક ચક્ષ રત્નજડિત સુવર્ણની દાંડીવાળાં ચામર લઈને ઊભા રહે છે.
અત્યારે શ્વેતાંખર જિનાલયેામાં વપરાતાં ચામર અને દિગંબરાનાં મદિરામાં વપરાતાં ચામરમાં ફરક છે.
સિહાસન—તીર્થંકર વિચરતા હૈાય ત્યારે એક પરંતુ સમવસરણમાં બિરાજતા હૈાય ત્યારે ચાર સિહાસને હાય છે. આ ચારે રત્નજડિત સુવર્ણ મય સિંહાસન પાદપીઠથી યુક્ત હાય છે. સિંહાસનને ‘મૃગેન્દ્રાસન' પણ કહેવામાં આવે છે.
ભામ'ડલ—ભામંડલને બદલે ‘ભાવલય’ શબ્દ પણ વપરાય છે. એના અર્થ કાંતિનું માંડલુ” કરાય છે. ભામંડલ પ્રભુનું તેજ સહરી લે છે એટલે જો એ ન હેાય તે પ્રભુના મુખ સામું જોવાય નહિ એમ સૂચવાય છે.
દુન્દશિ—દુન્દુભિ કહે કે ભેરી કહેા કે મહાકા કહેા તે
૧ આ ચામર કેવી રીતે બને છે તે આહુતજીવનન્ત્યાતિના પ્રથમ વિભાગરૂપ પહેલી કિરણાવલીના ૧૯મા કિરણમાં દર્શાવાયું છે.
૨ જુએ પયણસારુદ્વારની વૃત્તિ ( પત્ર ૧૦૬આ તેમ જ ૧૦૯ ). ‘ઢા’શબ્દ શ્રીપાલરાજાના રાસમાં વપરાયો છે. પ્રસ્તુત પંક્તિ નીચે મુજખ્ખ છે ઃ—
• દેવરાવે ઢક્કા તેજ રે વિનીત લીલાવત કુઅર ભલા”. [અનુસધાન માટે જુએ પૃ. ૩૧
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢ પ્રાતિહ
૩૧
એક જ છે. દુન્યુલિના અથ ગુજરાતી સાથે જોડણીકોશ”માં “એક જાતનું નગારૂ, ભેરી ” એમ સૂચવાયેલ છે. લક્ષ્મણ રામચન્દ્ર વૈદ્યકૃત "The Standard Sanskrit English Dictionary "Hi એના અર્થ “ A sort of large kettle-drum '' કરાયા છે. ‘દુન્દુભિ' શબ્દ વેણીસંહારમાં અને ધ્રુવશ (સ. ૯, Àા. ૧૧)માં વપરાયેલા છે. દુન્દભિનું પ્રાકૃત રૂપ એનુ એ જ છે. એને પ્રાકૃત પર્યાય ‘દુદુદ્ધિ' છે અને તે અજિયસન્તિથય
,,
અભિધાનચિન્તામણિના ખીન્ન કાંડના ૨૦૭મા પધમાં દુન્દુ ભિને લગતું નીચે મુજબનું ઉત્તરાર્ધ છે ઃ—
“ સ્વાર્ યા:પટોલા મેરી ટુન્ડુમિરાનઃ ॥૨૦૭ી' અમરફાશની ૭૩મા લેાકામાં આ સંબંધમાં નીચે મુજબની યુક્તિ છેઃ—
l
स्यादू यशःपटहो ढक्का भेरी स्त्री दुन्दुभिः पुमान् ।”
એની પછીની પક્તિ નીચે પ્રમાણે છે :—
tr
'आनकः पटहोsस्त्री स्यात् कोणो वीणादिवादनम् ॥ ".
‘દુન્દુભિ'ને ‘ભભા’ કહેવાતી હશે એમ “પાઇયસમÇવા”ના ૭૯૫મા પૃષ્ઠમાં ભંભાના વાવિશેષ, ભેરી' એવે! જે અથ અપાયા છે તે ઉપરથી જણાય છે. આ ‘ભંભા' શબ્દ દેશીનામમાલા (૬-૧૦૦), નાલાધમ્મકહા ( જ્ઞાતાધકથા ) (સુય॰ ૧, અ. ૧૭), વિસેસાવસ્ચયમાસ ( વિશેષાવશ્યકભાષ્ય ) ( ગા. ૭૮ )ની ટીકા, સુમુન્દરીયિ ( સુરસુન્દરીતિ ) ( પર, લે. ૯૬ ), સમ્મત્તસત્તરિ સમ્યકવસતિ) (પત્ર ૧૦૬ ), વિયાહપણત્તિ (સ. ૭, ૩, ૬), પલાસ કે બૃહત્કલ્પભાષ્ય) વગેરેમાં નજરે પડે છે.
人
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરસ
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
( અજિતશાન્તિસ્તવ )ના નવમા પદ્મમાં, પ′સવણાકપ ( કલ્પસૂત્ર )માં, સુરસુંદરીયિના ત્રીજા પરિચ્છેદના ૬૮મા પદ્મમાં, કુમારવાલપડખેાહના ૧૧૮મા પૃષ્ઠમાં તેમ જ ગઉડ વસ્તુમાં ષ્ટિગેાચર થાય છે.
-
ત્ર • એકની ઉપર એક એમ ત્રણ ત્રણ છત્રાથી દરેક સિંહાસન અલંકૃત હાય છે એટલે સમવસરણમાં ખાર છત્રા હાય છે. એ સિવાયના પ્રસંગે ત્રણ છત્રા હાય છે. એ ત્રણે છત્રા ચડઉતરતાં. હાય છે અને તેમાં સૌથી માટુ' છત્ર નીચે હોય છે.
આ પ્રમાણે જે અહીં આઠ પ્રાતિહાર્યના વિચાર કરાયે છે તે આઠ પ્રાતિહાર્યો તીર્થંકરનું આત્મભૂત લક્ષણ નથી કિન્તુ. અનાત્મભૂત અને બાહ્ય લક્ષણ છે અને એ બાહ્ય દૃષ્ટિવાળા જીવાને ખતાવાય છે.૧ તીર્થંકરનું આત્મભૂત લક્ષણુ તે તેમની ચાર મૂલાતિશયરૂપ વિભૂતિ છે. આવી વિભૂતિ જેમણે પ્રાપ્ત કરી હાય અને જેએ હવે પછી કરશે તેમને અનેકવિધ વંદન કરતા હું વિરમું છું.
૧ જુએ “શ્રીસિદ્ધચક્ર'' (વ. ૫, અ. ૩, પૃ૬-૬૫).
વીરશાસન (વ. ૧૫, અ. ૧૯) તા. ૧૨–૨–૩૭
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિશય અને પ્રાતિહાર્યો (૪) અતિશયો અને પ્રાતિહાર્યોને અંગેનું સાહિત્ય
સામાન્ય રીતે પ્રાયઃ પ્રત્યેક સંસારી જીવ આવી પડેલું દુઃખ દૂર થાય અને ભવિષ્યમાં કેઈ પણ જાતનું દુઃખ ન પડે એટલે કે સમસ્ત દુઃખને આત્યન્તિક નાશ થાય એમ ઈચ્છે છે એટલું જ નહિ, પણ સાચું, સંપૂર્ણ અને શાશ્વત સુખ સાંપડે એવી તીવ્ર અભિલાષા પણ સેવે છે અને એ માટે એને જે માર્ગ સૂઝે તે એ ગ્રહણ કરે છે. અત્યાર સુધીમાં દેશવિદેશના કેટલા યે મહાપુરુષોએ પોતપોતાના સમયની પરિસ્થિતિને લક્ષમાં રાખીને પિતાના જ્ઞાન અનુસાર માર્ગદર્શન કરાવ્યું છે– ઉપદેશ આપે છે–દેશના દીધી છે. એ દેશના સંસારસાગર તરી જવામાં સહાયક હોવાથી કે સહાયક બનાવી શકાય તેમ હોવાથી તેને “તીર્થ” કહી શકાય અને સમય-સમયના આવે દેશનાકારને તેમ જ એ દેશનાના વિશિષ્ટ પ્રરૂપકને “તીર્થકર પયગંબર, પ્રેફેટ (uroplet) ઇત્યાદિ નામે ઓળખાવી શકાય, જૈન દર્શન પણ ચતુર્વિધ સંઘરૂપ તીર્થ સ્થાપનારા અને એકાતે હિતકારી દેશના આપનારાને તીર્થકર, તીર્થકર, તીર્થકૃત, જિનેશ્વર, જિનવરપતિ, બુદ્ધ ઈત્યાદિ નામે સંબંધે છે અને
૧. “તીર્થકર' શબ્દ જૈન તીર્થકરે માટે જ નહિ પણ અન્યદર્શનીય માટે પણ વપરાય છે અને વીતરાગસ્તોત્ર (પ્ર. ૪, લે. ૭)માં “તીર્થકર શબ્દ આ અર્થમાં વપરાય છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એ જ તીર્થકરના અતિશયે અને પ્રાતિહાર્યો એ આ લેખમાળાને મુખ્ય વિષય છે એટલે હવે હું જ્યાં જ્યાં “તીર્થકર એમ ઉલ્લેખ કરું ત્યાં એ શબ્દની આગળ “જૈન” કહેવાની જરૂર જેતે નથી.
જૈન દર્શન પ્રમાણે પ્રત્યેક આત્મામાં અનેક-અગણિત-અનંત ગુણે રહેલા છે. એ બધાને આવિર્ભાવ સિદ્ધોએ સિદ્ધ કર્યો છે અને એનાથી ઓછે અંશે એ કાર્ય સામાન્ય-કેવલીઓએ અને તીર્થકરેએ કર્યું છે. તેમ છતાં તીર્થકરના પણ આવિર્ભત ગુણે અનંત છે જે કે સિદ્ધના અનંત ગુણો કરતાં એ ઓછા છે.
તીર્થકરના આ ગુણે પૈકી જે આગળ તરી આવે છે જે સહેલાઈથી સામાન્ય જનતાના ખ્યાલમાં આવે તેમ છે –જે એમના પ્રભાવની અલૌકિકતાના સૂચક છે તેને જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અતિશય “અતિશેષ” અને “અતિશેષક અને પાઈયમાં
અઈસય તેમજ અઈસેસ કહે છે. આ ગણનાતીત અતિશયેની સંખ્યા અપેક્ષા અનુસાર, ભિન્ન ભિન્ન રીતે દર્શાવાય છે. એને લઈને હું આ અતિશને વિચાર નિમ્નલિખિત પાંચ લેખ દ્વારા કરું છું –
(૧) અતિશયે અને પ્રાતિહાર્યોને અંગેનું સાહિત્ય, (૨) ચાર મૂલતિશ, (૩) ત્રીસ અતિશયે, (૪) આઠ પ્રાતિહાર્યો અને (૫) વિશિષ્ટ વિચારણું. - આ પૈકી પ્રથમ લેખ તે જ આ છે એટલે હું ચાર મૂલાતિશય, ચેત્રીસ અતિશયે અને દેવકૃત આંતશ તરીકે
૧ આને અંગ્રેજીમાં “ excellence” કહે છે. એને અર્થ ઉત્કૃષ્ટતા-શ્રેષતા છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિશયે અને પ્રાતિહાર્યો અંગેનું સાહિત્ય ૩૫ ઓળખાવાતાં આઠ પ્રાતિહાર્યોને લગતા સાહિત્યની સમય અને સાધન અનુસાર ભાષાદીઠ નીચે પ્રમાણે નેંધ લઉં છું :
[અ] ચાર મૂલાતિશય અગેનું સાહિત્ય સંસ્કૃત–મૂલાતિશય એ નામ, એની સંખ્યા, એને લગતે કમ તેમ જ એની આછી રૂપરેખા એ બાબતે સમભાવભાવી હરિભદ્રસૂરિએ અનેકાન્તજયપતાકાની પજ્ઞ વ્યાખ્યા (ખંડ ૧, પૃ. ૪)માં રજૂ કરી છે.
અન્ય વ્યવચ્છેદાત્રિશિકા ઉપર મલિષેણસૂરિએ શકસંવત્ ૧૨૧૪ અર્થાત્ વિ. સં. ૧૩૪માં સ્યાદ્વાદમંજરી નામની જે વૃત્તિ રચી છે તેમાં પૃ. ૩માં ચાર મૂલાતિશનાં નામ અને એના ઉદ્દભવને ઉલ્લેખ છે.
કેટલાક ગ્રંથકારોએ પિતાના કે અન્યકર્તક ગ્રંથના સંસ્કૃત વિવરણમાં મૂળ ગ્રંથના મંગલ-કલેકમાં જે કંઈ તીર્થકરની સ્તુતિ કરાઈ હોય તે તેમને અંગેનાં વિશેષણે કયા કયા મૂલાતિશનું સ્પષ્ટપણે સૂચન કરે છે તે વાત અને ચાર કરતાં ઓછા જણાય તે તેને ઉપલક્ષણથી નિર્દેશ કરાયાની બીના દર્શાવી છે. દા. ત. ઉપર્યુક્ત હરિભદ્રસૂરિએ અનેકાન્તજયપતાકાને અંગે અને “કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિએ યોગશાસ્ત્રની પણ વૃત્તિમાં એટલે કે સ્વકૃત ગ્રન્થના વિવરણમાં અને મલ્લિષેણસૂરિએ હિંમ દ્વત્રિશિકાને અંગે એટલે કે અન્યકક ગ્રન્થના વિવરણમાં તેમ કર્યું છે. - સેમસુન્દરસૂરિના શિષ્ય રત્નશેખરસૂરિએ સવિહિ (ગા. ૧)
' ૧ આ પૃષ્ઠક “ભાડારકર પ્રાચ્યવિદ્યા સંશોધન મંદિર” તરફથી પ્રકાશિત આવૃત્તિનું છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ઉપર વિ. સં. ૧૫૦૬માં રચેલી પણ વૃત્તિ નામે વિધિ કૌમુદી (પત્ર લઆ)માં કહ્યું છે કે “જીવી કિન” એટલાથી જ અપાયાપગમાતિશય, જ્ઞાનાતિશય, પૂજાતિશય અને વચનાતિશય એ ચારે સૂચવાયા છે.
પાય— મૂલાતિશય કે એ જ અર્થ વાચક અતિશયનું કે અન્ય કેઈ શબ્દનું પાઈય સમીકરણ કઈ કૃતિમાં અપાયાનું જણાતું નથી. જો એમ જ હોય તે પછી એનું નિરૂપણ પાઈયમાં ક્યાંથી હોય?
હિન્દી–શ્રીવિયાનન્દસૂરિએ (આત્મારામજી મહારાજે ) રચેલા જૈનતત્ત્વાદશ નામના હિન્દી પુસ્તકમાં ભાગ ૧, પૃ. ૨૩-૭માં મૂલતિશયની સંખ્યા, એનાં નામે, એની રૂપરેખા, વચનાતિશયના ૩૫ ભેદે (વાણુના ૩૫ ગુણો) તેમ જ અપાયાપગમાતિશય અને પૂજાતિશયના વિસ્તારરૂપે ૩૪ અતિશય ઉલેખ એમ વિવિધ બાબતે રજૂ કરી છે.
ગુજરાતી–ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય યશવિજયગણિએ પંચપરમેષ્ઠિગીતા પર૩માં મૂલતિશયેની સંખ્યા અને પૃપરમાં
૧ આને અંગ્રેજી અનુવાદ તૈયાર કરવા માટે મને “પંજાબ કેસરી શ્રીવિજયવલ્લભસૂરિજીએ અનુરોધ કર્યો હતો એ કાર્ય મેં કર્યું છે પરંતુ હજી સુધી તો એ અપ્રકાશિત છે.
૨ આ “આત્માનંદ જન સભા” તરફથી વિ. સં. ૨૦૧૧માં પ્રકાશિત પંચમ સંસ્કરણના પૃષ્ઠક છે.
૩-૪ આ ગૂજર સાહિત્ય સંગ્રહના પ્રથમ વિભાગના પૃષ્ણાંક છે. એ વિભાગ ઈ. સ. ૧૯૩૬માં પ્રસિદ્ધ કરાય છે. .
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર મૂલાતિશ અંગેનું સાહિત્ય ૩૭ એ ચારની સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા આપી છે. રૂપરેખામાં મૂલાતિશયને નીચે મુજબ ક્રમ રખાયે છે –
(૧) અપાયા પગમાતિશય, (૨) જ્ઞાનતિશય, (૩) વચનતિશય અને (૪) પૂજાતિશય.
૩૫ વચનાતિશય સંબંધી સાહિત્ય પાથસમવાય (સુ. ૩૫)માં સત્ય વચનને અતિશય પાંત્રીસ હેવાને જે ઉલ્લેખ છે એ વચનાતિશયને અંગેને છે. એ ૩૫ અતિશનાં નામ કેઈ આગમમાં જણાતાં નથી એમ આ આગમની વૃત્તિ- (પત્ર ૫ )માં અભયદેવસૂરિએ કહ્યું છે. એમણે કઇ ગ્રંથમાંથી વાણુને ૩૫ ગુણનાં નામ સંસ્કૃતમાં આપ્યાં છે. આ પછી ખંડા કૌંસમાં એનું સંસ્કૃતમાં જે સ્પષ્ટીકરણ છે એ અભયદેવસૂરિનું હોય એમ જણાતું નથી તે શું એ આગદ્ધારક આનન્દસાગરસૂરિનું લખાણ છે?
ધર્મઘોષસૂરિએ સેળ પદ્યમાં પણતી જિણવાણીગુણથવણ રચ્યું છે અને એ દ્વારા જિનવાણીના ૩૫ ગુણ અર્થાત્ ૩૫ વચનાતિશ ગણાવ્યા છે. આ કૃતિ જૈનતેત્રસહ (ભા. ૧, પૃ. ૨૬૭–૨૬૮માં છપાવાઈ છે પરંતુ પદ્ય ૪, ૬ અને ૧૬ ત્રુટક છે.
અભિધાનચિતામણિ (કાંડ ૧, લે. ૬૫-૭૧)માં ૩૫ વચનાતિશનાં નામ અપાયાં છે અને એની પજ્ઞ વિવૃતિ (પૃ. ૨૨)માં એનું સ્પષ્ટીકરણ છે. એ વિવૃતિ (પૃ. ૨૧)માં “અશ વારિફાવાના એ ઉલ્લેખ છે. | ગુજરાતી-જિનદેવદર્શન (પૃ. ૨૯–૩૦ માં વાણના ૩૫ ગુણે ગણાવાયા છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
હિન્દી–જૈનતત્વાદ (પૃ. ૪-૬)માં અભિધાનચિત્તામણિ (કાંડ ૧, પ્લે. ૬૫–૭૧)માં જે વાણીના ૩૫ ગુણનાં સંસ્કૃત નામ છે એ નામના ઉલ્લેખપૂર્વક એને અર્થ હિન્દીમાં અપાયા છે.
અંગ્રેજી–કઈ કઈ અંગ્રેજી કૃતિમાં વાણીના ૩૫ ગુણ નજરે પડે છે. | (આ ) ચેત્રીસ અતિશય સંબંધી સાહિત્ય
પાઈય–જેનેના જે શ્વેતાંબર અને દિગંબર એમ બે મુખ્ય વર્ગ ગણાવાય છે તેમાં શ્વેતાંબરને માન્ય અને વીરસંવત્ ૯૮૦ કે ૯૩માં પુસ્તકારૂઢ કરાયેલા સમવાય (સુત્ત ૩૪)માં ચોત્રીસ અતિશનાં નામ અદ્ધમાગણી (અર્ધમાગધી)માં અપાયા છે. તેમ કરતી વેળા “બુદ્વાઈસે સ” તરીકે એને ઉલ્લેખ કરાવે છે દિગ બર આચાર્ય કુન્દકુન્દ જઈણ સેરસે (જૈન શૌરસેની)માં રચેલા નિયમસારની ૭૧મી ગાથામાં ત્રીસ અતિશયે એ બાંધેભારે ઉલ્લેખ કર્યો છે.
નેમિચન્દ્રસૂરિએ જઈણ મરહડ્ડી (જૈન મહારાષ્ટ્ર)માં રચેલા પવયણસારુદ્ધાર (દાર ૪૦; ગા. ૪૪૧-૪૨૦)માં ચેત્રીસ અતિશનાં નામ આપ્યાં છે અને એને જન્મથી, કર્મક્ષયથી અને દેવકૃત એમ ત્રણ વિભાગ દર્શાવી એની સંખ્યા અનુક્રમે ૪, ૧૧ અને ૧૯ હેવાનું કહ્યું છે.
ચકતી જિણાઇસયથાવણ કિવા ચઉતીસાતિયા - ૧. આ કૃતિ સંસ્કૃત છાયા અને મારા ગુજરાતી અનુવાદ સહિત “ચ9તી જિણાઇસથવણ (ચતુર્વિશતિજિનાતિશયસ્તવન) સાનુવાદ” નામના મારા લેખમાં રજૂ કરાઇ છે. આ લેખ “જે ધ. પ્ર.” (પુ. ૭૭, અં. ૬-૭)માં છપાયે છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત્રીસ અતિશયે સબંધી સાહિત્ય ૩૯ નામની તેર ગાથાના અજ્ઞાતકર્તક તેત્રમાં ૩૪ અતિશનાં નામ અપાયાં છે. આ સ્તોત્ર જનસ્તોત્રસહ (ભા. ૧, પૃ. ૮૧-૮૨)માં છપાવાયું છે. આની ગાથા ૨-૩ પ્રદ્યુમ્નસૂરિકૃત વિયારસાર (વિયારલેસપકરણ)ની ગા. ૧૧૨–૧૧૩ રૂપે જોવાય છે અને ગા. ૪–૧૦ અને ગા. ૧૨ આ વિવારસાની ગા. ૧૫-૧૫૮ રૂપે જોવાય છે.
સંસ્કૃત–સમવાય નામના જૈન શ્વેતાંબર આગમ ઉપર અભયદેવસૂરિએ વિ. સ. ૧૧૨૦માં સંસ્કૃતમાં વૃત્તિ રચી છે. એમાં (પત્ર ૨૫૮૫૯)માં ચેત્રીસ અતિશેની સમજણ અપાઈ છે. વિશેષમાં એના ત્રણ વર્ગનું તેમ જ અતિશનાં નામ પરત્વેના મતાંતરનું સૂચન કરાયું છે. એમણે ચાર અતિશયે ભવ(જન્ય) આશ્રીને છે, પંદર કર્મક્ષયથી ઉદ્દભવેલા છે અને પંદર દેવકૃત છે એમ ત્રણ વર્ગ પાડ્યા છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિએ અભિધાનચિન્તામણિ (કાંડ ૧, લે. ૫૭ ૬૪)માં ત્રીસ અતિશય ગણાવ્યા છે અને એની
પણ વિવૃતિ (પૃ. ૧૯-૨૧)માં એની સમજણ આપી છે. વિશેષમાં એના ત્રણ વર્ગ ઉપર મુજબ પાડ્યા છે પરંતુ એની સંખ્યા ૪, ૧૧ અને ૧૯ત્ની દર્શાવી છે અને અતિશય પરત્વે મતાંતર હોવાને ઉલ્લેખ કર્યો છે.
૧ એઓ ધમધષસૂરિના શિષ્ય દેવપ્રભસૂરિના શિષ્ય થાય છે અને એમને સત્તાસમય વિક્રમની ચૌદમી સદી છે. - ૨. આ શ્રી મફતલાલ ઝવેરચંદ દ્વારા સંપાદિત આવૃત્તિના પત્રાંક છે. એમાં પ્રકાશકનું નામ અપાયેલ નથી.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
કોઇ કે પાંચ પદ્યના જિનચતસ્ક્રિશઢતિશયસ્તવ રચ્યા છે અને એ D CG G CM ( Vo!. XIX, sec. 1, pt. 1, pp. 11-12)માં છપાયા છે.
૪૦
‘કલિકાલસર્વજ્ઞ’હેમચન્દ્રસૂરિષ્કૃત વીતરાગતાત્રના બીજા, ત્રીજા અને ચેાથા પ્રકાશમાં અનુક્રમે ૪, ૧૧ અને ૧૪ અતિશયાનુ અને પાંચમા પ્રકાશમાં આડે પ્રાતિહાર્યોં દ્વારા બાકીના પાંચનું આલકારિક વન છે.
ચેાગશાસ્ત્ર (પ્ર. ૧૧, બ્લેા. ૨૪-૪૭)માં કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા બાદ તીર્થંકરને ઉર્દૂભવતી વિભૂતિઓ તરીકે ચાર સહજ અતિશય સિવાયના ત્રીસ અતિશયાનું આલંકારિક વર્ણન છે. આવું વર્ણન ત્રિષ્ટિશલાકાપુરુષચરત્ર (પર્વ ૧, સ. ૬. લે. ૧૩-૭૩)માં છે.
પવયસારુદ્વાર ઉપર સિદ્ધસેનસૂરિએ વિ. સ. ૧૨૪૮ કે પછી ૧૨૭૮ (કિર–સાગર–રવિ)માં સંસ્કૃતમાં વૃત્તિ રચી છે. એનાં પત્ર ૧૦૮-૧૦૯૪માં ૩૪ અતિશયાની સમજણ અપાઇ છે અને સાથે સાથે ઉલ્લેખ છે કે અતિશયાનાં નામ ખાખત સમવાયથી જે ભિન્નતા જોવાય છે તે મતાંતરને આભારી છે.
કોઇકે પાંચ પદ્યમાં જિનચતુસ્રિશતિશયસ્તવ રચ્યા છે.
૧ અહીં કૌલિક ઋષભદેવ ડેવલી બન્યા બાદ ‘અષ્ટાપદ' તરફ વિહાર કરે છે તે સમયના એમના ત્રીસ અતિશયેાનું વન છે.
૨ આ સંસ્કૃત કૃતિ “ જિનયતુÁિશદ્ધતિશયસ્તવ ( સાનુવાદ )’’ નામના મારા લેખમાં રજૂ કરાઇ છે. આ લેખ “ જે. ધ. પ્ર.'' ( પુ. ૭૭, અં. ૮ )માં પ્રસિદ્ધ કરાયા છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેત્રીસ અતિશય સંબંધી સાહિત્ય ૪૧ હિંદી–જનતાદર્શ (પૃ. ૭-૮)માં ૩૪ અતિશનાં નામ . અપાયાં છે અને અંતમાં કહ્યું છે કે મતાંતર અને વાચનાંતરમાં કઈ કઈ અતિશયને ભિન્ન પ્રકારે પણ ઉલ્લેખ છે.
ગુજરાતી—ન્યાયાચાયે સુપાર્શ્વનાથજિન સ્તવનમાં ત્રીસ અતિશના સહજ, કર્મલયજ અને દેવકૃત એમ ત્રણ વર્ગ અને એને અંગેની સંખ્યાને નિર્દેશ કર્યો છે જ્યારે પંચપરમેષ્ઠિગીતા (પૃ ૧૨-૧૨૪)માં ચોત્રીસ અતિશનાં નામ દર્શાવ્યાં છે - પદ્યવિજયે ઋષભદેવના સ્તવનમાં ચોત્રીસ અતિશને બધેભારે ઉલ્લેખ કરી એનું વર્ગીકરણ સૂચવીને ચાર સહજ અતિશયેનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન કર્યું છે. એમણે શક્તિનાથના સ્તવનમાં દેવકૃત ૧૯ અતિશનાં નામ આપ્યાં છે.'
તીર્થકરની વિભૂતિ” નામની મારી કવિતામાં મેં અભયદેવસૂરિ વગેરેની અતિશયને લગતી વિચારણાને સ્થાન આપ્યું છે. સાથે સાથે દિગંબર માન્યતાને નિર્દેશ કર્યો છે.
શોભન મુનિકૃત સ્તુતિચતુવિંશતિકાના મારા સ્પષ્ટીકરણ (પૃ. ૨૯૨-ર૯૫)માં ત્રણ ગઢનું વર્ણન છે અને પૃ. ૨૯૬માં ધર્મદેવાદિ વિષે નિર્દેશ છે. ' અંગ્રેજી–ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષચરિત્રના મિસ ડે. હેલેન જેન્સને કરેલા અંગ્રેજી અનુવાદ ( Vol. 1, pp. 5–6)માં ચેત્રીસ અતિશનું અંગ્રેજીમાં નિરૂપણ છે. - ' [ઇ] આઠ પ્રાતિહાર્યોને અંગેનું સાહિત્ય - પાઈય–પવયણસારુદ્વાર (દાર ૩૯)ની ૪૪૦મી ગાથા આઠ પ્રાતિહાર્યોનાં નામ પૂરાં પાડે છે. એ ગાથા કેઈ પુરોગામીની
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
કૃતિમાંથી ઉદ્ધૃત કરાયેલી હાવાની શંકા રહે છે. વિચારસારની ૪૬૧મી ગાથા તે આ જ છે.
૪૨
સંસ્કૃત—અનેકાન્તજયપતાકાની સ્વાપન્ન વ્યાખ્યા (ખ’ડ ૧, પૃ. ૪)માં આઠ પ્રાતિહાર્યાંનાં નામ રજૂ કરતુ એક અવતરણ અપાયુ છે. સિદ્ધસેન દિવાકરે કલ્યાણ મન્દિતાત્ર (લે. ૧૯–૨૨)માં અને માનતુંગસૂરિએ ભક્તામરસ્તેાત્ર (લે. ૨૮-૩૧)માં અનુક્રમે આઠ અને ચાર પ્રાતિહાર્યોનું આલકારિક વર્ણન કર્યું છે. વીતરણસ્તોત્ર (પ્રકાશ ૫)માં આઠે પ્રાતિહાર્યાંનું વર્ણન છે.
પવયણસારુદ્વાર ( ગા. ૪૪૦)ની વૃત્તિ (પત્ર ૧૦૬અ-૧૦૭આ)માં આ પ્રાતિહાર્યાંનું ગદ્યમાં વિસ્તૃત વર્ણન છે.
છ પદ્યનુ જે સાધારણજિનસ્તવન જૈનસ્તેાત્રસન્દેહ (ભા, ૧, પૃ. ૨૩-૨૪ માં છપાવાયુ છે તેમાં આઠ પ્રાતિહાર્યાંનુ વર્ણન છે, એને લઇને હું એને “પ્રાતિહાર્ય સ્તવન” જેવું નામ આપવા લલચાઉ છું. આના કર્તા પાચન્દ્રસૂરિ છે કે કેમ એવા પ્રશ્ન ઉઠાવાયા છે.
જિનપ્રભસૂરિએ દસ પદ્યમાં પાર્થનાથપ્રાતિહા સ્તવન રચ્યું છે. એ મારા ગુજરાતી અનુવાદ સહિત “ભક્તામરસ્તેત્રની પાદપૂર્તિરૂપ કાવ્યસંગ્રહ” ( ભા.૨, પૃ. ૧૬૨-૧૬૪ )માં છપાવાયુ છે. પૃ. ૧૬૦-૧૬૨માં એક અનાતક ક કૃતિમાં શ્વે. ૧૨-૧૯માં પ્રાતિહાર્યોનું પદ્યાત્મક સ્તવન છે. એ પણ મારા ગુજરાતી અનુવાદ સહિત અહીં અપાયું છે. આ ઉપરાંત જિનસુન્દરસૂરિષ્કૃત સીમન્ધરસ્વામિસ્તવન (શ્ર્લેા. ૨–૯), જિનપ્રભસૂરિષ્કૃત વીરપંચકલ્યાણકસ્તવન (છ્યા. ૧૯–૨૬),
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પ્રાતિહાર્યાં અંગેનુ સાહિત્ય
૪૩
જ્ઞાનસાગરસૂરિષ્કૃત પાજિનસ્તવ (àા. ૭–૧૪) તેમ જ સહજમણ્ડનગણિકૃત સીમન્ધરસ્વા મસ્તત્ર (શ્લા. ૭–૧૪) આઠે પ્રાતિહાર્યોનું પદ્યાત્મક વર્ણન પૂરુ પાડે છે.
ગુજરાતી—ન્યાયાચાર્ય કૃત પંચપરમેજિંગીતાના પૃ. પર૩માં પ્રાતિહાર્યોની આઠની સખ્યા દર્શાવાઈ છે. જ્યારે પૃ. ૫૨૬માં એનાં નામ ગણાવાયાં છે. શાભન મુનકૃત સ્તુતિચવિંતિકામાં આઠે પ્રાતિહાર્યો વિષેનું મરું. સ્પષ્ટીકરણ છપાયું છે. તે પ્રાતિડાયનાં નામ પૃષ્ઠાંક સડિત હું અહીં નીચે મુજબ દર્શાવું છુંઃ—
પ્રાતિહા
પૃથ્વીંક
સુરપુષ્પવૃષ્ટિ ૨૧-૨૯૨
૨૫
૨૯૫-૨૯૬
૨૯૬
અશોક વૃક્ષ સિંહાસન
ચામર
પ્રાતિહા પૃથ્વીંક
છત્ર
૨૯૬
ભામડળ
૨૯૬
કુન્નુભિ
૨૯૬
દ્વિવ્ય ધ્વનિ
૨૯૫
હિન્દી—શ્રીવિજયાનન્તસૂરિએ ઉર્ફે આત્મારામજી મહારાજે વિ. સ. ૧૯૫૧માં તત્ત્વનિર્ણયપ્રાસાદ નામના જે ગ્રન્થ રચ્યા. છે તેમાં “ટ્રિહિન્દુત્તુન' થી શરૂ થતુ પદ્ય આપી એમાં દર્શાવાયેલાં આઠે પ્રાતિહાર્યોની સમજણ આપી છે.
( ! ) ચાર મૂલાતિશયે
અર્થ-—‘મૂલાતિશય’ એ ‘મત્ર' અને અતિશય' એ એ સંસ્કૃત શબ્દો ઉપરથી બનાવાયેલા સમાસ છે ‘મૂલ’ના વિવિધ
૧. આ ગ્રન્થ અમર્ચન્દ્ર પી. પરમારે ઇ. સ. ૧૯૦૨માં પ્રસિદ્ધ
કર્યો છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
અર્થ થાય છેઃ મૂળિયું, શરૂઆત, પ્રથમ, મુખ્ય, પાયા, અમલ ઇત્યાદિ. ‘અતિશય’ એ ‘અતિ’ ઉપસર્ગ પૂર્વકના ‘શી’ ધાતુ ઉપરથી અનાવાયેલે શબ્દ છે. એના પુષ્કળ અને અધિકતા—ઉત્કૃષ્ટતા એમ વિવિધ અર્થ થાય છે. પ્રસ્તુતમાં ‘મૂલાતિશય’ને અર્થ મુખ્ય-પાયાના અતિશય (fundamental excellence ) હાય એમ લાગે છે. ‘મૂલાતિશય'ના અર્થ કઇ વિશેષત: પ્રાચીન કૃતિમાં દર્શાવાયા છે ખરા અને હાય તે તે કઇ ?
!
‘મૂલાતિશય’ એ અર્થમાં ‘અતિશય’ શબ્દ પણ કોઇ કોઇ વાર વપરાયેલા જોવાય છે. દા. ત. કલિકાલસર્વજ્ઞ' હૅમચન્દ્રસૂરિએ યોગશાસ્ત્ર ( પ્રકાશ ૧, કૈા. ૧)ની સ્વાપન્ન વૃત્તિ(પત્ર ૧આ)માં તેમ જ મલ્લિષણસૂરિએ અન્યચે ગવ્યવછે દ્વાત્રિ‘શિકા (શ્વેા. ૧)ની વૃત્તિ નામે સ્યાદ્વાદમજરી(પૃ. ૪)માં તેમ કર્યું છે.
સંખ્યા—મૂલાતિશય ચાર છે.
નામ અને ક્રમ—અનેકાન્તજયપતાકાની સ્વાપન્ન વ્યાખ્યા (ખંડ ૧, પૃ. ૪)માં ચાર મૂલાતિશયનાં નામ નીચે મુજબના ક્રમે દર્શાવાયાં છે :
(૧) અપાયાપગમાતિશય, (૨) જ્ઞાનાતિશય, (૩) પ્રજાતિશય અને (૪) વચનાતિશય.
આ ક્રમ તેા કર્તાએ આદ્ય પદ્યમાં ‘શ્રમણ ભગવાન' મહાવીરસ્વામી માટે વાપરેલાં ચાર વિશેષણેના ક્રમ અનુસાર છે. અન્યત્ર અન્ય કેમ પણ જોવાય છે. દા. ત. ભક્તામરસ્તોત્ર ઉપર વિ. સ. ૧૪૨૬માં ગુણાકરસૂરિએ રચેલી અભિનવવૃત્તિના આદ્ય પદ્યમાં પૂજાતિશય, જ્ઞાનાતિશય, વચાઽતિશય અને અપાયાપગમાતિશયના ઉલ્લેખ છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર મૂલાતિશય
૪૫
અપાયાપગમાતિશય—અપાય’ એટલે ઉપદ્રવ, સંકટ કિવા અનિષ્ટ અને ‘અપગમ’ એટલે વિનાશ. અપાય એ પ્રકારના છેઃ (૧) સ્વાશ્રચી અને (ર) પરાશ્રયી, સ્વાશ્રયી પેાતાને આશ્રીને છે અને પરાશ્રયી પારકાને આશ્રીને છે. સ્વાશ્રયી અપાયના દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ બે ભેદ પડે છે. દ્રવ્યથી સ્વાશ્રયી અપાય એટલે રાગે અને ભાવથી સ્વાશ્રયી અપાય એટલે અન્તરાયાદિ અરાઢ દોષા, તીર્થંકરને એએ સર્વજ્ઞ ૠશા પ્રાપ્ત કરે ત્યાર બાદ પ્રાયઃ રેગ થાય નહિ તેમ જ એમનામાં અતરગ દ્વેષને અભાવ સર્વથા હૈાય. આ અપેક્ષાએ એમનામાં અને પ્રકારના અપાયના અપગમની ઉત્કૃષ્ટતા છે. એથી એમને સ્વાશ્રયી અપાયાપગમાતિશયવિભૂષિત કહેવામાં આવે છે. આ જ અતિશયને લઇને પવનની અને સર્વ ઋતુએની અનુકૂળતા રહે એમ ભાસે છે. માર્ગોમાં કાંટાની અધમુખતા પણ શુ આ જ અતિશયને આભારી ગણાય કે પૂજાતિશયને એ વિચારવું ઘટે.
પાશ્રયી અપાયાપગમાતિશયને લઇને અન્ય જનેાના ઉપદ્રવે નાશ પામે છે. જેમકે આસપાસના વિસ્તારમાંના જયરાતિ રાગના નાશ, પરસ્પરના વેરભાવની શાંતિ, ખેતરના પાકનો નાશ કરનારા તીડ વગેરેના—તિઓના અભાવ, અતિવૃષ્ટિ અને અનાવૃષ્ટિના– દુકાળના અભાવ તેમ જ સ્વચક્રના અને પરચક્રના ભયને અસ ભવ.
જ્ઞાનાતિશય—આના અર્થ જ્ઞાનની ઉત્કૃષ્ટતા એટલે કે સવજ્ઞતા છે.
પૂજાતિશય—તીર્થંકરની ભક્તિ નિમિ-તે દેવા જે કાર્યો પ્રતિહાર તરીકે કે અન્યાન્ય પ્રકારે કરે છે તે આ અતિશયને આભારી છે. આવાં કાર્યો નીચે મુજબ છે
-:
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અશોક વૃક્ષની રચના કરવી, પુષ્પની વૃષ્ટિ કરવી, તીર્થંકરના અવાજને વીણાદિ વગાડી એ વધારે, ચામર, વીંઝવા, પાદપીઠ સહિત સિંહાસન અને ભામંડલ માટે પ્રબંધ કરે, દુભિ વગાડવી, છત્ર ધારણ કરવાં, ધર્મચક, દવજ અને સુવર્ણકમળની રચના કરવી, ત્રણ ગઢ રચવા, ગંદકની વૃષ્ટિ કરવી, તીર્થંકરનાં કેશ, દાઢી, મૂછ અને નખેને અવસ્થિત રાખવાં, અનેક દેવેએ તહેનાતમાં રહેવું ઈત્યાદિ - વચનાતિશય–વચનાતિશ અનંત છે એટલે એ બધાનાં નામ ન મળે. આથી વાણુના ૩૫ ગુણને એના પાંત્રીસ પ્રકારે તરીકે ઓળખાવાય છે. એનાં નામ સયવાય (સુર ૩૫)માં દર્શાવાયાં નથી, જે કે એમાં નીચે મુજબ ઉલેખ છે –
વળતી શરવાઘાણેના ઘonત્તા”. આની વૃત્તિ ( પત્ર ૫ )માં અભયદેવસૂરિએ કહ્યું છે કે સત્ય વચનના અતિશયે આગમમાં જોવામાં આવ્યા નથી પરંતુ પ્રથાન્તરમાં વચન નીચે મુજબ હેવાનું જોવાય છે –
૧ સંસ્કારવાળું, ૨ ઉદાત્ત, ૩ ઉપચારથી યુક્ત (અગ્રામ્ય) ૪ ગંભીર શબ્દવાળું, પ પડઘે પડે તેવું, ૬ સરળ,૭ (માલકેશ વગેરે ગ્રામ) રાગથી યુક્ત, ૮ મોટા અર્થવાળું, હું પૂર્વાપરને સંબંધ હણાય નહિ એવું, ૧૦ શિષ્ટ, ૧૧ સન્ડેહથી રહિત, ૧૨ અન્યના ઉત્તરને હણનારું (અન્યના દૂષણને નહિ જણાવનારું), ૧૩ હૃદયંગમ, ૧૪ દેશ અને કાળને અનુસરતું, ૧૫ તત્વને (સ્વરૂપને) અનુરૂ૫, ૧૬ સારા સંબંધવાળા વચનના વિસ્તારવાળું (અસંબંધ અને અધિકારિતાના વિસ્તારથી મુક્ત), ૧૭ પરસ્પર સંબંધવાળું, ૧૮ અભિજાત, ૧૯ અતિશય સ્નિગ્ધ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
ચાર મૂલાતિશયે અને મધુર, ૨૦ બીજાના મર્મને નહિ વીંધનારું, રુ૧ અર્થ અને ધર્મના અભ્યાસથી યુક્ત, ૨૨ ઉદાર, ૨૩ પરની નિન્દાથી અને પિતાના ઉત્કર્ષના સૂચનથી રહિત, ૨૪ પ્રશંસાને પામેલું, ૨૫ કારક, કાળ, વચન, લિંગ વગેરેના વ્યત્યયન દેષથી રહિત, ર૬ અવિચ્છિન્ન કુતૂહલને ઉત્પન્ન કરનારું, ર૭ અદ્દભૂત, ૨૮ અત્યંત વિલંબથી રહિત, ૨૯ વિભ્રમ, વિક્ષેપ અને કોધાદિ ભાવથી રહિત, ૩૦ અનેક જાતિના આશ્રયથી વિચિત્ર, ૩૧ વિશેષતાને પ્રાપ્ત કરે તેવું, ૩૨ આકારને પાપ્ત કરે તેવું, ૩૩ સત્વને ગ્રહણ કરનારું, ૩૪ ખેદથી રહિત અને ૩૫ વિચ્છેદ વિનાનું.
આ પિકી પહેલા સાત અતિશય શબ્દની અપેક્ષાએ છે જ્યારે બાકીને અઠ્ઠાવીસ અર્થની અપેક્ષા છે એમ કોંગત વૃત્તિમાં દર્શાવાયું છે. વિશેષમાં ઉપર્યુક્ત ૩૫ અતિશયે પિકી ઘણુંખરાનું સ્પષ્ટીકરણ અપાયું છે.
જૈન સ્તોત્રસહ ભા. ૧, પૃ. ૨૬૭-૨૬૮)માં જિનવાણીના ૩૫ ગુણ ગણાવતી સેળ પદ્યની જ. મીમાં રચાયેલી એક કૃતિ છપાયેલી છે. એ ધર્મષસૂરિની રચના છે.
( ૬ ) ચાવીસ અતિશય સમવાય નામના જૈન આગમની બે વાચાના જેવાય છે? (૧) બૃહત્ અને (૨) લઘુ. તેમાં બુડતું વાચના અનુસાર એ આગમના ચેત્રીસમાં સમવાયમાં–ચેત્રીસમા સુત્તમાં તીર્થકરના ચેત્રીસ અતિશયેનાં નામ નીચે મુજબના કમથી એક પછી એક અપાયાં છે –
(૧) કેશ, દાઢી અને મૂછના વાળ તેમ જ રુવાંટી અને નખ અવસ્થિત રહે–વધે નહિ.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
(૨) શરીર રાગથી મુક્ત અને મેલથી રહિત હોય છે. (૩) માંસ અને લેાહી ( એ અને) ગાયના દૂધ જેવાં શ્વેત હાય છે.
૪૮
(૪) ઉચ્છવાસ અને નિઃશ્વાસ પદ્મ અને (નીલ) કમળની જેમ સુગધી ડાય છે.
(૫) આહાર અને નીહાર ચર્મચક્ષુવાળાને અદ્રશ્ય હાય છે. (૬. આકાશમાં રહેલું એવું ચક્ર હાય છે.
(૭) આકાશમાં રહેલુ એવુ` છત્ર હાય છે. (૮) આકાશમાં રહેલા એવા શ્વેત અને ઉત્તમ ચામરે
હાય છે.
(૯) આકાશ જેવું (સ્વચ્છ) તથા સ્ફટિક (મણિમય) પાદપીડ સહિત સિંહાસન હેાય છે.
(૧૦) આકાશમાં રહેલા એક હજાર પતાકાથી વિભૂષિત અને મનહર ઇન્દ્રધ્વજ (પ્રભુની) આગળ ચાલે છે.
(૧૧) જ્યાં જ્યાં તીર્થંકર ઊભા રહે કે બેસે ત્યાં ત્યાં તત્કાળ પત્ર, પુષ્પ અને પલ્લવથી યુક્ત તેમ જ છત્ર, ધ્વજ, અને પતાકા સહિત ઉત્તમ અશેક વૃક્ષ હાય છે.
ઘટ
(૧૨) કંઇક પાછળના ભાગમાં મુગટને સ્થાને પ્રભામ`ડળ ( ભામડળ ) હાય છે કે જે અંધકારમાં પણ દસે દિશાઓને પ્રકાશિત કરે છે.
(૧૩) બહુ સરખા ( સમતલ ) અને રમણીય ભૂમિભાગ
(
હાય છે.
(૧૪) (માર્ગમાં) કાંટા નીચા મુખવાળા થઇ જાય છે. (૧૫) વિપરીત ઋતુ અનુકૂળ બને છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેત્રીસ આતશય ( ૧૬ ) શીતળ, શુભ સ્પર્શવાળે અને સુગંધી વાયુ એક એજનના પરિમંડલને બધી બાજુએથી સ્વચ્છ કરે છે.
(૧૭) મેવ ઉચિત જળબિજુઓ વડે જ અને રેણુને બેસાડી દે છે. અભયદેવસૂરિએ આનો અર્થ બદકની વૃષ્ટિ કર્યો છે.
(૧૮) જળ અને સ્થળમાં ઉત્પન્ન થયેલાં, તેજસ્વી, નીચા ડીંટડીવાળાં અને પાંચ વર્ણનાં પુષ્કળ પુષ્પને ઢીંચણ સુધી (દેવ) ઢગલે કરે છે.
(૧૯) અમજ્ઞ શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, રૂપ અને ગંધને અભાવ હોય છે.
(૨૦) મનેજ્ઞ શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, રૂપ અને ગંધને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે.
(૨૧) ધર્મોપદેશ આપતી વેળા તીર્થકરને સ્વર હદયંગમ અને એક જન સુધી વ્યાપી રહેલા હોય છે. ' (૨૨) પ્રભુ અદ્ધમાગણી ( અર્ધમાગધી ) ભાષામાં ધર્મનું કથન કરે છે.
(૨૩) એ અદ્ધમાગહી ભાષા બેલતાં એ ભાષા, સર્વ આર્ય અને અનાર્યને, દેશમના દ્વિપદ (મનુષ્ય), ચતુષ્પદ, વનનાં તેમ જ નગરનાં પશુ, પક્ષી, સરીસૃપ ઈત્યાદિ જેને હિતકારી, કલ્યાણકારી અને સુખદ ભાષારૂપે પરિણમે છે.
(૨૪) પૂર્વે વેર બાંધેલા છે તેમ જ દેવ, દાનવ, નાગ, સુપર્ણ, યક્ષ, કિન્નર, ક્રિપુરુષ, ગરુડ, ગન્ધર્વ અને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
સાતપુત્ર મણ ભગવાન મહાવીર
મહારગ તીર્થકરના ચરણ આગળ રહીને પ્રસન્ન ચિત્ત ધર્મ સાંભળે છે.
(૨૫) ત્યાં આવેલા અન્ય તીર્થના પ્રવચનિકો પણ પ્રભુને વંદન કરે છે.
(૨૬) ત્યાં આવેલા અન્ય તીર્થના પ્રવચનિક તીર્થંકર આગળ નિરુત્તર બને છે.
(૨૭-૩૩) જ્યાં જ્યાં અરિહંત ભગવાન વિચરે છે ત્યાં ત્યાં પચ્ચીસ જન સુધી ઈતિ, મારિ (મરકી), સ્વચક(ને ભય). પરચક(ને ભય), અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ તેમ જ દુકાળ હેતાં નથી.
(૩૪) પૂર્વે થયેલા ઔત્પાતિક અનર્થો અને ગે સત્વર નાશ પામે છે.
સમવાય ઉપર અભયદેવસૂરિએ સંસ્કૃતમાં વૃત્તિ રચી છે. એમાં આ અતિશયોને અંગે કેટલુંક લખાણ છે. તેમાં નીચે મુજબની બાબતે બેંધપાત્ર જણાય છે –
વાચના ભેદ– કાળા અગર, શ્રેષ્ઠ ચીડા અને સિલ્વકના ધૂપ વડે મઘમઘતી સુગંધ વડે અત્યંત રમણીય એવું પ્રભુને બેસવાનું સ્થાન હોય છે. એ ૧૯મે અતિશય છે. ' કટક અને ત્રુટિત એ બે અલંકારે ખૂબ જ પહેરેલાં હોવાથી તંભિત બનેલા હાથવાળા બે યક્ષે અરિહંત ભગવાનની અને બાજુએ (રહી) ચામર વીંઝે છે. એ ૨૦ મે અતિશય છે.
૧. અનિષ્ટ સુચક ધિરવૃષ્ટિ વગેરેના કારણરૂપ,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેત્રીસ અતિશય આ બે અતિશ બ યાચનામાં કહ્યા નથી.
અધિક અર્થ-કેટલાક અતિશયના અધિક અર્થ પણ દર્શાવાયા છે. જેમ કે ચેથા અતિશયને અર્થ એમ પણ કરાવે છે કે ઉચ્છવાસ અને નિઃશ્વાસ પદ્મક અને ઉત્પલકુક એવા બે ગંધદ્રવ્યની સુગંધથી યુક્ત હોય છે.
પ્રકાશવાળું ચક્ર એટલે કે ધર્મચક હોય છે એમ છઠ્ઠા. અતિશય પરત્વે કહ્યું છે.
વગીકરણ- ચોત્રીસ અતિશયેના નીચે મુજબ ત્રણ વર્ગો પડાયા છે –
(૧) જન્મ આશ્રીને, (૨) કર્મક્ષયથી ઉદ્દભવેલા અને (૩) દેવેએ કરેલા. .
પ્રથમ વર્ગમાં બીજાથી પાંચમા સુધીના ચાર અતિશય છે. દ્વિતીય વર્ગમાં એકવીસમાંથી છેવટ સુધીના ચોર તેમ જ પ્રભામંડળ” નામને બારમે એમ પંદર અતિશય છે.
તૃતીય વર્ગમાં બાકીના (પંદર) અતિશય છે એટલે કે પહેલે, છઠ્ઠાથી અગિયારમા સુધીના તેમ જ તેરમાથી વિમા સુધીના છે.
સંભાવના–કુડભિને અર્થ લઘુ પતાકા સંભવે છે.
મતાંતર– અતિશય સંબંધી મતાંતર છે. (એ શે છે. તે કદ્દો નથી. )
૧. આ ઉપરથી એ વાત ફલિત થાય છે કે અતિશયેને અંગે બે વાચના છે. બંને વચનામાં ૧૯મા અને ૨૦માં અતિશય સિવાયના બત્રીશ અતિશય સરખા જ છે. આ બે જ ભિન્ન છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
સ્પષ્ટીકરણ આહાર અને નીહાર અવધિજ્ઞાની જેવા . નેત્રવાળા વગેરે છે તે જોઈ શકે. - ઈન્દ્રવજ– બીજા વ્રજેની અપેક્ષાએ આ દવજ અત્યંત મેટે હોવાથી ઈન્દ્ર એ જે ધ્વજ તે ઈન્દ્રવજ” અથવા ઈન્દ્રપણાને સૂચવનારો ધ્વજ તે ઈન્દ્રવજ’ એમ ઈદ્રવજ વિષે સમજણ અપાઈ છે.
સંવર્ત વાયુ–- આ વડે એક જન સુધીની ભૂમિ શુદ્ધ થાય છે.
સત્તર અતિશય તે ગદકની વૃષ્ટિ' નામને અતિશય છે. અર્ધમાગધી ભાષા–આ અત્યંત કમળ છે.
ઈતિ-ધાન્ય વગેરેને ઉપદ્રવ કરનાર ઉંદર વગેરે પ્રાણીઓ, એમ ઈતિને અર્થ કરાવે છે.
ચેત્રીસ અતિશય પવયણસારુદ્ધાર – આની ગા. ૪૪૧-૪૫૦માં ત્રીસ અતિશનાં નીચે મુજબનાં નામ એના સહજ, કર્મક્ષયજ અને દેવકૃત એવા ત્રણ વિભાગ પાડીને અને એ પ્રત્યેકની સંખ્યા અનુક્રમે ૪, ૧૧ અને ૧૯ ગણાવી રજૂ કરાયાં છે.
ચાર સહજ અતિશયે–(૧) મેલ, રેગ અને પરસેવા રહિત શરીર, (૨) ત માંસ અને શ્વેત લેહી, (૩) આહાર અને નીહારની અદશ્યતા અને (૪) સુગંધી શ્વાસ.
૧. આથી ઉચ્છવાસ અને વિશ્વાસ બંને સમજવાં કેમકે એ પ્રમાણે અભિધાનચિત્તામણિગત અતિશયોના સ્પષ્ટીકરણમાં– એની પણ વિવૃતિમાં અર્થે કરાયો છે
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોત્રીસ અતિશય
૫૩ કર્મક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલા અગિયાર અતિશ
(૫) એક જન જેટલા ક્ષેત્રમાં ત્રણે જગતના જીવે ઘણા હેવા છતાં સમાય છે.
(૬) મનુ, તિર્યા અને દેવોને (પ્રભુની) વાણી પિતા પોતાની ભાષામાં ધવબાધક બને છે.
(૭) પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા રોગો નાશ પામે છે. (૮) વેર હેતા નથી.
(૯–૧૪) દુકાળ, વિપ્લવ, દુષ્ટ મારિ, ઈતિ, અતિવૃષ્ટિ અને અનાવૃષ્ટિ (એ છ) હેતાં નથી.
(૧૫) અનેક સૂર્યને જીતનારે એ ભામંડલને પ્રકાશ પ્રસરે છે.
દેવકૃત ઓગણીસ અતિશયો– (૧૬) પાદપીઠ સહિત મણિનું બનાવેલું હિંડાસન, (૧૭) ત્રણ છ,(૧૮) ઈન્દ્રધ્વજ, (૧૯) વેત ચામર અને (૨૦) ધર્મચક. આકાશમાં રહેલાં આ પાંચે જગદ્ગુરુની સાથે વિચરે છે.
(૨૧) અશોક વૃક્ષ)ને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે અને એ પ્રભુ જ્યાં હોય ત્યાં રહે છે.
( ૧૨ ) ચાર મુખવાળી મૂતિ.
(૨૩) મણિ, સુવર્ણ અને રૂપાનાં (અનુક્રમે) ત્રણ ગઢ. - ' (૨૪) સુવર્ણનાં નવ કમળે. ( ૨૫ ) કાંટા અધમુખવાળા બને છે. (૨૬) કેશ, રુવાંટી અને નખ સદાયે અવસ્થિત રહે છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
(૨૭) ઈદ્ધિને પાંચ વિષ હદયંગમ હોય છે. (૨૮ ) છ યે તુ મને રમ રહે છે. (૨૯) ગધેકની વૃષ્ટિ. (૩૦) પાંચ વર્ણનાં પુષ્પોની વૃષ્ટિ, ( ૩૧ ) ( ચાલ, મેર વગેરે) પક્ષીઓ પ્રદક્ષિણા કરે છે. (૩ર) પવન પણ પ્રભુને અનુકુળ વાય છે. ( ૩૩ ) વૃક્ષે નમન કરે છે. (૩૪) ગંભીર અવાજવાળી દુ-દુભિ વાગે છે.
ઉપર્યુક્ત પયણસારદ્વારની વૃત્તિ (પત્ર ૧૦૮૮-૧૦૯અ માં આ અતિશયોનું સ્પષ્ટીકરણ છે. એમાં જે બાબતે બેંધપાત્ર જણાય છે તે હું અતિશયના ક્રમાંકપૂર્વક દર્શાવું છું:
૧. ઉપલક્ષણથી અલૌકિક રૂપ, . ગબ્ધ અને રસ સમજવાનાં છે.
૨. માંસ તેમ જ લેહી પણું ગાયના દૂધ જેવા શ્વેત અને દુર્ગધ વિનાનાં હોય છે.
૩. ( આહાર અને ની હાર એ ) માંસ-લોચનાવાળાને અદશ્ય હાય, નહિ કે અવધિજ્ઞાન વગેરેરૂપ નેત્રવાળાને,
૪. વિકસ્વર કમળના જે સુધી.
અગિયાર અતિશયે જ્ઞાનાવરણાદિ ચાર ઘાતિકર્મના ક્ષયથી થાય છે.
૫. સમવસરણમાં પરસ્પર બાધ ન આવે એવી રીતે સમાય છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેત્રીસ અતિશય ૬. પ્રભુની જનવ્યાપિની વાણી એક જ રૂપે હોવા છતાં મેઘમાંથી પડેલા જળની જેમ જીના આશય અનુસાર પરિણામે છે. દેવેને દેવેની ભાષારૂપે, તિર્યને તિર્યચેની અને શબરને શબરની ભાષારૂપે પરિણમે છે. આ પ્રકારનો અદ્દભુત અતિશય ન હોય તે સમકાળે અનેક જીવે ઉપર ઉપકાર થઈ શકે નહિ.
૭. જવરને અને અરેચકને રોગ તરીકે ઉલ્લેખ છે. ૭. જે રેગ ન થયા હોય તે થાય નહિ. ૧૦. સ્વચકે અને પરચકે કરેલે વિપ્લવ.
૧૩. દુષ્ટ દેવતાદિએ કરેલું અને વ્યાપક મરણ તે દુર્મારિ” છે.
ઈતિ એટલે ધાન્યાદિને નાશ કરનારા પુષ્કળ તીડ, પિપટ, ઉંદર વગેરે.
જ્યાં જ્યાં પ્રભુ વિચરે ત્યાં ત્યાં ચારે દિશામાં પચ્ચીસ પચ્ચીસ જન સુધી આ રાગ ગેર હેય ન ડ આ સંબંધમાં સમવાયની તેમ જ હા ! ઠાણ ૧૦ ની ટીકાની સાક્ષી અપાઈ છે. એ ટીક માં કહ્યું છે કે ભગવાન મહાવીરના પ્રભાવથી સે
જન સુધીમાંના દેર, મારિ, વિડવર, દુભિ લ વગેરે ઉપદ્રવ વગેરે શમી ગયા છે.
૧૫ સૂર્ય બાર ગણ વાયા છે.
૧ આ સાતમાથી બારમા અતિશયોને પ્રભાવ છે. ૨ વૈદિક હિન્દુઓના મતે બાર આદિત્ય છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
- ૧૬. સિંડાસન આકાશના જેવું અત્યંત સ્વચ્છ હોય છે અને એ સ્ફટિક મણિનું હોય છે.
૧૮, તીર્થંકરની આગળ હજારે નાની પતાકાઓથી શભાતે, ઊંચે, અપ્રતિમ રત્નને બનેલે, બીજા વિજે કરતાં અતિશય મહત્વવાળે અથવા ઈન્દ્રત્રને સૂચતે ઇન્દ્રવજ હોય છે.
૧૯ પ્રભુની બંને બાજુએ યક્ષના હાથમાં બે ચારે હોય છે.
૨૦. કુરયમાણ કિરણવાળું અને ધમને પ્રકાશ કરનારું એવું ધર્મચક્ર પદ્મમાં રહેલું હોય છે.
૨૧. વિચિત્ર પત્ર, પુષ્પ, પલ્લવ, ઇછવા ગ્ય છત્ર દવજ, ઘંટ, પતાકા ઈત્યાદિથી અશક વૃક્ષ વીંટળાયેલું હોય છે.
ર૧. પૂર્વ દિશા તરફ મુખ રાખીને ભગવાન જાતે બેસે છે. જ્યારે બાકીની ત્રણ દિશામાં તીર્થંકરના જેવી આકૃતિવાળાં પ્રતિરૂપક એમના જ પ્રભાવથી દેવે રચે છે અને એ સિંહાસનાદિથી યુક્ત હોય છે. આને લઈને અન્ય દેવેને એમ લાગે છે કે એઓ અમને કહે છે.
૨૩. સૌથી અંદરને ગઢ વૈમાનિક. મધ્યને તિબ્બો અને સૌથી બહારને ભવનપતિ દેવે રચે છે.
૨૪. કમળે માખણન જેવાં સ્પર્શવાળાં હોય છે એમાંનાં બે ઉપર ભગવાન પિતાનાં ચરણકમળ મૂકીને વિચારે છે જ્યારે બાકીનાં સાત કમળે એમની પાછળ રહે છે. એમાંનાં જે જે કમળ પાછળ હોય તે, ચરણકમળ મૂકાતાં તીર્થકરની આગળ આવે છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેત્રીસ અતિશય
૫૭ ૨૫. જ્યાં જ્યાં ભગવાન વિચરે ત્યાં ત્યાં કાંટાઓ અધમુખ બને છે.
૨૭. સંવર્તક વાયુ એક જન સુધી ભૂમિ સાફ કરે છે.
સમવાયમાં અતિશયે બાબત મતાંતર જોવાય છે. મતાંતરનાં બીજે સર્વજ્ઞથી જાણવાં.
અભિધાનચિતામણિ (કાંડ ૧, લે. પ૭-૬૪ માં ૩૪ અતિશય વર્ગીકરણપૂર્વક નીચે પ્રમાણે અપાયા છે –
ચાર સહજ અતિશ – (૧) અદ્દભુત રૂપ અને સુગંધવાળું, રોગ રહિત તેમ જ પ્રસ્વેદ અને મળથી મુક્ત શરીર.
( ૨ ) કમળના જેવી સુવાસવાળે શ્વાસ.
(૩) ગાયના દૂધ જેવાં શ્વેત અને દુર્ગધ વિનાનાં લેહી અને માંસ.
(૪) આહાર અને નીડરની અદશ્ય વિધિ.
કર્મના નાશથી ઉદ્દભવવા આગવાર અતિશયે– (૫) એક જ જેટલા ક્ષેત્રમાં પણ કેટકેટ મનુષ્ય, દેવ અને તિર્યંચ સમાય.
(૬) પ્રભુની વાણી મનુષ્ય, તિર્યંચ અને દેવની વાણું સાથે સંવાદવાળી ( અર્થાત્ એમની ભાષામાં પરિણમતી) હેય છે અને એ એક જન સુધી સંભળાય છે.
. ( ૭ ) મસ્તકની પાછળ મને હર અને સૂર્યમંડળને પરાસ્ત કરનારું ભામંડળ હોય છે.
( ૮-૧૫ ) બસે ગાઉ કરતાં વધારે પ્રદેશમાં રેગ, વેર,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ઈતિ, મારિ, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, દુકાળ તેમ જ સ્વચક્રને અને પરચકને ભય હતાં નથી.
દેવકૃત એગણીસ અતિશ–(૧૬) આકાશમાં ધર્મચક હોય છે.
( ૧૭ ) આકાશમાં ચામર હોય છે.
( ૧૮ ) આકાશમાં પાદપીઠ સહિત ઉજજવળ સિંહાસન હોય છે.
(૧૯) આકાશમાં ત્રણ છત્ર હોય છે. ( ૨૦ ) આકાશમાં રત્નમય વિજ હોય છે. ( ૨૧ ) પ્રભુ ચરણ મૂકે ત્યાં સુવર્ણકમળ સ્થપાય છે. (૨૨) (સમવસરણમાં ) મનહર ત્રણ ગઢ હોય છે. ( ૩ ) મરમ ચાર મુખ હેાય છે.” (૨૪) ચૈત્ય” વૃક્ષ હોય છે. ( ૨૫ ) કાંટાઓ નીચા મુખવાળા (ઊંધા ? બને છે. (૨૬) વૃક્ષે નમન કરે છે. (૨૭) દુભિને મોટેથી અવાજ થાય છે. ( ૨૮) પવન અનુકૂળ હોય છે (૨૯ ) પક્ષીઓ પ્રદક્ષિણ કરે છે. (૩૦ ) ગન્ધદકની વૃષ્ટિ થાય છે. (૩૧) અનેક વર્ણનાં પુષ્પની વૃષ્ટિ થાય છે:
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેત્રીસ અતિશય
૫૯
(૩૨ ) કેશ, દાઢી અને મૂછના વાળ તેમ જ નખ વધતા નથી.
(૩૩) ચારે પ્રકારના ઓછામાં ઓછા એક કરોડ દેવ પ્રભુ પાસે રહે છે.
(૩૪) અતુઓની અનુકૂળતા રહે છે તેમ જ ઇનિદ્રાના વિષયે અનુકૂળ રહે છે.
અભિવાતચિન્તામણિની પજ્ઞ વિવૃતિ ( પૃ. ૧૯-ર૧)માં આ અતિશનું સ્પષ્ટીકરણ અપાયું છે. તેમાંથી હું નીચે મુજબની બાબતે અતિશયના ક્રમાંકપૂર્વક દર્શાવું છું –
૨. શ્વાસ એટલે ઉશ્વાસ અને વિશ્વ સ.
૪ માંસનેત્રવાળાને અદશ્ય, નહિ કે અવધિ વગેરે નેત્રવાળા પુરુષોને.
ઝાતોડmતિશે તે તીર્થદા મિરિયતિરાવ:” એમ અતિશયની વ્યુત્પત્તિ દર્શાવાઈ છે. - ૬ ભાષા અધ માગધી હોય છે. * ૮ “અગ્ર એક અધિકા” અડી અધિકથી પચ્ચીસ જન એ અર્થ કરાવે છે અને ૨૦૦ ગઉ એટલે સે જન એમ બંધ કરાવે છે. આથી સવા સે જન એવે અર્થ ફલિત થાય છે.
૧૦ ઈતિ એટલે ધાન્યાદિને ઉપદ્રવ કરનાર પુષ્કળ ઉતરે. વગેરે.
૧૧. મારિ એટલે ઔત્પાતિક અને સર્વવ્યાપી મૃત્યુ.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર , જ્ઞાનાવરણાદિ ચારે ઘાતી -કર્મના ક્ષયથી અગિયાર અતિશય ઉદ્દભવે છે.
૨૪. “ચિય' નામનું વૃક્ષ એટલે કે અશોક વૃક્ષ. ૩૧. પુની વૃષ્ટિ ઢીંચણ પર્યન્તની હોય છે. આ અતિશયે જુદી રીતે પણ ગણાવાયા છે. તે મતાંતર છે.
ચેત્રીશ અતિશય : સંતુલન ચેત્રીશ અતિશને અંગેનું સમવાય, પવઘણકારુદ્વાર અને અભિધાનચિન્તામણિ એ ત્રણ કૃતિઓમાં જે કથન છે તેનું સંતુલન થઈ શકે તે માટે એ અતિશનાં નામ વર્ગકરણપૂર્વક હું નીચે મુજબ કેષ્ટિક દ્વારા રજૂ કરું છું –
(અ) સહજ અતિશયે અતિશય સમવાય સમવાય પવયણ- | અભિધાન
(બુ ૬ ] ( લઘુ |
વાચના /વાચન | સારુદ્ધાર ચન્તામણિ ૧અ શરીરના રોગથી
મુક્તતા ૧આ રીના મેલથી
રહિતતા | શરીરની પ્રવે
દથી રહિતતા ! | શરીરના રૂપની
અદ્ભુતતા શરીરના સુગ- ! ધની અદ્દભુતતા
ક્રમાંક
.
.
x
x
x
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાત્રીસ અતિશય
સમવાયસિમવાય | પવયણ- |
ચિન્તા
અભિધાન
ક્રમાંક
અતિશય
(બૃહદ્ |( લઘુ
વાચના) /વાચના)], સાઉદ્ધાર
મણિ
આ માંસની વેતતા | ૩ | ૩
છે
આ માસમાં દુધને
અભાવ |
X
|
X
|
+
રઈ/ લેહીની તતા. ૩
૨ઈ લેહીમાં દુગ
ધના અભાવ
૪
૩) ઉચ્છવાસની
સુગ ધતા
૩
નિઃશ્વાસની સુગંધતા
૪| | આહારની ચમ.|
ચક્ષુવાળાને અદશ્યતા
૪મા નીહારની ચર્મ |
ચક્ષુવાળાને અદયતા
-
-
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ર જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
(આ) કર્મક્ષયજ અતિ ક્રમાંક અતિશય | બુકલ . . . . સમય સમય પવયણ- અભિધાનૂ
| મારું દ્વાર ચિન્તામણિ
વાચના) /વાચના). "
| ભામંડળ
દઅને સ્વરની હદયં
ગમતા
આ સ્વરની વ્યાપકતા.
અદ્ધમાગહીમાં ઉપદેશ
ભાષાની પરિણામિતા વેરની શાંતિ અજૈન દ્વારા વંદન અજૈન વાદીઓની નિરુત્તરતા ઈતિને અભાવ | મારિને અભાવ૨૮
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોત્રીસ અતિશય
ક્રમાંક
અતિશય
સમવાય સમવાય ,
પવયણ | અભિધાનબહ૬ (લઘુ |
વાચના વાચના | સારુદ્ધાર | ચિન્તામણિ
૧૪] સ્વચક્રના ભયને
અભાવ
૧૫)
પરચકના ભયને. અભાવ
૩૦ | ૩૦ |
૧૦
૧૬, અતિવૃષ્ટિનો
અભાવ
૧૭| અનાવૃષ્ટિને
અભાવ
S
૧૮] દુષ્કાળને
અભાવ
૧૯. ઔત્પાતિકને અ | નાશ
૩૪ | ૩૪ |
૪
|
૧- ગેને નાશ
આ|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
(ઈ) દેવકૃત અતિશયો
ક્રમાંક
અતિશય | સમવાય સમય પવય- અભિધાન
T(બહ૬T( લઘુ ! સારદ્વાર ચિન્તામણિ વાચના)/વાચના ) "
૨૦-|
મસ્તકના, દાઢી- | ના, મૂછના અને શરીરને વાળની | અવસ્થિતતા
નખની અવ| સ્થિતતા
આકાશમાં ધર્મ
૬
ચક
આકાશમાં છત્ર આકાશમાં ચામરી.
આકાશમાં સિંહાસન
આકાશમાં ઇન્દ્રવજા
૨૬ / અશોક વૃક્ષ ૨૭ભૂમિની સમ
અ | તલતા ૨૭. ભૂમિની રમઆ 1 ણીયતા
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીસ અતિશયો સમવાય સમવાય(બૃહદુ! (લઘુ |
| પવયણ |અભિયાન
સારુદ્ધાર ચિન્તામણિ વાચના)/વાચના)
ક્રિમાંક
અતિશય
૧૪
૧૪
૨૫
કંટકની અધો- ૧૪ મુખતા હતુઓની ૧૫] ૧૫ { ૨૮ અનુકૂળતા
૩૪
૩૦ | વાયુ દ્વારા
પ્રમાર્જન
૨૯
૩૧] ગંદકની વૃષ્ટિ ૧૭ મેઘ૧૭ મેઘ
દ્વારા રાજ દ્વારા રજ અને રેણુ-અને રેણુ
નિ નાશૈનેિ નાશ ૩૨ પુની વૃષ્ટિ
૧૮ | ૧૮ ૩૩ | અમનેz શબ્દા- ૧૯
દિને અભાવ |
| પ્રભુને બેસવાના x ! ૧૯
સ્થળની સુગંધતા . મને શિખા- | ૨૦ દિને પ્રાદુર્ભાવ |
૩૬) યક્ષે દ્વારા ચામ- ૪
નું વીંઝાવું
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
ક્રમાંક
અતિશય
સમવાય સમવાય)
“T પવયણ- | અભિધાન(બૃહદ | (લધુ ] વાચના) વાચના)સાહાર' ચિન્તામણિ
-
1
૩૭
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
કેટકેટિ દેવ
વગેરેનું માથું ૩૮ | ચતુર્મુખતા
ત્રણ ગઢ | સુવર્ણ કમળ પક્ષીઓની
પ્રદક્ષિણ | વાયુની અનુ. ૪
કૂળતા
| વૃક્ષનું વંદન ૪૪ હિંદુભિનું વાદન ૪ 1 જઘન્યથી કેટા
કેટી દેવેનું | સાન્નિધ્ય
કમની ચકાસણી–સમવાય (સુ. ૩૪)માં જે ક્રમથી ૩૪ અતિશય ગણાવાયા છે તે કમને, અભયદેવસૂરિએ ૩૪ અતિશ માટે નિર્દેશેલા સહજ વગેરે ત્રણ વર્ગો પ્રમાણે વિચાર કરતાં જણાય છે કે સમવાયમાં સૌથી પ્રથમ દેવકૃત એક અતિશયથી શરૂઆત કરાઈ છે. ત્યાર બાદ ચાર સહજ અતિ
x
x
x
x
x
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
ચેત્રીસ અતિશય શને, એના પછી દેવકૃત છને, પછી કર્મક્ષયજ એકને, ત્યાર પછી દેવકૃત આઠને અને એના પછી કર્મક્ષયજ ચોદને ઉલ્લેખ છે. આ બાબત હું નીચે મુજબ દર્શાવું છું -
દે. ૧, સ. ૨-૫, દે. -૧૧, ક. ૧૨, દે. ૧૩-ર૦ અને ક. ૨૧-૩૪.
આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે દેવકૃત અતિશયે ત્રણ કટકે અને કર્મક્ષયજ બે કટકે દર્શાવાયા છે. આ ક્રમ અન્ય ક્રમો સાથે સરખાવતાં નીચે મુજબના પ્રશ્ન ફુરે છે -
(૧) સમવાયમાં અપાયેલે કમ સહેતુક છે કે નિહેતુક?
(૨) જે સહેતુક હેય તે સહજ, કર્મક્ષયજ અને દેવકૃત એમ વર્ગને અનુસરતે જે ક્રમ અન્ય ગ્રંથમાં છે અને જે સ્વાભાવિક અને યુક્તિયુક્ત જણાય છે તેને જાતે કરી ઉપર્યુક્ત વિલક્ષણ ક્રમ રાખવાનું શું કારણ છે? - સમીક્ષા-નખાદિની અવસ્થિતતા એ દેવકૃત અતિશય કેમ કહેવાય? આને ઉત્તર વીતરાગસ્તોત્ર (પ્ર. ૪, પ્લે. ૭)નું પ્રભાનન્દસૂરિકૃત વિવરણ નામે દુર્ગપદપ્રકાશ (પત્ર ૩૩) નીચે મુજબ પૂરો પાડે છે :
| તીર્થંકર દીક્ષા લે તે સમયે ઈન્દ્ર વજ વડે કેશ, નખ ઈત્યાદિની વધવાની શક્તિને હણી નાંખે છે. આમ આ દેવનું કૂથ હેઈ આ અતિશયને “દેવકૃત” કહેવામાં કઈ વાંધો નથી.
ભામંડળ એ દેવનું કૃત્ય છે તે એ અતિશયને દેવકૃત ન ગણતાં કર્મક્ષયજ કહેવાનું શું કારણ છે ? આ પ્રશ્ન આ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિવરણમાં ઉઠાવા નથી તેમ જ તેને ઉત્તર અહીં તે અપાયા નથી.
અહસ્તુતિ– આ ૨૩ પદ્યની કઈ દિગંબરે (3) રચેલી સંસ્કૃત કૃતિની એક હાથપોથી “ભાં. પ્રા.સં. મં”માં છે. એને સંક્ષિપ્ત પરિચય મેં D C N M ( Vol. XVIII, pt. 4)માં આપે છે જ્યારે પ્રસ્તુત કૃતિની નૈધ આદ્ય અને અંતિમ પઘના ઉદ્ધારણપૂર્વક મેં D G O M (Vol XIX, seo. 1, pt. 2, No. 679)માં લીધી છે. આ કૃતિના કર્તાનું નામ જાણવામાં નથી એટલું જ નહિ પણ એના વાસ્તવિક નામની તેમ જ આ કૃતિ કેઈ સ્થળેથી પ્રકાશિત થઈ હોય તે તેની મને ખબર નથી. એ બાબત પ્રકાશ પડે તે માટે હું એનાં આદ્ય અને અંતિમ પ અનુક્રમે અહીં રજૂ કરું છું - " नित्यं निःस्वेदत्वं निर्मलता क्षीरगौररुधिरत्वं च ।
स्वाघकृतिसंहनने सौरूप्यं च सौरभं च सौलमण्यम् ॥" “यस्येह चतुस्त्रिंशत् प्रवरगुणाः प्रातिहार्यलक्ष्म्यश्चाष्टौ । तस्मै नमो भगवते त्रिभुवनपरमेश्वरायाहते गुणमहते ॥२३॥
પવિજયે અષભદેવનું જે સ્તવન રચ્યું છે તેમાં ૩૪ અતિશને બધેભારે ઉલેખ છે, ચાર સહજ અતિશનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન છે અને ૩૪ અતિશયેનું વર્ગીકરણ છે. આ સ્તવનની શરૂઆત “પ્રથમ જિનેશ્વર પ્રણમીએ થી કરાઈ છે.
આ પદ્ધવિજયે શાન્તિનાથનું સ્તવન રચી એ દ્વારા કર્મક્ષયથી ઉદ્ભવતા અગિયાર અતિશનું નિરૂપણ કર્યું છે
૧ આ નામ મેં જવું છે. ૨ આમાં વીતરાગસ્તાવના દિતીય પ્રકાશની છાયા જોવાય છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાત્રીસ અતિશય
૬૯
જ્યારે નમિનાથના રતવન દ્વારા દેવકૃત એગણીસ અતિશ વર્ણવ્યા છે.
દિગંબર માન્યતા— દિગબરા પણ ચાત્રીસ અતિશયે માને છે એટલું જ નહિ. પણ એના સહજ, કક્ષયજ અને દેવકૃત એમ ત્રણ વ પણુ સ્વીકારે છે પરંતુ એ વર્ગદીઠ સંખ્યા પરત્વે શ્વેતાંબર માન્યતાથી ભિન્ન મત ધરાવે છે.
દસ સહુજ અતિશય— ( ૧ ) શરીરનું અત્યંત સુંદર રૂપ, ( ૨ ) શરીરની અતિશય સુગંધ, (૩) પ્રસ્વેદના અભાવ, ( ૪ ) નીહારને અભાવ, ( ૫ ) હિત, મિત અને પ્રિય વાણી, ( ૬ ) અનન્ય ખળ, (૭) લેાહીની શ્વેતતાં, (૮) શરીરમાં ૧૦૦૮ લક્ષણા, ( ૯ ) · સમચતુરસ્ર ' સંસ્થાન અને ( ૧૦ ) ‘ વજ્રઋષભ-નારાચ ' સહેનન
'
’
"
દસ કર્મક્ષયજ અતિશય—(૧) તીથ કર જ્યાં ચાય ત્યાંથી સે ચેાજનમાં સુભિક્ષતા, ( ૨ ) આકશમાં ગમન, ( ૩ ) ચતુર્મુખતા, ( ૪ ) અક્રયાના અભાવ, (૫) ઉપસર્ગાના અભાવ, (૬) વલાહારનો અભાવ, (૭ ) સર્વ વિદ્યાનું સ્વામિત્વ, (૮) નખ અને કેશની અવસ્થિતતા, (૯) નેત્રની અનિમિષતા અને (૧૦) છાયાથી રહિત શરીર.
ચૌદ દેવકૃત અતિશય–( ૧ ) ‘અર્ધમાગધી ’ ભાષા, (૨ ) પરસ્પર મિત્રતા, (૩ ) દિશાઓનું નિર્મળ થવું, ( ૪ ) આકાશનું નિર્મળ થવું, ( ૫ ) સર્વ ઋતુઓનાં ફળ ફૂલ વગેરેના સમકાળે ઉદ્ભવ, ( ૬ ) એક ચેાજન પર્યંતની પૃથ્વીનું નિર્મળ થવું, ૧. જુએ નિયમસાર (ગા. ૭૧ ).
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (૭) તીર્થકર ચાલે ત્યારે એમનાં ચરણની નીચે કમળનું સ્થાપન, (૮) આકાશમાં જયનાદ, (૮) મંદ અને સુગંધી પવનનું વાવું, (૧૦) ગન્ધદકની વૃષ્ટિ, (૧૧) વાયુકુમાર દ્વારા ભૂમિમાંના કંટકોનું દરીકરણ, (૧૨) આનંદમય સુષ્ટિ અને (૧૩-૧૪) ધર્મચક્રનું અને આઠ મંગળનું પ્રભુ સાથે ચાલવું.
આ પ્રમાણે બુધજનકૃત “ઈષ્ટ છત્રીસી'માં ૩૪ અતિશયે ગણાવાયા છે.
આઠ પ્રાતિહાર્યો પ્રાતિહાર્ય– આ સંસ્કૃત શબ્દ છે જ્યારે એને માટેનું પાઈય શબ્દ “પાડિહેર” છે. આ બંને શખ આગળ “મહા” જોડીને પણ વ્યવહાર કરાય છે.
સંખ્યા–પ્રાતિહાર્યો આઠ છે.
નામ-અનેકાન્તજયપતાકાની પણ વ્યાખ્યા (ખંડ ૧, પૃ. ૪)માં આઠ પ્રાતિહાર્યોનાં નીચે મુજબનાં નામે રજૂ કરતું એક સંસ્કૃત "પદ્ય અવતરણરૂપે અપાયું છે :- (૧) અશોક વૃક્ષ, (૨) ( સુરકૃત ) પુષ્પવૃષ્ટિ, (૩) દિવ્ય વનિ, (૪) ચામર, ( ૫ ) આસન, (૬) ભામંડલ, ( ૭ ) દુદુભિ અને (૮) આતપત્ર યાને છત્ર.
આઠ પ્રાતિહાર્યોનાં નામ પૂરું પાડતું એક પ્રાચીન પાઈય
પદ્ધ છે.
ચિત્રસ્તર–આઠ પ્રાતિહાર્યોને લગતે એક ચિત્રસ્તાવ મુનિસુન્દરસૂરિએ ત્રિશતરંગિણીને એક અંગરૂપે રચ્યું છે.
૧-૨, જુઓ પૃ. ૨૩.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ પ્રાતિહાર્યો
૭૧
આ સ્તવ અદ્યાપિ મળી આવ્યું નથી. ધુરંધરવિજયજીએ “શ્રી ભટેવા” પાર્શ્વનાર્થ ચિત્રસ્તુત્ર” ૧૯૫૦માં રચ્યું છે.
આઠ પ્રાતિહાર્યો વિષે કે પ્રાચીન અને પ્રમાણિક દિગબરીય કૃતિમાં ઉલ્લેખ હેય તે તે જાણવામાં નથી.
વર્ણન-પદ્યવિજયે “જિનજી ત્રેવીસમે જિન પાસથી શરૂ થતા પાર્શ્વનાથના સ્તવનમાં આઠે પ્રાતિહાર્યોનું વર્ણન
પ્રાતિહાર્યોને પરિચય–આઠે પ્રાતિહાર્યો વિષે ખપપૂરતી માહિતી મેં શોભન મુનિકૃત સ્તુતિચતુર્વિશતિકા (લે. ૯૪)ના સ્પષ્ટીકરણ (પૃ. ૨૯-૨૬)માં ગુજરાતીમાં આપી છે એટલે એ વાત અહીં જતી કરું છું. આથી એ બાબત નેધીશ કે શ્વેતાંબરોનાં મંદિરમાં વપરાતાં ચામરો કરતાં દિગંબરેનાં મંદિરમાં વપરાતાં ચામર જુદી જાતના છે તે આ બેમાં વધારે પસંદ કરવા લાયક ચામર કયાં? - દુભિ એ એક પ્રકારનું ઢેલ (kettle-drum) છે. આને લગતી માહિતી મેં “The Jaina Data about Musical Instruments” નામની મારી લેખમાળામાં આપી છે અને એ awnicre "Journal ot the Oriental Institute' ( Vol. II, * os. 3-4; Vol, III, No. 2 &. Vol. IV, No. 1)માં છપાઈ છે.
૧. આ કૃતિ સચિત્ર સ્વરૂપે “શ્રી ભટેવા પાર્શ્વનાથ જિનાલય સાદ્ધ શતાબ્દી સ્મારક ગ્રંથ (પૃ. ૧-૧૬)માં પ્રકાશિત કરાઈ છે.”
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
તીર્થંકરના ખાર ગુણા અને પ્રાતિહાર્યાં—તીર્થંકરના માર ગુણા તરીકે ચાર મૂલાતિશય અને આઠ પ્રાતિહાર્યાં ગણાવાય છે. આઠ પ્રાતિહાર્યો એ દેવકૃત ભક્તિના પ્રદર્શનરૂપ છે અને એ મુખ્યતયા પૂજાતિયને આભારી ગણાય છે તેા પછી ખાર ગુણેામાં ચાર મૂલાતિશયા ઉપરાંત એના ફળરૂપ પ્રાતિહાર્યો ગણાવવા તે શું ઉચિત છે ?
७२
આઠ પ્રાતિહાર્યાં એ કઈ આત્માની-આંતરિક વિભૂતિ નથી. એ તે બાહ્ય વિભૂતિ છે અને એવી વિભૂતિ તે આતમીમાંસાના આદ્ય પદ્યમાં સૂચવાયા મુજખ કૈાઇ માયાવીને અંગે પણ સભવે છે. આ પરિસ્થિતિમાં માઢ પ્રાતિહાર્યો એ તીર્થંકરના ગુણુ કેમ ગણાય ?
અતિશયા અને પ્રાતિહાર્યા સંબધી વિશિષ્ટ વિચારણા આ દ્વારા હું નિમ્નલિખિત ત્રણુ ખાખતા રજૂ કરું છું :(૧) તારવણી, ( ૨ ) પ્રશ્નાવલી અને (૩) પ્રકાશન. ( અ ) તારવણી
અતિશયના બે અથ—અતિશય’ શબ્દ (૧) ‘મૂલાતિશય તેમ જ ( ૨ ) * ચેાત્રીસ અતિશય તરીકે એળખાવાતા અતિશયામાંના ગમે તે એક અતિશય' એમ એ અર્થમાં વપરાય છે
"
અતિશયના પર્યાય—અતિશયના ‘અતિશેષ’ અને અતિશેષક’ એમ એ પર્યાયા છે. પાઇયમાં એને અઇસૂય' અને · અઇસેસ ’
"
૧. જુએ પૃ. ૨૩.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાત્રીય અતિશયા અને આઠ પ્રાતિહાર્યાં
G3
(
કહે છે. ગુજરાતીમાં તે અતિશય' શબ્દ જ વિશેષતઃ વપરા– ચેલા જોવાય છે.
અતિશયની વ્યુત્પત્તિ- આ વ્યુત્પત્તિ અભિધાનચિન્તામણિ (કાંડ ૧, શ્લા. ૫૮)ની સ્વપજ્ઞ વિવૃતિ ( પૃ. ૧૯ )માં અપાઇ છે. જુએ પૃ. ૫૯.
અતિશયાની સખ્યા- તીર્થંકરના અતિશય અનેક છે. તેમ છતાં સામાન્ય રીતે ચાત્રીસ ગણાવાયા છે. આ ૩૪ની સંખ્યા જેનેના મુખ્ય અને સંપ્રદાયે ને-શ્વેતાંબરાને તેમ જ દિગંબરાને માન્ય છે.
મૂલાશિયાના ઉલ્લેખ— ગ્રંથના મંગલમ્પેકમાં તીર્થંકરને અંગે જે વિશેષણા વપરાયાં હોય તે કયા કયા અતિશયનું સાક્ષાત્ કે ઉપલક્ષણથી સૂચન કરે છે એ બાબત કેટલીક કૃતિઓમાં વિચારાઇ છે.
મૂલાતિશયાનું નિરૂપણ— મૂલાતિશયાને લગતી કેટલીક હકીકત કાઈ કાઇ સંસ્કૃત, હિન્દી અને ગુજરાતી કૃતિમાં
જોવાય છે.
વાણીના ૩૫ ગુણા—આને લગતી માહિતી ( આછી કે વત્તી ) સંસ્કૃત, પાઇય, ગુજરાતી, હિન્દી અને અંગ્રેજીમાં લખાયેલી કંઇ ક્રાઇ કૃતિમાંથી મળે છે.
ચાત્રીસ અતિશયા — બુદ્ધાઇસેસ 'ના નામથી આ અતિશય સમવાય (સ, ૩૪)માં ગણાવાયા છે,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર
ચાત્રીસ અતિશયાનું વર્ગીકરણ—શ્વેતાંબર તેમ જ દિગ ંબર ગ્રંથકારાએ ચેાત્રીસ અતિશયાના (૧) સહજ, (૨) ક્રમ ક્ષયજ અને (૩) દેવકૃત જેવા ત્રણ વર્ગ પાડ્યા છે પરંતુ એ વંદીઠ નામ ગણાવવામાં એકવાકયતા નથી. શ્વેતાંબરામાં પણ અતિશયાનાં નામ ભિન્ન ભિન્ન રીતે નોંધાયેલાં જોવાય છે. મતાંતરની નોંધ અભયદેવસૂરિએ, ‘કલિ॰' હેમચન્દ્રસૂરિએ, સિદ્ધસેનસૂરિએ એમ કેટલાક મુનિવરેાએ લીધી છે.
ચાત્રીસ અતિશયાનું નિરૂપણ-૩૪ અતિશયાને લગતી માહિતી પાય (અદ્ધમાગહી તેમ જ જઇશુ મરહડ્ડી), સ ંસ્કૃત ગુજરાતી, હિન્દી અને અંગ્રેજી કૃતિઓમાં અપાઇ છે.
આઠ પ્રાતિહાર્યાં—માનાં નામ સંસ્કૃતમાં પદ્યમાં કોઈકે દર્શાવ્યાં છે. એ પદ્ય અ. જ. પ.ની સ્વાપન્ન વ્યાખ્યા ( ખંડ ૧, પૃ. ૪)માં ઉદ્ધૃત કરાયું છે. એવી રીતે એને મળતું આવતું પાય પદ્ય પયણસારુદ્ધારમાં ૪૪૦મી ગાથારૂપે અને વિયારસામાં ગા, ૪૬૧ રૂપે જોવાય છે,
નિરૂપણ— આઠે પ્રાતિહાર્યાંનાં વિવિધ-આલ કારિકાદિ વર્ણને મળેા છે. એ પ્રાતિહાર્યોનું નિરૂપણુ સંસ્કૃત, ગુજરાતી અને હિન્દી કૃતિઓમાં જોવાય છે.
વિવિધ ગણના તીર્થંકરાના અતિશયાનાં નામ ભિન્ન ભિન્ન રીતે ગણાવાયાં છે. એ બધાંને પૃથક ગણતાં અતિશયેાની મુખ્ય સંખ્યા ૪૫ની થાય છે. આ અતિશયે પૈકી સમવાયની એ વાચના, પયણસારુદ્ધાર અને અભિરુચિમાં કયા કયા અતિશયને સ્થાન અપાયું છે તે બાબત મેં કાષ્ટક દ્વારા રજૂ કરી
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાત્રીસ અતિશયે અને આઠ પ્રાતિહાર્પી
૭૫
છે. આમ ૩૪ અતિશય ચાર રીતે ગણાવાયા છે. એથી એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે દરેક ગણત્રી પ્રમાણે જે અતિરિક્ત અગિયારને સ્થાન અપાયું નથી તેના સમન્વય પ્રત્યેક ગણુત્રી સાથે સાધી શકાય તેમ છે કે નહિ અને હાય તેા શી રીતે ?
અંતર્ભાવ—આઠ પ્રતિહાર્યાં પૈકી ભામડળના કર્મક્ષયજ (નહિ કે દેવકૃત ) તરીકે નિર્દેશ કરાય છે જ્યારે દેવકૃત અતિશયેની ચાર પ્રકારની ગણત્રી જે કાષ્ટક દ્વારા મેં રજૂ કરી. છે તે ગણત્રીમાંના ક્રમાંક ૨૨ તરીકે છત્ર, ૨૩ અને ૩૬ તરીકે ચામર, ૨૪ તરીકે સિહાસન, ૨૬ તરીકે અશેક વૃક્ષ, ૩૨ તરીકે પુષ્પાની વૃષ્ટિ અને ૪૪ તરીકે દુન્દુભિના ઉલ્લેખ જોવાય છે. આ હિસાબે દિવ્ય ધ્વનિરૂપ એક જ પ્રાતિહા ના કોઈ પણ અતિશયમાં અંતર્ભાવ થતા હોય એમ જણાતું નથી. ( આ ) પ્રશ્નાવલી
૧ મૂલાતિશય કે એના પર્યાય કે એના પાઇય સમીકરણરૂપ શબ્દના પ્રયાગ સૌથી પ્રથમ કેણે કયા ગ્રંથમાં કર્યાં છે?
૨. ઉપર્યુક્ત શબ્દના અર્થ દર્શાવનાર તરીકે પ્રથમ કાણુ છે ? .
૩. સમભાવભાવી હરિભદ્રસૂરિએ ‘મૂલાતિશય ’ એ નામ,, એની સંખ્યા, એને અંગેના ક્રમ તેમ જ એની આછી રૂપરેખા એ ખાખતા અ૦૪૦ પત્ની સ્વાપન્ન વ્યાખ્યા (ખંડ ૧, ધૃ ૪)માં રજૂ કરી છે તે આવું કાર્ય એમના કોઇ પુરાગામીએ કર્યું છે અને હાય તે તેમનું શું નામ છે અને એમણે એ કાર્ય કયા ગ્રંથમાં ક" છે ?
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ૪ ચાર મૂલતિશના વિવિધ ક્રમે દર્શાવાયા છે તે તેનું શું કારણ? ( ૫ કઈ ગ્રંથના મંગલક જેવાને લક્ષીને નહિ પરંતુ -સ્વતંત્રપણે મૂલાતિશનાં નામ ગણવવાં હોય છે તેમ કહ્યા ક્રમે કરવું ઘટે?
૬. મૂલાતિશનું યથાયોગ્ય નિરૂપણ કઈ પાઈય કૃતિમાં છે અને હેય તે તે કઈ?
૭. અપાયાપગમાતિશયના સ્વાશ્રયી અને પરાશ્રયી એવા બે પ્રકારે તેમ જ સ્વાશ્રયીના દ્રવ્યથી અને ભાવથી બે ઉપપ્રકારે સૂચવનાર તરીકે કોણ પ્રથમ છે? આને લગતી સૌથી પ્રાચીન કૃતિ કઈ છે?
૮. વચનતિશય તરીકે વાણીના પાંત્રીસ ગુણે કોઈ આગમમાં ગણાવાયા છે? સમવાય( સ. ૩૫)માં તે બાંધેભારે ઉલ્લેખ છે તેનું શું કારણ?
૯. અભયદેવસૂરિએ સમવાયની વૃત્તિમાં વાણુના ૩૫ - ગુણે કયા ગ્રંથને આધારે ગણાવ્યા છે? એને લગતા ચોખંડા કોંગત લખાણના પ્રણેતા કેણ છે?
૧૦. ધર્મષસૂરિએ પણતી જિણવાણીગુણથવણ રોળ પદ્યમાં રચ્યું છે. એ જૈનસ્તાત્ર સન્દહ (ભા. ૧, પૃ. ૨૬૭-૮)માં છપાવાયું છે ખરું પરંતુ એમાં પદ્ય ૪, ૬ અને ૧૬ ત્રુટક છે છે તે કઈ મહાશય એ ત્રુટિ દૂર કરવા કૃપા કરશે?
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૈાત્રીસ અતિશય
૧૧. ચાર મૂલાતિશય અને ચેાત્રીય અતિશાને પરસ્પર શે। સખ ધ છે !
७७
૧૨. શ્રીવિજયાનન્તસૂરિ ઉર્ફે આત્મારામજી મહારાજે જૈન તવાદ ભા.૧, પૃ. ૬-૭)માં ચાત્રીસ અતિશય એ અપાયાપગમાતિશય અને પૂજાતિશયના વિસ્તારરૂપ હાવાના ઉલ્લેખ કર્યાં છે તે આવે ઉલ્લેખ સૌથી પ્રથમ કાણે કર્યાં છે અને તે માટે શે। આધાર છે?
૧૩. માર્ગોમાં કાંટાની અધામુખતારૂપ અતિશય અપાયાપગમાતિશયને આભારી છે કે પૂજાતિશયને ?
૧૪. ચાત્રીસ અતિશયાનાં નામ સૌથી પ્રથમ કઈ દિગંબર કૃતિમાં અપાયાં છે ? નિયમસાર (ગા. ૭૧)માં તે ખાંધેભારે ઉલ્લેખ છે.
૧૫. ચાત્રીસ અતિશયાના ત્રણ વર્ગ સૌથી પ્રથમ કાણે પાડ્યા?
૧૬. વર્ગીય અતિશયાનાં નામ દર્શાવવામાં જે ભિન્નતા જોવાય છે તે કચારથી છે? અભયદેવસૂરિના સમય કરતાં કેટલી પ્રાચીન છે?
૧૭. આ ભિન્નતાના સમન્વય સધાય ખરા અને સધાય. તા રીતે ?
૧૮. દ્વિષ્ય ધ્વનિનું યથાયાગ્ય અને વિસ્તૃત સ્પષ્ટીકરણ કઈ કૃતિમાં અપાયું છે ?
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
૧૯ તીર્થંકરના અવાજને વીણું વગેરે વગાડી વધારવાનું– વિસ્તૃત કરવાનું કાર્ય દેવે કરે છે એ “દિવ્ય વનિને અર્થ સૌથી પ્રથમ કેણે આપે છે? વનિવર્ધક યંત્ર દ્વારા હાલ જે કાર્ય થાય છે તેને મળતું આ કાર્ય ગણાય?
૨૦. તીર્થંકરની દેશના ગદ્યાત્મક હોય છે કે પદ્યાત્મક કે 'ઉભયાત્મક
૨૧. વાણીના ૩૫ ગુણે ગણુવતી વેળા ‘માલકોશ” જેવા રાગનું નામ અપાય છે તે એવી રીતે બીજા કેઈ રાગનું નામ કેઈએ આપ્યું છે ખરું અને હેય તે કોણે ક્યાં તેમ કર્યું છે?
૨૨. સમવાયમાં ૩૪ અતિશયે અંગે બૃહત અને લઘુ એમ બે વાચનાને ઉલેખ જેવાય છે તે આવી વાચનાઓ અન્ય કયા કયા આગમને અંગે કઈ કઈ બાબત પૂરતી મળે છે?
૨૩. સમવાય (સ. ૩૪)માં ત્રીસ અતિશયે જે કમથી ગણાવાયા છે તે કમ સહેતુક છે? - ૨૪ તીર્થકરના ૩૪ અતિશનાં નામ ચાર રીતે -ગણાવતાં એ બધાની કુલ સંખ્યા મુખ્યત્વે કરીને ૪૫ની થાય છે. આથી એ પ્રશ્ન ઉદભવે છે કે દરેક ગણત્રી પ્રમાણે જે અતિરિક્ત અગિયાર અતિશને સ્થાન તે તે ગણત્રીમાં અપાયું નથી તેને તે તે ગણત્રી સાથે શું સમન્વય સાધી શકાય તેમ છે અને તેમ હોય તે શી રીતે? * ૨૫. દેવકૃત અતિશય તરીકે કેશ અને નખની -અવસ્થિતતા ગણાવાય છે અને એ અવસ્થિતતા ઈન્દ્ર એ બેની
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેત્રીસ અતિશે અને આઠ પ્રાતિહાર્યો ૭ ૯ વધવાની શક્તિને તીર્થકર દીક્ષા લે તે વેળા હણી નાંખી હવાને 'ઉલ્લેખ મળે છે તે આ દેવકૃત અતિશય તે દીક્ષા કાળથી જ ગણાય ને? તીર્થકર કેવલી બને તે પહેલાં આની જેમ અન્ય કઈ દેવકૃત અતિશય છે?
૨૬. ભામંડળ એ દેવનું કૃત્ય છે તે એને દેવકૃત અતિશય ન ગણવાનું શું કારણ છે?
ર૭. આઠ પ્રાતિહાર્યો એ દેવકૃત છે તે એને મૂલાતિશય પૈકી પૂજાતિશયના એક પ્રકાર તરીકે ઓળખાવાય તે કેમ? - ૨૮. આઠ પ્રાતિહાર્યો પૈકી છને દેવકૃત અતિશામાં અંતર્ભાવ અને ભામંડળને કર્મક્ષયજ અતિશયમાં અંતર્ભાવ કરાય છે તે દિવ્ય વનિરૂપ એક જ પ્રાતિહાર્યને ભિન્ન ભિન્ન રીતે ગણવાયેલા ૩૪ અતિશયમાં સ્થાન મળતું નથી એમ કહેવું બબર છે?
ર૯ હરિભદ્રસૂરિએ “ગોરા કુથી શરૂ થતું પદ્ય શેમાંથી ઉદ્ધત કર્યું છે? દિગંબરે પણ આ પદ્ય બેલે છે તે એ માટે સૌથી પ્રાચીન આધાર છે?
૩૦. “પરિગુન થી શરૂ થતું પદ્ય મૂળે કઈ કૃતિનું છે?
૧. જુઓ વીતરાગ-રતેવ (બ , લે. ૭)નું દુર્ગ પ્રકાશ નામનું વિવરણ ( પત્ર ૩૩ ).
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
૩૧. જૈનસ્તવ્યસાહ (ભા. ૧, પૃ. ૨૩-૨૪)માં છપાયેલા અને આઠ પ્રાતિહાર્યને લગતા સાધારણજિતસ્તવનના કર્તા પાર્ધચન્દ્રસૂરિ છે કે અન્ય કઈ?
૨૩. ચામર માટે અમારી ગાયના વાળ વપરાય છે અને એ મેળવવા માટે કેટલીક વાર એ ગાયને ઓછીવત્તી ઈજા પણ થાય છે તે એ વાળવાળા ચામરને બદલે દિગંબરમાં જે જાતનું ચામર વપરાય છે તેવું કે અહિંસક ગણાય એવું અન્ય કઈ જાતનું ચામર શ્વેતાંબર મંદિરમાં પણ વપરાય તે કેમ?
૩૩. દેવે સમવસરણમાં જે પુપિની વૃષ્ટિ કરે છે તે પુને સચિત માનવાં કે અચિત્ત માનવાં એ સંબંધમાં મતભેદ છે તે આ બેમાંથી કયે મત વધારે સ્વીકાર્ય છે અને શાથી?
છે.
૩૪. ઉપર્યુક્ત પુષ્પની વૃષ્ટિ મુનિવરો જ્યાં હોય તે ભાગ છેડીને અન્યત્ર હોય છે, નહિ કે સર્વત્ર. આમ જે બે મત છે
આમ તેમાં કયે મત વધારે યુક્તિયુક્ત છે અને શાથી?
૩૫. તીર્થકરના બાર ગુણે તરીકે ચાર મૂલાતિશય અને આઠ પ્રાતિહાર્યો ગણાવાય છે તે આવી ગણના પ્રથમ કેણે ક્યારે કરી અને તેમ કરવું શું વ્યાજબી છે!
(૪) પ્રકાશન મે પ્રસ્તુત લેખમાળા પાંચ વિભાગમાં વિભક્ત કરી છે. એનાં નામ તેમ જ એ અત્યાર સુધીમાં “જે. ધ. પ્ર.ના
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીસ અતિશય અને આઠ પ્રાતિહાર્યો ૮૧ જે જે અંકમાં કટકે કટકે પ્રકાશિત થયેલ છે તે હું નીચે મુજબ સૂચવું છું –
પ્રકાશન
વિભાગ | લેખક | પ્રકાશન (૧) અતિશય અને પ્રાતિ- ૧-૨ | પુ. ૭૬, સં. ૧-૨
હાર્યોને અંગેનું સાહિત્ય
(૨) ચાર મૂલાતિશયે
| પુ. ૭૬, અં. ૩-૪
(૩) ચેત્રીસ અતિશય
૪-૭
: પુ. ૭૬, અં. ૫-૭,
૧૨; ૫. ૭૭,અં.૧ પુ. ૭૭, અં. ૨
(૪) આઠ પ્રાતિહાર્યો (૫) અતિશે અને પ્રાતિહાર્યો.
સંબંધી વિશિષ્ટ વિચારણા
૯
| પૃ. ૭૭,
અં ૬-૭
- આ પ્રમાણે આ લેખમાળા અહીં પૂર્ણ થાય છે એટલે અતિશને લગતી કેટલીક સ્વતંત્ર કૃતિઓ અનુવાદ સહિત સ્વતંત્ર લેખરૂપે હવે પછી હું રજૂ કરનાર છું.
૧. દા. ત. જિનચતુશિતિશયસ્તવ, ચઉતીસરિણાઇસય. થવણ અને પતીસજિણવાણુગુણથવણ, આ પૈકી પહેલી બે કૃતિ મારા અનુવાદ સહિત “જૈ. ધ. પ્ર.” (પુ ૭૭, સં. ૮)માં છપાઈ છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ] મહાવીરસ્વામોના વિવિધ ભવેનાં સગાં
(૧). અર્થ–સણું” એ શબ્દ સંસ્કૃત “સ્વક્ર” અને પાઈવ પ્રાકૃત) “સગા”ઉપરથી ઉદ્દભવ્યું છે અને એને અર્થ પિતીકું? થાય છે. કઈ વ્યક્તિને પિતાની એટલે કે “સગી” ગણવી અને કોને “પારકી ગણવી એ માટે કેઈ વિશિષ્ટ નિયમ સદાને માટે
જા હોય એમ જણાતું નથી. બાકી એકલેહીની કે લગ્નસંબંધથી જોડાયેલી વ્યક્તિને “સગી” કહેવામાં આવે છે. આથી અમુક સગાં માટે “એકહિયું' એ શબ્દ-પ્રગ કરાય છે.
વર્ગીકરણ– સામાન્ય રીતે સગાંને પિતૃપક્ષ અને માતૃપક્ષ એ બેને ઉદ્દેશીને બે વર્ગ પડાય છે. પિતૃપક્ષમાં પિત્રાઈઓને એટલે કે કાકાનાં છોકરાંઓને –સાતમી પેઢી સુધીના એક જ પિતાના વંશજોને પણ સમાવેશ કરાય છે. - આ ઉપરાંત શ્વસુરપક્ષનાં પણ સગાં હોઈ શકે છે અને
પરિણીત વ્યક્તિને તે એ હેય જ છે. પરિણીત સ્ત્રીને અંગે પિરિયાં, સાસરિયાં અને સાળિયાં એમ ત્રણ રીતે સગાંને વિચાર કરી શકાય તેમ છે.
* પુત્ર કે પુત્રીના સસરાને “વેવાઈ' કહે છે અને વેવાઈ પક્ષના સગાંસંબંધીને “વેવાઈવળેટ' કહે છે. •
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના વિવિધ ભવોનાં સગાં ૮૩ જે સગાં ખૂબ પાસેનાં હોય તેને “થડ-સગાં' પણ કહે છે. બાકીનાં સગાં આઘેનાંદૂરનાં ગણાય છે. એક જ ગોત્રની વ્યક્તિએ પેઢી ઉપર પેઢી વતી જતાં સગાંની કેરિટમાં ગણાતી નથી. આમ સત્ર ઉપર સગાંનું વતું વિવક્ષા ઉપર આધાર રાખે છે.
થડસગાં–એક જ કુટુંબના માણસે “કુટુંબી' કહેવાય છે અને એ નિકટનાં સગાં ગણાય છે. આવાં અન્ય સગાં પણ છે. એ બધાને ઉલ્લેખ નીચે મુજબ પુરુષને આશ્રીને થઈ શકે
પત્ની, પુત્ર, પુત્રી, પૌત્ર, પૌત્રી, ભાઈ, બેન, ભત્રીજે, ભત્રીજી, ભત્રીજાને પુત્ર, ભત્રીજીને પુત્ર, કાકા, કાકી, કાકાને
કરે કે એની છોકરી, મામા, મામી, મામાને છોકરે કે એની છોકરી, જમાઈ, પુત્રવધૂ, સાળે, સાળેલી અને સાળી.
સ્ત્રીને અંગે પણ પત્ની, સાળે, સાળેલી અને સાળી જેવાં સગપણે સિવાયનાં ઉપર્યુક્ત બધાં સગપણે સંભવે છે. વિશેષમાં પતિ એ સ્ત્રીને સો ગણાય છે. - ભવની ગણના–આ ચાલુ હુંડા અવસર્પિણમાં જે ચોવીસ તીર્થંકર થઈ ગયા એ દરેકના ભવેની સંખ્યા દર્શાવાય છે. તેમ કરતી વેળા એમના પ્રથમ ભવ તરીકે જે ભાવમાં એએ સમ્યકત્વ પામ્યા તે ભવને ઉલેખ કરાય છે. આ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીને વિચાર કરતાં નયસાર તરીકે એમને ભવ તે પ્રથમ ભાવ છે અને એમના એ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪ જ્ઞાતપુત્ર શમણ ભગવાન મહાવીર પછીના બીજા મોટા મોટા જ ભ ગણતાં અને કેટલાક સુલક ભાને જતા કરતાં મહાવીરસ્વામીને ભવ તે સત્તાવીસમે– અન્તિમ છે.
વર્ગો– મહાવીરસ્વામીના સગાંવહાલાંના બે વર્ગો પાડી શકાયઃ (૧) પૂર્વ ભવનાં અને (૨) અન્તિમ ભવનાં.
પૂર્વ ભવનાં સગાં–મહાવીરસ્વામીનાં પૂર્વ ભવેનાં સગાં ગણાવતી વેળા એમના દેવ નારક અને સિંહ જેવા તિર્યંચ તરીકેના ભનો વિચાર અસ્થાને હૈઈ એમના મનુષ્ય જ તરીકેને ભ તરફ દૃષ્ટિપાત કરવાનું રહે છે. એમના આવા પૂર્વ ભવ તે અનુક્રમે પહેલે, ત્રીજે (મરીચિનો) પાંચમ, છઠું, આઠમે, દસમે, બારમે, ચોદમે, સેળ, અરાઢમો (ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ તરીકેને), બાવીસમે, ત્રેવીસ ( પ્રિય મિત્ર ચકવતી તરીકે) અને પચ્ચીસમે (નંદન મુનિ તરીકે) છે. આમ ૨૭ ભવે પિકી તેર જ ભવ અત્રે પ્રસ્તુત છે કેમકે બીજે, ચોથે, સાતમે, નવમે, અગિયારમે, તેરમે, પંદરમે, સત્તરમે, ચેવીસમે અને છવ્વીસમે એ દસ ભવ તે “દેવ” તરીકેના છે; ઓગણીસમે ભવ સાતમી નારકના જીવ તરીકે અને એકવીસમે ભવ ચેથી નાસ્કના જીવ તરીકે હાઈ એ બે ભવ “નારક” તરીકેના છે; અને વીસમે સિંહ તરીકેને હાઈ તિર્યંચ તરીકેનો છે.
૧. પાંચમા, તેરમા, પંદરમા અને એકવીસમા ભવ પછીના મુલક ભ.
૨. આને અંગેના દેવલેક અનુક્રમે નીચે મુજબ છે :–
સૌધર્મ, બ્રહ્મદેવ લેક, સૌધર્મ, ઈશાન, સનકુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોક, મહાશકમહાશુક્ર અને પ્રાકૃત.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર સ્વામીના વિવિધ ભવનાં સગાં
૮૫
નયસાર ભવ ૧ –મહાવીરસ્વામીના નયસાર બલાધિક) તરીકેના ભવમાંનાં સગાંનાં નામ જાણવામાં નથી. આવયની નિજજુત્તિ અને ભાસ સહિત જે દીપિકા છપાઈ છે. તેમાં અપાયેલી નિજજુત્તિમાં તેમ જ ભાસમાં પણું “નયસાર” એવું નામ નથી. એ નામ ગુણમાં પણ જણાતું નથી તે સૌથી પ્રથમ આ નામ કયાં છે? ત્રિષષ્ટિ-શિલાકા–પુરુષ–ચરિત્ર (પર્વ ૧૦, સ. ૧, કલે. ૫ માં તો આ નામ છે. વળી ગુણચન્દ્રગણિએ વિ સં. ૧૧૩૯માં પૂર્ણ કરેલા મહાવીરચરિય ( પત્ર ૩ માં પણ છે.
મરીચિ ? ભવ ૩ )– મરીચના પિતાનું નામ ભરત છે. એ ચક્રવતીને ૬૪૦૦૦ પત્નીઓ હતી. તેમાંની કેને પેટે મરીચિને જન્મ થયે એ બાબત કેઈ ઉલ્લેખ મળે છે ખરો ?
આદ્ય તીર્થંકર ઋષભદેવ મરીચિના પિતામહ થાય અને સુનન્દા અને સુમંગલા એમના પિતામહી (દાદીએ ) થાય. બાહુબલિ પિને એમના એ ભરત સિવાયના ૯૮ ભાઈઓ તે મરચના કાકાઓ થાય. બ્રાહ્મી અને સુંદરી એમની ફેઈઓ થાય. મરુદેવી એમના દાદા (પિતામહુ)ની માતા થાય અને કુલકર નાભિ પ્રપિતામહ (પરદાદા) થાય. આથી વિશેષ વિચાર “ઋષભદેવના સગાંવહુ લાં” જેવા સ્વતંત્ર લેખમાં થઈ શકે.
મરીચિ તરીકેના ભવમાં મડાવીરસ્વામીએ “ત્રિદંડી – પરિવ્રાજકને ધર્મ સ્વીકાર્યો હતે.
૧. જુઓ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (પૃ ૨૪૪ છે. આ નામ આપવા માટે શે આધાર છે તેને ઉલેખ જણાતો નથી તે તે દર્શાવાશે ?
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
કૌશિક ( ભવ ૫ )–મહાવીરસ્વામીએ આ બ્રાહ્મણુ તરીકેના ભવમાં પણુ અ`તે ‘ત્રિૠડી ' ધર્મ પાળ્યા હતા. એ ભવનાં સગાંનાં નામ મળે છે ખરાં ? એ ભવ પછી એમને અનેક ક્ષુલક ભવ કર્યા હતા પણ તે જતા કરાયા છે
2
પુષ્યમિત્ર ( ભવ ૬ )— આ બ્રાહ્મણુ તરીકેના ભવમાં પણ એમણે એની પૂર્વના ભત્રની પેઠે ‘ત્રિમંડી’ ધર્મ પાળ્યા હતા. એ ભવનાં સગાંનાં નામ કાઇ કૃતિમાં નાંધાયાં છે ખરાં?
આવસયની નિરુત્તિ (ગા. ૪૮૧)માં પૂમિત્ત એવા ઉલ્લેખ છે. એ ઉપરથી ‘ પુષ્યમિત્ર’ નામ સમુચિત ગણાય,
અગ્નિદ્યોત (ભવ ૮ ) બ્રાહ્મણુ તરીકેના ભવમાં પણ એમણે‘ત્રિદંડી’ ધર્મ પાળ્યા હતા. એ ભવમાંનાં એમનાં માતાપિતા વગેરેનાં નામ જાણવામાં નથી,
અગ્નિભૂતિ : (ભવ ૧૦ )—— એમના આ બ્રાહ્માણુ તરીકેના ભવના પિતાનું નામ સેામિલ અને એમની માતાનું નામ શિવભદ્રા હતું એ અગ્નિભૂતિએ આગળ જતાં પરિત્રાજક સુરસેન પાસે દીક્ષા લીધી હતી.
ભારદ્રાજ ( ભવ_૧૨ )— આ બ્રાહ્મણુ તરીકેના ભવમાં પણ એમણે ‘ત્રિદંડી ’ ધર્મ સ્વીકાર્યાં હતા. એમનાં સગાંનાં નામેાના ઉલ્લેખ મળે છે ખરા ?
તેરમા ભવ પછીના વિવિધ ભવાની નાંધ નથી.
૧. શ્ર. સ. મ. ( પૃ. ૨૪૭)માં ‘પુષ્યમિત્ર’ એવા ઉલ્લેખ છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના વિવિધ ભવનાં સગાં ૮૭ સ્થાવર (ભવ ૧૪–એએ કપિલ બ્રાહ્મણની કાન્તિમતી નામની પત્નીને પેટે પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયા હતા. આ ભવમાં પણ એમણે “ત્રિદંડી” ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતે.
દેવ' તરીકેના પંદરમા ભવ પછીના ક્ષુલ્લક ભવેની ગણના કરાતી નથી.
વિશ્વભૂતિ (ભવ ૧૬ –વિશ્વભૂતિના પિતાનું નામ વિશાખભૂતિ અને કાકાનું નામ વિશ્વનક્કિ છે. એ વિશાખભૂતિની પત્ની ધારિણી આ વિશ્વભૂતિની માતા થાય. વિશ્વભૂતિનાં લગ્ન બત્રીસ કન્યાઓ સાથે કરાયાં હતાં. વિશ્વનન્દિને મદનલેખા (પ્રિયંગુ) નામે પત્ની હતી. મદનલેખા વિશ્વભૂતિની કાકી થાય અને વિશાખનદિ એમના કાકાને દીકરો થાય.
ત્રિપૃષ્ઠ (ભવ ૧૮) – એમના પિતાનું નામ પ્રજાપતિ (રિપુપ્રતિશત્રુ ) અને એમની માતાનું નામ મૃગાવતી છે. એ મૃગાવતી તે રિપુપ્રતિશત્રુની ભદ્રા નામની રાણીની પુત્રી થતી હતી તેમ છતાં એ રાજાએ પોતાની પુત્રી સાથે લગ્ન કર્યા અને તેમ થતાં એ “પ્રજાપતિ’ કહેવાય. ભદ્રા પાણીને પ્રથમ પુત્ર તે પ્રથમ બળદેવ અચલ એ અચલ તે પ્રથમ વાસુદેવના ઉપર્યુક્ત ત્રિપૃષ્ઠના મોટા ભાઈ થાય.
૨૧મા ભવ પછીના ક્ષુલ્લક ભવ વિષે વિશેષ માહિતી મળતી નથી. | વિમલ (ભવ રર )- એમના પિતાનું નામ પ્રિય મિત્ર અને
૧. શ્રીમહાવીરકથા (. ૨૦)માં “થાવર નામ અપાયું છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એમની માતાનું નામ વિમલા છે.
પ્રિય મિત્ર ( ભવ ર૩)–એએ “મહાવિહ” ક્ષેત્રમાંની મૂકા” નગરીના રાજા ધનંજય અને તેની રાણું ધારિણીના પુત્ર થાય છે. એ પિયમિત્ર ચક્રવતીને અનેક રાજકન્યાઓ પરણાવામાં આવી હતી. એમને અન્ય ચક્રવર્તીઓની પેઠે ૬૪૦૦૦ પત્નીઓ હશે. એ તમામનાં નામ જાણવામાં નથી. પ્રિયમિત્રે અંતે પિટ્ટિલાચાર્ય પાસે દીક્ષા લીધી હતી » જ. મ. (૫. રપ૩)માં પ્રેષ્ઠિલાચાર્ય એ ઉલ્લેખ છે.
સમવાવ ( સુત્ત ૧૩૪)માં મહાબીરસ્વામી તીર્થંકર તરીકેના ભવગ્રણથી છટ્ઠા ભાવમાં પિટ્ટિલ હતા એ ઉલ્લેખ છે. એની વૃત્તિ પત્ર ૧૦૬–૧૦૬)માં અભયદેવસૂરિએ (૧) પિઠ્ઠિલ રાજકુમાર, (૨) દેવ, (૩) નન્દન રાજપુત્ર, (૪) દેવ, (૫) દેવાનન્દાના ગર્ભમાં આવવું અને (૬) ત્રિશલાને પેટે જન્મ એમ છ ભવ ગણાવ્યા છે.
નન્દન ભાવ ૨૫)-જિતશત્રુ રાજા નન્દનના પિતા થાય અને એ રાજાની રાણી ભદ્રા તે આ નન્દનની માતા થાય. નન્દને પિતાના પુત્રને રાજગાદી સેંપી પિતે પિટ્ટિલાચાય (પ્રોષ્ઠિલાચાર્ય) પાસે દીક્ષા લઈ એ ભવમાં વીસે સ્થાનકેની આરાધના કરી “તીર્થંકર-નામકર્મ નિકાચિત કર્યું હતું એ નન્દનના પુત્રનું નામ શું હતું તે વિષે કઈ સ્થળે ઉલ્લેખ મળે છે ખરો?
મહાવીર સ્વામીને રામે ભવ એ એમને અન્તિમ ભવ છે. એ ભવમાંનાં એમનાં અનેક સગવડાલાંનાં નામ વિષે ઉલેખ મળે છે.
૧. શ્રી મહાવીરકથા (પૃ. ૪૪,માં એવો ઉલ્લેખ છે કે આ નામ ત્રિ. શ. પુ. ચ.માં કે ગુણચન્દ્રમણિકૃત મહાવીરચરિયામાં નથી.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના વિવિધ ભવેનાં સગાં ૮૯ માતા –દેવાનન્દા એ એમની માતા માતા થાય. મહાવીરસ્વામી સર્વજ્ઞ બન્યા બાદ જ્યારે બ્રહ્મણકુડમાં પધાર્યા ત્યારે એમને જોતાં દેવાનદ્રાને પાને ચઢ્યો, એનું કારણ વિનયમૂર્તિ ઇનદ્રભૂતિએ પૂછ્યું ત્યારે એમણે કહ્યું કે દેવાનન્દા મારી માતા થાય છે. અને હું આ દવાનન્દાને પુત્ર થઉં છું. અને પુત્ર તરફના નેહને લઈને પાને ચડ્યો છે. આને લગતા પાઠ વિવાહ પહણત્તિ ( સ ૯, ઉ. ૩૩, સુ ૩૮૧ માં નીચે મુજબ છે –
‘તા સા રેઢા મા બાપપટ્ટાયા. સમi भगवं महावीरं अणिमिलाए दिट्रोए देहमाणी चिट्ठति । भंते ત્તિ માં નાખે....gવું વાણી- િit મને ઘણા રેવાળા. - વિર...મહાવીરે ખાવું જોઇ રૂવં વા–પર્વ વસ્તુ જોગમા! देवाणन्दा माहणो मम अम्मगा, अह णं देवाणन्दाए माहणीए अत्तए । तर ण सा देवाणन्दा माहणी तेणं पुवपुत्तसिणेहाणुराएणं આયuvટ્ટા....વિટ્ટા ?'
કઈ કઈ આધુનિક વિદ્વાનનું એમ કહેવું છે કે દેવાનન્દી તે ધાવમાતા છે. આથી પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે સામાન્ય રીતે ધાવમાતા તે ભાડુતી ગણાય અને જેવી સ્ત્રીને પાને ચઢે ખરે? આ કેઈ દાખલે પ્રાચીન અને પ્રામાણિક કૃતિમાં નોંધાયેલે મળે છે ખરે? આધુનિક વિજ્ઞાનનું આ સંબંધમાં શું કહેવું છે?
- આયાર ( સુય ૨, ચૂલા ૩, સુત ૩૯૯)માં મહાવીરસ્વામી દેવાનદાની કુક્ષિમાં અવતર્યાને ઉલ્લેખ છે એટલું જ નહિ, પણ ૮૨ (ભ્યાસી ) દિવસ ત્યાં રહીને પણ સ્પષ્ટપાંડ છે. આથી ઉપર્યુક્ત આધુનિક મતવ્ય વિશેષતઃ તપાસવું ઘટે.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર - પિતા–ષભદત્ત એ દેવાનન્દાના પતિ થાય. એ હિસાબે એએ મહાવીરસ્વામીના પિતા ગણાય. '
માતાપિતા–દેવાનન્દાની કુક્ષિમાં મહાવીરસ્વામી ૮૨ દિવસ જ રહ્યા હતા. સિદ્ધાર્થરાજાની રાણી ત્રિશલાને પેટે થયે હતા. આ બાબત આયાર (સુર ૩૯) ઉપરથી જાણું શકાય છે.
આ ક્ષત્રિયાણી ત્રિશલાનાં વિવિધ નામ તેમ જ મહાવીરસ્વામીનાં અન્ય ઘણાંખરાં સગાંસંબંધીનાં નામે આયાર (સુય. ૨, ચૂલા ૩, સુત્ત ૪૦૦)માંના નીચે મુજબના પાઠમાં જવાય છે –
“समणस्त णं भगवओ महावीरस्स पिया कासवगुत्तेणं तस्स णं तिन्नि नामधिज्जा तक सिद्धस्थे इ वा सिज्जसे इ वा जसंसे इवा, समगस्स. अम्मा वासिहस्सगुत्ता। तीसे णं तिणि नाम तं० तिसला इ वा, विदेहदिन्ना इवा, पियकारिणी इ वा । समणस्त पित्तिअए सुपासे कासवगुत्तेण समणस्ल० जिठे भाया नन्दिवद्धणे कासवगुत्तेण समणस्सा जेट्ठा भयणी सुदंसणा कासवगुत्तेणं । समणस्ल० भजा जसोया कोडिन्नागुत्तेणं समणस्त० धूया कासवगोत्तेणं। तीसे ण दो नामधिजा० अणुज्जा इ वा पिपदसणा । वा। समणस्तर नत्तूई कोसियागुत्तेण । तीसे ण दो नाम० सेसबई इ वा રણવર્ષ વા” –સુત્ત ૪૦૦ ૧. પ સવણકપ (સુર ૧૦૩ માં લગભગ આવા પાઠ છે.
માતા વગેરેનાં સગપણોની નેધ આવસયની યુણિ (પૂર્વ ભાગ, પત્ર ૨૪૬ માં છે. વિશેષમાં મહાવીરસ્વામીની ભાભી ચેટકની પુત્રી હેવાને અહીં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર સ્વામીના વિવિધ ભાનાં સમાં ૧. આ ઉપરથી આપણે નીચે મુજબની બાબતે તારવી શકીયે -
પિતા– મહાવીસ્વામીના પિતાનાં ત્રણ નામ છે સિદ્ધાર્થ, શ્રેયાંસ અને યશસ્વિન .
માતા–માતાનાં પણ ત્રણ નામ છે. (૧) ત્રિશલા, (૨) વિદેહદત્તા અને (૩) પ્રિયકારિણી
કાકા-કાકાનું નામ સુપાશ્વ છે. મોટાભાઈ—એમનું નામ નવિર્ધન છે. પત્ની – એમનું નામ યશોદા છે.
પુત્રી–એમનાં બે નામ છેઃ અનવદ્યા અને (૨) પ્રિય દર્શન.
આવાસયની ગુહિણ (પૂર્વભાગ, પત્ર ૨૪૫)માં “અણે. જજંગી' (સં. અનવદ્યાગી ) એવું નામાન્તર છે.
દૌહિત્રી—એમનાં બે નામ છેઃ (૧) શેષવતી અને (૨) યશસ્વતી. | મામા–એમનું નામ ચેટક છે. (એમને સામાન્ય જનતા
ચેડા રાજા” તરીકે ઓળખાવે છે આમ કહેવાનું કારણ એ છે કે આવસ્મયની ચુર્ણિ (પૂર્વ ભાગ, પત્ર ૨૪૫)માં ત્રિશલાના ભાઈ તરીકે ચેટકને ઉલ્લેખ છે. આ રહ્યો એ પાઠ –
મારતો માણા રે માિળા” પુના સંઘના દિગબર આચાર્ય જિનસેને શકસંવત
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
૭૦૫માં અર્થાત્ વિ. સં. ૮૪૦માં હરિવંશપુરાણ રચ્યું છે . એના દ્વિતીય સર્ગના નિમ્નલિખિત પદ્યો પ્રમાણે તે ચેટક એ ત્રિશલાના પિતા રાય.
चेतश्चेटकराजस्व यास्ताः सप्त शरीरजाः । अतिस्नेहाकुलं चक्रुस्तास्वाद्या प्रियकारिणी ॥ १७ ॥ कस्ता योजयितुं शक्तस्त्रिशलां गुणवर्णनेः । या स्वपुण्यैर्महावीरप्रसवाय नियोजिता ॥ १८ ॥ આવસયની સૃષ્ણુિ હરિભદ્રસૂરિના સમય કરતાં પહેલાંની છે. વિ. સં. ૮૪૦ કરતાં તે લગભગ સે વર્ષ જેટલી પ્રાચીન જણાય છે. આથી એ પ્રશ્ન ઉપર સ્થિત થાય છે :--
(૧) ચેટક એ ત્રિશલાના ભાઇ થાય એવા ઉલ્લેખ આ સુણ્ણ કરતાં કાઇ પ્રાચીન શ્વેતાંબરીય કૃતિમાં છે ?
66
( ૨ ) ત્રિશા કિવા પ્રિયકારિણી એ ચેટકની સાત પુત્રીએ પૈકી એક છે એવા ઉલ્લેખ ઉપર્યુક્ત હરિવંશપુરાણ કરતાં પ્રાચીન એવી કોઇ દિગંબરીય કૃતિમાં છે?
ઉપર્યુક્ત હરિવરાપુરાણ (સ. ૨, દ્યેા., ૭૦)માં ૧ચંદના (ચંદનબાલા )ને ચેટકની પુત્રી કહી છે તે આ વાતની પણ વિશેષ તપાસ થતી ઘડે કેમકે શ્વેતાંબરાની માન્યતા પ્રમાણે તા એ દોહિત્રી છે.
માળાઇ ખેતા— કાકાનાં છેકરાંછેકરીએને પિત્રાઈ ભાઈએન કહે છે. માસીનાં હેાકરાંદેાકરીને મસીઆઈ ભાઈ એન
૧. सुता चेटकराजस्य कुमारी चन्दना तदां |
46
धौतैकाम्बरसंवीता जातार्याणां पुरस्सरी ॥
'
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના વિવિધ ભવનાં સગાં ૯૩ કહે છે અને ફેનાં છોકરાં કરીને ફેઈથાત ભાઈ બન કહે છે. તેમ મામાનાં છોકરાં છોકરીને ગળાઈ ભાઈ બેન કહે આવસ્મયની ચૂણિ (ઉત્તર ભાગ, પત્ર ૧૬૪)માં “હૈહય કુળના ચેટક રાજાની સાત પુત્રીઓનાં અને એ પૈકી પહેલી પાંચનાં પતિઓનાં પણ નામ છે. એને અંગેને ઉલેખ નીચે પ્રમાણે
___एतो य वेसालीए नयरीए चेडओ राया ' हेहय'कुलसंभूतो। तस्स देवीणं अण्णमण्णाण लत्त धुताओः पभावती, पउमावती, મિજાવ, , ને, સુરેટા, ૨૪ ત ા..
पभावती वीति भए उदायणस्ल दिन्ना १, पउमावती चंपाए दहिवाहणस्स २, मिगावती कोसंबीए सताणियस्स ३, सिवा उज्जेणीए पज्जोतस्स ४, जेट्ठा कुंडग्गामे नन्दिबद्धणस्स રિણા , સુઇ got a રો ઇurmi અરિત ”
આ ઉપરથી જાણી શકાય છે કે મહાવીર સ્વામીને નિમ્નલિખિત નામવાળી સાત મેળાઈ બેન હતી –
(૧) પ્રભાવતી,' (૨) પદ્માવતી, (૩) મૃગાવતી, (૪) શિવા, (૫) જ્યેષ્ઠા, (૬) સુજયેષ્ઠા અને (૭) ચલણ.
૧. સુભેચ્છાએ લગ્ન ન કરતાં દીક્ષા લીધી હતી. એક વેળાએ એ આતાપના લેતી હતી. તેવામાં પેઢાલ નામના પરિવ્રાજકે ધૂમિકાને વ્યામોહ કરી એને ગર્ભવતી બનાવી. કાલાંતરે એને પુત્ર થયો અને એનું નામ સત્યકિ રખાયું. જુઓ આવસ્મયની યુણિણ (ઉત્તર ભાગ, પત્ર ૧૭૪-૧૭૬). સુદર્શનાના પતિ પણ મહાવીર સ્વામીના બનેવી ગણાય. એનું નામ કે ઠેકાણે નેધાયું છે ખરું?
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
અનેવીઓ— ચેટક રાજાની સાત પુત્રીએ પૈકી પાંચના પતિનાં નામ ઉપર અપાયાં છે. તેમાં ચેન્નણાના પતિ તરીકે શ્રેણિકનું નામ ઉમેરી મહાવીરસ્વામીના છ મનેવીએનાં નામ નીચે મુજબ રજૂ કરું છું
·
૯૪
(૧) ઉદાયન ( વીતી ત )ભયના રાજા ), (૨) ધિવાહન (ચંપાના રાજા ), ( ૩ ) શતાનીક કૌશંખીના રાજા ), (૪) પ્રદ્યોત (ચંડપ્રદ્યોત ) ( ઉજ્જયિનીના રાજા ), ( ૫ ) નંદિવર્ધન ( મહાવીરસ્વામીના મેઢા ભાઈ ) અને (૬)શ્રેણિક
( મગધના રાજા )
ભાભી — ઉપર્યુક્ત ઉલ્લેખ ઊપરથીએ જાણી શકાય છે કે મહાવીરસ્વામીનાં ભાભીનું નામ જયેષ્ઠા હતું. એમના લગ્ન મહાવીરસ્વામીના મોટાભાઈ નન્દિવર્ધન સાથે થયા ડાવાથી એ એમના બનેવી પણ ગણાય.
ભાણેજ અને જમાઇ—મહાવીરસ્વામીનાં મોટાં બેન સુદર્શના જમાલિ નામે પુત્ર હતા એ હિસાબે એ મહાવીરસ્વામીના ભાણેજ થાય. વળી મહાવીરસ્વામીએ પેાતાની પુત્રી અનવદ્યાના લગ્ન આ જ જમાલિક સાથે કર્યા હતા. એથી એ એમના જમાઈ પણ ગણાય.
આ સંબંધમાં હું આવયના ભાસની નિમ્નલિખિત ગાથા - રજૂ કરું છુંઃ—
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના વિવિધ ભવનાં સગાં ૯૫. “जेट्टा सुईसण जमालिऽणोज्ज सावत्थि तेन्दुगुजाणे । ઘરથા ય રદ ઢ =ા&િ મોજૂજ ૨૯ in
આ જ ગાથા ક્ષમાશ્રમણ જિનભકિગણિકૃત વિસે સાવસ્મયભાસમાં ૨૩૦૭મી ગાથા તરીકે જોવાય છે.
વિવાહપત્તિ (સ. ૯, ઉ. ૩૩)માં જમાલિને આઠ પત્ની હેવાને ઉલલેખ છે પણ એમાં અનવદ્યાને એ નામે તે ઉલ્લેખ નથી,
નન્દિવર્ધનનું લગ્ન જેમ એમના મામા ચેટકની પુત્રી સાથે થયું હતું તેમ જમાલિનું લગ્ન એમના મામા મહાવીરસ્વામીની પુત્રી અનવદ્યા સાથે થયું હતું. શ્રીપાલ નરેશનું લગ્ન પણ એમના મામાની પુત્રી સાથે થયું હતું.
આમ ભાણેજનું લગ્ન મામાની પુત્રી સાથે થયાનાં ઉદાહરણે જૈન સાહિત્યમાં મળે છે એટલું જ નહિ, પણ આજે પણ કેટલાક પ્રદેશમાં આ રિવાજ પ્રચલિત છે. બડ સન્યાસ લેવા તૈયાર થાય છે ત્યારે તેને તેના મામા કહે છે કે તું એમ --—-----------------------
૧. આ ક્રમાંક આવશ્યક-નિર્યુક્તિ-દીપિકા (વિ. ૧, પત્ર ૧૪રઆ) પ્રમાણે છે. આ દીપિકામાં વીરની મોટી બેન સુદર્શના પુત્ર જમાલિ છે અને તેની પત્ની તે વીરની પુત્રી અનવલા છે એમ
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
કફ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ન કર. મારી પુત્રી તને પરણાવીશ. આ રિવાજ આજે જોવાય છે.
મસિયાઈ ભાઈ – સિદ્ધાર્થ એ મહાવીરસ્વામીની માસીને પુત્ર થાય છે. એ બાળ તપશ્ચર્યાના પ્રભાવે વાવ્યતર થયે હતે. એને શક ઈન્ડે કહ્યું હતું કે મહાવીરરવામીને ઉપસર્ગ થાય તે તેનું તારે નિવારણ કરવું આ પ્રમાણેની હકીકત આવાસયની ગુણિમાં (પૂર્વ ભાગ, પત્ર ર૭૦) માં છે. પ્રસ્તુત પાઠ નીચે મુજબ છે –
"ताहे तम्मि अन्तरे सिद्धत्थो सामिस्त मातुस्थितापुत्तो बालतवोकम्मेण वाणमन्तरो जातेल्लओ, सो आगतो।"
ઉપર્યુક્ત સિદ્ધાર્થ મહાવીરસ્વામીને માસિયાઈ ભાઈ થાય એ બાબત તેમ જ શકે એને કરેલાં આદેશ વિષે ઉપર્યુક્ત ગુહિણ કરતાં પ્રાચીન કઈ કૃતિમાં ઉલ્લેખ છે ખરો?
આ પ્રમાણે સમય અને સાધન અનુસાર મેં મહાવીર સ્વામીનાં ઘણુંખરાં મુખ્ય સગાંવહાલાંનાં નામ ગણાવ્યાં છે. કેટલાંક નામ ગણાવાં બાકી રહે છે. જેમ કે પિતામહ, પિતામહી, માતામહ, માતામહી, મામી, માસી, માસા અને બનેવી. અંતમાં મુખ્ય સગપણે કેષક દ્વારા દર્શાવી હું આ લેખ પૂર્ણ કરું છું –
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાકા
૧ચેટ૬
પ્રભાવતી પદ્માવતી મુગાવતી શિવા એક
સુકા
મહાવીરસ્વામીના વિવિધ ભવોનાં સગાં
નન્તિવર્ધન સુદર્શના મહાવીરસ્વામી (ચેટકની પુત્રી | (યશોદાના પતિ). કાના પતિ) જમાલિ
અનવદ્યા (જમાલિની પની)
શેષવતી ૧. ચેટકની એક પની નામે ચેલણની માતાનું નામ Sacred Books of the East (Vol. XXII, intro, p. xv)માં સુભદ્રા દર્શાવાયું છે તે વાસ્તવિક છે કે કેમ તેની તપાસ કરવી બાકી રહે છે. તે
– જૈન સત્ય પ્રકાશ ( વ ૨૦, અં, ૧૨) છે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના “ત્રિદંડી” તરીકેના સાત ભ
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીન મુખ્ય ૨૭ ભ ગણવાય છે. તેમાં નયસાર એ એમનો પ્રથમ ભવ છે અને એ ભવમાં એમને સમ્યકૃત્વની પ્રાપ્તિ થઈ હોઈ એ ભવ ગણનાપાત્ર છે. એમને બીજે ભવ “સૌધર્મદેવકમાં દેવ તરીકે છે. એમને ત્રીજે ભવ મરીચિ તરીકે છે. એ ભવમાં જૈન શ્રમણત્વ સ્વીકાર્યા બાદ એની ટક્કરતાને પહોંચી વળાતું નથી એમ જણાતાં એઓ “ત્રિદંડી' બન્યા. આ સંબંધમાં “કલિકાલસર્વજ્ઞ” હેમચન્દ્રસૂરિએ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર (પર્વ ૧૦, સર્ગ ૧, લો. ૩૬-૪ર)માં નીચે મુજબનું કથન કર્યું છે -
(૧) શ્રમ (મને દંડ, કાયદંડ અને વચનદંડ એમ) ત્રણ દંડેથી વિરમેલા છે જ્યારે હું તે એ દંડેથી જિતાયેલે છું વાતે મારું લાંછન “ત્રિદંડી” હે.
(૨) એ શ્રમણે કેશને લેચ કરવા વડ મુંડ છે તે હું સુર યાને અસ્ત્રા વડે મુંડ બનું અને શિખા ધારણ કરું.
(૩) એ મહાવ્રતધારી છે તે હું અણુવ્રતધારી બનું.
(૪) એ મુનિએ નિકિચન યાને પરિગ્રહુથી રહિત છે તે હું મુદ્રિકા વગેરે રાખું. . (૫) એઓ મેહથી રહિત છે જ્યારે હું તે મેહથી આચ્છાદિત છું વાસ્તુ છત્ર રાખું.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના ત્રિદંડી તરીકેના સાત ભ ૯૯ (૬) એ “મહર્ષિએ જોડા પહેર્યા વિના સંચરે છે તે પગના રક્ષણાર્થે હું જડા પહેરુ.
(૭) એઓ શીલ વડે સુગંધી છે જ્યારે હું તે શીલ વડે તે નથી વાતે સુગંધ માટે મને ચંદનનું તિલક ઈત્યાદિ છે. |
(૮) એ શ્વેત અને જીર્ણ વસ્ત્ર ધારણ કરેલા મહર્ષિઓ (કે ધાદિ કષાયથી મુક્ત છે જ્યારે હું તે કપાયેથી મુક્ત નથી વાસ્તુ મારાં વસ્ત્ર કષાય રંગવાળા છે.
(૯) જળને આરંભ ઘણુ જીવેને ઉપમદક હોઈ એ આરંભ એમણે ત્યજી દીધું છે જ્યારે મને પરિમિત જળ વડે સ્નાન અને પાન હે..
આ પ્રમાણે વિચારીને લિગના નિર્વાહ માટે મરીચિ પરિવ્રાજક બન્યા મરીચિ આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં “બ્રહ્મલેક'માં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી ચ્યવીને એઓ કૌશિક બ્રાહ્મણ તરીકે અવતર્યા અને “વિદડી” બન્યા.
પછી અનેક ભ કર્યા બાદ એઓ પુષ્યમિત્ર બ્રાહ્મણ તરીકે જમ્યા અને એ ભવમાં એએ “ત્રિદંડી' બન્યા. - મૃત્યુ થતાં એએ “સૌધર્મ” દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી ચ્યવી અન્યૂદ્દદ્યોત બ્રાહ્મણ તરીકે અવતર્યા અને ત્રિદંડી” બન્યા.
એઓ આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં અશાન ” દેવકમાં ઉત્પન્ન થયાં અને ત્યાંથી થવી અગ્નિભૂતિ બ્રાહ્મણ તરીકે અવતરી કાલાંતરે “ત્રિદંડી” બન્યા.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
મૃત્યુ બાદ એએ “સનકુમાર'માં દેવ થયા. ત્યાંથી વી. ભારદ્વાજ દ્વિજ તરીકે ઉત્પન્ન થયા અને એ ભાવમાં પણ ત્રિદંડી” બન્યા.
અવસાન થતાં “મહેન્દ્ર કપમાં દેવ થયા. ત્યાંથી ચ્યવી ભવભ્રમણ કરી સ્થાવર દ્વિજ થયા અને આગળ ઉપર ત્રિદંડી” બન્યા.
આ પછી એ લાંબે ગાળે મોક્ષે ગયા. એ દરમ્યાનના કઈ પણ ભવમાં ત્રિદંડી બન્યા નથી. આમ હાઈ એ એકંદર સાત વાર ઝિંદડી' બન્યા હતા. એને લગતાં એમનાં નામ નીચે મુજબ છે :- (૧) મરીચિ, (૨) કૌશિક, (૩) પુષ્યમિત્ર, (૪) અન્યદ્યોત, (૫) અગ્નિભૂતિ, (૬) ભારદ્વાજ અને (૭)
સ્થાવર, - મરીચિ તરીકેને ભવ બાજુએ રાખતાં બાકીના ઉપયુક્ત છે કે ભવમાં એએ બ્રાહ્મણ તરીકે જન્મ્યા હતા.
વિડીને વે—મરીચિ ત્રિદંડી' બન્યા ત્યારે એમને વેષ નીચે પ્રમાણે હતે –
(૧-૨) મથું મુંડાવેલું અને માથા ઉપર શિખા. (૩) લલાટે ચંદનનું તિલક. (૪) કષાય રંગનું વા. (૫) હાથમાં ત્રિદંડ, (૬) મસ્તક ઉપર છત્ર. (૭) હાથમાં મુદ્રિકા અને (૮) પગમાં જોડા. આ વિગતે લક્ષ્યમાં લઈ ત્રિદંડીનું ચિત્ર આલેખી શકાય.
– જૈન ધર્મ પ્રકાશ (પુ. ૮૧, અં. ૯ )
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭] મહાવીરસ્વામીના પૂર્વ ભવના વેરીએ
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામી મોક્ષે સંચર્યો તે પૂર્વે એમને કેટલા ભવ કરવા પડ્યા હતા તેને નિર્દેશ કેઈએ કર્યો હોય એમ જણાતું નથી. આ ચરમ તીર્થંકરના સત્તાવીસ મોટા ભ ગણાવાય છે. તેમાં નયસાર તરીકેના ભવમાં એમણે સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કર્યું. એ ભવને પ્રથમ ગણવામાં આવે છે. એની પૂર્વેના ભ વિષેની હકીક્ત મળતી નથી. એ પરિસ્થિતિમાં બહુમાં બહુ તે મુખ્ય ૨૭ મે પૂરતી જ વેરીઓની વિચારણા થઈ શકે. પ્રસ્તુત લેખમાં તે હું મહાવીર સ્વામીના અંતિમ ભવમાં એમને પૂર્વ ભવના વેરીઓને જે સમાગમ થયે તેની નોંધ લેવા ઈચ્છું છું. - અતિમ ભાવમાં મહાવીર સ્વામીને જાતજાતના અનેક ઉપસર્ગો થયા છે. એ કરનાર પૈકી સૌ કોઈને કંઈ એમના પૂર્વ ભવના વેરી તરીકે ગણાવાય તેમ નથી.
. (૧) સુ –મહાવીરસ્વામીએ ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ તરીકેના ભવમાં અશ્વગ્રીવ તરફથી સિંહની ચેકી કરવાનું કાર્ય ઉપાડી લીધું. તેમ કરતી વેળા બીજા રાજાઓની પેઠે લશ્કરને સિંહ સામું મોકલવાનું કે હથિયાર લઈ એ સિંહને સામને કરવાને એમણે વિચાર ન રાખે. પોતે પગપાળા અને હથિયાર લીધા વિના સિંહની ગુફા પાસે ગયા અને એની સાથે મલ્લયુદ્ધ કરી એના બે હાથ પકડી જાણે જીર્ણ વસ્ત્ર ન હોય તેમ એ સિંહને
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એમણે ચીરી નાંખે અને ખેડૂત દ્વારા એનું ચામડું અશ્વગ્રીવને મેકલાવી દીધું.
એ સિહ આગળ જતાં ગંગા નદીમાં સુદંષ્ટ્ર નામે નાગકુમાર થયે હતે. મહાવીરસ્વામી છદ્મસ્થ અવસ્થામાં પહેલું ચોમાસું પૂરું કરી વિહાર કરતા કરતા “સુરભિપુરમાં આવ્યા. ત્ય અમને “ગંગા” નદી ઓળંગવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. એઓ સિદ્ધાન્ત નામના નાવિકના નાવમાં બેઠા. એ જોઈ પેલા સુદં એ નાવને ડુબાડવા-મહાવીરસ્વામીને હેરાન કરવા પિતાની શક્તિથી ભયંકર તેફાન ઊભું કર્યું અને નાવને ડામાડોલ સ્થિતિમાં મૂકી દીધું પરંતુ ત્યાંને સંબલ અને કંબલ નામના બે નાગકુમાર પૈકી એકે સુદંષ્ટ્રને ભગાડી મૂક્યો અને બીજાએ નાવ સહીસલામત રીતે કિનારે લાવી મૂક્યું. આથી મહાવીર સ્વામી મહાનદીમાં ડૂબતા બચી ગયા. આમ એ સુદંષ્ટ્ર જન્માંતરના વેરની વસુલાત કરવામાં ફાવ્યો નહિ. એ સુદંષ્ટ્ર, નાગકુમારનું ચ્યવન થતાં એ કઈ ગામમાં ખેડૂત તરીકે ઉત્પન્ન થયે અને તે પણ મહાવીર સ્વામીના જીવનકાળમાં. એ ખેડૂતને પ્રતિબંધ પમાડવા માટે મહાવીરસ્વામીએ વિનયમૂર્તિ ઇદ્રભૂતિને એ ખેડૂત પાસે મેકલ્યા. એ ઈદ્રભૂતિ વિપૃષ્ઠ વાસુદેવના સારથિ હતા અને પેલા સિંહને મરતી વખતે એમણે આશ્વાસન આપ્યું હતું. એથી એમને હાથે એ પ્રતિબંધ પાયે પરંતુ મહાવીરસ્વામીને જોતાં વેંત એ એમને શ્રેષી બની ચાલતે થયે. આગળ ઉપર એ ખેડૂતને વેર વાળવાને વિચાર થયે હોય તે પણ તે પ્રસંગ મજે નહિ કેમકે ચેડાંક વર્ષ બાદ મહાવીરસ્વામી તે નિર્વાણપદને પામ્યા.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના પૂર્વ ભવના વેરીએ ૧૦૩ અહીં એ ઉમેરીશ કે ઉપર્યુક્ત સિંહ પૂર્વ ભવમાં વિશ્વનદિ રાજાની મદનલેખા કિવા પ્રિયંગુ રાણને વિશાખનન્દિ નામે પુત્ર હતે. એ વિશાખનન્દિને જીવ મરણ બાદ નરકાદિ ગતિમાં ભમી સિંહ થયે હતે.
વિશ્વનન્દ રાજાના ભાઈ વિશાખભૂતિને ધાણિ નામે પની હતી. મરીચિને જીવ એ રાણીને પેટે વિશ્વભૂતિ નામના પુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયું હતું અને એ ભવમાં ઉપર્યુક્ત વિશાખનન્દિ એને વેરી બન્યું હતું. એના એ છેષને અગ્નિ મહાવીરસ્વામીના છેલ્લા ભવ સુધી ભભૂકો રહ્યો. વિશાખન્દિએ સુદંષ્ટ્ર તરીકે તેમ જ ખેડૂત તરીકે મહાવીર સ્વામી પ્રત્યે જે વર્તન રાખ્યું તે પૂર્વ વેરને લીધે હતું એમ આપણે ગુણચન્દ્રગણિએ વિ. સં. ૧૧૩માં રચેલા મહાવીરચરિય પ્રસ્તાવ ૫, પત્ર ૧૭૮અમાંના તેમ જ પ્ર. ૮. પત્ર ૨૯૧૮માંના અનુક્રમે નિમ્નલિખિત પાઠ ઉપરથી જાણી શકીએ છીએ –
'एत्थावसरम्मि जिणं नावरूढं पलोइंउ पावो। सम्भरिय पुत्रवेरो नागसुदाढे। विचिन्तेइ ॥ १ ॥ एसो सो जेण पुरा तिकिट्ठचकित्तणमुवगरण । गिरिकन्दरमलिणो सीहत्ते वट्टमाणोऽहं ॥ २ ॥"
૧. આ મહાવીરસ્વામીના ૨૭ ભવો પૈકી ત્રીજા ભવનું નામ છે.
૨. આવયની હરિભકીય વૃત્તિ ( પત્ર ૧૯કઅ )માં “વેર ' એવો ઉલ્લેખ નથી. અહીં કહ્યું છે કે “સુરાઇ ય ના કુમારપાળા રિટ્ટો भयव णावाए । ठिओ। तस्स कोवो जामो।"
અહીં કેપનું કારણ દર્શાવાયું નથી.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર . "एवं तेण गहियदिक्षेण समं पयट्टी गोयमसामी भगवओ अभिमुहं। मह जयगुरुणो चखुगोयरमुवागयस्स . तस्स करिसगस्स तेण सीहभवावजियगाढवेरवसेण पम्हट्ठा पर जापडिवत्ती जायपयण्डकोवा य भणिउं पवत्तो...परिचत्तस्यहरणो હાવિઝન જન સેમિ ..
तप्पच्चहएणं मइ दोसेणऽजवि स वेरमुबहा".
આ સંબંધમાં “કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિએ પણ ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષચરિત્ર (પર્વ ૧૦ )માં ઉપર મુજબ કથન કર્યું છે. આના સમર્થનાથે હું નિમ્નલિખિન પદ્યો ઉદ્ધત કરું છું -
"स्मृत्वा प्राग्जम्मवैरं स क्रुध्यन्नेवमचिन्तयत् । તોડવું ન કg fasé નિદરતા રૂ-રજા” प्रभुप्रेक्ष्य च संक्रुद्धय सिंहादिभववैरतः। सोऽवोचद् गौतममुनि भगवन् ! कोऽयमग्रतः ॥ ९-१३ ॥”
[ 2 ] કટપૂતના – મહાવીરસ્વામીને ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભવમાં અનેક પત્નીઓ હતી. તેમાંની એકનું નામ વિજયવતી હતું. એ અણમાનીતી હતી. એને અનાદર કરાતા હેવાથી એ ત્રિપૃષ્ઠ ઉપર વેરભાવ રાખતી હતી. આગળ જતાં એ કટપૂતના નામની વ્યંતરી થઈ.
મહાવીરસ્વામીનું છઘસ્થાવસ્થામાંનું પાંચમું ચોમાસું પૂર્ણ થતાં કાલાંતરે એઓ “શાલિશીર્ષ' નામના ગામમાં આવ્યા. ત્યાં
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના પૂર્વ ભવના વેરીએ
૧૦૫.
કટપૂતના વ્યંતરી પૂર્વ ભવના વેરને લઇને મહાવીરસ્વામીનું તેજ સહન ન કરી શકી એટલે એણે તાપસીનું રૂપ લીધું અને માહ મહિનાની કડકડતી ઠંડીમાં ધ્યાન ધરતા મહાવીરસ્વામીના ઉપર ખૂબ ઠંડા પાણીના બિંદુએ વરસાવવાનું કાર્ય ચાલુ રાખ્યું. એમની જગ્યાએ બીજી કોઈ વ્યક્તિ હાત તે તેનું આવી બનત પરંતુ મહાવીરસ્વામી આ જઘન્ય ઉપસર્ગો પૈકી ઉત્કૃષ્ટ ગણાતા ઉપસર્ગથી જરા ચે ડગ્યા નહિ ઊઠે એમને એ ઉપસર્ગ જાણે લાભકારી ન બન્યા હોય તેમ એમને લેાકાવધિ ’ નામનું • વિશિષ્ટ અવધિજ્ઞાન થયું, કટપૂતનાને પશ્ચાત્તાપ થયે અને એ પ્રભુનું પૂજન કરી ચાલી ગઇ' આખરે એનું શું થયું તે જાણવામાં નથી.
'
કટપ્રતનાએ વેરભાવે ઉપસગ કર્યા હતા એમ મહાવીરચક્રિય ( પ્રસ્તાવ ૮, પત્ર ૨૧૨ )માંની નિમ્નલિખિત પંક્તિ ઉપરથી જાણી શકાય છે :—
तत्थ कडपूरणा नाम वाणमन्तरी । साय सामिस्ल तिविभवे वट्टमाणरस विजयवई नाम अम्ले उरिया आसि । तया य न सम्म पडियरियत्ति पर पओसमुव्वहन्ती मया...' जिणस्स पुण्ववेरेण तेयमसहमाणा तावसीरूवं विउव्वइ ।
66
૧. આવયની હારિભદ્રીય વૃત્તિ (ભા. ૧, પત્ર ૨૧૦)માં
ki
કહ્યું છે કે ' તત્ત્વ સાના વાનમન્તરી । સામનો ખૂબ રડ્ भण्णे भण्णति - जहा स्रा कडपूअणा वाणमन्तरी भगवओ पडिमागयस्क उवसग्गं करेइ । ताहे उवसन्ता महिम करेइ ।”
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
વિષષ્ટિ (પર્વ ૧૦, સર્ગ ૩, ૧૦ ૧૫-૧૭ માં પણ ઉપર મુજબ હકીકત છે. એમાં પૂર્વ વેરને ઉલેખ નિખલિખિત લેકમાં છે –
"सा तत्र व्यन्तरीभूता स्वामिनः पूर्ववरेणः ।। - તેનો ત્ર તાણgઘમઘતા . ૩૬૨૭ ”
મહાવીરસ્વામીને અન્ય કઈ પૂર્વ ભવના વેરીએ હોય તે તેની તપાસ કરવી બાકી રહે છે. બાકી કાનમાં ખીલા ઠકનાર ગેવાળને અંગે પૂર્વ ભવના વેર જે ઉલલેખ કઈ પ્રાચીન કૃતિમાં તે જણાતો નથી,
–આત્માનંદ પ્રકાશ ( પુ. પર, અં. ૧૨ ),
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
[<]
વિભુ વર્ધમાનની વૈધ્યહિક વિભૂતિ
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની બાહ્ય તેમ જ આંતરિક વિભૂતિનું વર્ણન કરવા કેઇ છદ્મસ્થ તૈયાર થાય તે તે એક મહાસાહસ ગણાય એટલું જ નહિ, કિન્તુ એ કાર્ય તેને તે શું, પરંતુ સર્વજ્ઞથી પણ સાંગોપાંગ થઇ શકે તેમ નથી કેમકે એક તે વીતરાગ સર્વજ્ઞ દેવાધિદેવના તમામ ગુણા સર્વજ્ઞ સિવાય અન્ય કે.ઇ જાણી શકતા નથી અને બીજુ એના જાણનારા પણ વચન દ્વારા તેના નિર્દેશ કરી શકે તેમ નથી. આ વાત ખુદ સિદ્ધસેન દિવાકરે રચેલા કલ્યાણમન્દિસ્તત્રમાં સ્પષ્ટ રીતે સૂચવાયેઢી છે. તેમ છતાં આ લેખ લખાય છે તે તેનું શું કારણુ છે. એમ કેઇ પ્રશ્ન કરે તે તેના ઉત્તર તરીકે ઉપયુક્ત કલ્યાણન્દ્રિસ્તાવ. જોઇ લેવા અથવા તા ‘કલિકાલસર્વજ્ઞ ’ હેમચન્દ્રસૂરિષ્કૃત વીતરાગસ્તોત્રને પ્રથમ પ્રકાશ વિચારી લેવા ભલામણ કરવી દુરસ્ત સમજાય છે.
હું આ લેખ દ્વારા મેાટે ભાગે દેવાધિદેવ દેવાયની વૈગ્રહિક વિભૂતિનું વર્ણન કરવા ઇચ્છું છું અને તેમ કરવામાં મારે હેતુ એવા છે કે ફાઈ જૈન ચિત્રકાર કે શિલ્પકાર એ ઉપરથી
૧. શરીર સંબંધી
૨. બાહ્ય વિભૂતિરૂપ આઠ પ્રાતિર્યું અને ચૈત્રસ અંતરાયે અન્ય તીર્થ કામાં પણ હાય છે એથી તેના અત્ર નિર્દેશ કરાતા નથી.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
એમની આબેહુબ પ્રતિકૃતિ તૈયાર કરવા પ્રેરાય અને કેઈ ધનિક પિતાને ઉદાર હાથ લંબાવી એ કાર્યને યોગ્ય ઉત્તેજન આપી પિતાનું દ્રવ્ય સાર્થક કરે.
મૂર્તિ અને ચિત્ર તેમ જ તેની ઉપયોગિતા સાથે શારીરિક વણનને સંબંધ છે સૌથી પ્રથમ તે એને ઉદ્દેશીને ડેક ઊહાપોહ કરવા હું પ્રેરાઉ છું.
ભારત વર્ષમાં શિપકળાને વિકાસ ક્યારથી થયે છે એને નિશ્ચયાત્મક ઉલ્લેખ કરે મુશ્કેલ છે પરંતુ જે દાર અને હરપામાંથી જે મૂર્તિઓ મળી આવે છે તે ઉપરથી
૧. ઉપયોગિતાના સંબંધમાં બે મત હેય એમ જણાતું નથી કેમકે “સચિત્ર મુખત્રિકાનિર્ણયના લેખક “સ્થાનક્વાસી સંપ્રદાયના સાધુ હોવા છતાં પરિચયાર્થે ચિત્ર રજૂ કર્યાનું સૂચવે છે, જો કે વંદનાથે તેમ કરાયું નથી એમ તેઓ ઉમેરે છે. .
૨. ડો. લક્ષ્મણસ્વરૂપ એમ. એ. “ગંગા-પુરાતત્ત્વક'ના ૬ મા પૃષ્ઠમાં સૂચવે છે કે પંજાબ વગેરે સ્થળોમાં આ ઉચ્ચાર કરાય છે પરંતુ { આ શખદ નિધી હેઈ એને ખરે ઉચ્ચાર મોહંજો દડો' છે. એને અર્થ મૃતકકી ઢેરી” ( mound of the dead ) થાય છે.
૩. બાબુ કામતા પ્રસાદ જૈનનું કહેવું એ છે કે મેહજે દડામાંથી મળી આવેલી કેટલીક મૂતિઓની નાસાગ્રધ્યાનમુદ્રા જેત મૂર્તિઓને મળતી આવે છે. આને કેટલાક વાય” સંપ્રદાયની મૂર્તિઓ ગણે છે. અથર્વવેદ (૧૫)માં એક મહાવ્ર ત્યનું વર્ણન છે. એ જૈન તીર્થકરના ચરિત્રને મળતું આવતું જોઈ કેટલાક વાલોને પ્રાચીન જૈન માને છે. આવી પરિસ્થિતિમાં જૈન મૂર્તિઓ આજથી લગભગ ચાર પાંચ હજાર વર્ષ પહેલાંથી અતિવ ધરાવે છે એવું અનુમનાય છે. -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભુ વધ”માનની વૈગ્રહિક વિભૂતિ
એટલું તેા સાન્નિત થાય છે કે એ સમયના લેાકેા મૂત્તિકળાથી પરિચિત હતા. વિશેષમાં એ દિશામાં ઇ. સ. પૂ. ૫૦૦ વર્ષ પૂર્વ ઘણી ઉન્નતિ થઇ હતી એમ બૌદ્ધ ધાર્મિક ગ્રંથા, પાણિનિકૃત અષ્ટાઘ્યાચી વ્યાકરણ ( ૫-૩-૯૯ )ના મહાભાષ્યમાં સૂચવેલ સ્કન્દ અને શિવની મૂર્તિ એના ક્રય-વિક્રય સંબંધી ઉલ્લેખ વગેરે ઉપરથી જણાય છે. પ્રે। સ્ટેનકાના (Stenkonow)ને * Note on the use of images in ancient India ” નામના લેખ પશુ આ સબંધમાં પ્રકાશ પાડે છે.
"
૧૦૯
ચિત્રાક્ષરના ઉત્પત્તિસ્થાન તરીકે મિસર’દેશના ઉલ્લેખ કરાતા જોવાય છે આનંદની વાત રજૂ કરતી વેળા લેાકા ચતુરાનું ચિત્ર ચિતરી તેના હાથમાં ઝાંઝ આપતા હતા અને દુઃખ પ્રદશિત કરવા માટે માથા ઉપર હાથ રાખતા હતા. પછીના સમયમાં આના આધારે ધ્વન્યાત્મક અક્ષરાના આવિષ્કાર થયાનું કહેવાય છે. જેમકે હાથના નમૂના ઉપરથી ‘હુ’, ‘ ઇંગલ ' ( eagle ) પક્ષી ઉપરથી ‘ ઇ ’ ઇત્યાદિ. ચીનાઓના અક્ષરા એક પ્રકારના ચિત્રત્મક અક્ષરો છે.
,
આ પ્રમાણે લેખનેા પ્રારંભ કરવાનું કારણ એ છે કે કેટલાક જૈને
'મ
૧. ચાર નિશ્ચે સમજાવતી વેળા વાચકવર્ય ઉમાસ્વાતિએ આના ઉલ્લેખ કર્યાં છે. જુએ તત્ત્વાર્થાધિગમસુત્ર (અ. ૧, સુ ૫)નું ભાષ ( ? ૪૪ ),
૨. ચીના લેાતી ભાષામાં પારંગત બનવા માટે લગભગ ૧૫૦૦૦ અક્ષરેથી પરિચિત બનવું પડે છે એમ સૂચવાય છે,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
મૂર્તિ પૂજાના સર્વથા વિરોધ કરતા જોવાય છે તે કેટલાક જૈના ગમે તે ગુણસ્થાનકે રહેલા આત્માને પણ એ સર્વથા આવશ્યક માનતા જોવાય છે. તેમની સમક્ષ આ સંધમાં મારા નમ્ર વિચારો રજૂ કરી શકું. એ વિચારેને! પરામર્શ કરતાં તેમને પેાતાની મનેાદશામાં પરિવર્તન કરવું ચેગ્ય જણાય તે જરૂર તેએ તેમ કરે અને જૈનાના વિવિધ કિકાઓના સંગઠનનું કાર્ય સુગમ બનાવે. આ શુભ કાર્યના આરંભ આ ઉત્તમ પર્વાધિરાજના આરાધન–સમયથી જ થાય તે આ આનંદજનક પ્રસગમાં ઉમેરા થશે.
૧. આવા વિધ રજૂ કરનાર તરીકે ખાસ કરીને સ્થાનકવાસીઓને નિર્દેશ કરાય છે. એથી હું નત્ર ભાવે એ સૂચના કરવા લલચાઉં છું :
*
(અ) ‘ સ્થાનકવાસી ’ 'પ્રદાય ૩૨ સૂત્રેાતે માને છે. એ સૂત્રે મદિરમા શ્વેતાંબરીય આગમા સાથે સર્વથા મળતાં આવતાં નથી એટલું જ નહિ, પણ મૂર્તિપૂજાને લગતા ઉલ્લેખો એમાં જોવાતા નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં સૌથી પ્રાચીન અને વધારે વિશ્વાસપાત્ર હસ્તલિખિત પ્રતિએ તપાસાવી જોઇએ.
*
(આ) ‘ સ્થાનકવાસી ' બધુએ કયા કયા મુનિવર્યોની કઇ ક કૃતિઓને પ્રમાણભૂત ગણે છે તેને તેમની તરફથી નિર્દેશ થવા જોઇએ.
૨. ચાથા અને પાંચમા ગુસ્થાન રહેલા શ્રાવકા દ્રવ્યપૂર્જાના અધિકારી છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે રહેલા મુનિવરોએ જૈન મંદિરે જવું જોઇએ અને ભાવપૂજા કરવી જોઇએ. એથી ઉચ્ચતર ગુણુસ્થાને આર્દ્ર થયેલા મુનિવરાતે મંદિરે જવાનું ફરમાન નથી.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભુ વર્ધમાનની વિગ્રહિક વિભૂતિ
૧૧૧
ભગવતીસૂવ નામના પાંચમા અંગ ( શ ૧, ઉ ૧)માંના “વાવ સમોસાળંથી વર્ધમાન પ્રભુને વર્ણ, સમવસરણ પર્યન્ત કહે એમ એના ટીકાકાર અભયદેવસૂરિએ સૂચવ્યું છે. મહાવીર સ્વામીના દેહનું આબેહુબ વર્ણન ઔષપાતિક સૂત્રમાં આપેલું છે અને એ વર્ણન પ્રભુ ચંપાપુરી પધાર્યા તે સમયનું છે. એની અત્ર નીચે મુજબ નોંધ કરવામાં આવે છે –
પ્રભુ મહાવીરનું શરીર સાત હાથ જેટલું ઊંચું હતું. તેમનું સંસ્થાન સમચતુરઢ” અને સંવનન “વજsષભનારાચ” હતું. તેમના દેહાંતવતી પવનને વેગ અનુલેમ-અનુકૂળ હતે. તેમની ગ્રહણ કંક પક્ષીના જેવી હતી તેમની આહાર પચાવવાની શક્તિ કપોતના જેવી હતી. તેમને અપાનદેશ શનિ (પક્ષી)ની પેઠે પરીષેત્સર્ગથી નિર્લેપ હતું. તેમનાં પડખાં અને જઘા પરિણત યાને વિશિષ્ટ પરિણામવાળાં અને સુજાત હતાં તેમનું વદન પદ્ધ અને ઉત્પલના જેવી સુવાસવાળા
1. પ્રભુ મહાવીરનું વર્ણન સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિની મલયગિરિરિકત ટીકામાં છે. એ વર્ણન સાથે મહ બુદ્ધના વર્ણનની સંતુલના A. Weber દ્વારા થયેલી છે. જુઓ “Uber ein Fragment der Bhagavat” (Zweiter theil, Appendix I ) Berlin, 1887. આના બીજા પરિશિષ્ટમાં ભગવતીસૂત્ર મુજબ ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ ગણધાદેવનું વર્ણન છે. એ વર્ણન અનુસાર જંબુસ્વામીનું વર્ણન ઘટાવી લેવ ની વિપાકવ ( અ. ૧ )ના પ્રારંભમાં ભલામણ કરાયેલી છે.
૨. એમના પ્રથમ શિષ્ય ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ ગણધરનું શરીર પણ એટલું જ ઊંચું. હતું.
છે. ગુદાય.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ઉચ્છવાસ અને વિશ્વાસના વાયુ વડે સુગંધી હતું. તેમને વર્ણ ઉદાત્ત હતું અને તેમની ત્વચા સુકુમાર હતી. તેમનું માંસ નીરોગી, ઉત્તમ, પ્રશસ્ત, અતિશય વેત અથવા પ્રશસ્ય અને અનુપમ હતું. તેમનું શરીર યલ, પ્રસ્વેદ અને રજથી રહિત હતું અને તેમ હોઈ તે નિરુપલેપ હતું. તેમનાં અંગે પ્રભાથી પ્રકાશિત હતાં. ઘન, નિચિત, સુબદ્ધ, પ્રશસ્ત લક્ષણથી યુક્ત અને પર્વતના શિખરના આકાર સમાન પિડિક એટલે કે પષણપિંડિકન જેવા અગ્ર ભાગ જેવું ઉgષ લક્ષણવાળું તેમનું મસ્તક હતું તેમના મસ્તકના વાળ ભુજમેચક, અભંગ, નિલ, કાજળ અને હર્ષિત ભમરાના સમૂડની પેઠે કાળી કાંતિવાળા હતા. વળી એ વળ શ ૯મલિ વૃક્ષનાં ફળોની પેઠે અતિશય ખીચખીચ. સુકોમળ, વ્યક્ત અને પ્રશસ્ત હતા અને તે પ્રદક્ષિણાવર્ત–ળ ગુંચળાવાળા હતા. તેમની કેશાંત કેશભૂમિ ચાને વાળ ઉગવાની જગ્યા દાડમના પુષ્પ જેવી અને લાલ સુવર્ણ જેવી નિર્મળ અને ચીકાશવાળી હતી તેમના ઉત્તમાંગ યાને મસ્તકપ્રદેશને આકાર છત્રના જેવું હતું તેમનું લલાટ ત્રણ વગરનું, સરખું, શેલાવાળું અને અર્ધચંદ્રની પેઠે કાંતિવાળ હતું. વદન ચના સમાન પ્રતિપૂર્ણ અને સૌમ્યગુણથી મંડિત હતું.
૧. થડા પ્રયતનથી દૂર કરી શકાય છે. ૨. સુંદર સ્નાયુઓથી બદ.
૩. આ સંબંધમાં જુઓ “Indian Historical Quarterly” ( Vol. VII, No. 8 ).
૪. એક જાતનું રત્ન. ૫. એક જાતને કીડે અથવા કોયલે. ૬, ગળીને વિકાર,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભુ વર્ધમાનની વૈહિક વિભૂતિ ૧૧૩ કણું પ્રમાણસર અને સુંદર હતા. કપિલપ્રદેશ પુષ્ટ અને માંસલ હતા. ભવાં જરાં નમાવેલા બાણના જેવાં સુંદર, કાળાં વાદળાંની શ્રેણિ જેવાં આછાં કાળાં અને રિનગ્ધ હતાં નેત્રે ખીલેલાં પુંડરીક કમળ જેવાં હતાં. પાપણવાળી આંખે વિકસિત કમળ જેવી સફેદ અને પાતળી હતી. નાક ગરુડની પેઠે લાંબું, સરળ અને ઊંચું હતું નીચલો હોઠ ઉપચિત શિલારૂપ પરવાળા અને “બિંબ ફળની જે રાતે હતા. દાંતની પંક્તિ ચન્દ્ર, નિર્મળ જળ, શંખ, ગાયના દૂધ અને મૃણાલિકાની પેઠે શ્વેત હતી. દાંત અખંડિત, અપુટિત, અવિરલ, સુનિચ્છ અને સુજાત હતા અને એથી અનેક દાંત એક દાંતની પંક્તિ જેવા જણાતા હતા. તાળવું અને જીભ અગ્નિથી ધમાવેલ અને તપાવેલ સુવર્ણના સમાન લાલ હતાં. દાઢી અવસ્થિત અને સુવિભક્ત હતી. હડપચી માંસલ, સંસ્થિત અને પ્રશસ્ત શાર્દૂલ જેવી વિશાળ હતી. ડેક ચાર આંગળ જેટલા પ્રમાણુવાળી અને ઉત્તમ શંખ જેવી હતી. ખભા સારા મહિષ, વરાહ સિંહ વાઘ, બળદ અને હાથીની જેવા પરિપૂર્ણ અને વિસ્તારવાળા હતા. ભુજાઓ ધૂસરી જેવી પુષ્ટ, આનંદદાયક, પીવર, પોંચામાં બરાબર બેઠેલી, સુશ્લિષ્ટ, વિશિષ્ટ, સુબદ્ધ સંધિવાળી તેમ જ ઉત્તમ નગરના ગોળ ભેગળ જેવી હતી. બાહુ કંઈક લેવા માટે ભુજગેશ્વરે લાંબી કરેલી ફણાની પેઠે દીર્ઘ હતા. હસ્ત રાતાં તળિયાવાળા, ઉન્નત, કમળ, પુષ્ટ, સુજાત, શુભ લક્ષણથી પ્રશસ્ત અને છિદ્રરહિત હતા. આંગળીએ પુષ્ટ અને કોમળ હતી. નખ તાંબાની જેવા ડાક લાલ, પાતળા, નિર્મળ, રુચિકર અને સ્નિગ્ધ હતા. હાથ ચન્દ્ર, સૂર્ય, શંખ, ચક્ર અને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ૧દિસ્વસ્તિકની રેખાથી વિભૂષિત હતા. વક્ષારથળ સુવર્ણશિલાને તળિયાની પેઠે ઉજજવળ. પ્રશસ્ત, સમતલ, માંસલ, વિશાળ, પહેલું અને શ્રીવત્સથી અંકિત હતું. દેહ કનકની સમાન કાંતિવાળે, નિર્મળ, સુજાત, નિરુપત અને ઉત્તમ પુરુષનાં ૧૦૦૮ લક્ષણથી લક્ષિત હતું. તેમની પીઠનાં હાડકાં બહાર દેખાતાં ન હતાં. પડખાંએ સુંદર રીતે નમેલાં, સંગત, સુંદર, સુજાત, મિત મર્યાદાવાળાં, પુષ્ટ અને રતિકર હતા. રેમરાજી સરળ, સરખી, આછી, કાળી, ચીકણી, મનોહર, લકતી અને રમણીય હતી. કુક્ષિ મત્સ્ય અને પક્ષીની જેવી સુજાત અને પુષ્ટ હતી. પેટ મસ્ય જેવું હતું. ઇન્દ્રિયે નિર્મળ હતી. નાભિ ગંગાવર્તકની પિઠે પ્રદક્ષિણાવર્ત મેજાએથી ચંચળ તેમ જ સૂર્યનાં કિરણથી ' વિકસેલ પદ્મની જેવી ગંભીર અને વિસ્તીર્ણ હતી દેહને મધ્ય ભાગ વચમાં સાંકડા ભાગવાળી ત્રણ લાકડાંની ઘડી જેવ, મુસળ અને દપર્ણના મધ્ય ભાગ જે, ઉત્તમ સુવર્ણની મૂઠ જે અને વજન જે વળેલું હતું. કેડને પ્રદેશ પ્રમેદ પામેલા ઉત્તમ અશ્વ અને સિંહના કરતાં વધારે ગેળ હતા. ગુહ્ય દેશ સુજાત અને ઉત્તમ અશ્વ જે તેમ જ ઉત્તમ અશ્વની પેઠે નિરુપલેપ હતા. પ્રભુની ચાલ ઉત્તમ હાથીની જેવી વિકમ અને વિલાસવાળી હતી. ઊરુએ સુજાત અને હાથીની સૂંઢ જેવા હતા. જાનુએ દાબડાનાં ઢાંકણાં જેવી ગૂઢ હતી. જંઘાએ હરિણી, કુરુવિન્દ અને સૂતર વણવાના પદાર્થની જેવી ગળ અને ચડતા ઉતરતા કમવાળી હતી. ઘંટીએ સંસ્થિત, સુશિલષ્ટ અને ગૃઢ હતી. પગે કાચબા જેવા મનેર અને સુપ્રતિષ્ઠિત
૧. દક્ષિણાવર્ત સ્વસ્તિક.
૨. ઘૂંટણ. ૩. એક જાતનું ઘાસ.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભુ વધ*માનની વૈગ્રહિક વિભૂતિ
૧૧૫
હતા. પગની આંગળીએ ક્રમસરની અને સુસંહત હતી અને એના નખા ઊંચા, પાતળા, લાલ અને સ્નિગ્ધ હતા. પગનાં તળિયાં લાલ અને કમળના દળની જેવાં કેમળ હતાં.
આ પ્રમાણે ઓયપાતિકત્રના ૧૧૬મા સૂત્રના પ્રસ્તુત વિભાગ દ્વારા જેમ પ્રભુના પ્રત્યેક અંગનું આબેહુબ ભાન થાય છે તેવી રીતે કાઇ સપૂર્ણ ઉલ્લેખ અન્ય આગમમાં હોય તે તે મારા લક્ષ્ય બહાર છે. છૂટાછવાયાં વર્ણના તે મળે છે. જેમકે ભગવતીપુત્ર ( શ. ૨, ૭. ૧ )માં આર્ય સ્કન્દકના અધિકારમાં રગૌતમસ્વામી કન્દકની સાથે પ્રભુ મહાવીર પાસે આવે છે તે વખતની પ્રભુની સ્થિતિ નીચે મુજબ આલેખાયેલી છેઃ —
66
તે કાળે તે સમયે મહાવીર વ્યાવૃત્તભેજી હતા એટલે કે સદા ભાજન કરતા હતા. તે બ્યાવૃત્તèાજી શ્રમણ ભગવાન મહા
૧. જુએ ‘આર્હત મત પ્રભાકર'ના સાતમે મયૂખ (પૃ. ૯-૧૧ ).
૨. એમનું વર્ણન ભગવતીસૂત્ર ( શ. ૧ )માં અને એના એ જ પપૂર્વકનું વન પાતિસૂત્ર ( સુ. ૬૨ )માં નજરે પડે છે. આતા ગુજરાતી અનુવાદ તેમ જ મહાવીરસ્વામીના દેહના વર્ણન સબંધી અનુવાદ ભગવતીસૂત્રની પં. પ્રેચરદાસ દ્વારા સંપાદિત આવૃત્તિમાં આપવામાં આવેલ છે. એના અત્ર મેં સાભાર ઉપયાગ કર્યાં છે.
જેમ મહાવીર પ્રભુની પ્રતિકૃતિની આવશ્યકતા છે તેમ ગૌતમસ્વામી ગણુધરદેવની પણ પ્રતિકૃતિ તૈયાર કરવાની જરૂરિયાત છે, કે ધનિક ચેાગ્ય પારિતાષિક જાહેર કરી એ કાર્યને સફળ બનાવી પુણ્ય હાંસલ કરે એ ઇચ્છા.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વીરનું ઉદાર, શણગારેલા જેવું કલ્યાણરૂપ, શિવરૂપ, ધન્ય, મંગલરૂપ, અલંકારે વિના (પણ) ભતું તેમ જ શુભ લક્ષણે, વ્યંજને અને ગુણોથી વિભૂષિત એવું શરીર શેભા વડે અત્યંત શેભતું હતું”. કલ્પસૂત્ર (સૂ. ૧૦૮ની મહેપાધ્યાય વિનયવિજયગણિકૃત સુબેન્દ્રિકામાં પ્રભુનું વર્ણન છે. આનું ભાષાંતર ચતુર્વિશતિકા (પૃ. ૯૮)માં મેં રજૂ કરેલું છે. આવશ્યકભાષ્ય (ગા. ૬૯-૭૧)માં પ્રભુના બાલસમયનું વર્ણન છે. આ પ્રમાણે તેમની શારીરિક સંપત્તિ ઉપર પ્રકાશ પાડનારાં વણને વિષે વિશેષ ઉલલેખ ન કરતાં આ લેખની પૂર્ણાહુતિરૂપે તેમના અલૌકિક ગુણેને લગતા બે સ્થળને નિર્દેશ કરી વિરમું છુંઃ (1) કલ્પસૂત્રગત શકસ્તવ” કે જે વિભાગ ઔપપાકિસૂત્રના વીસમાં સૂત્રમાં જોવાય છે અને (2) કલપસૂત્ર (સ. 118 )માં વર્ણવાયેલી પ્રભુની કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પૂર્વેની મહામુનિવર તરીકેની અવસ્થા. સો કે આવી ઉત્તમ દશાને વરવા ભાગ્યશાળી બને એ જ અંતિમ અભિલાષા. --જૈન ધર્મ પ્રકાશ (પુ. 4, અં. 6) 1. આ સંપૂર્ણ લેખ હું મુંબઈમાં રહેતા હો તા. ૨૩-૮-'૩૩ને રોજ લખે હતા. ત્યારે મેં
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 9 ] શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને સાંસારિક પક્ષ જેન સહિત્યના બે વર્ગ પડાય છેઃ (1) સાંપ્રદાયિક અને (2) અસાંપ્રદાયિક પ્રથમ વર્ગમાં જૈન ધર્મના સર્વાગીણ કે મુખ્ય નિરૂપણને સ્થાન અપાયેલું હોય છે જ્યારે દ્વિતીય વર્ગમાં જૈન ધર્મ-દર્શનથી પ્રાયઃ અલિપ્ત કૃતિઓને સમાવેશ કરાય છે. પ્રથમ વર્ગનું સાહિત્ય ધાર્મિક છે અને એ જેને ઉદ્દેશીને રચાયેલું હોવાથી મોટે ભાગે એને ઉપગ જેને જ કરે છે જ્યારે દ્વિતીય વર્ગનું સાહિત્ય સાર્વજનિક અને સાર્વજનીન હઈ સો કેઈ ઉપગ કરી શકે અને કરે તેવું છે. આમ જૈન સાહિત્યને આ બીજો વર્ગ અસાંપ્રદાયિક (secular ) છે. એવી રીતે જે કંઈ વ્યક્તિ જૈન શ્રમણ કે શ્રમણી બને તેમનાં સગાંવહાલાંને બે રીતે ઉલ્લેખ કરાય છે. દીક્ષા લીધા પૂર્વેના સગાંસંબંધીઓને “સાંસારિક (secular) પક્ષ તરીકે સંસારી સગાંવહાલાં તરીકે નિર્દેશ કરાય છે જ્યારે દીક્ષિત અવસ્થામાંના શ્રમણોના સંબંધીઓને “ધાર્મિક પક્ષ તરીકે ઉલેખ કરાય છે. જૈન શ્રમણને અંગે ગુરુભાઈ, કાકાગુરુ અને દાદાગુરુ એવી સંજ્ઞાઓ વપરાય છે. એક જ ગુરુના શિષ્ય પરસ્પર “ગુરુભાઈ” કહેવાય છે. ગુરુના ગુરુભાઈને “કાકાગુરુ” કહે છે અને ગુરુના ગુરુને “પ્રગુરુ " યાને “દાદાગુરુ” કહે છે. ગુરુના પણ ત્રણ પ્રકાર છેઃ (1) દીક્ષા-ગુરુ, (2) વિદ્યાગુરુ અને (3) નિશ્રા-ગુરુ.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના અસંખ્ય ભ થયા છે. એને સંબંધ ચારે ગતિ સાથે છે. તેમાં મનુષ્ય-ગતિ પૂર્ત જ એમને સાંસારિક પક્ષ વિચારી શકાય. આથી એમના જે મુખ્ય 27 ભ ગણાવાય છે તેમાંના તેર ભવેને જ વિચાર કરવાનું રહે છે એના કમાંક નીચે મુજબ છે - 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 1923, 25 અને 27.2 આ તેર ભમાં મહાવીરસ્વામી તરીકેને ભવ અંતિમ છે જ્યારે બાકીના બાર નીચે પ્રમાણે છે - નયસાર, મરીચિ, કૌશિક બ્રાહ્મણ, પુષ્યમિત્ર દ્વિજ, અન્યોત દ્વિજ, અગ્નિ દ્વિજ, ભારદ્વાજ દ્વિજ, સ્થાવરક દ્વિજ, યુવરાજ વિશ્વભૂતિ, ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ, પ્રિય મિત્ર ચક્રવર્તી અને નન્દન રાજકુમાર આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે આ ભવ પૈકી એકેમાં એઓ સ્ત્રી તરીકે અવતર્યા નથી. વળી ભવે તે “બ્રાહ્મણ તરીકેના છે. નયસાર વગેરે તેરે ભવે આશ્રીને પિતૃપક્ષ, માતૃપક્ષ અને શ્વસુરપક્ષ વિચારવા માટે પૂરતાં સાધન કે સમય નથી 1. આ ભવો માટે જુઓ અમરચન્દ્રસૂરિકૃત ચતુર્વિશતિજિનેન્દ્રસંક્ષિપ્તચરિત (પૃ 16 6). 27 ભવોનાં નામ હૈમ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર ઇત્યાદિમાં છે પરંતુ કોઈ ઉપલબ્ધ આગમમાં જણાતાં નથી. - જુઓ ચતુર્વિશક્તિજિને સંક્ષિપ્તરિત (પ. પ-પ૬૭).
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીને સાંસારિક પક્ષ 119 એટલે અહીં તે પશ્ચાનુપૂર્વીએ કેટલાક વિષે હું નેંધ કરું છું. આમ હાઈ મહાવીરસ્વામીથી શરૂઆત કરું છું. માતા– મહાવીરસ્વામીની બે માતા ગણાવાય છે: દેવાનંદ અને ત્રિશલા. દેવાનંદાના ગર્ભમાં 82 દિવસ રહ્યા બાદ ગર્ભ સંક્રમણને લઈને મહાવીરસ્વામીની જન્મદાત્રી માતા તરીકે ત્રિશલને ઉલેખ કરાય છે. ગર્ભસંક્રમણની વાત દિગંબરેને માન્ય નથી. કેટલાક આધુનિક વિદ્વાને આ ઘટનાને અંગે નીચે મુજબના મત ધરાવે છે : (1) બ્રાહ્મણ દેવાનંદા એ જ મહાવીરસ્વામીની વાસ્તવિક જન્મદાત્રી માતા છે જ્યારે ક્ષત્રિયાણી ત્રિશલાએ તે મહાવીરસ્વામીને દત્તક પુત્ર તરીકે સ્વીકાર્યા હોવાથી એ એમની માતા ગણાય છે. (2) ત્રિશલા જ મહાવીરસ્વામીની ખરેખરી માતા છે; દેવાનન્દા તે એની ધાવમાતા છે. - પિતા–દેવાનન્દાના પતિ ઋષભદત્ત એ મહાવીર સ્વામીના પિતા ગણાય તેમ સિદ્ધાર્થ ત્રિશલાના પતિ હેઈ એ સિદ્ધાર્થને પણ પિતા તરીકે નિર્દેશ કરાય છે. દિગંબરોના મતે જેમ ત્રિશલા જ મહાવીરસ્વામીની માતા છે તેમ સિદ્ધાર્થ જ પિતા છે. 1. આના બે અન્ય નામો છેઃ વિદેહદત્તા અને પ્રીતિકારિણી, જુઓ આયાર (સુય. 2, 4, 15) અને પ સવણાકપ (સુર 109).
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કાકા-મહાવીર સ્વામીના કાકાનું નામ સુપાર્શ્વ છે. એ સિદ્ધાર્થના ભાઈ થાય છે. સુપાર્શ્વનાં શ્રેયાંસ અને યશસ્વિન એ બે નામાંતરે છે એમ આયાર (સુય. 2, અ. 15) અને પ સવણકપ (સુત્ત 107) જોતાં જણાય છે. મામા-વૈશાલીના રાજા ચેટક એ ત્રિશલાના ભાઈ થતા હેઈ એઓ મહાવીરસ્વામીના મામા થાય છે. એમનું સમગ્ર લિચ્છવી અને મહેલ ઉપર આધિપત્ય હતું. ' મામી-ચેટકની પત્ની સુભદ્રા મહાવીરસ્વામીની મામી થાય છે. એની અન્ય પત્નીએ હેય તે તે પણ મામી થાય. માતૃપક્ષ– મહાવીરસ્વામીને માતૃપક્ષ વિશાળ તેમ જ મહત્વપૂર્ણ છે. મળા બેને વજઓની રાજધાની વૈશાલીના રાજા ચેટકને-ત્રિશલાના ભાઈને સાત પુત્રીઓ હતી: (1) ચેલણા, (2) જ્યેષ્ઠા, (3) પદ્માવતી, (4) પ્રભાવતી, (5) મૃગાવતી, (6) શિવા અને (7) સુભેચ્છા. સુચેષ્ટા શ્રેણિકને પરણનાર હતી પણ તેમ ન થતાં એ સાધ્વી બની ગઈ મસીઆઈ ભાઈ– સિદ્ધાર્થ જે વ્યંતર થયેલ તે મહાવીરસ્વામીના મસીઆઈ ભાઈ થાય છે. જુઓ આવસ્મયની સૃષ્ટિ (ભા. 1, પત્ર 270). ભાઇ દિવર્ધન એ સિદ્ધાર્થના પુત્ર હોઈ મહાવીરસ્વામીના મેટા ભાઈ થાય છે,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને સાંસારિક પક્ષ 121 ભાભી– ચેટક રાજાની પુત્રી જ્યેષ્ઠાનાં લગ્ન નંદિવર્ધન સાથે થયાં હતાં એટલે જ્યેષ્ઠા મહાવીરસ્વામીની ભાભી થાય. બેન - આયાર ( સય. 2. અ. 15 )માં સુદર્શનને મહાવીરસ્વામીની મોટી બેન તરીકે ઉલ્લેખ છે. એમના પતિનું નામ જાણવામાં નથી. ભાણેજ સુદર્શનને જમાલિ નામે પુત્ર હતા. એ મહાવીરસ્વામીના ભાણેજ થાય. પત્ની—યશોદા એ મહાવીરસ્વામીની પત્ની થાય. દિગંબરના મતે મહાવીરસ્વામી અપરિણીત રહ્યા હતા. બહુમાં બહુ એમનું સગપણ થયું હતું પણ લગ્ન થયાં જ ન હતાં. જેમકે નેમિનાથ. પુત્રી - યશોદાએ એક પુત્રીને જન્મ આપે હતે. એના બે નામ સુપ્રસિદ્ધ છેઃ (1) પ્રિયદર્શન અને (2) અને ઘા. જુઓ આયાર (સુય. 2, અ. 15. આવસ્મયના મૂળ ભાસ (ગા. ૧૨૬)માં સુદર્શન અને જ્યેષ્ઠા તેમ જ અને ઘા નામ અપાયાં છે. જમાઈ - પ્રિયદર્શનાનાં લગ્ન જમાલિ સાથે કરાયાં હાઈ એએ મહાવીર સ્વામીના જમાઈ થાય. સાથે સાથે ભાણેજ પણ થાય છે. | દોહિત્રી–અનેઘાને શિષવતી યાને યશસ્વતી એમ બે નામની એક પુત્રી હતી. એ મહાવીરસ્વામીની દૌહિત્રી થાય છે. મહાવીરસ્વામી શેષવતીના માતામહ થાય છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર બનેવીએ- જમાલિના પિતા યાને સુદર્શનાના પતિ તે મહાવીરસ્વામીના બનેવી થાય છે તેમ ચેટકની સાત પુત્રીઓ પૈકી સુચેષ્ટા સિવાયનીના પતિએ પણ એમના બનેવી છે. આ છ બનેવીએ પિકી નન્દિવર્ધન તે મહાવીરસ્વામીના ભાઈ પણ થાય છે. બાકીના પાંચ નીચે મુજબ છે - (1) શ્રેણિક. એઓ ચેલણાના પતિ થાય છે. એ મગધના નરેશ્વર હતા. એમના એક પુત્રનું નામ કેણિક યાને અજાતશત્રુ છે. હલ અને વિપુલ પણ ચેલણાના પુત્ર છે. (2) દધિવાહન. એમાં પદ્માવતીના પતિ થાય છે. એ ચંપાના રાજા હતા. પદ્માવતીનું બીજું નામ ઘારિણું છે. એની પુત્રી તે વસુમતી ઉર્ફે ચંદનબાલા છે. (3) ઉદાયન. એઓ પ્રભાવતીના પતિ થાય છે. એ સિધુસવીરના રાજા હતા. એઓ છેલ્લા રાજર્ષિ ગણાય છે. (4) શતાનીક–એમની પત્નીનું નામ મૃગાવતી છે અને એઓ કૌશાંબીના રાજા હતા. (5) પ્રદ્યોત યાને ચંડ પ્રદ્યોત–એમનાં લગ્ન શિવા સાથે થયાં હતાં. એઓ ઉજજયિનીના રાજા હતા. અહીં એ વાત નેધીશ કે એક સમયે મામા ફેઈનાં સંતાનોનાં પરસ્પર લગ્ન થતાં હતાં. પ્રસ્તુતમાં ત્રણ ઉદાહરણ હું નેધું છું - (1) ત્રિશલાના પુત્ર નન્દિવર્ધનનાં લગ્ન ત્રિશલાના ભાઈ ચેટકની ચેષ્ટા નામની પુત્રી સાથે થયાં છે. એ હિસાબે ત્રિશલા એ જ્યેષ્ઠાની ફેઈ થાય અને ચેટક એ નન્દિવર્ધનન મામા થાય. આમ મામાની પુત્રી ફેઈના પુત્ર સાથે પરણાવાઈ.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને સાંસારિક પક્ષ ૧૨૩
(૨) જમાલિ એ મહાવીરસ્વામીની બેનને પુત્ર થાય અને મહાવીરસ્વામીની પુત્રી પ્રિયદર્શનને પતિ થાય.
(૩) આવું એક અન્ય ઉદાહરણ શ્રીપાલનું છે.
મામાના પુત્રના ફેઇની પુત્રી સાથે લગ્ન થયાનું કઈ ઉદાહરણ છે ખરું?
ભાણેજે–ચેટકની પરિણીત પુત્રીઓનાં સંતાન મહાવીર સ્વામીના ભાણેજે થાય. દા. ત. શ્રેણિકના કેણિક વગેરે પુગે.
જયતી–મહાવીરસ્વામીના સાધુઓની એ પ્રથમ શય્યાતર થાય છે. એણે મહાવીરસ્વામીને વિવિધ પ્રશ્ન પૂછડ્યા હતા. જુઓ વિવાહપણત્તિ (સ. ૧૨, ઉ. ૨, સુત્ત ૪૮૧-૪૪૩), એ જ્યન્તી સહસ્રાનીકની પુત્રી, શતાનીકની બેન, ચેટકની પુત્રી મૃગાવતીની નણંદ અને નંદિવર્ધનની-મહાવીરસ્વામીના ભાઈની સાળી (2) થાય છે એટલે મહાવીરસ્વામીના વેવાઈ પક્ષમાં ગણાય. આ વાત નીચે પ્રમાણે રજૂ થઈ શકે –
સહાનીક
ચટક
જયંતી શતાનીક
મૃગાવતી છા
(નંદિવર્ધનની પત્ની)
ઉદાયના મહાવીરસ્વામીના સાંસારિક પક્ષ વિષે મને જેટલી માહિતી મળી છે તેમાં જે બાબતે મને અદ્યાપિ જાણવા મળી નથી
૧ એનાં ભંભાસાર અને બિંબિસાર એવાં પણ બે નામ છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર તેને હું અહીં નિર્દેશ કરું છું અને એ સંબંધમાં સપ્રમાણ પ્રકાશ પાડવા સહૃદય સાક્ષને વિનવું છું.'
(૧) ત્રિશલાનાં માતાપિતાનાં નામ શું છે? ચેટક ત્રિશલાના સગા ભાઈ જ થતા હોય તે એમને અંગે આ પ્રશ્ન પૂછવાને કે વિચારવાનું રહેતું નથી. . (૨) સિદ્ધાર્થ એ મહાવીરસ્વામીની માસીના પુત્ર થાય છે તે આ માસીનું શું નામ છે?
(૩) સુપાર્શ્વ અને સિદ્ધાર્થ એ બે સગા ભાઈઓ હશે એમ માની હું એમનાં માતાપિતાનાં નામ શો છે એમ એક જ પ્રશ્ન રજૂ કરું છું.
(૪) મહાવીરસ્વામીએ દીક્ષા લીધી ત્યારે એમની પત્ની જીવતી હતી કે કેમ?
(૫) શેષવતીએ લગ્ન કર્યા હતાં કે એ કુમારી જ રહી હતી? જે લગ્ન કર્યા હતાં તે તેની સાથે?
(૬) ચેટકની સાત પુત્રીઓ પૈકી કોની કઈ માતા છે? એ બધીનાં નામ શું છે?
(૭) પદ્માવતીને શીલની રક્ષાથે જીભ કરડીને જીવનને અંત લાવ પડ્યો હતે તેવું એની કોઈ બીજી બેન માટે બન્યું છે ખરું?
(૮) મૃગાવતી, શિવા અને જયંતી તે જ ભવમાં પક્ષે ગઈ તેમ અહીં નિર્દેશેલી બીજી કઈ કઈ સ્ત્રી માટે બન્યું છે?
અંતમાં મહાવીરસ્વામીના અંતિમ ભવને સાંસારિક પક્ષ હું નીચે મુજબ દર્શાવી આ લેખાંક ૧ પૂર્ણ કરું છું:
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુપાર્થ
સિદ્ધાર્થ
ત્રિશલા
ચેટક ( સુભદ્રાના પતિ)
મહાવીરસ્વામી (યશોદાના પતિ)
નંદિવર્ધન (છાના પતિ અને ચેટકની બીજી છ પુત્રીના બનેવી).
સુદર્શન
| જમાલિ
અને ઘા
-
તેમની સાત પુત્રીઓ : ૧ ચેલ્લણ (શ્રેણિકની પત્ની). તેમના પુત્ર
કેણિક=અજાતશત્રુ તેમ જ હલ અને વિહલ. ૨ ઝા (નંદિવર્ધનની પત્ની ). કે પદ્માવતી (દધિવાહનની પત્ની ). તેમની પુત્રી
ચન્દનબાલા=વસુમતી. ૪ પ્રભાવતી (ઉદાયનની પત્ની). ૫ મૃગાવતી (શતાનીકની પત્ની અને
જયંતીની ભાભી). ૬ શિવા (પ્રદ્યોતની પત્ની ). ૭ સુકા (સાધ્વી).
–જૈન ધર્મ પ્રકાશ (પુ. ૮૦, અં. ૬-૭)
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીને સાંસારિક પક્ષ ૧ર
શેષવતી
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૦ ] શું શ્વેતાંબર મત પ્રમાણે પણ શ્રી મહાવીર સ્વામી અવિવાહિત રહ્યા હતા?
જૈન તેમ જ અજૈન વિદ્વાને એ વાતથી સુપરિચિત છે કે મહાવીરસ્વામીના જીવનવૃત્તાંત પરત્વે શ્વેતાંબર અને દિગંબર કેટલીક બાબતમાં ભિન્ન ભિન્ન મત ધરાવે છે. આવી એક બાબત મહાવીરસ્વામીએ લગ્ન કરેલું કે નહિ તે પણ છે. અત્યાર સુધીના મારા અભ્યાસ ઉપરથી મને એમ વિશ્વાસ બેઠે છે કે કઈ પણ વેતાંબરીય કૃતિમાં એઓ અવિવાહિત હતા એ ઉલેખ નથી. હાલમાં પંડિત નાથુરામ પ્રેમીએ રચેલા જૈન રાહ્ય ર તિહાર નામના હિંદી પુસ્તકમાં ૨૮૫માં પૃષ્ઠમાં સૂચવાયા મુજબ કઈ એક વિદ્વાને પં. નાથુરામને એવી માહિતી આપી છે કે શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના એક પ્રાચીન ગ્રંથમાં મહાવીરસ્વામીને અવિવાહિત કહ્યા છે. સદ્ભાગ્યે આ જ પુસ્તકના પ૭રમા પૃષ્ઠમાં એ પ્રાચીન ગ્રંથ તે આવશ્યકનિર્યુક્તિ (આવસ્મયનિજજુત્તિ) છે એ નિર્દેશ છે તેમ જ પ્રસ્તુત ઉલ્લેખ તેની રરરમી ગાથામાં હોઈ તે ગાથાને પણ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કરાયેલ છે. આ ૨૨૨મી ગાથા તેમ જ એની પૂર્વેની ૨૨૧મી ગાથા ત્યાં નીચે મુજબ અપાયેલી છે –
वीरं अरिट्रनमि पासं मल्लि च वासुपूज्जं च। एए. मुत्तूण जिणे अवसेसा आलि रायाणो ॥ २२१ ॥'
૧. આ સંબંધમાં તિલેયપત્તિના ચતુર્થ અધિકારની નિમ્નલિખિત ૬૭૦મી ગાથા વિચારી શકાય :
"जेमि मल्ली वीरो कुमारकालम्मि वासुपुज्जो य । વાનો વિ જરિતા સેનાના જ્ઞાનમમ છે ૬૦૦ છે ”
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું વેતાંબર મત પ્રમાણે પણ શ્રીમહાવીરસ્વામી ૧૨ - અવિવાહિત રહ્યા હતા?
रायकुलेसु वि जाया विसुद्धवंसेसु खत्तियकुलेसु। ण य इथिमाभिसेा कुमारवासंमि पवइया ॥ २२२ ॥"
વિશેષમાં જ થવામિણેશની ટિપ્પણી કેઈએ આપી છે અને એ ટિપ્પણીમાં “સ્ત્રીપરિપરામિણે મહિલા પાર્થ” એ ઉલ્લેખ છે.
આવસ્મયનિજજુત્તિમાંની દ્વિતીય વરવરિકાના પ્રારંભમાં આ બંને ગાથાઓ છે પરંતુ એની મુદ્રિત પ્રતિઓમાં ફરિથામિત્રાને બદલે રિઝથારિયા એ પાઠ છે કે જે આ નિજજુત્તિના ટીકાકારોએ સ્વીકારે છે અને અર્થષ્ટિએ પણ એ જ સંગત જણાય છે; નહિ તે ઉપર્યુક્ત ૨૨૨મી ગાથામાં જે “વિને પ્રગ છે તે નિરર્થક ઠરે છે. કહેવાની મતલબ એ છે કે રાજકુળમાં અને તેમાં પણ વિશુદ્ધ વંશવાળા ક્ષત્રિય કુળમાં ઉત્પન્ન થવા છતાં રાજ્યાભિષેકની ઈચ્છાથી રહિત એવા તેમણે કુમારાવસ્થામાં દીક્ષા લીધી. વળી આ બંને ગાથાઓ તીર્થકર પૈકી કેણે રાજ્ય કર્યું અને તેણે ન કર્યું એ બતાવવા રચાયેલી છે એટલે લગ્નની વાત જ અત્ર મુખ્ય વિષયરૂપ નથી. આ ઉપરાંત રૂથિગ્રામિણેમા એ પાઠ સ્વીકારતાં તે એ પદ નામરૂપ રહે છે અને એથી અર્થની આકાંક્ષા અતૃપ્ત રહે છે જ્યારે પાઠભેદ સ્વીકારતાં એ પદ વિશેષણરૂપ બનતું હોવાથી એવી વિષમ સ્થિતિ ઉપસ્થિત થતી નથી. તેમ છતાં ઘડીભર
એવો પણ પાઠભેદ છે પણ
.. ૧સ્વત્તિયકુસુને બદલે તૃત્તિય " તેથી અર્થમાં ફેર પડતો નથી,
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર માની લઈએ કે “રિવામિના પાઠ સાચે છે તે ટિપ્પણુકાર કેટલા પ્રમાણિક છે અને રિથમિનેસાવાળે પાઠ રજૂ કરનારી પ્રતિ કેટલી પ્રાચીન–વિશ્વસનીય છે તે જાણવું બાકી રહે છે. વળી એ પ્રતિમાં થ જ છે અને કઈ નથી જ તેની પણ ખાતરી કરવી જોઈએ. વિશેષમાં એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે છે કે આવસ્મયનિજજુત્તિની આ ગાથાની શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ અને શ્રીમલયગિરિસૂરિએ વ્યાખ્યા આપી છે તે મિલેગા જ પાઠને અનુસરીને અપાયેલી છે એટલે હું તે એમ જ માનું છું કે વેતાંબરીય કોઈ પણ પ્રાચીન-ૌઢ કૃતિમાં શ્રીમહાવીરસ્વામી અવિવાહિત રહ્યા હતા એ વાત હોય એમ જણાતું નથી. આશા છે કે આ લઘુ લેખ વિચારી પિતાનું મંતવ્ય સપ્રમાણ રજૂ કરવા નિષ્ણાતે કૃપા કરશે.
– જૈન ધર્મ પ્રકાશ પુ. ૫૯, અં. ૩)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧] વરવર્ધમાનસ્વામીના વર્ષાવાસ
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીનાં વિવિધ નામે છે. એમાં બે નામ મુખ્ય છે : (૨) વર્ધમાન અને (૨) મહાવીર યાને વીર. પ્રથમ નામ એમના પિતા સિદ્ધાર્થે જેલું છે અને એ એમના કુટુંબમાં ધનધાન્યાદિની જે વૃદ્ધિ મહાવીરસ્વામી ક્ષત્રિયાણ ત્રિશલાની કુક્ષિમાં આવ્યા ત્યારથી માંડીને એમના જન્મ સમય સુધી થઈ તેને આભારી છે. બીજું નામ આ ચરમ તીર્થકરની વીરતાનું દ્યોતક છે. આ બંને નામને સમાવેશ વિરવર્ધમાનમાં થાય છે અને એ જાતનું નામ કઈ કઈ પ્રાચીન કૃતિમાં જોવાય છે. દા. ત. આયાર (સુય૦ ૨ની ત્રીજી ચૂલિકાની શીલાંકસૂરિકૃત ટીકા. આમ પૂર્વાચાર્યોએ આ નામ એજયું હોવાથી મેં આ લેખના શીર્ષકમાં એને સ્થાન આપ્યું છે. - આ તે શીર્ષકના એક અંશની વાત થઈ. હવે બીજા અંશ વિશે ડુંક કહીશ:
આપણા દેશની પરિસ્થિતિ જોતાં વર્ષના બારે મહિના પગપાળા પરિભ્રમણ માટે અનુકૂળ નથી. વિશેષમાં ત્યાગીએસંન્યાસીઓ-સાધુ સન્ત અહિંસક જીવન જીવવા ઈચ્છે એ સ્વાભાવિક છે. આથી તે પાદવિહારી શ્રમણ “વર્ષા ઋતુમાં ચાર મહિના પૂરતા એક જ સ્થળે ઠરીઠામ રહે–એ દરમ્યાન વિહાર ન કરે તે સમુચિત છે. આ પરાપૂર્વથી ચાલી આવતી પ્રણાલિકાને મહાવીરસ્વામીએ અપનાવી છે. ચોમાસાના ચાર
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
મહિનાને છેડીને વર્ષના બાકીના આઠ મહિનામાં તે એમણે ઉગ્ર વિહાર કર્યો છે એ ગામમાં એક રાત અને નગરમાં પાંચ રાત રહેતા. આ બાબતની “કલપસૂત્ર તરીકે સામાન્ય રીતે ઓળખાવા પસવણાક નામને આમિક ગ્રંથ સાક્ષો પૂરે છે. જુઓ સુત્ત ૧૧૮.
" “વર્ષવાસ’ એટલે વર્ષા ઋતુ પૂરત મુકામ. આને “ચાતુર્માસ્ય', “ચાતુર્માસ તેમ જ “માસું પણ કહે છે વર્ષાવાસ માટે પાઈય પ્રાકૃત શs “વાસાવાસ છે અને એ પકવણાકપમાં અનેક વાર વપરાય છે એમ એને “મડાવીરચરિત્રરૂપ પ્રથમ ખંડનું ૧૨૧મું સુત તેમ જ સામાચારીરૂપ અંતિમ ખંડ જેતાં જણાય છે.
મહાવીરસ્વામીએ દીક્ષા લીધી–મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું ત્યાર પછી વર્ષાવાસના પ્રસંગે બન્યા છે. આને આપણે બે વિભાગમાં વિભક્તિ કરી શકીએઃ (૧) છમસ્થ-જીવનને અંગેના અને (૨) સર્વજ્ઞ જીનને લગતા. મહાવીર સ્વામીનું છદ્મસ્થ જીવન તે વ્યવસ્થિત સ્વરૂપમાં આલેખાયેલું આજે ઘણા પ્રાચીન સમયથી મળે છે યાર, પજજે સવણાકપ અને આવયની નિજુતિ તેમ જ આ પૈકી છેલ્લા બે ગ્રંથે અંગેના વિશિષ્ટ વિવરણે આપણને મડાવીરસ્વામીએ છઘરથ-અવસ્થામાં ક્યાં
ક્યાં વર્ષાવાસ કર્યો તે બાબત પૂરતી અને સિલસિલાબંધ માહિતી પૂરી પાડે છે. પરંતુ કેણ જાણે કેમ એમના ખાસ મહત્વના સર્વજ્ઞ-જીવનને વ્યવસ્થિત ઇતિહાસ કેઈ ઉપલબ્ધ પ્રાચીન ગ્રંથમાં તે મળતું નથી. આ માટે પ્રયાસ આધુનિક યુગમાં પણ કેટલાકે કર્યો છે. મડાવી સ્વામી જે જે ગામમાં
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરવર્ધમાનસ્વામીના વર્ષાવાસ
૧૩૧
અને નગરમાં વિચર્યાં અને જયાં જયાં એમણે વર્ષોવાસ કર્યાં તે તે સ્થળોની કાલગણનાપૂર્વકની આધારભૂત માહિતી પૂરી પાડનાર કેઇ સર્વસામાન્ય સાધન છે ખરું? એ જતના યથાર્થ નકા મળે છે ખરા ? આ પરિસ્થિતિમાં જે પરિશ્રમ લઈને મુનિશ્રી (હાલ પન્યાસ) શ્રીકલ્યાશુવિજયજીએ જૈન સત્ય પ્રકાશ”માં પહેલ કરી અને અાગળ જતાં શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર' નામની પોતાની કૃતિમાં એ વિષે સવિસ્તર ઊડાપેાહ કર્યા તે પ્રશસનીય ગણાય. ‘ગમે દ્વારક' અનન્તાગરસૂરિએ સિદ્ધચક્ર”માં આ બાબત કલ્પણવિજયજીના વિચારોની સમીક્ષારૂપે હાથ તે ધરી પણ એ કાર્ય આગળ વધ્યું નહિ, અન્ય કાઇએ આ દિશામાં સબળ પ્રયાસ કર્યો હૈાય એમ જાણવામાં નથી. આથી અત્યારે તે શ્રણ ભગવાન્ મહુમાં તીર્થકર-જીવનને સર્વજ્ઞજીવનને લગતા વર્ષાવાસને જે ક્રમ રજૂ કરાયા છે તેને અનુસરીને હું આ બાબત આ લેખમાં ઉપસ્થિત કરુ છું :
86
પોસણાકલ્પ ( સુત્ત ૧૨૧ માં મહાવીરસ્વામીના ૪૨ વર્ષાવાસ પૈકી કેટલા કચાં થયા તેને ઉલ્લેખ છે. આ ઉલ્લેખામાં નગરનાં નામેા જે ક્રમે રજૂ કરાયાં છે તે સકારણ હાય તા તે શાને આભારી છે એ જાણવું બાકી રહે છે. એ નામે વર્ષોવાસેાની સંખ્યાને કે વર્ષોવાસનાં સ્થળેના અંતરને લક્ષ્યમાં રાખીને કે જે ક્રમે વર્ષોવાસે કરાયા તે ક્રમને ઉદ્દેશીને તે ચેાજાયાં નથી. અકારાદિ ક્રમ જેવા સ્થૂળ વર્ગીકરણને પણુ લક્ષીને રજૂ થયાં નથી તે! આ ખાખત વિશેષજ્ઞા પ્રકાશ પાડવા કૃપા કરશે ?
પાસવણાકમ્પની ‘ શ્રીકલ્પસૂત્ર ' એ નામથી ઈ. સ. ૧૯૧૪માં “દે. લા, જૈ. પુ. સંસ્થા ” તરફથી પ્રકાશિત આવૃત્તિ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (પત્ર. ૩૩-૩૪)માં નગરનાં નામ અને એને અંગેના વર્ષાવાસની સંખ્યા દર્શાવાયાં છે. એ હું અહીં એ નગરનાં સંસ્કૃત નામપૂર્વક રજૂ કરું છું – નગર
સંખ્યા અદ્રિયગામ (અસ્થિકગ્રામ) ચંપા (ચંપા) અને પિચપ (પૃષચંપા) ૩ વિસાલી વૈશાલી) તેમ જ વાણિયગામ
(વાણિજ્યગ્રામ) ૧૨ રાયગિહ (રાજગૃહ) અને નાલંદા (નાલંદા) મિહિલા મિથિલા) ભદિયા (ભક્તિ ) આલંબિયા (આલંભિકા) સાવથી (શ્રાવસ્તી) . પણિયભૂમિ પ્રતિભૂમિ) પાવામઝિમ (પાપામધ્યમા)
આમ ૪૨ વર્ષાવાસ વિષે જે માહિતી મળે છે તેમાં ચંપા અને પૃષ્ઠચંપાને, વિશાલી અને વાણિજ્યગ્રામને તેમ જ રાજગૃહ અને નાલંદાને ભેગે ઉલ્લેખ છે અર્થાત્ આમ જે. છ સ્થળો ગણાવાયાં છે તે પ્રત્યેકના વર્ષાવાસ ભિન્ન ભિન્ન દર્શાવાયા નથી. તે આનું કારણ શું? આને ઉત્તર મને એમ ભાસે છે કે આ ભેગે ઉલેખ એ સ્થળની નિકટતાને આભારી છે. સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહું તે પૃષચંપા એ ચંપાઈ એની પશ્ચિમે. આવેલું ઉપનગર યાને શાખાપુર (suburb) હતું. એવી રીતે નાલંદા એ રાજગૃહનું ઉપનગર હતું. વાણિજયશ્રમ એ વૈશાલીની
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરવર્ધમાન સ્વામીના વર્ષવાસ ૧૩ wાસે ગંડકી નદીના દક્ષિણ કિનારે આવેલું વેપારનું સમૃદ્ધ મથક હતું. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (પૃ. ૩૮૭)માં આ વાણિજચગ્રામ તે બેસાડપટ્ટીની સમીપ આવેલું “બનિયાગામ જ હેઈ શકે એમ કહ્યું છે. પ્રણિતભૂમિને “અનાર્ય' દેશ કહો છે. કેટલાક ગ્રન્થમાં પણિયભૂમિને બદલે “લાઢ દેશને અને એના વજભૂમિ અને શુદ્ધભૂમિ નામના પ્રદેશને ઉલ્લેખ જોવાય છે. એવી રીતે આલંબિયાને બદલે આલભિયાને ઉલેખ ઘણે સ્થળ જેવાય છે અને એ સમુચિત જણાય છે એટલે હવે વર્ષાવાસ ગણાવતાં હું “આલભિ' એવો નિર્દેશ કરીશ. અસ્થિકગ્રામને પહેલાં “વર્ધમાન” કહેતા હતા એમ આવસ્મય (ભા. ૧, પત્ર ૨૭૨) વગેરે જૈન ગ્રન્થોમાં ઉલ્લેખ છે. ૩. વિમલચરણ લે. વિપરીત માન્યતા ધરાવે છે એમ એમણે રચેલા Mabāvīra : His Life and Teachings (4. 33) mai જણાય છે, એઓ એમ કહે છે કે “અસ્થિક’ ગ્રામનું કાલાંતરે “વર્ધમાન” નામ પડયું છે એમ કહેવું કદાચ વધારે સારું ગણાય. આ પુસ્તક (પૃ. ૩૨)માં પ સવણકચ્છમાં વર્ષાવાસે જે કમે ગણાવાયા છે તે કમે એ થયા હોવાને ઉલેખ છે પણ એ ભ્રાંત છે. આ ભ્રાંતિ પહેલું અને છેલ્લું નામ ક્રમસરનું હેવાનું જિઈને થયેલી જણાય છે. અહીં એ વાત ઉમેરીશ કે “દઈજજંત નામથી ઓળખાવાતા તાપસેના કુળપતિને “મેરાક સંનિવેશમાં આશ્રમ હતે. એ કુળપતિ મહાવીરસ્વામીના પિતાને મિત્ર અને પરિચિત હતે. એણે વવાસ માટે મહાવીરસ્વામીને આમંત્રણ આપ્યું હતું અને મહાવીર સ્વામીએ હા પાડી હતી અને એ મુજબ એઓ અહીં આવ્યા પણ હતા પરંતુ એ કળપતિએ કુંપીની સંભાળ લેવાની વાત કરી તે મહાવીર
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
ન
થ
સ્વામીને એમની સાધનામાં બાધક જણાતાં એઓ વર્ષાકાળના પંદર દિવસ વ્યતીત થઈ ગયેલા હોવા છતાં મોરાકથી ચાલી નીકળ્યા અને “અસ્થિક ગામમાં વર્ષાવાસ પૂર્ણ કર્યો. આમ
અસ્થિક બ્રામમાં એઓ ચાતુર્માસાર્થે વિશેષ રહ્યા એથી મેરાકને ઉલેખ જાતે કરાયે લાગે છે અને હું પણ એમ જ કરું છું.
હવે હું વર્ષાવાસન સ્થળનાં નામ અકારાદિ ક્રમે આપું છું – સ્થળ વર્ષાવાસન ક્રમાંક
કુલસંખ્યા ૧. અસ્થિકગ્રામ ૨. આલલિકા ૭ ૩. ચંપા
૩, ૧૨ ૪. નાલન્દા
૩૪, ૩૮ ૫, પાપડ(મધ્યમા) ૬. પૃષ્ઠચંપા ૭. પ્રતિભૂમિ ૮. ભદ્રિકા ૮. મિથિલા ૧૪, ૨૬, ૨૭, ૩૬, ૩૦, ૪૦, ૬ ૧૦. રાજગૃહ ૮, ૧૩, ૧૬, ૧૮, ૧૯, ૨૨,
૨૪, ૨૯, ૩૩, ૩૭, ૪૧ ૧૧. વાણિજ્યગ્રામ ૧૫, ૧૭, ૨૧, ૨૩, ૨૯, ૩૦ ૧૨. વૈશાલી ૧૧, ૧૪, ૨૦, ૩૧, ૩૨, ૩૫ ૧૩. શ્રાવસ્તી
જે 8.
૪૨
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરવર્ધમાનવામના વર્ષવાસ ૧૩૫ આમ એકંદર તેર સ્થળોએ વર્ષવાસ કરાયા છે. તેમાં સૌથી વધારે રાજગૃહમાં છે. આ તેર સ્થળે પૈકી ત્રણ વિષે મેં અંગુલીનિર્દેશ કર્યો છે એટલે ખાસ કરીને બાકીનાં દસ સ્થાને હું સંક્ષિપ્ત પરિચય આપું છું અને એ માટે અત્યારે તે નિમ્નલિખિત ત્રણ જ પુસ્તકનો ઉપયોગ કરું છું –
(૧) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર (વિહારરથલનામકેષ, પૃ. ૩૫૩-૩૯૮),
(૨) ડો. જગદીશચન્દ્ર જૈનકૃત “Life in Ancient India as depicted in the Jain Canons" (4.8, ભૌગોલિક કેશ, પૃ ૨૬૩-૩૬૬).
(3) ši eiga Mabārīra : His Life and Teachings (પૃ. ૩ર-૩૬). "
(૧) અસ્થિક ગ્રામ–આ વિદેહ જનપદમાં આવેલું હતું અને વેગવતી’ નદી. એની પાસે વહેતી હતી. મહાવીરસ્વામી મેરાક સનિવેશથી આ અસ્થિકગ્રામમાં આવ્યા હતા અને અહીંથી એએ મેરાક થઈ “વાચાલા” પધાર્યા હતા. M LT (પૃ. ૩૩ માં કહ્યું કે અસ્થિકગ્રામ તે વૈશાલીથી પાવા જતાં જે “હત્થિગામ આવે છે તે છે. લેકિનાં હાડકા ઉપર ગામ બંધાયેલું હોવાથી એનું “અસ્થિકગ્રામ” નામ પડયાની જૈન પરંપરા છે.
. (૨) આભિકા (આલંભિકા -શ્રવ ભ૦ મ૦ (પૃ ૩૫૫)માં કહ્યું છે કે આલંભિકા અને આલલિકા એ એક જ સ્થાનના બે નામે હેવાને સંભવ છે. આલલિકા તે ઈટાવાથી વીસ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર માઈલ ઈશાન (ઉત્તર-પૂર્વ) ખૂણામાં આવેલું પ્રાચીન નગર હેવાનું કેટલાક વિદ્વાને કહે છે પણ એ કાશી રાષ્ટ્રમાંની એક પ્રસિદ્ધ નગરી હતી એમ જૈન લેખ જોતાં જણાય છે.
આલલિકા” એ રાજગૃડથી “વારાણસી” જતાં વચમાં આવતી નગરી હતી. રાજગૃડુથી “વારાણસી' જતાં તેમ જ વારાણસીથી “રાજગૃહ' જતાં વચમાં મહાવીર સ્વામી આ નગરીમાં મુકામ કરતા હતા.
LL A 1 (પૃ. ૨૬૫)માં કહ્યું છે કે આલભિકાથી મહાવીર સ્વામી કુંડાક સન્નિવેશ ગયા હતા. એક વેળા એઓ વાણિજ્યગ્રામથી આલલિકા” આવ્યા હતા અને “શ્રાવસ્તી ગયા હતા.
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં આલભિયાન “આલવી તરીકે ઉલ્લેખ છે. એમાં કહ્યું છે કે એ શ્રાવસ્તીથી ત્રીસ પેજને આવેલી નગરી હતી અને મહર્ષિ બુદ્ધ અહીં ચાતુર્માસ માટે નિવાસ કર્યો હતે.
(૩) ચંપા–જૈન આગમમાં જે રપ આર્ય દેશ ગણાવાયા છે તેમાં “અંગને પણ ઉલ્લેખ છે. એની રાજધાની “ચંપ હતી. મહાવીર સ્વામીના જીવનના પૂર્વ ભાગમાં ચંપામાં જિતશત્ર અને દત્ત નામે રાજાઓનું રાજ્ય હતું જ્યારે એમની ઉત્તરાવસ્થામાં કેણિકનું (અજાતશત્રુનું રાજ્ય હતું. શ્ર૦ ભર મર પૃ. ૩૨૯) પ્રમાણે ચંપા પટનાથી પૂર્વમાં–કંકઈ દક્ષિણમાં લગભગ સેકસ ઉપર આવેલી હતી. આજકાલ એને “ચંપાનાલા કહે છે અને એ સ્થાન ભાગલપુરથી ત્રણ માઈલ દૂર પશ્ચિમમાં છે.
|L A I (પૃ. ૨૭૫)માં કહ્યું છે કે ભગવતી પ્રમાણે આ આગમના પાંચમા સયગના પહેલા અને દસમા ઉદેસરની પ્રરૂપણુ મહાવીરસ્વામીએ ચંપામાં કરી હતી. વિશેષમાં
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરવધમાનસ્વામીને વર્ષાવાસ ૧૩ અહીં કહ્યું છે કે ચંપાનું ખરું સ્થળ ભાગલપુર પાસે આવેલાં બે ગામ નામે ચંપાનગર અને ચંપાપુર હવાને સંભવ છે.
M LT (પૃ. ૩૩)માં કહ્યું છે કે એક પાલિ' જાતકમાં કાલચંપાને ઉલેખ છે.
(૪) પાપા (મધ્યમા)– શ્રટ ભર મર (પૃ. ૩૭૫)માં કહ્યું છે કે ૨૫ આર્ય દેશોમાં જે “ભંગિ દેશને ઉલેખ છે તેની રાજધાની પાપા હતી. એ દેશ “પારસનાથ પહાડની આસપાસની ભૂમિમાં ફેલાયેલ હતું. કેટલાક પાપાને મલય' દેશની રાજધાની ગણે છે તે ભૂલ છે અને એ ભૂલ “મદ્ય' અને “મલયને એક ગણવાની ભૂલનું પરિણામ છે એમ અહીં કહ્યું છે.
આ પાપા ઉપરાંત બીજી એક પાપા (પાવા) છે. એ કેશલથી ઈશાનમાં કુશીનારા તરફ જતાં આવે છે. એ “મલ્લ રાજ્યની રાજધાની હતી. કેટલાકના મતે આધુનિક પડરોના કે જે કાસિયાથી આર માઈલ દૂર અને ગેરખપુરથી આશરે પચ્ચીસ માઈલ દૂર છે તે આ પાપા (પાવા) છે તે કેટલાક ગેરખપુર જીલ્લામાંના પડૌનાની પાસે આવેલા ૫૫ઉર ગામને પ્રાચીન “પાવાપુરી માને છે. આ બંને પાવાની વચ્ચે “મધ્યમા પાવા આવેલી હતી અને એ “મગધ'. જનપદમાં હતી. પહેલી પાપા આ મધ્યમા પાપાથી અગ્નિ કેણમાં અને બીજી વાયવ્ય કોણમાં અને તે પણ લગભગ સરખે અંતરે આવેલી હતી. આથી તે આને “મધ્યમા પાપા” કહે છે. આજે પણ બિહાર... નગરથી ત્રણ કેશ ઉપર દક્ષિણમાં આવેલી પાવા જેનેનું તીર્થધામ છે. | LAI (પૃ. ૩૨૧)માં ભંગિને બદલે ભગને ૨૫ આર્ય દેશમાંને એક દેશ કહો છે. વિશેષમાં અહીં એ ઉલેખ છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કે મહાભારત (૨–૩૧-૧૧)માં ભંગને ઉલેખ છે. એમાં ‘હજારીબાગ” અને “માનભૂમ’ જિલ્લાને સમાવેશ થતે હતે.
(૫) પ્રણિતભૂમિ – L AI (પૃ. ૩ર૦)માં કહ્યું છે કે આ પણિયભૂમિ “રાટ દેશના એક વિભાગ નામે વઈરભૂમિમાં આવેલું એક સ્થળ છે પણ એ કર્યું તે નક્કી કરાયું નથી. “રાઢ’ એટલે “લાઢ. શ્રવ ભ૦ મ૦ (પૃ. ૩૮૫માં એ ઉલ્લેખ છે કે મુશીદાબાદની આસપાસના પશ્ચિમ બંગાળને પહેલાં “રાઢી કહેતા હતા અને “કેટિવર્ષ નગર રાજધાની ગણાતું હતું. ૨પા આયે. દેશમાં રાઢને ઉલ્લેખ છે. જ્યન્તીકેશમાં રાઢનું બીજું નામ સુહ્ય હેવાનું લખ્યું છે પણ જૈન સત્રમાં તે એ બેને ભિન્ન ગણ્યા છે.
(૬) ભદ્રિકા – આ “અંગદેશની એક સુપ્રસિદ્ધ નગરી હતી, શ૦ ભ૦ મ૦ (પૃ. ૩૭૯-૩૮૦) પ્રમાણે ભાગલપુરથી દક્ષિણે આઠ માઇલ ઉપર આવેલું સ્થાન તે જ પ્રાચીન “ભદયા” કે “ભદ્રિકા નગરી હેવી જોઈએ. કેટલાક મુંગેરને “ભદ્રિકા ગણે છે.
[], AI (પૃ. ૨૭૨ માં કહ્યું છે કે પૂર્ણકલશથી કદલીગ્રામ જતાં તેમ જ શાલિશીર્ષથી “મગધ જતાં મહાવીરસ્વામી ભદ્રિકામાં પધાર્યા હતા. રાહુલ સાંકૃત્યાયનના મતે આ નગરી તે “મેંદીર (Monglyr) 8.
(૩) મિથિલા – આ ૨પા આય દેશે પિકી વિદેહની રાજધાની હતી, જે કે મહાવીર સ્વામીના સમયમાં તે વૈશાલી એ વિદેહની રાજધાની હતી અને મિથિલા એક સમૃદ્ધ નગરી હતી. એ સમયે અહીં જનક નામને રાજા હતાં. એ જનક તે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરવર્ધમાનસ્વામીના વર્ષાવાસ
૧૩૯
‘જનક’ વંશને। કાઇ ક્ષત્રિય હશે એમ શ્ર૰સ: મ૦ (પૃ૦ ૩૮૩)માં કહ્યું છે. વિશેષમાં અહીં કહ્યું છે કે સીતામઢીની પાસે આવેલી ‘મુહિલા’ તે જ પ્રાચીન મિથિલા' છે. વૈશાલીથી ‘મિથિલા' ઈશાન કાણુમાં ૪૮ માઈલ ઉપર આવેલી હતી. કેટલાક સીતામઢીને જ ‘મિથિલા’ ગણે છે તે કેટલાક જનકપુરને.
L A I (પૃ૦ ૩૧૪)માં કહ્યું છે કે રામાયણમાં મિથિલાને ‘જનકપુરી' કહી છે, નેપાલની સરહદમાં જેની ઉત્તરે મુઝફ્ફરપુર અને દરભંગા જિલ્લાએ મળે છે ત્યાં જે ‘જનકપુર’ નામનું નાનું નગર છે તે પ્રાચીન ‘મિથિલા’ હોવાનું મનાય છે.
(૮) રાજગૃહ—— નરેશ્વર શ્રેણિક (ખિખિસાર)ના સમયમાં આ ‘મગધ’ દેશની રાજધાનીનું શહેર હતું. ઠાણ (ઠા. ૧૦)માં જે દસ રાજધાની ગણાવી છે તે પૈકી આ એક છે. શ્ર૦ ભ૦ મ (પૃ૦ ૩૮૫ માં કહ્યું છે કે રાજગૃહમાં મહાવીરસ્વામી ૨૦૦ કરતાં વધારે વાર સમે સર્યાં હતા. આજકાલ રાજગૃહને ‘રાજગર’ તરીકે ઓળખાવાય છે અને એની પાસે માહાગિરિ' પર્વતમાળાના વૈભારગિરિ, વિપુલાચળ ઇત્યાદિ નામના પાંચ પર્વત આવેલા છે. 'રાજગિર’‘બિહાર' પ્રાંતમાં પટનાથી અગ્નિ કેણુમાં અને ગયાથી ઈશાન કાણુમાં આવેલું છે.
L A I (પૃ૦ ૩૨૭)માં એ ઉલ્લેખ છે કે એમ કહેવાય
છે ફૅ ‘ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત’ નાશ પામતાં ‘ચણુકપુર' સ્થપાયું અને
.
એના નાશ થતાં ઋષભપુર' અને એના નાશ થતાં ‘કુશાગ્રપુર અને અંતે ‘રાજગૃહ’ સ્થપાયું,
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
વિશેષમાં રાજગૃહને ‘ગિરિત્રજ' કહે છે કેમકે એની આસપાસ પાંડવ, ગિઝકૂટ (ગ્રાફૂટ), વૈભાર, ઋષિષગિર, અને વૈપુલ એ પાંચ પર્વતે આવેવા છે. મહાભારત (૨–૨૧–૨)માં આ પાંચ પર્વતાનાં નામ નીચે મુજબ છે ઃ—
વૈભાર, વારાહ, વૃષભ, ઋષિગિરિ અને ચૈત્યક.
આ રાજગૃહ એના ઝરાઓ માટે સુવિખ્યાત છે. જીએ કલ્પના ભાસની ગા. ૩૪૨ની વૃત્તિ (ખંડ ૪, પૃ૦ ૯૫૯):
૧૪૦
નાલંદા રાજગૃહની ઈશાન કાણુમાં હતું. બોદ્ધ ગ્રંથોમાં નાલંદા' રાજગૃડથી એક ચેાજન દૂર હૈાવાના ઉલ્લેખ છે. ‘પટણા’ જિલ્લામાં આવેલા રાજિગરથી સાત માઈલ દૂર વાયવ્ય . કાણમાં આવેલું ખરગાંવ (Bargaon) તે ‘રાજગૃહ' હેાવાનું મનાય છે. (૯) વૈશાલી * ભ૦ મ૦ (પૃ૦ ૩૮૯-૩૯૦)માં કહ્યું છે કે મહાવીરસ્વામીના સમયમાં વિદેહ’દેશની રાજધાની જે વૈશાલી' હતો તે ‘મુજ' જિલ્લાનું ‘એસાઢપટ્ટી' ગામ છે અને નકશા પ્રમાણે વૈશાલી ચંપાના વાયવ્ય કાણુમાં સાડાબાર માઇલને અતરે અને રાજગૃડુથી આશરે ઉત્તરમાં સત્તર માઇલ દૂર છે.
L A I (૩૦ ૩૫૪)માં કહ્યું છે કે અખપાલી ગણિકાએ વૈશાલીને સમૃદ્ધ બનાવવામાં મેટા ફાળે આપ્યા હતા. વિશેષમાં વૈશાલી એ ‘બિહાર' પ્રાંતમાંના ‘મુજફ્ફર' જિલ્લામાં આવેલું અસહ (Basarah) છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરવર્ધમાનસ્વામીના વર્ષાવાસ ૧૪ (૧) શ્રાવસ્તી–જેને સૂત્રોમાં કહેલા ૨૫ આર્ય દેશેમાંના કુણાલ દેશની રાજધાનીનું નામ “શ્રાવતી' હતું પરંતુ મહાવીર– સ્વામીના સમયમાં એ ઉત્તર કેશલની રાજધાની હતી એમ A૦ ભ૦ મ૦ (પૃ. ૩૯૧)માં કહ્યું છે. વિશેષમાં આધુનિક સંશાધકને મતે ગેડા જિલ્લાના અકૌનાથી પૂર્વમાં પાંચ માઈલ અને બલરામપુરથી પશ્ચિમે બાર માઈલ ઉપર આવેલી “રાપતી નદીના દક્ષિણ કિનારા ઉપર જે “સહેટમહેટ સ્થાન છે તે આ શ્રાવસ્તીના અવશેષરૂપ છે. I AI (પૃ. ૩૩૨)માં આ જ વાત છે, જો કે અહીં સહેત-મહેત એ ઉલ્લેખ છે.
અંતમાં હું ઉમેરીશ કે L A I (પૃ૦ ૨પ૨)ની સામે મહાવીરસ્વામીના સમયને–ડે. જેનના મતે ઈ. સ. પૂર્વે ૧૦૦ને સમયને “ભારત વર્ષને નકશે છે. એમાં જે ઉપર્યુક્ત સ્થળે દર્શાવાયાં છે તે બરાબર છે કે કેમ તેની ચકાસણી કરવી બાકી રહે છે.
–જૈન સત્ય પ્રકાશ (વ ૨૦, અં. ૧૧)
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨] ઉત્કૃષ્ટતમ ઉપસર્ગ અને બેધપાઠ
આપણે કઈ પણ સારું મોટું કામ ઉપાડીએ એટલે એ સીધેસીધું પાર ઉતરે એવું ભાગ્યે જ બને છે. ઘર બાંધવાની વાત દૂર રહી પરંતુ એ સમરાવવાનું કાર્ય હાથ ધરીએ તે તેમાં યે કેટલીક વાર અણધારેલી મુશ્કેલી ઊભી થાય છે. “ઘર તે કે ઉકેલી જે અને લગન તે કે માંડી જો” એ કહેવત આ બાબતની સાક્ષી પૂરે છે. ગૃહસ્થજીવનમાં એક મંગળકારી અને આનંદજનક અવસરરૂપ ઓળખાવા લગ્ન જે શુભ પ્રસંગ પણ સદા નિર્વિદને ઉજવાય છે ખરા ? કેઈક અંતરનું સરું કે ખાસ ઓળખીતું એ જ સમયે રિસાઈ જાય છે અને એને મનાવતાં નવનેજાં પાછું આવે છે, નહિ માંદાનું કે ઈ માંદું થઈ જાય છે અને કેઈક તે એકાએક સ્વધામ પહોંચી જાય છે. આમ આફતની હારમાળા ઉપસ્થિત થાય છે.
આ તે સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓમાં નડતા ઉપસર્ગોની વાત થઈ. આત્મોન્નતિ સાધવાની તીવ્ર તાવેલી થતાં એ મહાભારત કાર્યને સિદ્ધ કરવા માટે જે સ્તુત્ય પગલાં ભરાય તેમાં કેટકેટલી મુસીબતેને પાર પામવાના પ્રસંગે આવી ચડે છે. આનું એક અનુપમ ઉદાહરણ આપણને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસવામીના જીવનમાંથી જાણવા મળે છે. એ વાત હવે હું વિચારું છું અને એમાંથી કેટલાક મુદ્દાઓ-બોધપાઠ પણ તારવી શકાય તેમ જણાય છે તે પણ દર્શાવવા ઇચ્છું છું,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્કૃષ્ટતમ ઉપસર્ગ અને બેધપાઠ
૧૪૩
મહાવીરસ્વામીએ આજથી લગભગ પચ્ચીસ સે અને પચ્ચીસ (૨પર ૫૦ વર્ષ પૂર્વે–ઈ. સપ૬માં સર્વ પાપમય પ્રવૃત્તિને તિલાંજલિ આપવાની ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞા લીધી-જે ધર્મની વિજયપતાકા ફરકાવનારી દીક્ષા લીધી. એ દીક્ષા લેતાં વેંત એમનાં ત્રણ જ્ઞાનમાં ઉમેરારૂપે એમને ચોથું “મનઃ પર્યાવજ્ઞાન ઉદ્દભવ્યું. આત્માને ઉત્કૃષ્ટ વિકાસ સાધવા માટે એમણે પૂરેપૂરું બળ અજમાવવા માંડયું અને તેમાં એમને જાતજાતના ઉપસર્ગોને સામને કરે પડ્યો. આ બધા ઉપસર્ગોને આપણે ત્રણ વર્ગમાં વહેંચી શકીએઃ (૧) જઘન્ય, (૨) મધ્યમ અને ૩ ઉકષ્ટ, આ ત્રણેમાં તરતમતાની દૃષ્ટિએ પેટાવર્ગ પાડી શકાય તેમ છે. અહીં તે આપણે આ પ્રત્યેક વર્ગમાંના ઉત્કૃષ્ટ જ ઉપસર્ગની નોંધ લઇશું. કટપૂતના વ્યંતરીએ જે શીત-ઠંડીને ઉપસર્ગ કર્યો એ જઘન્ય ઉપસર્ગમાં સૌથી મહાન છે. એવી રીતે સંગમે કાલચક્ર રચી મહાવીર સ્વામીને તે ખૂબ જ હેરાન કર્યા તે મધ્યમ ઉપસર્ગની પરિસીમા છે. આ બંને ભયંકર ઉપસર્ગોને જ નહિ પરંતુ અનેક ઉત્કૃષ્ટ ઉપસર્ગોને ટપી જાય એ અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટતમ ઉપસર્ગ તે કાનમાંના શિલ્યનું ઉદ્ધરણ છે. આ વિકટ પ્રસંગ મહાવીરસ્વામીની આત્મસાધનાના તેરમા–છેલ્લા વર્ષમાં (ઈ. સ. પૂર્વે પ૫૭માં) બનવા પામ્યું છે.
આવસ્મયની નિજજુત્તિ (ગા. પ૨૫)માં તારમાં જેમ મિતાક્ષરીને ઉપયોગ કરાય છે તેમ આ ઉત્કૃષ્ટતમ ઉપસર્ગ
- ૧. જુઓ પૃ. ૧૦૫.
૨. જુએ આવસ્મયની યુણિ (પૂર્વ ભાગ, પત્ર ૩રર આ).
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વર્ણવાયે છે : “છમ્માણી ગામ, શેવાળ, કટના શલ્યનો પ્રવેશ, મધ્યમ પાપા, ખરક વૈવ, સિદ્ધાર્થ (વણિક) અને કઢાવે છે. આને લગતી પ્રસ્તુત ગાથા નીચે મુજબ છે –
"सम्माणी गोव कडसलपवेसणं मज्झिमाए पाषाणं । खरतो वेज्जो सिद्धस्थ वाणिओ णहिरावेति ॥ ५२९॥"
આ પ્રસંગ શબ્દના નાહક સાથિયા પૂર્યા વિના અને પ્રત્યેક મુખ્ય બીનાને પૂરતે ન્યાય આપીને આવસ્મયની ગુણિના કર્તાએ આલેખે છે. ઉપલબ્ધ સાહિત્ય જોતાં પ્રાચીનતાની દ્રષ્ટિએ પણ આ આલેખન મહત્વનું છે એટલે એને હું અહીં ગુજરાતીમાં અનુવાદ આપું છું.
ત્યાર બાદ (મહાવીર) સ્વામી છમ્માણી (સં. ષણમાની) નામના ગામમાં ગયા અને એની બહાર પ્રતિમાઓ (અર્થાત કાયેત્સર્ગ ધ્યાનમાં) રહ્યા. ત્યાં એમની પાસે એક ગેવાળ બળદ મૂકીને ગામમાં પેઠે. (ગાય વગેરે) દેહવા વગેરેનું કાર્ય કરીને એ (ત્યાંથી) નીકળે. પેલા બળદે તે જંગલમાં ચરવા માટે ચાલ્યા. ગયા. પછી પેલે ગોવાળ આવે. એણે (મહાવીરસ્વામીને પૂછ્યું : હે દેવાર્યક! બળદે ક્યાં છે? ભગવાને જવાબ ન આપે. આથી એ વાળ) ખૂબ ગુસ્સે થયે, એણે ભગવાનના બંને કાનમાં
૧. આ ગામે “મિંઢિયા ગામ થઈને મહાવીર સ્વામી આવ્યા હતા. આ “છમ્માણી” ગામ “મધ્યમા પાવાની પાસે આવેલી “ચંપાનગરીના રસ્તા ઉપર આવેલું હતું.
૨. આ ઉપસર્ગને ઉલ્લેખ આયારમાં તેમ જ પસવણા કપમાં તે નથી.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્કૃષ્ટતમ ઉપસર્ગ અને આધપાઠ
૧૪૫
કાસની (એક જાતના ઘાસની) સળી નાંખી : એક એક કાનમાં અને બીજી બીજા કાનમાં, પછી એણે એ બંનેને પથ્થર વડે એવી ઢાકી કે ખ'ને ભેગી થઇ. ત્યાર બાદ એણે એ સળીઓનાં મૂળને—છેડાને ભાંગી નાંખ્યાં કે જેથી કાઈ એને (સળીને) કાઢી નાંખી ન શકે.
આ સંબંધમાં કેટલાક એમ કહે છે કે એક જ સળી (એક કાનમાં ન ખાતાં) એ બીજા કાનમાંથી બહાર નીકળો ત્યાં તા એ ભાંગી ગઈ.
રત્રિપુષ્ઠ રાજાએ આ ગેાવાળના (શય્યાપાલક તરીકેના ભવમાં) અને કાનમાં તપાવેલું સીસુ રેડયું હતું તે ઉપરથી વમાનના (મહાવીરસ્વામીના) બંને કાનમાં કટની સળી નખાઈ. ભગવાનને એ દ્વારા ‘(સાત) વેદનીય’ કર્મ યમાં આવ્યું.
પછી (મહાવીરસ્વામી) ‘મધ્યમા પાપા’માં ગયા ત્યાં સિદ્ધા નામના વિષ્ણુક હતા. એને ઘેર ભગવાન ગયા, એને (સિદ્ધાર્થીને) ખરક નામના વૈદ્ય મિત્ર હતા. એ મને સિદ્ધાર્થના ઘરમાં હતા. (મહાવીર સ્વામી ભિક્ષાર્થે એના (સિદ્ધાર્થના) ઘરમાં પેઠા. એ વિકે એમને વંદન કર્યુ” અને એમની સ્તવના કરી. પેલે
૧. આમ અહીં ચૂર્ણિકાર સળી એ નહિ પણ એક હતી અને એ ગાવાળીએ ભાંગી ન હતી પણ ાઆપ ભાંગી ગઇ હતી એવા મતાંતરની નોંધ લીધી છે.
૧૦
૨. જુએ પૃ ૮૭, ૧૦૪ અને ૧૧૮.
૩. આ વાત એક પદ્ય દ્વારા દર્શાવાઇ છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વૈદ્ય એ તીર્થકરને જોઈને બે અહે ભગવાન સર્વ લક્ષણેથી સંપૂર્ણ છે પરંતુ કેમ શલ્યથી યુક્ત છે? એ ઉપરથી પેલે વણિક સંશ્રેમપૂર્વક બે જો , ક્યાં શક્ય છે? એમાં (વૈદ્ય) જોયું તે કાનમાં શલ્ય દેખાયું. ત્યાં તે વણિકે કહ્યું : (આ) મહાતપસ્વીનું આ (શલ્ય દૂર કર. હું એના બદલામાં) સર્વસ્વ આપું છું. તને અને મને પણ પુણ્ય થશે.
ભગવાન નિપ્રતિકમ હેઈ એ ઈચ્છશે નહિ. (શલ્ય કઢાવ્યા વિના ભગવાન તે ચાલ્યા ગયા, ત્યારે (સિદ્ધાર્થે) માણસ એકલી (તપાસ કરાવી) તે ઉદ્યાનમાં પ્રતિમાઓ રહેલા એએ જણાયા.
(સિદ્ધાર્થ અને ખરક) એ બંને ઓષધે લઈને (ભગવાન જ્યાં હતા ત્યાં ગયા. ત્યાં ભગવાનને તેલની દ્રોણ (અર્થાત કુંડીમાં મૂક્યા અને એમનું મર્દન કરાયું. પછી ઘણા પુર વડે એમને પકડી રખાવાયા અને દબાવાયા. ત્યાર બાદ સાણસે લઈને શલ્ય (વૈદ્ય કાઢયું. લેહીથી ખરડાયેલી બે સળીએ નીકળી, એ સળીઓ જેવી કઢાઈ રહી કે તરત જ ભગવાનથી ચીસ પડાઈ ગઈ. પેલા મનુષ્યોને ઉથલાવીને એ ઊભા થયા. ત્યાં (આ ચીસને લઈને) “મહાભૈરવ ઉદ્યાન અને દેવકુલ દેવમંદિરા થયાં. પછી “સંહણ ઓષધ (વૈદ્ય) આપ્યું જેથી (ભગવાન) સારા થયા ત્યાર પછી એમને વંદન કરીને અને એમની ક્ષમા યાચીને વૈદ્ય અને સિદ્ધાર્થ ગયા.
૧. આ ઉપરથી એમ લાગે છે કે મહાવીરસ્વામીને કાનમાંથી ખીલા (કીલા) કઢાયા ત્યારે એઓ સુતેલા હતા. .
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્કૃષ્ટતમ ઉપસર્ગ અને બોધપાઠે
૧૪૭
આમ એકમેવાળે શરૂ કરેલા ઉપસર્ગને અન્ય ગોવાળે કરેલા ઉપસર્ગથી અંત આવ્યે. (કાનમાં ખીલા ઠકનારો) એ
વાળ સાતમો (નરકે) ગયે. ખરક અને સિદ્ધાર્થ તે તીવ્ર વેદનાને ઉત્પન્ન કરનારા હોવા છતાં એ કાર્ય એમણે શુદ્ધ જ ભાવે કરેલું હોવાથી (સ્વર્ગે ગયા.
આ ઘટના આપણને અનેક વિચારણા પૂરી પાડે છે – ૧. આવેશમાં કરેલું કર્મ ભેગવવું પડે છે.
૨. કર્મ કર્યું કે તરત જ તેનું ફળ મળે જ એ નિયમ નથી. અનેક ભવો પછી પણ એનું ફળ ભેગવવાને વારો આવે.
૩. હિંસા અને અહિંસાની સમીક્ષા યોગ્ય રીતે થવી ઘટે.
૪. શરીરની કેટલીક ક્રિયા ઉપર મને બળની ઝાઝી અસર થતી નથી. ૫ અનાદિ કાળના સંસ્કારોનું બળ જેવું તેવું નથી.
– જૈન સત્ય પ્રકાશ વ. ૨૦, અં. ૮–૯)
' એ
જે ઉલ્લેખ છે.
૧, સુબેધિકામાં ‘ તેમના પિતાને અર્થે ખીલ' કરાય છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીની સાધનાની પરાકાષ્ઠા
સંસારસાગર તરી જવા માટે–મુક્તિ મહિલાના મંદિરે પહોંચવા માટે–અનંત સુખના સ્વામી બનવા માટે જાતજાતના ઉપાયે ભિન્ન ભિન્ન દર્શનકારોએ દર્શાવ્યા છે. જૈન દર્શનકારતું આ સંબંધમાં શું કહેવું છે એ જાણવા માટે આપણી પાસે એક ઉત્તમ સાધન છે. એ સાધન તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ દીક્ષા લીધી ત્યારથી માંડીને તે એમને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું ત્યાં સુધીમાં “સાધક તરીકે જીવન વ્યતીત કરતાં જે સાધના એમણે કરી તે સંબંધી પજજેસવણાકપમાં અપાયેલું વિસ્તૃત વર્ણન છે. આ વર્ણન એના ૧૧૬મા સુત્તમાં નીચે મુજબ રજૂ કરાયું છેઃ
સા જ મળે માવે મદારીને ગા; રિવાसमिए, भासासमिए, एसणासमिए, पायाणभण्डमत्तनिकखेवणाafમg,૩રવાર-પાસવ---agorafકામિ, मणसमिए, वयसमिए, कायसमिए; मणगुत्ते, वयगुत्ते, कायगुत्ते; શુ ;િ ગુરમવાર; માધે, અમાણે, અમાપ, મા, હને, ઘર, સવારે પરિળિદવુમાસ, શ્રમ, અગ્નિ, छिन्नगन्थे; निरुवलेवे; कंसपाई इव मुक्कतोए; सखे इव निरञ्जणे; जीवे इव अप्पडिहयगई; गगणमिव निरालम्बणे; वाउ इव अप्पडिवहे; लारयसलिल व सुद्धहियए; पुक्खरपत्त व निरुपलेवे; कुम्मे इव गुत्तिन्दिए; स्वग्गिविसाणं व एगजाए; विहग इव विष्पमुक्के; भारण्डपक्खी इव अप्पमत्ते; कुञ्जरे इब सोण्डीरे;
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરસ્વામીની સાધનાની પરાકાષ્ઠા ૧૪૯
यसहे इव जायथामे; सीहे इत्र दुद्धरिले मन्दरे इव निकम्पे; सागरे इव गम्भीरे; चन्दे इव सोमलेसे; सूरे इव दित्ततेप; सच्चकणगं व जायरूवे; वसुन्धरा इव सव्वफालविलहे; મુચકુવાલને 4 સેયલા નો ॥ ૬ ॥''
આ સુત્ત(સૂત્રના અક્ષરશઃ અનુવાદ ન આપતાં એમાં અહાવીરસ્વામી ગૃહયાગ કરી અનગાર અન્યા-સાચા શ્રમણુ અન્યા તેને અંગે એમને ઉદ્દેશીને જે વિવિધ વિશેષણાના-ઉપમાઓના ઉલ્લેખ કરાયેા છે તેની હું એક પછી એક નોંધ લઉં છું :
(૧) મહાવીરસ્વામી પાંચ સમિતિથી યુક્ત હતાઃ (અ) ઇર્યા–સમિતિ, (આ). ભાષા-સમિતિ, (ઇ) એષણા-સમિતિ, (ઇ) ઉપકરણાદિના ગ્રહણને અંગે અને વસ્ત્રાદિના કે માટીના ‘માત્ર’ નામના પાત્રને મૂકવાને અંગેની સમિતિ અર્થાત્ આદાનનિક્ષેપણસમિતિ અને (ઉ) મલ, મૂત્ર, ચૂંક, નાકમાંથી નીકળતા શ્લેષ્મ તેમ જ શરીરના મેલ .એ બધાના ત્યાગરૂપ પારિષ્ઠાપનિકા-સમિતિ, આ ઉપરથી એ વાત ફલિત થાય છે કે મડાવીરસ્વામી ગમનમાં અને આગમનમાં, ખેલવામાં, ભિક્ષા લેવામાં, કઈ ચીજ લેવા-મૂકવામાં તેમ જ મલાદિના ત્યાગમાં સાવધાનપણું વ્રતા હતા
(૨) આ જ મામત સક્ષેપમાં અત્ર એમ કહી છે કે મહાવીર– સ્વામી મન, વચન અને કાયા એ ત્રણને અંગે સમ્યક્ પ્રવૃત્તિવાળા હતા.
(૩) મહાવીરસ્વામી (અ) મને–ગુપ્તિ, (આ) વચન–ગુપ્તિ અને (ઇ) ક્રાય-ગુપ્તિ એમ ત્રણ ગુપ્તિના ધારક હતા અર્થાત્ એને
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમાણુ ભગવાન મહાવીર
અશુભ પ્રવૃત્તિઓથી અલગ રહેતા હતા. આથી કરીને એને ગુપ્ત હતા.
(૪) મહાવીરસ્વામી ગુપ્તેન્દ્રિય હતા અર્થાત્ બધી ઇન્દ્રિ, ઉપર એમને કાબુ હતે.
(૫) એઓ વસતિ વગેરે નવ વાડ વડે શોભતું બ્રહ્મચર્ય પાળતા હતા. આમ એ સ્ત્રીસંગથી સર્વથા વિમુખ હતા.
(૬) એઓ કે ધ, માન, માયા અને લેભ એ ચારે કષાયથી સુક્ત હતા.
(૭) એઓ શાન્ત, પ્રશાન્ત અને ઉપશાન્ત હતા. એથી કરીને એ પરિનિવૃત એટલે કે સર્વ પ્રકારના સંતાપથી રહિત હતા. એઓ અંદરથી શાન્ત, બહારથી શાન્ત તેમજ ઉભય રીતે પણ શાન્ત હતા.
(૮) એ અનાસ હતા અર્થાત હિંસાદિ આશ્રવારોથ અલિપ્ત હતા. (૯) એ મમત્વથી રહિત હતા. (૧૦) એઓ અકિચન હતા એટલે કે દ્રવ્યાદિથી રહિત હતા, (૧) એ હિરણ્ય વગેરે ગ્રંથના ત્યાગી હતા.
(૧૨) એ શરીરને લગતા દ્રવ્ય-મલથી તેમ જ કર્મોથી, ઉદ્દભવતા ભાવ–મલથી પણ અલિપ્ત હતા. આમ એ નિરૂપલેપ હતા.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસવામીની સાધનાની પરાકાષ્ઠા ૧પ
એમની નિરુપલેતા ઈત્યાદિ દર્શાવવા માટે વિવિધ-એકવીસ દાંતે અપાયાં છે -
(૧) જેમ કાંસાનું પાત્ર (વાસણ) પાણીથી અલિપ્ત રહે છે તેમ મહાવીરસ્વામી સ્નેહથી અલિપ્ત હતા.
(૨) એ શંખની પેઠે નિરંજન હતા-રામથી રહિત હતા.
(૩) એ જીવની જેમ અપ્રતિહત ગતિવાળા હતા કેમકે એમને વિહાર સર્વત્ર અખલિત હતે.
(૪) એ આકાશ પેઠે આલંબન વિનાના હતા-સ્વાશ્રયી હતા કેમકે એમને કેઈના આધારની અપેક્ષા ન હતી.
(૫) એને પવનની જેમ અપ્રતિબદ્ધ હતા કેમકે કઈ પણ એક સ્થાનમાં એએ સ્થાયી રહેતા ન હતા.
(૬) એમનું હદય શર તુના જળની જેવું નિર્મળ હતું કેમકે એ કલુષતારૂપ કલંકથી મુક્ત હતું.
(૭) એઓ કમળના પત્રની પેઠે નિર્લેપ હતા. જેમ કમળનું પત્ર જળથી અલિપ્ત રહે છે તેમ ભગવાન કર્મરૂપ લેપથી અલિપ્ત હતા.
(૮) જેમ કાચ પિતાની ઇન્દ્રિયને ગુપ્ત રાખે છે તેમ મહાવીર સ્વામી પણ ગુપ્તદ્રિય હતા. " © જેમ ગેંડાને એક શિગડું હોય છે તેમ એ રાગ વગેરની સહાયથી રહિત હતા.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
(૧૦) એઓ પક્ષીની પેઠે મુક્ત હતા કેમકે એઓ પરિકરથી મુક્ત હતા તેમ જ એમને નિવાસ અનિયત હત–નિશ્ચિત ન હતે.
(૧૧) એ ભાખંડ પક્ષીની જેમ અપ્રમત્ત હતા. અપ્રમત્તતામાં ભારડ પક્ષી સૌથી ચડિયાતું ગણાય છે એથી એની ઉપમા અપાઈ છે.
(૧૨) એ હાથીની જેમ શૉડીર અર્થાત્ શૂરવીર હતા કેમકે એઓ કર્મરૂપ શત્રુઓને મારી હઠાવવામાં શૂરવીર હતા.
(૧૩) એ બળદની પેઠે પરાક્રમી હતા કેમકે એએ પિતે સ્વીકારેલાં મહાવ્રતના ભારને વહન કરવામાં સમર્થ હતા,
(૧૪) એઓ સિંહની જેમ દુધર્ષ હતા અર્થાત એમને કે સામને કરી શકે તેમ ન હતું કેમકે પરીષડરૂપ પદે એમને જીતી શકે તેમ ન હતું.
(૧૫) એઓ મેરુ પર્વતની પેઠે નિષ્કપ એટલે કે અડગ હતા કેમકે એ બે ઉપસર્ગોરૂપ વાયુથી ચલિત થાય તેમ ન હતું.
(૧૬) એ સાગરની જેમ ગંભીર હતા કારણ કે એ હર્ષ, શેક વગેરેનાં કારણ ઉપસ્થિત થવા છતાં એમને સ્વભાવ અવિકારી રહેતે હતે–એમાં પરિવર્તન થતું નહિ.
૧. આ પક્ષી વિષે મેં “ભારંડ : એક મહાકાય પક્ષી” નામના મારા લેખમાં કેટલીક બાબતે લખી છે. આ લેખ “ગુજરાતમિત્ર તથા ગુજરાત દર્પણ”ના તા. ૧૨-૧૦-૪૭ના અંકમાં છપાયો છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
શમણુ ભગવાન મહાવીર સ્વામીની સાધનાની પરાકાષ્ઠા ૧૫૩
(૧૭) એ ચન્દ્રમાની જેમ સૌમ્ય લેશ્યાવાળા–કાંતિવાળા હતા કેમકે એઓ શાન્ત હતા.
(૧૮) એમનું તેજ સૂર્ય જેવું પ્રદીપ્ત હતું કેમકે દેહની કાંતિરૂપ એમને દ્રવ્ય-તેજ હતું અને જ્ઞાનને લઈને એમને ભાવતેજ હતું.
(૧૯ એઓ ઉત્તમ સુવર્ણની પેઠે સ્વરૂપસંપન્ન હતા કેમકે જેમ સુવર્ણ મેલ બળી જવાથી ખરેખર દીપી ઊઠે છે તેમ ભગવાન પણ કર્મરૂપ મેલ દૂર થવાથી દીપતા હતા–પ્રકાશતા હતા.
(૨૦) એ પૃથ્વીની પેઠે સર્વ જાતના સ્પર્શને સહુન કરનારા હતા. જેમ પૃથ્વી ઠંડી, ગરમી વગેરેને સમતા વડે સહન કરે છે તેમ એઓ પણ બધું સહન કરતા હતા.
(૨૧) એઓ ઘી વગેરે દ્વારા સારી રીતે સિંચાયેલા-સારી રીતે હેમાયેલા અગ્નિની પેઠે તેજ વડે પ્રકાશતા હતા.
– જન (વ. ૬૦, અં. ૪૨-૪૩ દીપોત્સવી અંક)
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૪ ]
મહાવીરસ્વામીના જીવનની વિશિષ્ટ ઘટનાએ
એ તા સુવિદિત હકીકત છે કે અપૂર્વ પ્રભાવશાળ વ્યક્તિના જીવનની નાની કે માટી સર્વે ઘટનામાં કંઇ ને કંઇ વિશિષ્ટતા રહેલી જ ડૅાય છે. સૂક્ષ્મ અવલેાકન કરનારી પ્રખર પ્રતિભા આ સમધમાં જેવે પ્રકાશ પાડી શકે તેવા પ્રકાશની આશા મન્દુમતિ પાસેથી રાખવી તે અસ્થાને છે, છતાં પણ તુમે થથારાદિ વતનીયમ્” એ ન્યાયના આધારે આ અતિપરંતુ ખેડવા લાયક કાર્યક્ષેત્રમાં હું પ્રવેશ
61
વિકટ લલચાઉ છું
કુળમદ અને તેનું પરિણામ
રૈનાના છેલ્લા તીર્થંકરના— આ ‘હુહુડા’ અવાર્પણીમાં થઇ ગયેલા ચેવીસમા તીર્થંકર શ્રીમહાવીરસ્વામીના પૂર્વ ભવા તરફ
૧. કેટલીક વિશિષ્ટતાઓના વરૂપ વી-રસ્તુતિ સંસ્કૃતપ્રાકૃતમાં ( પક્ષના પૂર્વા સંસ્કૃતમાં અને ઉત્તરાર્ધ પ્રાકૃતમાં) કવિરાજ ધનપાલે રચી છે. બે ત્રણ મહિના ઉપર મને ઉપલબ્ધ થયેલી આ સ્તુતિ આજે અનુવાદાદિ સહિત છપાઇ રહી છે. આનાથી પદ્યની અપેક્ષાએ મેટું, વિશેષ પ્રસંગે ઉપર પ્રકાશ પાડન ું અને વળી ભક્તામરસ્તેાત્રની સમસ્યારૂપ તેમ જ કંઠસ્થ કરવા જેવું એક કાવ્ય મદીય ભાષાંતરાદિ સહિત શ્રી ભક્તામરસ્તોત્રની પાદપૂર્તિરૂપ કાસગ્રહ”ન પ્રથમ વિભાગમાં “શ્રીમાગમાય સમિતિ ” તરફથી પ્રસિદ્ધ થયું છે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર સ્વામીના જીવનની વિશિષ્ટ વટનાએ ૧૫ અને ખાસ કરીને તેમના મરીચિ તરીકેના ત્રીજા ભાવ પ્રતિ. દષ્ટિપાત કરતાં માલૂમ પડે છે કે એમને જન્મ અત્યુત્તમ કુળમાં થયું હતું, કેમકે મરીચિના પિતામહ શીષભમદેવ તે. આ અવસર્પિણીમાંના પ્રથમ તીર્થકર તરીકે, એમના પિતાશ્રી ભરત. નરેશ્વર તે પ્રથમ ચક્રવર્તીરૂપે, તેઓ પિતે ત્રિપૃષ તરીકેના ભવની અપેક્ષાએ પ્રથમ વાસુદેવરૂપે અને મહાવીર તરીકે અંતિમ તીર્થકરરૂપે સુપ્રસિદ્ધ છે. આવા દિવ્ય કુળમાં જન્મધારણ કરનાર મરીચિને કુળમદના કટુ વિપાકરૂપે જૈન દૃષ્ટિએ. હીન ગણાતા ભિક્ષુક કુળમાં ઋષભદત્ત વિપ્રની દેવાનન્દા નામની પત્નીની કુક્ષિમાં અવતરવું પડયું એ કેવી ઘટના ગણાય? ક્યાં તેમને એક વેળાએ ઉન્નતિના શિખરે આરૂઢ થયેલા કુળમાં. જન્મ અને ક્યાં અંતિમ ભાવમાં–મેક્ષગમનના ભવમાં ભિક્ષુક કુળમાં ચ્યવન! કર્મની અકળ કળા છે, તેનું એકછત્ર સામ્રાજ્ય છે અને તેનું શાસન અપ્રતિહત છે એમ આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે. કહેવાનો મતલબ એ છે કે કઈ પણ જાતને ગર્વ કરવો તે કઈ પણ વ્યક્તિને માટે ભલે પછી તે રાજા હોય કે રંક ઈષ્ટ નથી એ ગર્વ ગળ્યા વિના રહેતું નથી. એ દર્પ ઉન્નતિરૂપ ઊકલેકમાંથી જોતજોતામાં અવનતિરૂપ અલકમાં અભિમાની જીવને હડસેલી મૂકે છે.
ગભ-સંક્રમણ - વાનન્દાની કુક્ષિમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુ ૮૨ દિવસ રહ્યા બાદ
કેન્દ્રનું આસન કંપતાં અવધિજ્ઞાનથી તેનું કારણ જાણ તે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર -ઈન્દ્ર હરિણગમેલી દેવને આ ગર્ભને સિદ્ધાર્થ નૃપતિની ત્રિશલા રાણીના ગર્ભ સાથે અદલબદલ કરવા ફરમાવ્યું અને તેણે તેમ -કર્યું. આ પ્રમાણેની ગર્ભસંક્રમણની ઘટના તે શું અલોકિક નથી ? વસુદેવ (શ્રીકૃષ્ણના પિતાના સાતમા પુત્ર બલરામના સંબંધમાં આવી હકીકત બન્યાને ઉલ્લેખ અજેને સાહિત્યમાં મળી આવે છે. ત્યાં એ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે કે કંસની કૂરતાથી બચવાના ઉપાય તરીકે દેવકીના અને રેણિીના ગર્ભોને વિનિમય કરવામાં આવ્યું છે.
ગર્ભાવસ્થામાં માતૃભક્તિ અને દીક્ષા-અભિપ્રહ
જેને દૃષ્ટિ પ્રમાણે ગર્ભાવસ્થામાં પણ મતિ, શ્રત અને અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાનથી અલંકૃત શ્રી મહાવીરને એક દિવસ એ વિચાર રજુ કે પોતે હાલવું ચ લવું નડિ કે જેથી પિતાની માતાને એ સંચાલન દુઃખરૂપ ન થાય. આ વિચારથી તેઓ નિશ્ચળ રહ્યા પરંતુ એથી તે તેમની માતાને ગર્ભના અસ્તિત્વ વિષે શંકા થઈ અને તેમણે બૂડતુ કપત કર્યું. આ તરફ પ્રભુનું લક્ષ્ય જતાં તેમણે માતાપિતાના જીવન પર્યન્ત દીક્ષા ન લેવાને અભિગ્રહ કર્યો, કેમકે તેમને એમ ભાસ્યું કે જે માતા ગર્ભાવસ્થાથી તેમના ઉપર આટલે સ્નેહ રાખે છે તે તેમને દીક્ષા સમયથી શરૂ થતે વિરહ તે કેમ જ સહન કરી શકે? - આ ઉપરથી એ ફલિતાર્થ થાય છે કે માતાપિતાને પિતાના તરફથી જરા પણ દુઃખ ન થવા પામે એવું વર્તન સુપુત્રે રાખવું
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના જીવનની વિશિષ્ટ ઘટનાએ ૧૫૭
જોઈએ. અર્થાત્ 'માતાપિતાની ભક્તિ કરવામાં પાછી પાની થવી ન ોઇએ.
આ સંબંધમાં જૈન પ્રજામાં બે વર્ગો પડી ગયેલા જણાય છે. એક વર્ગ એવી દલીલ કરે છે કે જેમ મહાવીરસ્વામીએ માતાપિતાની હયાતી સુધી દીક્ષા ન લીધી—અરે તેમના સ્વર્ગગમન થયા પછી પણ એક વર્ષ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહેવાને પોતાના વડીલ બંધુ નન્દવર્ધનની સૂચના સ્વીકારી તેમ માટે ભાગે દીક્ષા લેનારી વ્યક્તિએ કરવું જોઇએ. માતાપિતાને રઝળતા મૂકીને—વૃદ્ધાવસ્થામાં તેમને નિરાધાર છેાડીને તે સ'સારને ત્યાગ કરવા ચેાગ્ય નથી એવી તેમની માન્યતા છે.
ખીજા વર્ગનું આ સંબંધમાં એ કથન છે કે મહાવીરસ્વામી જેવા તીર્થંકરે જે જે કર્યું તે તે સામાન્ય વ્યક્તિ આચરણમાં ન મૂકી શકે. વળી તેમને ‘ભાગાવલી’ કર્મ ભાગવવું બાકી રહેલું હતું તેથી તે તેમણે દીક્ષા લેવામાં એટલે વિલખ સહન કર્યાં. આ ઉપરાંત તે મહાભારત જેવા ધર્મશાસ્ત્રના સુપ્રસિદ્ધ સૂક્તને આગળ કરી પેાતાના મતના સમર્થનાથે સૂચવે છે કે જે
૧. મનુસ્મૃતિ ( અ૦૨, શ્લા. ૨૨૬ ) વગેરે જૈન ધર્મગ્રન્થામાં આ વિષય ઉપર જેમ ભાર મૂકવામાં આવ્યેા છે તેમ જૈત મન્થા પણ જણાવે છે. આની સામાન્ય પ્રતીતિ યોગશાસ્ત્ર ( પ્ર. ૧, શ્લો, ૫૦) કે શ્રીહરભદ્રસૂરિપ્રણીત અષ્ટકમાંતા માતાપિતાની ભક્તિવિષયક અષ્ટક જોવાથી થઇ જાય છે. વિશેષ પ્રતીતિ થાય તેટલા માટે ઠાણ ( સ્થાન )ના તૃતીય સ્થાનને “તિરૂં સુŕયાર સમળાઽસો!” થી શરૂ થતા મુદ્રાલેખ વિચારી જવા હું ભલામણ કરું છું.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
- રાત્રે વૈરાગ્ય થાય તે રાત્રે ને રાત્રે જ પ્રવજ્યા-દીક્ષા ગ્રહણ કરવી, કેમકે સવાર થતાં વિષયવાસનાથી ચિત્ત વ્યાકુળ બની જતાં દીક્ષાના મારા મનમાં ને મનમાં જ ન રહી જાય તેની - શી ખાતરી ? પરંતુ અત્રે એ પ્રશ્ન જરૂર ઉપસ્થિત થાય છે કે આવા વૈિરાગ્યને દુઃખગર્ભિત, મેહગર્ભિત કે જ્ઞાનગતિ ગણ?
આ ચર્ચાસ્પદ વિષયને ઈન્સાફ આપવા માટે આ સ્થાન નથી એટલે પ્રભુના જન્મ-મહત્સવ તરફ પ્રયાણ કરીશું.
નિરહંકાર વિદ્યા-વિભૂતિ
ત્રિજ્ઞાની પ્રભુનું માતાપિતાની અજ્ઞાત દશાને લઈને નિશાળગણું થાય છતાં પ્રભુ તેને ઈન્કાર ન કરે એ તેમની કેવી મદશા ગણાય? “અધૂરે ઘડે હોય તે જ છલકાય એ પ્રતિ લક્ષ્ય ખેંચનારું બીજું આથી સુન્દર–સુઘટિત દષ્ટાન્ત કર્યું છે? આ પ્રસંગે ઈન્ડે પૂછેલા પ્રશ્નને અપૂર્વ વિદ્યાબળથી ઉત્તર આપી અધ્યાપકને આશ્ચર્યાંકિત કરનાર મહાવીરસ્વામીની નિરભિમાની પ્રતિભા વિશે શું કહેવું?
૧. યોગાચાર્યની પરિભાષામાં વિષયતૃષ્ણરૂપ “અપર વૈરાગ્ય ” અને ગુણવૈતૃશ્યરૂપ “પર વૈરાગ્ય' એમ વૈરાગ્યના બે પ્રકારો છે. તેમાં પણ વળી યતમાન-સંસા, વ્યતિરક-સંજ્ઞા, એકેન્દ્રિય-સંજ્ઞા અને વશીકરણ-સંજ્ઞા એમ અપર વૈરાગ્યના ચાર ભેદ છે.
૨. સુંઠને ગગડે ગાંધી બનનારે આ વાત હૃદયટમાં કોતરી રાખવી ઘટે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના જીવનની વિશિષ્ટ ઘટનાએ
૧૫૯
સયમ-યાત્રા—
દિગબરાને ગર્ભસ ક્રમણની જેમ અમાન્ય એવા મહાવીર પ્રભુના લગ્નપ્રસંગ પરત્વે વિશેષ ઉલ્લેખ ન કરતાં તેમની સયમયાત્રાનું અવલેકન કરીશું.
ચોગ્ય માર્ગનું અવલંબન—
દીક્ષાગ્રહણ કરતી વખતે સિદ્ધની સાક્ષીએ સામાયિક વ્રતનું ગ્રહણુ અને તપશ્ચર્યાના સ્વીકાર એ તેમની ચાગ્ય માર્ગનું અવલબન કરવાની પદ્ધતિ પ્રદર્શિત કરે છે. છદ્મસ્થ અવસ્થામાં અનાર્ય દેશેમાં તેમણે જે વિહાર કર્યાં તે શું સૂચવે છે? એ પરત્વે લેખનું કલેવર વધી જવાના ભયથી વિચાર કરવા ન રહેતાં આપણે તેમના દ્રવ્ય-નિર્માહ તરફ દૃષ્ટિ કરીશું.
.
દરેક તીર્થંકર દીક્ષા લે તે પૂર્વે એક વર્ષ પર્યંત તે સાંવત્સરિક દાન આપે તે પ્રથા મુજબ શ્રીમહાવીરે પણુ દાન દીધું હતું પર ંતુ આના કરતાં પણ તેમણે એક પગલું આગળ ભર્યુ જણાય છે. દીક્ષા લીધા પછી ૧૩ મહિને યાચનાર્થે આવેલા એક બ્રાહ્મણુને ઇન્દ્રે પેાતાના ડાખા ખભા ઉપર મૂકેલા બહુમૂલ્ય દેવદૃષ્ટ વજ્રમાંથી અડધું તેમણે આપી દીધુંર. ત્યાંથી આગળ વિહાર
૧. જુઆ પૃ. ૧૨૬,
૨. આ ઉપરથી શું એમ નથી ભાસતું કે જે કેાઇ જૈત બ્રાહ્મણને દાન ન થ્યાપી શક્રાય એવી પ્રરૂપણા કરે છે તેમાં શાને કંઇ આધાર નથી પરંતુ તેમ કરી તે પેાતાની સંકુચિત વૃત્તિ પ્રદર્શિત કરે છે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
Sલા.
કરતાં “સુવર્ણવાલુકા” નદીના કિનારે કાંટામાં તેમનું વસ્ત્ર ભરાઈ જતાં તેમણે તે લેવાને પિતાને હાથ પણ ન ઉપાડો.
આવી રીતે આ સમયથી સર્વથા અલકત્વ (દિગંબરત્વ) તેમણે સ્વીકાર્યું અને સાથે સાથે ભજનને માટે પાત્ર રાખવા પણ છેડી દઈને તેઓ કરપાત્ર બન્યા.
આ હકીકત ઉપરથી હું એ સૂચન કરવા ઈચ્છું છું કે સમગ્ર રાજવૈભવને ત્યાગ કર્યા બાદ દીક્ષાના સમયે પ્રાપ્ત થયેલા કિમતી દેવદૂષ્યને પણ તિલાંજલિ આપતાં તેમને જરા પણ સંકોચ ન જ થયે. આ પ્રમાણેની પરિસ્થિતિમાં દ્રવ્ય ઉપરથી સર્વથા તેમને મેહ ઊતરી ગયાની બીજી શી નિશાનીને નિર્દેશ કર બાકી રહે છે ?
ઉપસર્ગની પરંપરા–
રગેવાળીઆએ કરેલા ઉપસર્ગો, શલપાણિ યક્ષકૃત ઉપસર્ગો અને ખાસ કરીને સંગમે કરેલા ઘેર ઉપસર્ગો કે જેનું વિશિષ્ટ વર્ણન તે-જેની ભયંકરતા તે આવશ્યક સૂત્રની નિયુક્તિ (ગા. ૫૦૨-૫૧૧)ના વિવરણમાં નજરે પડે છે તે પણ શ્રીવીર પ્રભુના દયાનાગ્નિ આગળ મીણની જેમ ઓગળી ગયા. આવા
૧. તાંબર અને દિગંબર એમ બે સંપ્રદાયરૂપે સમય જતાં વીરશાસનને વિભક્ત થવામાં આ તે નિમિત્તકારણ નહિ બન્યું છે?
૨. ઉપસર્ગને પ્રારંભ જેમ ગેપ (ગેવાળી આ)ને હાથે થયે તેમ ઉપસર્ગને અંત પણ તેને જ હાથે થયો અર્થાત ઉપસર્ગની પહેલા કરનાર અને છેવટને ઉપસર્ગ કરનાર પણ ગેપ છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના જીવનની વિશિષ્ટ ઘટનાઓ ૧૬૧
ઉપસર્ગો પણ મહાવીરસ્મીએ ગુસ્સે થઈને નહિ પણ સમતાપૂર્વક સહન કર્યા. આથી તે “ક્ષમા વીરા મૂષ એ સૂક્ત પ્રચલિત થયું હશે એમ કાં ન કહી શકાય ?
ઉપસર્ગો સહન કરવામાં એક્કા સમાન આ પ્રભુએ તપ કરવામાં પણ અગ્ર સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. બૌદ્ધ ગ્રન્થમાં તેમને “દીર્ઘતપસ્વી' તરીકે ઓળખાવાયા છે એ વાત ભૂલી જવા જેવી નથી.
અત્રે એ સૂચન કરવું આવશ્યક સમજાય છે કે મહર્ષિ બુદ્ધને તપશ્ચર્યાના સંબંધમાં જે કડવે અનુભવ થયે હતું અને પાછળથી ઘેર તપશ્ચર્યા કરવી તેમણે માંડી વાળી હતી એ કઈ પ્રસંગ આ મહાવીર પ્રભુ પરત્વે બન્યાને ઉલેખ છે ખરો ?
વિશેષમાં શ્રી બુદ્ધના સંબંધમાં તે એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે જે ગુરુઓના તેઓ શિષ્ય બન્યા હતા તેમને તેમણે ત્યાગ કરે પડ્યો. જે વસ્તુ તેમને પ્રથમ સત્યરૂપે પ્રત્રજ્યાના સમયે ભાસી હતી તે તેમને પાછળથી અસત્ય જણાઈ
૧. આ વાતનું પણું પ્રમાણપત્ર આપવું પડશે કે? એમ જ હોય તે જુઓ 'કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિનું નિમ્નલિખિત વકતવ્ય –
“કૃતાપરીપેડ ગને કૃપાથરતારયો |
ईषद्बाष्पान्योभद्रं श्रीवीरजिननेत्रयोः ॥” 1. ૨. તપ વિષે માહિતી માટે જુઓ નિક્તિ તેમ જ હારિભદ્રીય વૃત્તિ સહિત આવશ્યકસુત્રને પ્રથમ વિભાગ (પત્ર ૨૨૮-૨૨૯). .
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એટલે કે પ્રથમ સ્વીકારેલ માને છેડી અન્ય માર્ગ સ્વીકારવાની ઘટના શ્રીબુદ્ધના જીવનમાં નજરે પડે છે. એવી ઘટનાને શ્રી મહાવીરના જીવનમાં અભાવ છે. આ ઉપરથી શું શ્રીમહાવીરની દીર્ઘદર્શિતા તરી નથી આવતી?
શ્રી મહાવીરને કેવલજ્ઞાન-સર્વજ્ઞતા પ્રાપ્ત થતાં તેઓ કેવી રીતે વર્યા છે તે તરફ દષ્ટિપાત કરીએ તે પૂર્વે છમસ્થાવસ્થામાં પણ કેઈ ને ઉપદેશ દે નહિ” એ વાતને તેમને નિશ્ચય મનનીય છે. આ નિશ્ચય કરવામાં “રોકો ચિં ”ને ભય નહિ જે છે, કેમકે તેઓની છદ્મસ્થાવસ્થા પણ આદર્શરૂપ હતી. એનું મુખ્ય કારણ તે સર્વજ્ઞતા સંપાદન કર્યા પૂર્વે આપેલા ઉપદેશમાં અને ત્યાર પછીના ઉપદેશમાં વિચિત્ વિસંવાદ આવી જતાં જે દુઘટ ઘટના થઈ પડે તેનું નિરાકરણ કરવાને પ્રસંગ ન જ ઊભો થવા પામે એમ હશે, કેમકે, “Prevention is better than cure”શી કયે સહૃદય સુજ્ઞ અપરિચિત હોઈ શકે? છદ્મસ્થાવસ્થાને ઉદ્દેશીને એ પણ નિવેદન કરવું આવશ્યક સમજાય છે કે તેમની ભવ્ય મૂર્તિ, તેમની દિવ્ય દૃષ્ટિ અને તેમની પ્રતિબોધક ઉક્તિ અસાધારણ હેવી જોઈએ; નહિ તે ક્રોધના અવતારરૂપ ભયંકર ચડકૌશિક નાગને તેઓ સહેલાઈથી શાન્ત કરી શકે? અરે એટલું જ નહિ પણ તેને સુપંથે પણ ચડાવી શકે ? સર્વજ્ઞ થતાં શ્રી મહાવીર મૂકતાને (મૌનને ) મૂકી દઈને સમસ્ત બ્રહ્માણ્ડને નિર્મળ ઉપદેશ આપવાની ફરજ બજાવે છે. તેઓ આ સંસારની અસારતાનું આબેહુબ ચિત્ર શ્રોતૃવર્ગ સમક્ષ આલેખે છે છતાં એક પણ વ્યક્તિ સર્વવિરતિને-દીક્ષાને સ્વીકારવા કટિબદ્ધ થતી નથી એ કેવું આશ્ચર્ય સર્વની–તીર્થ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના જીવનની વિશિષ્ટ ઘટના ૧૬૩ જીની પ્રથમ દેશના ખાલી ગયાના આ કેવા અદ્દભુત પ્રસંગ ગણાય !
આ પ્રમાણે પ્રથમ દેશના દ્વારા સર્વાંત્તમ પરિણામ ન આવી શકયું તેથી ફરીથી દેશના ન જ આપવી એવા વિચાર ઉપર નહિ આવતાં તેએ બીજી વાર અન્યત્ર દેશના આપે છે અને તેનું પરિણામ અત્યંત આશ્ચય કરી આવે છે. બ્રાહ્મણુંમન્યની કુટિલતાના પોષક અને તેમની સ્વચ્છંદતાના સાધક યાને નિરાધાર પશુઓના-અરે માનવાના બલિદાનરૂપી વૃક્ષાને નિમૂળ કરવાને માટે જાણે એ કર્મવી૨ની આવશ્યકતા ન હાય તેમ લગભગ સમસમયે એક જ ક્ષેત્રમાં- મગધ' દેશમાં અવતરેલા એ મહાત્માએ યુદ્ધ અને મહાવીર પૈકી મહાવીર ચૌદ વિદ્યાના પારંગત, ચાર વેદોમાં નિષ્ણાત, પેાતાને ‘સજ્ઞ' તરીકે ઓળખાવનારા એવા અગ્યાર વિપ્રવર્યાને પેાતાના-જૈત શાસનના અનુયાયી અનાવે છે એટલું જ નહિં, પણ તેમને પેાતાનું તીર્થ સાંપે છે.
આ કેવી ઘટના કહેવાય ! સમ્રાહ્મણુ તરફની તેમની ન્યાય— વૃત્તિ ખરેખર ઝળકી ઊઠે છે. આ ઉપરાંત વૈદ્ય પ્રતિ તિરસ્કારની કે તુચ્છ દ્રષ્ટિએ ન અવલોકન કરતાં તેના અર્થ કરવામાં ભૂલ થાય છે એમ વદનારા શ્રીમહાવીરની સમદ્રષ્ટિતાના સ ંધમાં આથી વિશેષ જવલંત ઉદાહરણ કાંથી મળશે ?
પેાતાને અસર્વજ્ઞ ઠરાવવાને- પરાસ્ત કરવાને માટે આવી ચડેલા એવા અગ્યાર અગ્યાર પ્રતિભાની પરાકાષ્ઠારૂપ બ્રાહ્મણ્ણાને પણ પ્રભુ પેાતાના મનાવી શકયા- સન્માર્ગના ઉપાસક બનાવવામાં સફળ થયા તેનું શું કારણ છે ? મને તે તેમની ઉપદેશ સ્થાપવામાં ગ્રહણ કરેલી પ્રતિપાદન-શૈલીનું અને સ્યાદ્વાદ-દૃષ્ટિનું
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
"
પ્રાધાન્ય જણાય છે. અત્રે સૂયગડ (સૂત્રકૃત)ના પૃ. ૮૭૭ગત નિખ-લિખિત પદ્ય આપવાં ઉચિત સમજાય છે – "नत्थि जीवा अजीवा वा णेवं सन्नं निवेसर।
अस्थि जीवा अजीवा वा एवं सन्नं निवेसए ॥ १२॥" " नत्थि धम्मे अधम्मे वा जेवं सन्नं निवेसए ।
अस्थि धम्मे अधम्मे वा एवं सन्नं निधेसए ॥१४॥" સમયસૂચકતા –
અહિંસાની સૃષ્ટિમાંથી ઉદ્ભવતી સહિષ્ણુતાના આદર્શ તરીકે પૂર્વે વર્ણવેલા શ્રી મહાવીરના ત્યાગની તરતમતા, તપશ્ચર્યાની તીવ્રતા, સાધુજીવનની સિદ્ધતા, પુરુષાર્થની પ્રબળતા ઈત્યાદિ અનેક વિશિષ્ટતાઓમાં તેમની સમયસૂચકતા ઉમેરે કરે છે. એમની પૂર્વે થઈ ગયેલા ત્રેવીસમા તીર્થંકર પાર્શ્વનાથે પ્રપેલા ચાર યામને બદલે પાંચ મહાવ્રતને શ્રી મહાવીરે નિર્દેશ કર્યો છે, વાકાનો ઘમ'થી દર્શાવેલા અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય અને અપરિગ્રહરૂપ ચાર યામમાંના ‘અપરિગ્રહથી અમદા–પરિગ્રહના અસ્વીકારનું ઘોતન થાય છે છતાં પણ તેને સ્પષ્ટ કરવા માટે બ્રહ્મચર્યને પૃથક ગણ પાંચ મહાવ્રતને વીર પ્રભુએ પ્રકાશ્યા.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે રૂઢિના અંધ પૂજારી ન બનતાં સમાચિત પરિવર્તન કરવામાં શ્રી મહાવીરે પાછી પાની કરી નથી. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ તરફ લક્ષ્ય રાખી પિતાના સિદ્ધાન્તની તેમણે પ્રરૂપણું કરી છે.
શ્રી મહાવીર પ્રભુની વિચારમૌલિકતા-દીર્ધદર્શિતા-સમયસૂચકતાને સમર્થન કરનારી એકાદ બાબતને નિર્દેશ કરે વધારે પડતે નહિ ગણાય.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામીના જીવનની વિશિષ્ટ ઘટનાઓ ૧૮૫ બૌદ્ધ શાસનની જે સતા આ ભારત વર્ષમાંથી વિલય પામી તેના મુખ્ય કારણ તરીકે બૌદ્ધ સંવમાં ગૃહસ્થના યથાયેગ્ય
સ્વીકારની ન્યૂનતા સૂચવવામાં આવે છે. આ પ્રમાણેની સાધુવર્ગ સિવાયના મનુષ્યને સંઘના અંગ તરીકે ન સ્વીકારતાં પ્રાયઃ પ્રેક્ષક તરીકે સ્વીકારવાની રીતિને જિન શાસનમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું નથી કિન્તુ તેમને પણ સંઘના એક અવયવ તરીકે અન્તર્ભાવ કરવામાં આવ્યું છે. એ ઉપરથી શ્રી મહાવીરની દીર્ધદશિતા દીપી રહે છે. આ તેમની પ્રભાને તેમની ઉદારતા વિશેષ તેજસ્વી બનાવે છે. નારીને નીચગામિની ગણીને કે અન્ય કઈ કારણથી એને ભિક્ષુણી-સાધ્વી બનવાને અધિકાર આપતાં અંચાવાનું પગલું બુદ્ધ ભર્યું છે જ્યારે મહાવીરે તે (શ્વેતાંબર તેમ જ “ગેખસંઘી–પાપનીય દિગંબર માન્યતા મુજબ) મહિલાઓ માટે પણ મુક્તિ-મહેલના દરવાજા ઉઘાડા રાખ્યા છે. આ ઉપરથી સુશીલ સુન્દરીઓ પણ સિદ્ધિસૌધની નિશ્રણને ઉપયોગ કરવાનું સામર્થ્ય-અધિકાર ધરાવે છે એમ કેટલી યે શતાબ્દી પૂર્વે નિઃસંકેચપણે નિર્દેશ કરવાનું પ્રથમ માન મહાવીરને મળે છે એમ કહેવું શું વધારે પડતું ગણાય છે?
વ્યાધિની અવગણના દેહની ઉપેક્ષા – ' છદ્મસ્થાવસ્થામાં જેમણે અનેક અનુકૂળ તેમ જ પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો સહન કર્યા હતા તે મહાવીરની કેવલિ–દશામાં એક
. ૧. પ્ર. લેઇમન “બુદ્ધ અને મહાવીર ના મંથમાં સૂચવે છે કે
પરિઘ = વ્યાસનું વર્ગમૂળ” એવા નિર્દેશ દ્વારા પરિઘ અને વ્યાસના સંબંધમાં અંકને સ્ફટ કરવાનું પ્રથમ માન મહાવીરને મળે છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
વિશિષ્ટતા નાંધવા જેવી છે. બાહ્ય ઉપસર્ગાને સહન કરવા એના કરતાં આન્તરિક ઉપસગેર્ગો સહન કરવામાં વિશેષ મનેાખળની જરૂર છે એ વાતના કાણુ અસ્વીકાર કરે ?
વૈશિકાયન તાપસે જે ગાશાળક (મલિ-પુત્ર) ઉપર તોલેશ્યા મૂકી હતી અને જેની વેદનાનું દાહનું નિવારણ શીતલેશ્યા મૂકીને પ્રભુએ કયુ હતુ તે જ ગાશાળક તેના સત્ય સ્વરૂપને પ્રકાશિત કરનારા પ્રભુ ઉપર ઉગ્રમાં ઉગ્ન તેજોવેશ્યા મૂકે છતાં પ્રભુ તેના ઉપર કંપાયમાન ન થાય અને ગૌતમાદ્ધિ અણુધરાને પશુ તેવા પ્રસંગથી દૂર રહેવા સૂચવે એ તેની ઉદાર ભાવનાનું–સૌજન્યનું ચિત્ર મારા જેવે શું આલેખી શકે? આ તેજોલેશ્યાથી પ્રભુને છ માસ પર્યંત દુઃસાધ્ય બ્યાધિ થયે પરંતુ અમ્લાન વદને તેમણે તે સહન જ કર્યાં–તેના પ્રતિકારને વિચાર સરખા પણુ ન કર્યાં. આ પ્રમાણે આન્તરિક ઉપસ રૂપ ન્યાધિને પણ તેમણે શાંત ચિત્તે સહન કરી સદાને માટે આત્મ-પ્રદેશમાંથી હાંકી કાઢયો.
અનુપમ ઉપકારત્વ
'
વાદમાં પરાસ્ત કરી ‘સન' પદ્મ ખૂંચવી લેવા માટે આવેલા શ્રીગૌતમસ્વામીને ઇન્દ્રભૂતિને ગણધર' પદ આપ્યું એટલાથી અપકારી પ્રતિ પણ ઉપકાર કરવાના તેમના સ્વભાવ
૧. આ વ્યાધિથી પ્રભુના છ માસમાં દેહૈાસ થશે એવી ભીતિથી રુદન કરતા એક મુનિવર્યને શાન્ત કરવા માટે પ્રભુએ અંતમાં રાગના પ્રતિકારરૂપ ભૌષધ લીધું હતું.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસવામીના જીવનની વિશિષ્ટ ઘટનાએ ૧૨૭ જાણે સિદ્ધ ન થતે હાય-હજી તેમાં કઈ કચાશ રહી જતી હોય તેમ પિતાની અંતિમ અવસ્થાના સમયે–સેળ પ્રહરની એકધારી દેશના આપી તે પૂર્વે ગૌતમસ્વામીને પિતાની તરફને પ્રશસ્ત રાગ પણ દૂર કરાવી તેમને સ્વસમાન–સર્વજ્ઞ બનાવવા માટે તેમને તેઓ એક ભવ્ય જીવના પ્રતિબંધાર્થે દૂર મોકલે છે. શ્રીઇન્દ્રભૂતિ કાર્ય સમાપ્ત કરી શ્રીવીર પ્રભુ પાસે પાછા આવવા પ્રયાણ કરે છે પરંતુ માર્ગમાં તેમને પ્રભુના નિર્વાણના ખબર મળી જાય છે. આથી તેઓ પ્રથમ તે ખિન્ન થાય છે પરંતુ શુદ્ધ દષ્ટિએ વિચાર કરી મેહનું મર્દન કરી તેઓ સત્વર સર્વજ્ઞતા સંપાદન કરે છે. વિવેકદ્રષ્ટિ હોય તે આવી જ હેજે.
સેવકને સર્વદા સેવક રાખી મૂકવાની–તેને પરતન્ત્રતાની બેડી પહેરાવી રાખવાની અને તેમ કરીને સેવ્ય તરીકે પિતાની જાતની સેવા કરાવવાની સ્વાર્થવૃત્તિને પોષવાની મને દશાને દૂર કરવી એ સહેલી વાત નથી. એથી જ કહેવું પડે છે કે સેવક પણ સેવ્ય બની જાય એ સાચા સ્વામી વિના કશું સહન કરી શકે? જે પરમાત્માની ઉપાસના–જે ઈશ્વરની સેવા તન્મયતાઅદ્વૈતતા પ્રાપ્ત ન કરાવી શકે–સેવક અને સેવ્ય જેવા અન્તરપટને દૂર ન કરી શકે તે ઈશ્વર–પરમાત્માની સેવાથી શું ફળ? સ્વામી એ જ શેધવે જોઈએ કે જે સેવકને પિતાના સમાન બનાવવાના ઉપાયો જે. ગૌતમસ્વામીને આવા સ્વામી મળવા બદલ આટલે વષે અભિનન્દન અપાય કે નહિ એ વાત બાજુ પર રાખી એટલી તે હું જરૂર ઉદ્ઘેષણ કરીશ કે
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ૧૬૮
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
કેટિશઃ ધન્ય છે વર પરમાત્મા કે જેમણે ઉદારતાને અનુપમ " આદર્શ જગત્ સમક્ષ ખડો કર્યો.'
આ પ્રમાણે મેં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રભુની જીવનઘટનાને નિર્દેશ કરવાનું સાહસ ખેડયું છે. એમાં મારી અપજ્ઞતાને લીધે જે કંઈ ન્યૂનતા કે પ્રામાદિક સ્કૂલનાએ ઉપસ્થિત થઈ હોય તે માટે સુજ્ઞ સમૂડની ક્ષમા યાચતે અને શ્રીવીરની વીરતાને વિચાર કરતે વિરમું છું.
– જૈન (તા. ૧-૪-૨૮ અને ૮-૪–૨૮ )
૧. મારે સખેદ નિવેદન કરવું પડે છે કે આવા વિશ્વબધુ વીર પ્રભુનું પણ યથાયોગ્ય ચરિત્ર અત્યારે પ્રચલિત ગિરામાં હજી લખાયું નથી. એથી સાક્ષર વર્ગને હું વિવું છું કે તેઓ આ કાર્ય કરવા કટિબદ્ધ થાય અને તે કાર્યને પાર ઉતારવા માટે શાસનરસિક ધનિકે પિતાને ઉદાર હાથ લંબાવે.
૨ આ ઈલ્કાબ જ્ઞાનાદિત્ય શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ સવ્યો છે એમ નીચે મુજબના ઉલ્લેખ ઉપરથી જોઈ શકાય છે –
“अचले भयमेरवाणं परीसहोवसग्गाणं खन्तिखमे पडिमाणं पालए धामं अरतिरतिसहे दविए वीरियसंपन्ने देवेहिं से णाम कयं समणे भगवं મહાવીરે”.
–પજજસવણાક૫ (સુત્ત ૧૦૮)
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૫ ]
વિભુ વર્ધમાનની વિશિષ્ટતા "महाब्रह्मयोनिर्महासत्त्वमूर्तिमहाहंसराजो महादेवदेवः | महामोहजेता महावीरनेता
स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥" જૈનનાં પા એટલે કે ભય, લાલચ અને વિસ્મયના માનસમાંથી ઉદ્ભવેલ પર્વ નિહ. એની ઉત્પત્તિ અને ઉજવણી એટલે ત્યાગ અને તપનું સેાળે આના આરાધન. આવા એક અપૂર્વ પરૂપ શ્રીમહાવીરનું જન્મકલ્યાણુક છે. એને સામાન્ય રીતે ‘મહાવીર-જયતિ' કહે છે. એ વર્તમાન ચાવીસીના ચરમ તીપતિ શ્રીવીરની જન્મતિથિ છે. એ પવિત્ર તિથિ તે ખીજી કોઇ નહિ પણ ચૈત્ર શુક્લ ત્રયેદશી. આને અનુલક્ષ્મીને હું મારી મન્દ મતિ અનુસાર શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરની કેટલીક વિશિષ્ટતાઓના અંગુલીનિર્દેશ કરવા લલચાઉં છું.
(૧) પ્રથમ વિશિષ્ટતા તરીકે વિભુ વમાનનાં વિવિધ નામાંતરાના ઉલ્લેખ કરીશ. શ્રીઋષભદેવાદિ તીથ કરાનું એકેક નામાંતર છે જ્યારે આ પ્રભુનાં તે એછામાં ઓછાં ચાર છે.ર
૧. શ્રીસિદ્ધસેન દિવાકરરચિત મનાતી વર્ધમાનદ્વાત્રિંશિકા ( શ્લા. ૩૧ ).
૨. જુઓ ‘કલિકાલસર્વજ્ઞ’ હેમચન્દ્રસૂરિષ્કૃત અભિધાનચિન્તામણિ (કાર્ડ ૧, લેા. ૩૦).
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આ ઉપરંત દિગંબરીય કેશમાં એમનું સન્મતિ એવું નામ પણ નજરે પડે છે.
(૨) અત્રે એ કહી દેવું જોઈએ કે જેને એ માત્ર નામના પૂજારી નથી કેમકે લેકમાં બાવન વીર” અને “મહાવીર'ના નામથી પ્રસિદ્ધ વ્યક્તિઓની પૂજા તેઓ મહાવીરના નામે કરતા નથી. તેઓ તે ત્રણે લોકના જનું કલ્યાણ કરવાની આકાંક્ષાથી–સવિ જીવ કરું શાસનરસી” એવી અનુપમ ભાવનાથી ભાવિત બની “તીર્થંકર-નામ” કર્મને નિકાચિત કરી તેના ફળરૂપ તીથે પ્રવર્તાવી જગતના તમામ ને આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિમાંથી મુક્ત થવાને ગ્ય અને સનાતન માર્ગ બતાવનાર સાચા મહાવીરની ઉપાસના કરે છે.
(૩) વિભુ વર્ધમાનનું જીવન એટલે સમસ્ત બ્રહ્માંડને મનન કરવા યોગ્ય બેધપાઠેને ભંડાર. ક્ષાયિક સમ્યકત્વથી અલંકૃત તેમ જ ચ્યવનકાળથી માંડીને મતિ, મૃત અને અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાનેથી વિભૂષિત પ્રભુ શ્રીજ્ઞાતપુત્રને તેમનાં માતાપિતા પાઠશાળે મૂકવા જાય છે છતાં તેઓ પિતાનાં પૂજ્ય માતાપિતાને તેમ કરતા રોકતા નથી. એમના એ જીવનગત સુપ્રસિદ્ધ
૧. આને ધ્યાનમાં રાખીને પ્રકાંડ વાદી શ્રીસદ્ધસેન દિવાકરની એક કૃતિનું નામ “સન્મતિત સચવાય છે.
૨. આની માહિતી મેં “બાવન વીર અને આઠ ભેરવ” નામના મારા લેખમાં આપી છે. આ લેખ છે. ધ. પ્ર” (પુ ૮૫, અને ૧-૨ ભેગા )માં છપાયે છે.
. હનુમાન.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભુ વર્ધમાનની વિશિષ્ટતાએ
૧૭૧:
પ્રસંગમાંથી કેટલીયે વિલક્ષણ-લાક્ષણિક હકીકતે સ્લરી આવે છે. ખાસ કરીને એમાંથી એમની વિનયમિત અદ્વિતીય વિશિષ્ટતા કેટલી બધી તરી આવે છે!
(૪) ગૃહવાસને ત્યાગ કર્યા પછી જગતનું કલ્યાણ થાય. તેવા માગને શેાધી કાઢવા મહર્ષિ બુદ્ધને પ્રયાસો કરવા પડ્યા એવી સ્થિતિ ભગવાન મહાવીરની થઈ નથી. બુદ્ધને એ ઉપરાંત તપને ત્યાગ કરવાની અને અંતે મધ્યમ માગ ગ્રહણ કરવાની જરૂર જણાઈ પરંતુ ભગવાન દેવાય તે પ્રથમથી જ તપના સાચા સ્વરૂપના જાણકાર હતા અને એથી એમને તપમય જીવનને તિલાંજલિ આપવાને પ્રસંગ કદાપિ આવ્યે જ નહિ.
(૫) સંગમ દેવે કરેલા ઘરમાં ઘર ૨ઉપસર્ગો અનેક લબ્ધિઓના સ્વામી પ્રભુ મહાવીર અપૂર્વ ક્ષમાપૂર્વક સહન કરે છે અને પિતાની ધારણામાં નિષ્ફળ નીવડવાથી જ્યારે એ દેવ પાછો ફરે છે ત્યારે પ્રભુનાં નેત્રમાં ઝળઝળિયાં આવે છે. એ એમની દયાની લાગણી ઉપર્યુક્ત વિશિષ્ટતામાં એર વધારે કરે છે.
(૬) કેવલજ્ઞાન પામ્યા પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર દેશના આપે છે અને એ પ્રથમ દેશના અફળ જાય છે. એ કેવી વિલક્ષણતા ! આજકાલ કેટલાક ધીવરો-મુનિવરે એમ
૧. આની મીમાંસા માટે જુઓ મારી કૃતિ નામે આહંતદર્શનદીપિકા (પૃ. ૧૧૧૧-૧૧૧૫).
૨. આની આછી રૂપરેખા માટે જુએ હેમચન્દસરિકૃત કિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર (૫. ૧૦. સ. ૪).
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
કહેતા સંભળાય છે કે અમે સૂચના-ઉપદેશ વગેરે ત્યારે જ આપીએ કે સામે તે ઝીલવાને તૈયાર છે એવી અમને પૂરેપૂરી પ્રતીતિ થાય. પ્રભુની આજ્ઞાને શુભ નિષ્ઠાથી પ્રચાર કરનારને એકાંતે લાભ જ છે એમ જાણવા છતાં આ પ્રમાણે વર્તનારને હાથે પ્રભુની આજ્ઞાનું કેવું પાલન થયેલું ગણાય?
(૭) પ્રભુ શ્રીમહાવીર દ્વાદશાંગીને જક, ચાર જ્ઞાનધારી ગણધરદેવ ગૌતમસ્વામીને અવધિજ્ઞાની આનંદ શ્રાવકને મિથ્યાત દેવા માટે મેકલે છે. આ અલૌકિક પ્રસંગમાં કેટલીયે વિશિષ્ટતાઓ ભરેલી છે એ તે વિદ્વાન વાચક સ્વયં વિચારી લેશે.
(૮) જ્ઞાનગર્ભિત, વૈરાગ્યવાન, કૃતકૃત્ય, દેવાધિદેવ શ્રીત્રિશલા-નંદન પરિવ્રાજક સંબડ સાથે નાગ સારથિની પત્ની સુલસાને ધર્મલાભ કહાવે છે અને એ પરિવ્રાજક એની વિવિધ રીતે પરીક્ષા કરે છે. એ પ્રસંગમાંથી સ્ત્રી–સન્માન, ધર્મજાગૃતિ માટેનું બહુમાન વગેરે અનેક મુદ્દાઓ નીકળે છે એટલું જ નહિ, પણ આધિભૌતિક વિભૂતિ એ પવિત્ર પ્રભુતાનું માપક્યત્ર નથી કિન્તુ આધ્યાત્મિક વિભૂતિ એ જ ખરું માપકયંત્ર છે એ વાત સાબિત થાય છે.
(૯) એક લાખ ને ઓગણસાઠ હજાર શ્રાવકરૂપ પરિવારવાળા શ્રી મહાવીર અગ્યાર લાખ અનુયાયીઓના સ્વામી નિયતિવાદી શૈશાલકનું સત્ય સ્વરૂપ શ્રીગૌતમસ્વામીના પૂછવાથી પ્રતિપાદન કરે છે. એથી એ ગોશાલક ગુસ્સે થઈ પ્રભુ પાસે આવી તેને ગમે તેમ સંભળાવે છે. આ સાંભળી પ્રભુને એક શિષ્ય શ્રી સર્વાનુભૂતિ ગોશાલકને તેમ કરતાં વારે છે. આથી એ
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભુ વર્ધમાનની વિશિષ્ટતાએ
૧૭૩
ઊલટે વધારે કે ધાતુર બની તેમના ઉપર તે વેશ્યા મૂકે છે. તેઓ ત્યાં ને ત્યાં ભસ્મીભૂત થાય છે. પિતાની લશ્યાની શક્તિથી ગર્વિષ્ઠ બનેલા ગોશાલક ફરીથી પ્રભુની નિર્ભર્સના કરે છે. પ્રભુના અન્ય શિષ્ય શ્રી સુનક્ષત્ર તેને શિક્ષાવાચન કહે છે અને એના બદલામાં ગોશાલક તરફથી તેમને તે જલેશ્યાની પ્રસાદી મળે છે. તેઓ પણ ત્યાં જ બળીને ભસ્મ થાય છે. ફરીથી ગોશાલક પ્રભુને કઠેર વચને કહે છે. દયાળુ પ્રભુ તેને કર્મબંધ ન થાય તેમ વર્તવા સમજાવે છે પરંતુ એનું પરિણામ એ આવે છે કે અતિશય કેધી બની તે તેમના ઉપર અત્યંત ભયંકર તેજલેશ્યા મૂકે છે. પરંતુ તે તેલેશ્યા પ્રભુની પ્રદક્ષિણા કરી ગશાલકના જ દેહમાં પ્રવેશે છે. આથી એ સંતપ્ત બને છે. આ ગોશાલકનું પણ પ્રભુ કલ્યાણ ઈચ્છે છે. જીવના જોખમે પણ પ્રભુએ કરેલે સત્યને પ્રકાશ, કટ્ટા શત્રુ ઉપર પણ તેમની ભાવદયા ઈત્યાદિ અનેક વિશિષ્ટતાઓના ઉપર આ પ્રસંગ પ્રકાશ પાડે છે. . (૧૦) ત્રિપૃષ્ણા ભવમાં પોતે ચીરી નાંખેલે સિંહ જે આ વખતે ખેડૂત તરીકે જન્મ પામ્યા હતા તેને પ્રતિબંધ પમાડવા મહાવીરસ્વામી પિતાના પ્રથમ શિષ્ય શ્રીઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ ગણધરદેવને મોકલે છે. એ ખેડૂત ગૌતમસ્વામીના ઉપદેશથી બંધ પામી દીક્ષા લે છે પરંતુ મહાવીર પ્રભુ નજરે પડતાં રજોહરણ મૂકી નાસી જાય છે.
આ પ્રમાણે એક અપમાનજનક પ્રસંગે ઉપસ્થિત થવા દેવામાં પ્રભુએ શી સાર્થકતા જોઈ હશે? એ જ કે સાંસારિક વાસનાને વિદારનાર, ભવનિર્વેદને સતેજ કરનાર, માર્ગાનુસારિતાદિ આત્માભિમુખતાને પ્રકટાવનાર અને ટૂંકમાં કહીએ તે સમસ્ત
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જીવનને પલટાવનાર જૈનત્વના સિક્કારૂપ અમૂલ્ય સમ્યક્ત્વરૂપી રત્નની એક ભવ્ય જીવને પ્રાપ્તિ થાય.
(૧૧) જગતના જીવો ઉપર ઉપકાર કરવા માટે નહિ (એ દ્વારા ઉપકાર થઈ જ જાય છે તે જુદી વાત છે કિન્તુ તીર્થંકરનામ કર્મની નિર્જરા માટે શ્રીતીર્થંકરદેવ તીર્થની સ્થાપના કરે છે તેમ પ્રભુ મહાવીરે પણ કર્યું. આવી પરિસ્થિતિમાં ભગવદગીતાના નિમ્નલિખિત વચન અનુસાર વીતરાગ પ્રભુએ વર્તન કરતા નથી એ વાત સ્પષ્ટ કરવી પડશે કે ?
“હા થા હિ ધર્મસ્થ નિર્માતિ માસ! अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम् ॥"
વળી વીતરાગ પ્રભુએને તીર્થને પણ મેહ હેત નથી. પોતે પ્રવર્તાવેલા તીર્થને વિદતકારક ભસ્મ ગ્રડના પ્રભાવને પરાસ્ત કરવા માટે ઈદ્ર વીર પ્રભુને આયુષ્યમાં સ્વ૯૫ વધારે કરવા વિનવે છે પરંતુ પ્રભુ તેની સાફ ના પાડે છે અને તીર્થંકર પણ આયુષ્ય વધારવાને સમર્થ નથી એ વાતનું દષ્ટાંત પૂરું પાડે છે.
(૧૨) શ્રીગૌતમસ્વામીને પ્રભુ સાથે પ્રથમ પરિચય થતાં પ્રભુને તેમની સાથે થયેલે વાર્તાલાપ, પ્રભુની દેશનાનું સ્વરૂપ, તેમણે અંતમાં સેળ પ્રહર સુધી દીધેલી દેશના, (કહેવાય છે તેમ) તેમના નિર્વાણ બાદ બુદ્ધનું તેમના મિલન માટેનું આગમન ઈત્યાદિ અનેક ઘટનાઓ એમની વિલક્ષણતાઓમાં વધારે કરે છે પરંતુ લેખનું કલેવર વધી જવાના ભયથી હું તેનું આલેખન કરતે નથી; ફક્ત એક જ મુદ્દાને ઉલ્લેખ કરી આ લેખની પૂર્ણાહુતિ કરીશ.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભુ વર્ધમાનની વિશિષ્ટતાઓ
- ૧૭૫
(૧૩) જે નિવૃત્તિપ્રધાન જૈન દર્શનના લાક્ષણિક અંગરૂપ છે, જેને ગમિથ્યાશ્રુતને સમ્યકતરૂપે પરિણાવવા સમર્થ છે, જેને વિગ (અભાવ) સમ્યક્શતને પણ મિથ્યાશ્રતરૂપે પરિણમાવે છે, જે અહિંસાદિ સાર્વભૌમ ગુણાની જનની છે અને જેનું સર્વાગીણ પાલન સર્વજ્ઞતા સાથે એતપ્રેત છે તે “સ્યાદ્વાદ' એ
કેત્તર માર્ગના પ્રરૂપક ભગવાન મહાવીરના જીવનની રસ– કુપી છે. આમાંથી જે રસધારાઓ વહી છે તેનું નામ જિનપ્રવચન યાને જૈન દર્શનના મૌલિક અને મુખ્ય સિદ્ધાંતે છે. આ અનુપમ વારસો મેળવવા જે ભાગ્યશાળી બન્યા હોય તેમણે તે આ જન્મકલ્યાણક ઉજવવું જ જોઈએ પરંતુ એ ધ્યાનમાં રાખવું કે આને ઉદ્દેશ દુનિયાની સાહ્યબીની સાધના માટે કે અર્થ અને કામની પ્રવૃત્તિને વિકસાવવા માટે તે ન જ હવે જોઈએ, નહિ તે એ “લેકે ત્તર મિથ્યાત્વ” જ ગણાય. આ જયંતિની ઉજવણીને ઉદ્દેશ ધર્મ અને મેક્ષરૂપે પુરુષાર્થોને પ્રકટાવવા અને પિષવા માટે જ જોઈ એ. સહુ કઈ જીવ આ ભાવનાથી રંગાય અને પિતાનું કલ્યાણ સાધવા શક્તિશાળી થાય એવી અભિલાષા રાખો અને નિમ્નલિખિત-પદ્ય દ્વારા વિભુ વીરને વંદન કરતે હું વિરમું છું –
“ कल्याणपादपाराम, श्रुतगङ्गाहिमाचलम् ।। * શિકામો , વ શ્રીજ્ઞાસાવાન્ ! ”
–જેન (તા. ૧૭-૪-૨)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] ગોશાલકનું ગુણત્કીર્તન ગુણ જનના ગુણની પ્રશંસા કરવી એ માનવી સંસ્કારિતાનું એક લક્ષણ છે. આને લઈને મહાનુભાના-મહાપુરુષોના ગુણકીર્તનને સાહિત્યમાં પણ સ્થાન અપાયું છે. જૈન સાહિત્યમાં તીર્થકરની જે સ્તુતિ કરાઈ છે-એમને અંગે જે તેત્ર રચાયાં છે તેમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીને લક્ષીને પણ તેમ કરાયું છે. એનું એક જ્વલંત ઉદાહરણ તે સૂયગડ (સુય. ૧, અ. ૬) છે. એ અજઝયણનું નામ “વીરથઈ છે. એ ગુણત્કીર્તન તે એમના ગુણેના અનુરાગીએ એમના પરમ ભક્ત કરેલું છે.. પ્રસ્તુતમાં એક વખતના એમના શિષ્ય અને આગળ જતાં એમના પ્રતિસ્પધી બનેલા અને “આજીવિકમતના પ્રરૂપક એવા ગશાલકે એમનાં જે ગુણગાન ગાયાં છે-એમનું જે ગુત્કીર્તન કર્યું છે તેની હું અહીં રૂપરેખા આલેખું છું. આ પ્રસંગ ઉવાસગદયા ( અ. ૭, મુત્ત ૨૧૬-૨૧૯ માં નીચે મુજબ વર્ણવાયે છે –
ગશાલકના સંસર્ગથી સફાલપુર સદ્દાવપુત્ર) નામને કુંભાર એ અષ્ટાંગ નિમિત્તના જાણકાર અને તેજલેશ્યરૂપ લબ્ધિન ધારક ગોશાલકને અનુયાયી બન્યું હતું પરંત ભડાવીરસ્વામીના ઉપદેશાદિના શ્રવણ દ્વારા એ એમનો ચુસ્ત
૧. “સાલ એ દેસય” (દેશ્ય ) શબ્દનો અર્થ “નપુર’ થાય છે. તેને આ નામ સાથે સંબંધ છે ખરો?
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
શાહનું ગુણકીર્તન અનુયાયી બન્યું હતું. એથી ગાશાલક એ કુંભાર પાસે આવ્યા ત્યારે એણે એનું સન્માન કર્યું નહિ. આથી પીડ, ફલક, શમ્યા અને સંતારક મેળવવા માટે એ ગોશાલકે મહાવીરસ્વામીનું ગુણત્કીર્તન કરવા માંડ્યું.
મહાબ્રાહ્મણ– એણે એમને “મહામાહણ' (મહા બ્રાહ્મણ) કહ્યા. સદાલપુરે પૂછ્યું કે એ “મહામાહણ' શી રીતે? ગોશાલકે ઉત્તર આપે કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ઉત્પન્ન થયેલા (ઉત્કૃષ્ટ) જ્ઞાન અને દર્શનના ધારક છે, યાવત્ સત્કારાયેલ અને પૂજાયેલા છે, યાવત તથ્ય કર્મની સંપત્તિથી યુક્ત છે.*
આ પ્રમાણેના વાર્તાલાપને પ્રારંભ ગોશાલકે સદાલપુરને અહીં મહામાહણ આવ્યા હતા” એમ કહેવાથી થાય છે. આ સાંભળી મહામાહણ તે કેણ એમ સાલપુર ગોશાલકને પૂછે છે. એ ઉત્તર આપે છે કે “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર”. - મહાગોપ– ઉપર મુજબને વાર્તાલાપ આગળ ચાલતા ગોશાલકે ઉમેર્યું કે એઓ “મહાવ” (મહાપ) છે. સદ્દાલપુસ્ત પૂછયું? શી રીતે ? ગોશાલકે ઉત્તર આપે કે શ્રમણે ભગવાન મહાવીર સંસારરૂપ અટવીમાં નાશ પામતા, વિનાશ પામતા, ભક્ષણ
૧. મૂળમાં “ગુખત્તિળ” છે.
- આના સ્પષ્ટીકરણ માટે જુઓ પૃ. ૧૮૦, ટિ. ૧.
૪. મૂળ પાઠ નીચે મુજબ છે – .. समणे भगवं महावीरे महामाहणे उप्पक्षणाणदसणधरे जाव
महियपूइये जाव तच्चकम्मसम्पया सम्पउत्ते"।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કરાતા, દાતા, ભેદતા, પાતા અને વિશેષ કરીને પાતા એવા બહુ જીવેનું (ગાયાની પડે) ધર્મમય દંડ વડે સંરક્ષ અને સંગેપન કરતા એમને સ્વહસ્તે નિર્વાણરૂપ મહાવાડે પહોંચાડે છે?
મહાસાવાહ- આમ કહી આગળ જતાં ગોશાલકે મહાવીરને “મહાસત્યવાહ” (મહાસાર્થવાહ) કહા એટલે સદાલપુર એને ખુલાસે માંગે. ગોશાલકે જણાવ્યું કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સંસારરૂપ અટવીમાં નાશ પામતા, વિનાશ પામતા યાવત્ વિશેષે કરીને લેપાતા એવા ઘણુ જીવેનું ધર્મમય માગું રક્ષણ કરતા એને નિર્વાણરૂપ મહાનગરની સન્મુખ સ્વહસ્તે પહોંચાડે છે.
મહાધર્મકથી–૫છી ગોશાલકે કહ્યું કે મહાવીર “મહાધમ્મુકહી” (મહાધર્મકથી) છે. એ બાબત સલપુર સવાલ પૂછતાં ગોશાલકે એ ખુલાસે કર્યો કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મોટા મહાલયરૂપ સંસારમાં જે બહુ જ નાશ પામતા, વિનાશ પામતા, ગાવત વિશેષ કરીને તે પાતા, ઉન્માર્ગને સ્વીકારેલા, સન્માર્ગથી વિપ્રન, મિથ્યાત્વના બળથી પરાભવ પામેલા અને આઠ પ્રકારના કર્મરૂપ અધકારના સમૂડથી આચ્છાદિત એવા ઘણું જીવેને અનેક અર્થથી માંડીને તે સ્પષ્ટીકરણથી (ઉત્તરથી)
१. “ समणे भगवं महावीरे संसाराडवीए बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे खजमाणे छिज्झमाणे भिजमाणे लुप्पमाणे विलुप्पमाणे धम्ममएणं दण्डेणं सारक्खमाणे सगोवेमाणे निव्वाणमहावाडं साहत्यि सम्पावे।"
२. “ समणे भगवं महावीरे संसाराडवीए बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे जाव विलुप्पमाणे पम्ममएणं पन्थेणं सारक्खमाणे निव्वाणमहा. पट्टणाभिमुहे साहत्यिं सम्पावेइ ।"
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાહકનું ગુણકીર્તન - ૧૯ ચાર ગતિવાળા સંસારરૂપ જંગલમાંથી સ્વહસ્તે વિસ્તાર કરે છે (તેમને પાર ઉતારે છે).
મહાનિર્ધામક – આમ કહી ગોશાલકે ઉમેર્યું કે અહીં મહાનિજ જામઅ' (મહાનિર્યાત્મક) આવ્યા હતા. સદાલપુતે એ કણ એમ પૂછતાં ગોશાલકે કહ્યું કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર. એ “મહાનિજજામઅ' શી રીતે એમ સદાલપુને પૂછયું એટલે ગશાલકે કહ્યું કે સંસારરૂપ મહાસમુદ્રમાં નાશ પામતા, વિનાશ પામતા, યાવત્ વિશેષ કરીને પાતા, બૂડતા, ડૂબતા અને ગાથા ખાતા એવા અનેક જીને એઓ ધર્મમય નૌકા વડે નિર્વાણરૂપ કિનારાની સંમુખ સ્વહસ્તે પહોંચાડે છે.
આ પ્રમાણે ગોશાલકે અડાવીરસ્વામીને અનુક્રમે મહાબ્રાહ્મણ, મહાપ, મહાસાર્થવાહ, મહાધમકથી અને મહાનિર્યામક તરીકે વર્ણવ્યા અને એની સકારણતા પણ જણાવી એટલે સદલપુત્તિ ગોશાલકને પ્રશ્ન પૂછ્યો કે આ પ્રમાણે પ્રસ્તાવને જાણનારા (કળાપંડિત, નિપુણ, નયવાદી, ઉપદેશ પામેલા અને વિજ્ઞાનને
१. “समणे भगवं महावीरे महइमहालयसि संसारंसि बहवे जीवे मस्समाणे विणस्समाणे जाव विलुप्पमाणे उम्मग्गपडिवन्ने सप्पहविप्पण? मिच्छत्तबलाभिभूए अट्ठविहकम्मतमपडलपडोच्छने बहूहिं अट्ठहिं य जाव ચાર િય ચારરસ્તામો લંarwત્તાગો સાલ્વેિ નિયાદ” .
અહીં જાવથી “દેક્ટ્રિ સિને િવ ા ” પાઠ સમજવાનો છે એને અર્થ હેતુઓ વડે, પ્રશ્નો વડે અને કારણે વડે એમ છે. ___२. “ समणे भगवं महावीरे संसारमहासमुद्दे बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे जाव. विलुप्पमाणे बुड्डमाणे निबुड्डमाणे उप्पियमाणे धम्ममईए नावाए निव्वाणतीराभिमुहे साहत्यि सम्पावेइ ।"
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રાપ્ત કરેલા એવા તમે મારા ધર્માચાર્ય અને ધર્મોપદેશક ભગવાન મહાવીર સાથે વિવાદ કરવા સમર્થ છે? ગોશાલકે ના પાડી. સદાલપુત્તે એનું કારણ પૂછયું એટલે ગોશાલકે નીચે મુજબ ઉત્તર આપ્ય:
કેઈ પુરુષ તરુણ, ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલ, યાવત્ નિપુણ શિલ્પને પામેલે હેઈ એક મેટા બકરાને, ઘેટાને ડુક્કરને, કૂકડાને, તેતરને, બતકને, લાવને, કબૂતરને, કપિજલને, કાગડાને કે બાજને હાથ, પગે, ખરીએ. પૂછડે, પીંછે, શિંગડે, વિષાણે કે રૂવાંટીએ એમ (યથાસંભવ) જ્યાં જ્યાં પકડે ત્યાં ત્યાં તેને નિશ્ચળ અને નિઃસ્પન્દ ધરી રાખે. એવી જ રીતે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મને અનેક અર્થથી, હેતુથી યાવત્ સ્પષ્ટીકરણથી
જ્યાં જ્યાં પકડે ત્યાં ત્યાં મને પ્રશ્ન અને સ્પષ્ટીકરણને અંગે નિરુત્તર કરે.
1. સદાલપુર ગોશાલકને પિતે ભક્ત હતો ત્યારે એને પણ મહામાહણ” માનતા હતા. વાત એમ છે કે એક દેવ સદ્દલપુર પાસે આવી છે કે આવતી કાલે અહીં “મહામાહણ', ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન અને દર્શનના ધારક, અતીત, વર્તમાન અને અનાગતને જાણનારા અરિહંત, જિન, કેવલી, સર્વજ્ઞ, સર્વદ, ત્રણેય વડે અવલોકિત, સ્તુતિ કરાયેલા અને પૂજાયેલા, દેવ, માનવ અને અસુર સહિત લેકને અર્ચનીય, વન્દનીય, સકારવા ગ્ય; સન્માનવા યોગ્ય, કલ્યાણ, મંગલ, દેવ અને ચયની પેઠે ઉપાસના કરવા યોગ્ય અને સત્ય કર્મની સંપત્તિથી યુકત એવા મહાપુરુષ” આવશે. એમને તું વંદન કરજે યાવતું નિમંત્રજે. આ સાંભળી એ મહાપુરુષ તે ગોશાલક છે એમ સદ્દાલપુર સમજ્યા હત જ્યારે ખરી રીતે એ મહાવીર સ્વામી હતા. -
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયક, ગીર્તન
૧૮૧ આ સાંભળી સાલપુરે ગાશાલકને કહ્યું કે હે દેવાનુપ્રિય! તમે મારા ધર્માચાર્ય મહાવીરનું વિદ્યમાન, તથ્ય અને સદ્દભૂત ભાવ વડે ગુણકર્તન કરે છે એટલે હું તમને પીઠથી માંડીને સસ્તારક વડે આમંત્રણ કરું છું પરંતુ એ ધર્મ કે તપની બુદ્ધિએ કરતું નથી.
ગોશાલકે મહાવીર સ્વામીને “મહાગોપ” ઇત્યાદિ જે પાંચ ઉપમાઓ આપી તેને કાલાંતરે સમસ્ત તીર્થકરોને ઉદ્દેશીને કેટલાક ગ્રંથમાં અપાયેલી જોવાય છે. દા. ત. આવસ્મયની નિજજુત્તિમાં (ગા ૯૦૪માં ) તીર્થકરને અટવીમાં માગદેશક, સમુદ્રમાં “નિર્ધામક અને છ કાય ઇવેના રક્ષક હેઈ “મહાપ કહ્યા છે. આ ગાથા આવસ્મયના ભાસમાં ૩૧૪મી ગાથા તરીકે અને વિસે સાવસ્મયભાસમાં ૨૫મી તરીકે જોવાય છે એ નીચે મુજબ છે – . "डवीह देसिमतं तहेव निजामया समुहम्मि ।
છાપવા મદનોવા છે યુતિ ૪ ” આ નિજજુત્તિની ગ. ૯૦૭ અને ૯૮માં તીર્થકરને સાર્થવાહ કહાનું અનુમનાય તેમ છે. ગ ૯૧૨ તેમ જ ૧૪માં તીર્થકરને નિમક' કહ્યા છે. ગા. ૯૧૬માં તીર્થકરને મહાપ' કહ્યા છે અને તેનું કારણ દર્શાવતાં આ ગાથામાં તેમ જ ગા. ૯૧૫માં કહ્યું છે કે જેમ ગોવાળે ગાયનું સર્પ અને શ્વાપદાદિનાં કષ્ટોથી ગાયનું રક્ષણ કરે છે અને પ્રચુર ઘાસ અને જળવાળાં વનમાં તેને લઈ જાય છે તેમ જીવેના સમૂહરૂપ શાનું મરણ વગેરેના ભયથી જિનેશ્વરો રક્ષણ કરે છે અને તેમણે નિર્વાણુરૂપ વનમાં લઈ જાય છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
- ન્યાયાચાર્ય વિજયગણિએ રચેલી પંચપરમેષ્ઠી–ગીતાના નિમ્નલિખિત ૨૭મા પદ્યમાં તીર્થકરને મહામાહણ, મહાપનાહ, મહાનિર્ધામક, મહાસાર્થવાહ અને મહાકથિત? ક) કહ્યા છે. -
“મહામાહણ મહાપનાહ મહાનિર્ધામક મહાસત્યવાહ બિરુદ મહાકથિત(? ક) તણું જે ધરત
તેહના ગુણ ગણે કુણ અનંત – ૨૭” ભક્તિ-રસામૃત (પૃ ૮૮માં “સાધારણ જિનસ્તવન” છપાયું છે. એના કર્તા જ્ઞાનવિમલ છે. એમણે નીચે મુજબની એથી કડીમાં મહાગોપ અને મહાનિર્યામક એ બે જ બિરુદને ઉલેખ કર્યો છે. આ રહી એ પંક્તિ -
“મહાપ ને મહાનિર્ધામક ઈણિ પેરે બિરુદ ધરાવે રે,
આયાર (૧-૯-૫૫)માં મહાવીરસ્વામીને અબદુવાદી બ્રાહ્મણ (“અબહુવાઈ માહણ”) કહ્યા છે. સૂયગડ (૨, ૧૬)માં તેમ જ ઉત્તરઝયણ (અ. ૨૫ માં “માહણ' કોને કહેવાય તે વિગતવાર દર્શાવાયું છે.
ચિત્રો–અહીંના (સુરતના) “શ્રીવર્ધમાન જૈન તામ્રપત્રગમમંદિરના ભોંયરામાંના “શ્રીઉત્કૃષ્ટ કૃતમદિર”માં તીર્થકરોને જે પાંચ ઉપમા અપાઈ છે તે પૈકી મહાગપ, મહાબ્રાહ્મણ, મહાનિર્ધામક અને મહાસાર્થવાહ એ ચારને બંધ કરાવનારું એક હરય છે. એને હાલમાં રાખીને આ જાતનાં ચાર દમણે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
એશાલકનું ગુલુત્કીર્તન
૧૯૩ પૂના, ખડકી અને કપડવંજનાં જિનમંદિરોમાં કાચ ઉપર ચિતરાવાયાં છે. આ ચાર દશ્યાનાં ચિત્ર “ આગમાદ્વારકની શ્રુતઉપાસના' પૃ. ૧૧–૧૨)માં જોવાય છે. ઉપર્યુક્ત આગમમંદિરમાંનાં ચિત્ર ઉપરથી ચાર ચિત્રા તૈયાર કરાવી અને મહાધર્મકથી અને મહાવાદીને લગતું એકેક દશ્ય પહેલી જ વાર ચેાજાવી છ ચે ચિત્ર અહીંના “ શ્રીનેમિ-વિજ્ઞાન-કસ્તૂરસૂરિ-જ્ઞાનમંદિર ”માં અપાવાનાં છે એમ સાંભળ્યું છે.
નમસ્કારસ્વાધ્યાયના પ્રથમ ભાગમાં મહાગેપ વગેરેને લગતાં ચિત્ર અપાયાં હાત તા ઠીક થાત. હજી પણ એની દ્વિતીય આવૃત્તિમાં અને તેમ ન જ બને તે ત્રોજા ભાગમાં જો એ અપાશે તે આ ગ્રંથની સમૃદ્ધિમાં વૃદ્ધિ થશે
જૈન ધર્મ પ્રકાશ (પુ. ૭૮, અ. ૧૧–૧૨)
યે ).
૧. જુઓ ભાગમાદ્વાકની શ્રુતઉપાસના (પૃ. ૩૪, વન
૨-૩ ને અંગે એકેક દૃશ્ય ઉપર્યુંક્ત આગમમદિરમાં ક્રમ અપાયું નહિ એમ કેટલાય પૂછે છે તે એ બાબત એના સંચાલક ઘંટતું કર્યો એવી આવા છે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવાર્યની દેશના દેવાઈને અર્થ –
સૌથી પ્રથમ તે મારે આ શીર્ષકગત “દેવાર્ય વિષે નિવેદન કરવું જોઈએ. જેનેના સુપ્રસિદ્ધ વીસમા તીર્થંકર અને . પ્રેમધર્મના પ્રચારક મહાવીરનાં વીર, જ્ઞાતપુત્ર, ત્રિશલા-તનય, સિદ્ધાર્થ-સુત વગેરે નામ જેટલે અંશે સુવિખ્યાત છે તેટલે અંશે તેમનું “દેવાર્ય' નામ નથી પરંતુ તે આજના વિષયને વિશેષ અનુકૂળ જણાવાથી મેં તેને અત્રે ઉલ્લેખ કર્યો છે. “વાર્ય” શબ્દના વિવિધ અર્થો છે તેમાં એની ગૂંથણીમાં પ્રથમ “દેવ” પદ છે અને અન્ય પદ “આર્ય” અથવા “ અર્થ છે. તેમાં “દેવ” શબ્દના દેવતા (સુર–અસુર), બ્રાહ્મણ અને ભૂપતિ એમ ત્રણ અર્થે થાય છે. અનેકાથી “આર્ય' શબ્દના શૂદ્ર સિવાયના ત્રણ વર્ષો પૈકી એક (બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય કે વૈશ્ય), નાથ, ગુરુ, મિત્ર અને દેશ-ભક્ત એટલા જ અર્થે અત્ર નેધીશું “અર્થશબ્દ સ્વામી અને વૈશ્ય એમ ઉભય અર્થસૂચક છે. જુદાં જુદાં પદેના અર્થોની વિવિધ સંકલના કરતાં “દેવાર્યના અર્થ ઉપર પ્રકાશ પડે છે. જેમકે (૧) સુર-અસુરના સ્વામી, (ર બ્રાહ્મણના ગુરુ, (૩) ભૂપતિના મિત્ર, (૪) રાજાના અધિપતિ, (૫) દિવ્ય દેશભકત વગેરે. આ સંબંધમાં “કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિકૃત અભિધાનચિન્તામણિ (કાંડ ૧, રહે. ૩૦)ની પણ ટીકાની નિમ્નલિખિત પતિ પ્રકાશ પાડે છે: - -
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવાર્થની રચના ૧૮૫ "देवश्चासी मार्यश्च देवार्यः, देवैरयते-अभिगम्यत इति શા, રાજા-નરવાહીમામર્થી - દાણીતિ ”.
દેશના અર્થ સમજ કઠિન નથી. હિ ધાતુ ઉપરથી નિષ્પન્ન થયેલા આ શબ્દને અર્થ ઉપદેશ, નિરેશ (instruetion, direction ) છે. ગમે તેવી દેશનાને પ્રસ્તુતમાં વિચાર કરવાને નથી કિન્તુ જે દેશના સ્વ-પર-કશ્યાણકારી હોય તેને જ અત્ર નિર્દેશ છે. આવી દેશનાને સર્વત્ર સુકાળ નથી. અહેભાગ્ય છે આપણુ આર્ય-ભૂમિનું કે આત્મ-લક્ષ્મીને અખૂટ ખજાને આ દેશમાં પ્રકટ થયેલ છે. પરમાત્મા મહાવીર, મહર્ષિ બુદ્ધ, કૃષ્ણ, ઈસુખ્રિસ્ત, હજરત મહંમદ પયગંબર અને જરથુષ્ટ્ર જેવા મહાનુભાવોને જન્મ આપી આ પૂર્વ ખંડએશિયા ખંડ અપૂર્વતાને પામે છે. અધ્યાત્મ જેવા અગમ્ય અને અલૌકિક માર્ગે બાલ-જી પણ ચાલી શકે તે માટે વિવિધ મહર્ષિઓએ નવરંગી રોશનીરૂપ પિતાની વાગ્ધારા પ્રગટાવી છે. ભારતીય ષદર્શનેનાં તા-મંતવ્યથી ખાસ નામનિશ કરવા જેટલી વિશેષતાયેગ્યતા ધરાવનારાં તત્ત્વ અન્યત્ર કેટલાં લેવામાં કે જાણવામાં આવ્યાં અને આવે છે? આ સંબંધમાં સ્વર્ગસ્થ બંગસાહિત્યસમ્રા” શ્રીયુત બંકિમચંદ્ર નીચે મુજબ કહ્યું છે –
આધુનિક યુરોપનું દર્શન ફરી ફરીને પાછું પ્રાચીન ભારતીય દર્શનમાં મળી જાય છે. ચાર્વાકના “પ્રત્યક્ષવાદની સાથે જેમ મીલ અને બેઈનને “પ્રત્યક્ષવાદ” મળતો આવે છે તેમ વેદાંતના “માયાવાદ’ સાથે કેટને આ પ્રત્યક્ષ-પ્રતિવા મળે છે. યૂપમાં આધ્યાત્મિક વિષયનાં એવાં તો બહુ જ ઓછાં
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
nat
સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
સ્પષ્ટ થયાં છે કે જે તત્ત્વાની સૂચના પ્રાચીન આર્ચીએ પાતાના ગ્રંથમાં કહેલી ન ડાય.”૧
એક વખતે રામરાજ્યના નામથી મશહુર એવી આપણી આ માતૃભૂમિએ આત્માન્નતિ માટે ઉપયોગી અનેકવિધ સદેશરૂપ સરિતાઓને શિર ઉપર ધારણ કરી છે. તેમાંથી એક કલકનિનાદિની અખંડિત પ્રવાહવાળી અને ત્રિકાલાબાધિત તત્ત્વવાળી તરંગિણીમાં સ્નાન કરી પવિત્ર થવા માટે—આત્મજ્ સાધનમાં આગળ વધવા માટે—સર્વ શ્રેણિના જીવાને વીરની પવિત્ર પ્રેમદીક્ષાથી દ્રીક્ષિત થવા માટે આજના આ મંગળમય દિવસની ધન્ય ઘડી હાથ આવી છે.
દેશનાની ચાવી (keynote)
દેવાની દેશનાની મુખ્ય ખૂબી કહે। કે વીરની વાણીની અસાધારણ બલિહારી કહે। . । . તે યાદ્વાદ-શૈલીનું સમુચિત અને સર્વાંગીય સેવન છે, જે દર્શનને સ્યાદ્વાદ-દર્શન યાને અનેકાન્તવાદ એવા નામથી વિષ્ણુધવા વ્યવહાર કરે છે તે દર્શનમાં સ્યાદ્વાદ કર્યાં છે એવા પ્રશ્ન કાણુ ઉઠાવે ? એટલે એના પુરાવા આપવાના નિરર્થક પ્રયાસ કરવામાં આવતા નથી.
-
*“સપન્નદ્ વા વિગનૈદ વાયુર્વેદ થા' એ સિદ્ધાર્થમ્રુતના સ ંદેશ છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને શિવરૂપ ત્રિવિધ દેવતાઈ શક્તિરૂપે પૂજાયેલ ઉત્પાદ, ધ્રોળ્ય અને વ્યયરૂપ ત્રિરંગી તત્ત્વાથી તરંગિત તરગિણી તે ભગવાન મહાવીરની દેશનાની સ્થાનિકા—ભૂમિકા છે—એ તેના અમર
"
૧ જુઓ “ ખમિનિબંધમાંલા જ્ઞાન ” (પૃ- ૧૧૧).
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવાર્યની દેશના
૧૮
આત્મા છે. ચૌદ વિદ્યાના પારંગત વિપ્રવય ગૌતમાદ્ધિ ગણધરાને આગમરચના કરવામાં દ્વવ્ય પ્રકાશ પાડનારી એ ઝળહળતી જ્યાતિ છે. જૈન ગગનના તેજસ્વી ચંદ્રના શીતળ અને સુખદ કિરણાએ તે સુત્રનું સુન્દર ક્લેવર ધારણ કર્યુ છે. ‘સત્’માં જેના સમાવેશ થાય છે એવાં ‘ચેતન’ અને ‘જડ’ તવાનું પંચમ ગણધર સુધ સ્વામીએ જે ચિત્ર આલેખ્યું છે. તેની સુન્દરતા, સંસ્કારિતા અને અભિજાતતા કૈાને આભારી છે ? એ ચિત્રના ઉઠાવ, એના રંગની મિલાવટ, એને માટે વપરાયેલી પીંછીની કુમાશ અને ળાકૌશલ્ય પ્રશંસાપાત્ર બન્યાં છે તેમાં કાનેા હાથ છે ? કહેવું પડશે કે પરમ પવિત્ર મહાવીરની અપ્રતિમ, આદરણીય અને અનુકરણીય વાણીના સહકારના— સતાને અન ંત દ્વિગતના દર્શન કરાવનારી વૈષ્ટિક અને પ્રાત્સાહિક દેશનાની સહાયતાના.
૧
જે દેશના આપવા પૂર્વે લગભગ બાર વર્ષ સુધી ક્ષુધાને જણાંજલિ અપાઇ, હાય, કેટલી યે રાત્રિના અખંડ ઉજાગરા કરીને પ્રકૃતિ-શાસ્ત્રના અભ્યાસ કરવામાં આવ્યા હોય, પ્રખર તપશ્ચર્યાએ દ્વારા સસાર–સમુદ્રનું મંથન કરાયું હાય, અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગો સહન કરવામાં અદ્વિતીયતા સિદ્ધ કરી તાવાઇ હાય અને અંતમાં ચરાચર જગતનું હસ્તામલકવત્ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાયુ' હાય તે દેશનાનું મૂલ્ય કેમ અકાય ? દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના પૂરેપૂરા ચિકિત્સકની વાણીનું પાણી કેવી રીતે મપાય ? સુંદર, સાર્થક અને સુખી જીવનના ઘડતરમાં અનેર
૧. સાડા બાર વર્ષ અને એક પખવાડિયામાં ક્ત ૩૪૯ પારણુ વીરે કયાં એવી એમણે ધેર તાર્યા કરી છે,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
- ભાગ ભજવનારી અને ભાષાસૌષ્ઠવથી ભરપૂર ગિરાના ગુની ગણના કેવી રીતે થાય? શાસ્ત્રમાં જે એના પાંત્રીસ ગુણે ગણવાયા છે કે જે સપ્ત શબ્દ આશ્રીને છે તે તે સ્થળ માપ છે એવું મારું નમ્ર મંતવ્ય છે.
વીરની વાણીની મધુરતા
જે ધમને પ્રચાર મુસલમાની ધર્મની જેમ શસના બળથી થયે નથી કિન્તુ બાહુબળ સાથે બાથ ભીડનાર અને પાશવ વૃત્તિને પરાસ્ત કરનારા વાણું–બળને અવલંબીને જે ધર્મ જગતમાં ફેલાયેલ છે તે પૌરુષેય જૈન ધર્મના ઉપદેશક, આસન્ન ઉપકારી શ્રીવીરની વાણીરૂપ ત્રિવેણીની મધુરતાનું મારા જેવું પામર શું વર્ણન કરે? છતાં આત્મ-યેગીઓને જે લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે અને જેનું વર્ણન આહુત દર્શનના રત્નાકર જેવા વિસસાવસ્મય ભાસ (ગા. ૭૯)માં દષ્ટિગોચર થાય છે તે પૈકી ક્ષીરાઢવાદિનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ વિચારીએ –
ચક્રવર્તીની લાખ ગાયનું દૂધ પચાસ હજાર ને પાવામાં આવે અને આનું જે દૂધ નીકળે તે પચીસ હજાર ગાયને પાવામાં આવે એમ અનુક્રમે અડધું અડધું કરતાં છેવટે જે એક ગાયનું દૂધ નીકળે તે દૂધના સ્વાદ જેવાં જેમનાં વચને મધુર હોય તે “ક્ષીરાશ્રવ લબ્ધિવાળા જાણવા. સાકર જેવા મીઠા દ્રવ્યને પણ ટક્કર મારનાર મધના સ્વાદ જેવાં મધુર વચનવાળા “મધ્વાશ્ર' લબ્ધિવાળા જાણવા. અતિશય મીઠા ઘીને સ્વાદ જેવી
૧. ઉત્પત્તિરૂપ ગંગા, વિનાશરૂપ યમુના અને ધ્રુવતારૂપ સરસ્વતીને અત્ર સંગમ થાય છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાર્યની દેશના
૧૮૯ મીઠાશવાળાં વચનેથી વિભૂષિત તે વૃતાશ્રવ” લબ્ધિવાળા જાણવા. વિશેષમાં ક્ષીરાશવાદિ લબ્ધિથી મંડિત અને મેઘગર્જનાના જેવા ગંભીર નાદે આક્ષેપિણી, વિક્ષેપિ, સંવેજની અને નિર્વેદિની એવી ચાર પ્રકારની ધર્મકથાને ઉપદેશ આપી. ચતુરના ચિત્તનું રંજન કરનારા નંદિણ જેવા મુનિવરે જેમના શાસનમાં આઠ પ્રભાવકે પૈકી એક ગણાય છે તે શાસનનાયક, સર્વતંત્રસ્વતંત્ર મહાવીરની વાણીની મીઠાશ, તેની અસંદિગ્ધતા, અગ્રામ્યતા, જનગામિતા, રસિકતા, કેમલતા, સર્વસ્પર્શિતા, મનહરતા અને હૃદયંગમતાની જેટલી તારીફ કરીએ તેટલી ઓછી છે.
વિચારવિપુલતા અને શબ્દલાલિત્યથી રમણીય, વિશુદ્ધ વર્ણનશૈલીથી અંકિત અને મલિન વિચાર તેમ જ અશુદ્ધ અને અનુચિત વર્તનની અપવિત્ર રજકણેને દૂર કરનારી તેમ જ જાતિવૈરને જલાલિ આપનારી એવી દેશના વીર “અર્ધમાગધી? ભાષામાં આપી છે. સામાન્ય જનતા એને લાભ લઈ શકે તે
૧ જેમ જલધરનું જળ આશ્રયવિશેષથી વિવિધ સ્વરૂપે પરિણમે છે તેમ પ્રભુની વાણી શ્રવણ કરનારાની ભાષારૂપે પરિણમે છે. આ વાત મેં અત્ર સર્વસ્પર્શિતા' શબ્દથી સૂચવી છે.
૨ જુઓ સમવાયના ૬૯મા પત્રમત ઉલ્લેખ – " भगवं च णं अद्धमागहीए भासाए धम्ममाइक्खइ".
એવાઇ (પપાતિક)ને નિમ્નલિખિત મુદ્રાલેખ પણ આ વાતનું સમર્થન કરે છે –
[અનુસંધાને માટે જુઓ પૃ. ૧૮૦
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર માટે એ ભાષાને તેમણે ઉપયોગ કર્યો છે. આ ભાષા સંસ્કૃત નથી એ વિષે તે બે મત નથી. આ ભાષાની ગહનતા અને સાથે સાથે સુકેમલતા મનીષીઓનું મસ્તક કંપવે છે, શંભુરહસ્ય નામના અજેન ગ્રન્થમાં પ્રાકૃતને સંસ્કૃત કરતાં પણ ઉચ્ચ
સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. એથી આ ભાષાની સહૃદયતા સમજી શકાય છે. વિશેષમાં મૂળથી મીઠી એવી આ ભાષાબદ્ધ દેશનારૂ૫ સુવર્ણને દેના દુદુભિના નાદરૂપ સુગંધને સુગ મળે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે વીર દેશના આપતા હતા ત્યારે દેવે તેમના અનુપમ સૂરમાં સૂર પૂરતા હતા. કોઈ કેયલકંઠી ગાયક સંગીતશાસ્ત્ર અનુસાર ગાઈ રહ્યો હોય અને તેમાં વારિત્રને સહકાર સધાય તે પછી એ સૂરની મીઠાશ કેવી જામે? એવી જ રીતે અન્ન ઉત્તમ સ્વરોચ્ચાર પૂર્ણ-સ્વરના ઉચ્ચારણના સંપૂર્ણ ઉત્કર્ષમય દેશના ઉત્તમ સંહનન અને અનુપમ સંસ્થાનવાળા વીરના કંઠમાંથી બહાર નીકળતાં તે સંગીતમય સંદેશને સ્વાંગ સજેલી જણાઈ તે તેમાં શું આશ્ચર્ય છે? એને તાનપલટે અનેકના જીવનમાં પલટે પેદા કરે તે તેમાં શી અદ્દભુતતા?
" तए ण समणे भगवं महावीरे :कूणिअस्स रणों भिंभिसारપુરસ્ય .... કમાઇ માલા, માલ”.
નિસીહ(નિશીય)ની વિસગ્રુહિણ( વિશેષચૂર્ણિમાં આ ભાષા સંબંધી નીચે મુજબ નિર્દેશ છે –
___ " मगहद्धविसयभासाणिबद्धं 'भद्धमागहं', अट्ठारसदेसीभासाणिययं
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવાર્યની દેશના
૧
વાણીનું આંતરિક તત્ત્વ
આ વાણીની મીઠાશ કેવળ શબ્દના ગૂંથન પૂરતી કે શબ્દચિત્રની પ્રતિમા ખડી કરવા પૂરતી જ નથી પરંતુ તેમાં તે અખિલ ભૂમંડળને મહામાંગલિક એ મહામંત્ર સમાયેલું છે. જગતના સર્વ પ્રાણીઓ ઉપર દયાભાવ રાખવે, કેઈને પણ કષ્ટ ન થાય એવી રીતે વર્તવું અને સદાચારથી સૌને ઉદ્ધાર છે (ભલે પછી તે શૂદ્ર કાં ન હોય–અરે તિર્યંચ કાં ન હોય) એ એને સાર છે.
દેશનાની સફળતા
અજેય બળ અને સંપૂર્ણ આત્મવિશ્વાસથી વિભૂષિત, પક્ષપાતથી પરામુખ અને સર્વજ્ઞતા, સરળતા અને નિર્ભયતાની મૂર્તિરૂપ એવા વીરની દેશના રેચક, શિક્ષાપ્રદ અને માર્ગદર્શક નીવડે એ સ્વાભાવિક છે કેમકે આત્મશ્લાઘા કે પરનિદા માટે એમાં સ્થાન જ નથી. એ બે રાણીના અધપતન પછી તે આવી દેશના પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. - વીરના સંદેશની સફળતા થવામાં એમની સત્યવાદિતા, સહૃદયતા અને ઇન્દ્રિય-સંયતિ (વિષયમાં આસક્તિને અભાવ) કારણભૂત છે.
દેશના હેતુ–
બંધુઓ! એ નિવેદન કરવું આવશ્યક સમજાય છે કે લક્ષ્મી મેળવવા માટે કે કીર્તિ સંપાદન કરવા માટે કે પુણ્ય ઉપાર્જન કરવા માટે તેમણે ઉપદેશ આપે નથી. આ તે કૃતકૃત્યની વાણી છે. દીક્ષા લીધી તે પૂર્વે જેમણે એક વર્ષ પર્યત દ્વાન
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
દીધું–ત્રણ અબજ અઠયાસી કોડ અને એંસી લાખ સેના– મહારનું દાન દઈ જે દાનવીર બન્યા તે વ્યક્તિ શું ધનની આશા ખે? જેમના અવતાર-સમયથી માંડીને તે મેશગમનના કાળ પર્વત જેમને કીર્તિપટ ચેસઠ ઈન્દ્રો વગાડી “અણમૂલે લાહ લે છે તેમને કીર્તિની આકાંક્ષા હોય ખરી? “તીર્થકરનામ કમરૂપ પુણ્ય-પ્રકૃતિને વેદવાને માટે એ કમને ખપાવવા માટે તે જેઓ ધર્મોપદેશાદિ કાર્ય કરી રહ્યા છે તેમને શું. પુણ્યનું પ્રલોભન સંભવે છે કે?
દેશનાનું રહસ્ય
દુશ્મનાવટને દેશવટે આપનારી તેમજ સંશય અને. વિપર્યયને બહિષ્કાર કરનારી, નૈગમાદિ સાતે નયને યથાયોગ્ય. સહકાર કરનારી તથા વિવિધ ગામોને પિષનારી એવી જે દેશનાના આપણે આ પ્રમાણે ગુણ ગાયા છે તે સંબંધમાં એક વાતને નિર્દેશ કરે રહી જાય છે. તે એ છે કે સર્વ મહાવીરે કેવળ પિતે જ સર્વજ્ઞ છે અને અન્ય કઈ થયા નથી કે થશે નહિ એવું એકદેશીય અને અસત્ય તત્વ ન પ્રરૂપતાં પિતાના જેવા અનંત જ સર્વજ્ઞ થયા છે અને થશે તેમ જ સ્ત્રીએ પણ સર્વજ્ઞતા–સિદ્ધિ પામી શકે છે એવી ઉદ્દઘોષણા કરી છે. આનું પ્રબળ પ્રમાણ આગમે છે. વિશેષમાં ભગવાન મહાવીરને પૂર્વ તીર્થકરોએ જે કહ્યું છે તે હું કહું છું એવા ઉલેખ કરનાર તરીકે આગમાં આલેખવામાં આવ્યા છે. એ ઉપરથી છે ફલિત થાય છે તે આપ સજજને વિચારી જે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવાયની દેશના
૧૭, દેશનાની સનાતનતા અને સત્યતા
સમર્થ યોગીશ્વર મહાવીર માલકોશ રાગથી રગિત જે દેશનારૂપી દીપક પ્રગટાવ્યું હતું તેને આજે લગભગ પચીસસો વર્ષનાં વહાણાં વાયાં છે પરંતુ આ દીપકની જાતિ જરા યે ઝાંખી પડી છે કે? એને દિવ્ય પ્રકાશ આજે પણ અનેક મુમુક્ષેના જીવનમાં અનેરી સહાયતા આપી રહ્યો નથી કે? આ પ્રભાનું-પ્રકાશનું-રોશનીનું વર્ણન કરવું એ સેના પર ઢળ ચડાવવા જેવું છે. - જે આધુનિક વિજ્ઞાનશાસ્ત્રોની સંશોધિની પ્રભા (searchlight) આગળ કેટલાંક દર્શનેનાં મંતવ્યોને પ્રકાશ નિસ્તેજ થયેલે કહેવાય છે તેની પણ પ્રભા આ દેશનાની દુતિ આગળ તે પાણી ભરે છે. વિજ્ઞાન જરૂર કેટલાંક એવાં ત પ્રકાશ્યાં છે કે જે જાણીને આ જગત્ ચકિત થાય છે પરંતુ તે જ ત વીરની વાણીરૂપ વેણીમાં ક્યારનાં ચે ગુંથાયેલાં છે. એને વિશેષ નિર્દેશ કરવાનું આ સ્થાન નથી તેમ સમય પણ નથી. (આને ઉલેખ મેં જન” પત્રના રજતમહત્સવના પ્રસંગે તેના અધિપતિ ઉપર મેકલાવેલા લેખમાં કર્યો છે.) અત્યારે તે એકએ વાતને ઇસારે કરી સંતોષ માનીશું. આપ જાણે છે કે પાણી એ હાઈડ્રોજન અને ઓકિસજન (પ્રાણવાયુ) એમ આ પ્રકારના વાયુનું બનેલું છે. આ વાતને નિર્દેશ કરતાં આગમમાં કહ્યું છે કે પાછું વાયુનિજ છે. એવી રીતે પદાર્થોમાં–પૌગલિક દ્રવ્યમાં એક જ જાતનું તત્તવ છે. આ તત્વની સંખ્યા અને ગોઠવણની વિવિધતા એ જ આ બ્રહ્માણ્ડની અન્યાન્ય વરતુઓને આવિર્ભાવ છે. જૈન દષ્ટિ પણ શું આવે
૧૩
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર નિર્દેશ નથી કરતી કે? અગ્નિ જળરૂપે પરિણમે છે એ શું સૂચવે છે? સજજને! મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચેના ભેદભાવને ભેદનારા, પ્રાણીમાત્ર ઉપર સમભાવ રાખનારા, સ્વાતંત્ર્યવાદનાં રણશિંગડાં ફેંકનારા, શિષ્ટતા, સાપેક્ષતા અને સહૃદયતાના હૃદયેશ્વર, દયાના સાગર તથા આત્મનાદ-બ્રહ્મનાદના આ ઉત્પાદક શ્રી મહાવીરના અલૌકિક ઉપદેશનું ઓજસ્ કંઈ ઓર જ છે. એમના વચનની પૂર્વાપર અવિધતા, યુક્તિબહુલતા અને મધ્યસ્થતા જોઈને તે હરિભદ્રસૂરિ જેવા વીરધર્મના ઉપાસક બન્યા. આવા ગુણાનુરાગી અને ગુણજ્ઞ ગીતાર્થોને જેટલું ધન્યવાદ આપીએ તેટલે એ છે છે.
સમય અને આસન
આપણે આ લેખ પૂર્ણ કરીએ તે પૂર્વે સામાન્ય રીતે તીર્થકરો ક્યારે અને કેવા આસને દેશના આપે છે તે પ્રતિ નજર કરીએ. તીર્થકર દિવસમાં બે વાર દેશના આપે છે? સૂર્યોદય થતાં એક પૌરૂષી પર્યત ( ત્યાર પછી એટલે કાળ ગણધર મહારાજ. ત્રીજી પૌરુષી આહાર-વિહાર સંબંધી છે) અને દિવસને ચેાથે ભાગ અવશેષ રહેતાં ફરીથી એટલા કાળ સુધી. ભગવાન મહાવીરે આ નિયમનું સર્વાગે પાલન કર્યું હતું કે નહિ તેને ઉલેખ કરવા જેટલું મારી પાસે સાધન નથી કિન્તુ નિર્વાણસમયે તેમણે સેળ પ્રહર જેટલા સમય સુધી
અવિચિછન્નપણે દેશનામૃતનું ભવ્ય અને આકંઠ પાન કરાવ્યું હતું એ ક્યાં આપથી અજયું છે? - વિશેષમાં સિંહાસન ઉપર બેસીને, ચરણકમલને પાદપીડ ઉપર ટેકવીને અને હાથ ગમુદ્રામાં રાખીને વીરે દેશના દીધાને નિર્દેશ ચેઇયવન્ડાણ મહાભાસ (ચૈત્યવંદનમહાભાષ્યમાં) છે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢવાર્યની દેશના
વાણીના પ્રચાર માટે વિજ્ઞપ્તિ
આ
આ પ્રમાણે પ્રતિપાદન શન્ની દ્વારા સમયેાચિત, સમતામય, હિતકારી, મમ’સ્પર્શી અને અસરકારક દેશના આપી વીરે પેાતાની ધર્મ ધુરંધરતાનું જગતને ભાન કરાવ્યું છે. આ દેશનારૂપ સરિતાનું પાણી જેમ જેમ વહેતું રહ્યું છે અને રહેશે તેમ તેમ તે અન્યાન્ય પ્રાણીઓને પ્રાણદાતા બન્યું છે અને મનશે. પાણીના પ્રવાહને રોકી તેને કાઈ એક સ્થળે ભરી રાખવાને પ્રયાસ હાનિજનક છે એ વાત કાઇ ને પણ સમજાવવી પડે તેમ છે કે ? અંતમાં જેને આ વાણીની કિંમત સમજાઈ હાયમુનિવરે તે આનું મૂલ્ય સમજે જ ને ?—તેણે ના પ્રચાર કરવામાં તન, મન અને ધન પૈકી એકના પણ સદુપયોગ કરવા એટલી અભ્યર્થના કરું છું. જો આપ આ વિજ્ઞપ્તિ સ્વીકારતા હો તે આપના હૃદયપને એ રંગથી રંગવાની પ્રાર્થના કરતા અને વિભુ વીરના આગમરૂપ સમુદ્ર અંગેનું નિમ્નલિખત પદ્ય રજુ કરતા વિરમું છુંઃ—
૧૯૬
" बोधागाधं सुपदपदवीनीरपूराभिरामं
जीवा हिंसाविरललहरी सङ्गमागाहदेहम् ॥ चूलावेलं गुरुगममणी संकुलं दूरपारं
सारं वीरागमजलनिधिं सादरं साधु सेवे ॥”
M
જૈન (તા. ૬–૪–૩૦ )
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૧૮ ]
અહિંસાના અનન્ય આરાધક અને ઉપદેશક ભગવાન મહાવીરનું જીવન
આપણી આ ‘ભારત ’ ભૂમિ ખરેખર પુણ્યભૂમિ છે, એ અગણિત સંત, મહતા અને મહર્ષિ એની જન્મભૂમિ છે. અસભ્ય મહાપુરુષાએ સાંધેલા ઉત્કર્ષથી અને એમણે આપેલા અમૃતમય ઉપદેશથી એના ગૌરવમાં અને એની પવિત્રતામાં અનેકગણી વૃદ્ધિ થઈ છે.
"
જૈવાના જે તીર્થંકરા—ધર્મતીર્થના સ્થાપક અહીં થયા છે તેમાંના અ ંતિમ તીર્થંકર તે · શ્રમણ ભગવાન મહાવીર' છે. એમના આજે જન્મદિવસ છે. મા ધન્ય દિવસ તે ચૈત્ર સુદ તૈસ. એ મહાપુરુષના જન્મ આજથી ૨૫૫૦ વર્ષ ઉપર મગધ' દેશના—બિહારના ‘ક્ષત્રિયકુંડ’ નગરના સિદ્ધાર્થ રાજાને ત્યાં થયા હતા. એમની માતા બંનવાનું સદ્ભાગ્ય એ રાજાની રાણી અને ચેટક નામના પરાક્રમી રાજાની મેન ક્ષત્રિયાણી ત્રિશલાને પ્રાપ્ત થયું હતું.
શ્રીમહાવીરસ્વામીના જે સમયે જન્મ થયે તે સમય જગતના સર્વ જીવાને આનંદદાયક અને શાંતિજનક નીવડ્યો. આમ એ એક વિશિષ્ટ પ્રસંગ હતા.
૧. આ આકાશવાણીના ‘ વડેદરા ’ કેન્દ્ર ઉપરથી તા. ૮-૪-’પુરત રાજ રજૂ કરાયેલા વાર્તાલાપ છે,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગવાન મહાવીરનું જીવન ૧૯૭ : પ્રત્યેક તીર્થકરના જીવન પરત્વે પાંચ મહત્વના પ્રસંગે ભણાવાય છે. એ દરેકને “કલ્યાણક કહે છે કેમકે એ વિશ્વનું કલ્યાણ કરવામાં કારણભૂત બને છે. આ હિસાબે આજને દિવસ તે મહાવીર સ્વામીનું જન્મ-કલ્યાણક. એઓ એ પૂર્વે પ્રાણત’ નામના ક૫માંથી અર્થાત્ સ્વર્ગમાંથી મનુષ્ય-લાકમાં અવતીર્ણ થયા. એ વન-કલ્યાણક તરીકે ઓળખાય છે. એ દિવસ તે અસાડ સુદ છઠે.
મહાવીરસ્વામી ત્રિશલા રાણીના ગર્ભમાં આવ્યા ત્યારથી એમનાં માતાપિતાની જાતેજલાલી ખૂબ વધી. આથી એમને જન્મ થતાં બારમે દિવસે એમનું નામ “વર્ધમાન' રખાયું, આગળ ઉપર એઓ “મહાવીર તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. એમને મહાવીર, વર્ધમાન, વર-વર્ધમાનવામી, વિદેહદત્ત અને દેવાર્ય ચાણ કહે છે. સૂયગઢ (૧-૨-૩-૨૨)માં અને ઉત્તરઝયણ (૬, ૧૮)માં એમણે સાલિય અર્થાત વૈશાલિક કહ્યા છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને જન્મ “જ્ઞાત' કુળમાં થયે હેવાથી એમને નાય-પુર' (જ્ઞાત-પુત્ર) તરીકે પણ ઓળખાવાય છે. એમનું શેત્ર કાશ્યપ હતું. એઓ બાલ્યાવસ્થામાં યે નિર્ભય હતા.
એ અઠ્ઠાવીસ વર્ષના થયા ત્યારે એમણે એમના વડીલ અંધુ નંદિવર્ધન પાસે પ્રવ્રયા ગ્રહણ કરવા અનુજ્ઞા માગી પણ એમણે એ ન આપી. એથી એઓ સંસારમાં રહ્યા પરંતુ ભલભલા કામને પણ બધપાઠ પૂરા પાડે એવી એમની ઉચ્ચ કોટિની જીવનચર્યા હતી.
એક વર્ષ પતિ યથેષ્ટ દાન દીધા બાદ ત્રીસમે વર્ષે ગુજરાતના હિસાબે કારતક વદ દસેમે “ક્ષત્રિયકુંડ નગરની
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
અહારના ઉદ્યાનમાં એમણે કેશના પાંચ મુઠ્ઠી વડે લેાચ કર્યો, સિદ્ધ પરમાત્માની સાક્ષીએ એમને સર્વ પાપમય આચરણ્ણાને જીવન પર્યંત તિલાંજલી આપવાની ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞા લીધી અને આમ ભાગવતી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. આ અભિનિષ્ક્રમણુના અનુપમ પ્રસંગને ‘ દ્વીક્ષા-કલ્યાણુક' કહે છે. આ પ્રસંગે એમણે એ દિવસના ઉપવાસ યાને છઠ્ઠું કર્યાં હતા.
જેમ એમણે કોઇ પણ વેળા કોઇની પણ પાસે વિદ્યાભ્યાસ કર્યાં ન હતા તેમ આ અવસરે પણ એમને કાઇને ગુરુ બનાવવાની જરૂર ન પડી.
દીક્ષા લેતાંની સાથે અન્યના ચિંતનશીલ મનની આકૃતિઓને એટલે કે એના પર્યાયાના સાક્ષાત્ અર્થાત્ ઇન્દ્રિયા અને મનની મદદ વિના એધ કરાવનારું જ્ઞાન એમને થયુ. આને જૈન દર્શનમાં ‘મન:પર્યાય’ જ્ઞાન કહે છે. આ પાંચ નાનામાં ચેાથું ગણાય છે. હવે મહાવીરસ્વામી ચાર જ્ઞાનના ધારક થયા.
એમની દીક્ષિત અવસ્થા એ એમના ખરેખરા કસેાટીકાળ હતા. લગભગ સાડાબાર વર્ષ સુધી એમણે ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી. એ દરમિયાન ફક્ત ૩૪૯ દિવસ જ આહારના હતા. મકીના દિવસેા તા નિર્જળ ઉપવાસના હતા. છ મહિના સુધીના લાગલગાટ ઉપવાસે પશુ નિર્જળ હતા. ખૌદ્ધ ગ્રંથામાં મહાવીરસ્વામીને દ્વીધ તપસ્વી’ કહ્યા છે તે આ વાત વાતની સાક્ષી પૂરે છે.
6
છદ્મસ્થ—અવસ્થામાં એમને જાતજાતના ભયંકર ઉપસગે સહન કરવાના પ્રસંગો આવ્યા પણ એથી એમણે એકલે હાથે એના સબળ
એએ ડર્યા નહિ. સામના કર્યો, કાઈ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મહાવીરનું જીવન
૧૯૯
દિવસ એ પલાંઠી વાળીને બેઠા નહિ, લગભગ ખારૂં વર્ષે એએ જાગૃત રહ્યા અને એમણે મૌન ધારણ કર્યું. રૂપી પદાર્થના સ્વરૂપના સતત ચિંતનમાં એએ મગ્ન રહ્યા. અંતે ૪૨ વર્ષની વયે એમને કેવલજ્ઞાન થયું. આ અદ્વિતીય પ્રસંગને ‘ કેવલજ્ઞાન-કલ્યાણક ' કહે છે. આને અંગેના મંગળ દિવસ તે વૈશાખ સુદ દસેમ અને એ સ્થળ તે ‘જંભક’ ગ્રામની પાસે ઋજુવાલિકા નદીના ઉત્તર તટે આવેલા દેવાલયની નજીકના ભાગ.
"
ત્રણ ત્રણ ભવથી જગતને સન્માર્ગે વાળી એનું દુઃખ સદાને માટે દૂર કરવાના ઉત્તમ મનારથ સેવનારને એ મનારથને સક્રિય રૂપ આપવાના આથી સુચેગ સાંપડ્યો. સર્વજ્ઞ ખનતાં વેત એમણે અહીં સમુચિત અને એકાંતે કલ્યાણુકારી ઉપદેશ લોકગિરામાં આપ્યા. પછી વિહાર કરી એએ ‘પાવાપુરી’ માં ‘મહુસેન’ ઉદ્યાનમાં આવ્યા.
આ તરફ સોમિલ નામના ધનિક બ્રાહ્મણે યજ્ઞાર્થે અગિયાર બ્રાહ્મણેાને નેતર્યાં હતા. એ બધા વેદાદિમાં અને ક્રિયાકાંડમાં કુશળ હતા. એ પેાતપેાતાના સેકડા શિષ્યા સાથે આવ્યા હતા, એ અગિયારમાં ત્રણ તે ભાઈઓ હતા. એમાં ઇન્દ્રભૂતિ સૌથી મોટા હતા. એમના ગાત્રનું નામ ‘ગૌતમ’ હતું.
‘અપાપાપુરી’માં—પાવાપુરીમાં મંગળમૂર્તિ મહાવીરસ્વામી પધારતાં ત્યાં સુશોભિત, મહામૂલ્યશાળી અને અતિશય વિશાળ મ’ડપની—ધર્મસભાની–જૈન પરિભાષામાં કહું તે સમવસરણની રચના કરાઇ હતી. એમના દર્શનાર્થે લેાકીનાં ટાળેટાળાં આવજાવ કરતાં હતાં એ જોઈ ઇન્દ્રભૂતિના પિત્તો ખસી ગયા, ઢાઈ
·
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમ, ભગવાન મહાવીર
ધૂતારા પિતાને સર્વજ્ઞ કહેવડાવે છે તે મારે એની ખબર લેવી એ વિચાર એમને આ. એએ તરત જ પિતાના શિષ્યસમુદાય સહિત સમવસરણે જવા ઉપડ્યા. સમવસરણના આકર્ષક દેખાવથી અને આગળ જતાં મહાવીર સ્વામીનાં અવયાની સમપ્રમાણતાથી મંડિત ભવ્ય દેહ અને વિશેષતા એમની શાંત અને ગંભીર તેમ જ સાથે સાથે આહલાદદાયક મુખમુદ્રા જતાં એમને થોડેક ગર્વ ગળી ગયો. એવામાં વિશ્વવત્સલ મહાવીરસ્વામીએ એમને નામ દઈને બેલાવ્યા, કુશળ સમાચાર પૂછળ્યા અને એમને મને ગત સંદેહ કહી સંભળાવે. આથી એએ ઠંડા પડી ગયા.
ઉપનિષદ વગેરેનાં વાક્યોને પરસ્પર સમુચિત રીતે સંકલિત નહિ કરવાથી અને એને વાસ્તવિક અર્થ નહિ સમજાયાથી ઈન્દ્રભૂતિને “જીવ છે કે નહિ' એ અનર્થકારી સંદેહ ઉત્પન્ન થયે હતે. મહાવીર સ્વામીએ એ વાક્યોને સાચો અર્થ બરાબર સમજાવી અને યુતિઓ આપી એ સંદેહને સર્વીશે દૂર કર્યો. તરત જ ઈન્દ્રભૂતિ નમી પડ્યા અને એમણે નિર્ગશિરોમણિ મહાવીરસ્વામી પાસે વિના વિલંબે દીક્ષા લીધી. એએ એમના અગ્રગણ્ય જ નહિ પણ અગ્રિમ શિષ્ય બન્યાપ્રથમ ગણધર થયા.
આ બાજુ વિનયમૂર્તિ ઇન્દ્રભૂતિ જ્યારે પાછા ન ફર્યા ત્યારે એમના લઘુ બંધુ અગ્નિભૂતિને ઝાંઝ ચી. મહાવીરને હરાવી પિતાના ભાઈને પાછા વાળવા એ કટિબદ્ધ થયા. મહાવીરસ્વામીની પાસે આવતાં એમની પણ ઇન્દ્રભૂતિના જેવી
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મહાવીરનું જીવન જ દશા થઈ. એમણે પણ મહાવીર સ્વામીને ગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યા. એમને એ સંદેહ હતો કે કર્મ છે કે નહિ? એમને એ સંદેહ દૂર કરાયે એટલે એમણે દીક્ષા લીધી.
પિતાના બે વડીલ બંધુઓ મહાવીરસ્વામીને હાથે પરાજિત થયા અને એમના મુખ્ય શિષ્ય બની ગયા એ વાતની વાયુભૂતિને ખબર પડી એટલે એમણે તે મહાવીર સ્વામીને સર્વજ્ઞ માની જ લીધા. એઓ તે દેહથી આત્મા ભિન્ન છે કે કેમ એ જાતના પિતાના સંદેહનું નિવારણ કરવા મહાવીરસ્વામીની પાસે આવ્યા. એમને સંદેહ દર થતાં એએ પણ એમના શિષ્ય બન્યા. આમ વારાફરતી બાકીના આઠ મહાવિદ્વાન બ્રાહ્મણે પણ મહાવીરપ્રભુ પાસે આવ્યા અને સંદેહ રહિત થઈ એમના શિષ્ય થયા.
“જગત ખરેખર છે કે એ શૂન્ય છે? એ સ્વપ્ન કે ભ્રમ તે નથી ને એ ચાથા વિપ્રવર્યને સંદેહ હતે પાંચમાને એ સંદેહ હતું કે જે પ્રાણી જે જાતિને હોય તે જ તે ભરીને થાય છે કે નહિ?'દા. ત. મનુષ્ય મરીને મનુષ્ય જ અવતરે છે કે કેમ? છઠ્ઠાને આત્માના બંધ અને મોક્ષ વિષે, સાતમાને વર્ગ હવા વિષે, આઠમાને નરકના અસ્તિત્વ વિષે, નવમાને પુણ્ય અને પાપ વિષે, દસમાને પુનર્જન્મ વિષે અને અગિયારમાને નિર્વાણ છે કે કેમ એ વિષે સંદેહ હતે.
આ આઠેના સહ મહાવીરસ્વામીએ એમનાં જ માનેલાં શાસ્ત્રોનાં વચનથી અને યુક્તિ આપીને દૂર કર્યા.
અગિયાર વિવાવિશારદ બ્રાહ્મણે “ગણધર બન્યા. અને દાન્તવાદના-સ્થાદ્વાદના પુરસ્કર્તા મહાવીરસ્વામી એ સૌને
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ જ્ઞાતપુત્ર શમણુ ભગવાન મહાવીર એક અપૂર્વ ચાવી બતાવી. એ. ચાવી એ હતી કે દ્રવ્યમાત્રપ્રત્યેક પદાર્થ ઉત્પત્તિ, વિનાશ અને ધ્રુવતાથી અંકિત છે. પારિભાષિક શબ્દમાં કહું તે “ઉપનેઈ વા' વિગમેઈ વા અને યુવેઈ વા” એમ કહ્યું. આ ત્રિપદીરૂપ ચાવીને લક્ષ્યમાં રાખીને અગિયાર ગણધરાએ બાર બાર આગની–અંગેની સંકલના કરી. એ પ્રત્યેકને “દ્વાદશાંગી' કહે છે.
સન્મતિ મહાવીર સ્વામીએ બારે દ્વાદશાંગી વધાવી લીધીપાંચમા ગણધર સુધર્મસ્વામી બધા ગણધરોમાં સૌથી વધારે જીવનાર હતા એટલે પટ્ટપરંપરા માટે એમને ક્રિયાવાદી મહાવીરહવામીએ અનુજ્ઞા આપી.
જેમ જેમ ગણધર અનશન કરી આત્માન્નતિ સાધવા તૈયાર થતા ગયા તેમ તેમ તેઓ પિતાપિતાના શિષ્યને સુધસ્વામીને ભળાવતા ગયા. આમ એમને વંશવેલે વિસ્તર્યો. આજે પણ જે જૈન સાધુ-સાધ્વીઓ છે તેઓ પિતાને એમના વંશજ ગણાવે છે. “મહાબ્રાહ્મણે ગણાતા મહાવીરસ્વામીએ બીજી દેશના વેળા ગણધરે બનાવ્યા. તે સમયે ધર્મતીર્થ સ્થાપ્યું. એમણે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા એ ચાર સ્તંભવાળા સંઘરૂપ મહાપ્રસાદ ઊભે કર્યો. એમની આ પેજના એમના સમક્ષેત્રી અને સમકાલીન ગણાતા મહર્ષિ બુદ્ધ કરતાં જુદી હોવા છતાં યશશ્કરી અને કાર્ય સાધક નીવડી છે.
સાધુ-સાધ્વીઓ તરફ શ્રાવક-શ્રાવિકા પૂજ્ય ભાવ રાખે અને એમના સંયમને નિર્વાહ થાય તેમાં સહાયક બને, સાધુ
૧. જુઓ પૃ. ૧૭,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મહાવીરનું જીવન
૨૦૩
સાધ્વીએ શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને સન્માર્ગે ઢોર તેમ જ અને વગે પરસ્પર સહયોગ સાધે અને આવશ્યકતા પ્રમાણે દેખરેખ રાખે આ પ્રમાણેની સુવ્યવસ્થા ચતુર્વિધ સઘ માટે મહાવીરસ્વામીએ ચૈાજી હતી.
ધર્મ-તીર્થ સ્થાપતી જ વેળા મહાવીરસ્વામીએ રાજકુમારી ખાલબ્રહ્મચારિણી ચંદનખાલાને દીક્ષા આપી અને એમને અનેક સાધ્વીઓની સારસંભાળનું કાર્ય સોંપ્યું. આમ આ તીર્થંકરે સન્નારીઓના સામર્થ્ય અને શીલનું સાચું અને સંપૂ` સન્માન કરવાના સુંદર મેધપાઠ પૂરો પાડવો,
મહાવીરસ્વામીએ સંસારમાં સડાવનારા રાગ અને દ્વેષના સંપૂર્ણ સંહાર માટે સર્વાંગે સાચા સાધુ બનવાને ઉપદેશ આપ્યા. એ મહાભારત કાર્ય કરવા માટે અસમર્થ જા ગૃહસ્થ ધમ યાને શ્રાદ્ધ-ધર્મ સ્વીકારે તે તે પણ આ દિશામાં એક પગલું ભરવા ખરાખર હેાવાથી એમણે એ શ્રાદ્ધ-ધનાશ્રમણેાપાસક-ધના પણ ઉપદેશ આપ્યા. એમાં એમણે પરિગ્રડ ઉપર કાપ મૂકવાની વાત કરી સામ્યવાદનું સાચુ' સ્વરૂપ પ્રકાશ્યું. આામ એમણે પ્રાણાતિપાત-વિરમણુ ઇત્યાદિ પાંચ મહાવ્રતાના અને એને મુકાબલે અલ્પ ગણાય એવાં અણુવ્રતાના ઉપદેશ આપવાનું કાર્ય ચાલુ રાખ્યું. એમણે જે કંઇ ઉપદેશ માપ્યા તે પાછળ એમના અનુભવ અને જ્ઞાનનું ખળ હતું.
• મહાવીરસ્વામી સર્વજ્ઞ થયા બાદ પણ એક ગામથી બીજે ગામ ઉઘાડે પગે ચાલીને જતા. વર્ષા ઋતુમાં એ એક સ્થળે સ્થિરતા કરતા. આવા એમના એકદર ૪૨ ચાતુર્માસ દીક્ષા
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪ સાતપુત્ર શામ કાગવાન મહાવીર -લીયા પછી થયા. તેમાંના ચૌદ તે રાજગૃહી-નાલંદામાં અને -બાર વૈશાલીવાણિજ્યગ્રામમાં થયા. | સર્વજ્ઞ થયા પછી પંદર વર્ષે “મિથિલામાં ચાતુર્માસ સમાપ્ત થતાં મહાવીરસવામી “શ્રાવસ્તી” નગરીમાં પધાર્યા હતા. તે સમયે આ નગરીમાં ગે શાલક પણ હતા. એમની ત્રીજી વારની વિજ્ઞપ્તિ થતાં શ્રમણરત્ન મહાવીર પિતાની છમસ્થદશામાં એમને શિષ્ય તરીકે સ્વીકાર્યા હતા પરંતુ આગળ જતાં એઓ એમનાથી જુદા પડી ગયા હતા.
એ ગોશાલક વિષે બૌદ્ધ સાહિત્યમાં ઉલ્લેખ છે. એ આજીવિક” સંપ્રદાયના નેતા હતા અને નિયતિવાદના પુરસ્કર્તા હતા. તેજલેશ્યા જેવી શક્તિથી અને અષ્ટાંગ નિમિત્તના જ્ઞાનથી એ પિતાને અજેય માનતા હતા અને પિતાને “તીર્થકર તરીકે ઓળખાવતા હતા. ઇન્દ્રભૂતિને કાને આ વાત પહોંચી એટલે એમણે મહાવીર સ્વામીને સાચી હકીકત શી છે તે જણાવવા કહ્યું. એ ઉપરથી એમણે ગોશાલકનું મખલિપુત્રથી માંડીને સમગ્ર જીવનવૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યું. આ સાચી વાત ગોશાલકને ગમશે નહિ, એ તેજાણ્યા મૂકશે, પિતાના બે શિષ્યોને બાળી મૂકશે અને પિતાને પણ છ મહિના કાયિક કણ -ભગવવું પડશે એ જાણવા છતાં એમણે સત્ય વસ્તુ નીડરપણે કહી. તેમ થતાં ગોશાલક પિતાનું પિત પ્રકાશ્ય, જે કે અંતસમયે સાચે એકરાર કર્યો.
મહાવીરસ્વામીનું અંતિમ ચાતુર્માસ પાવાપુરીમાં થયું. એ સમયે એમને બે રમું વર્ષ ચાલતું હતું. એ નગરીના હસ્તિપાલ રાજાની શુકશાલામાં એટલે જકાતખાતાની કચેરીમાં
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મહાવીરનું જીવન ર૦૫ તો કેટલાકના મતે એમની રાજુશાલામાં એ બિરાજતા હતા, નિર્વાણસમય નજીક આવતે જાણી એમણે ઇન્દ્રભૂતિને એમનપ્રત્યે અનન્ય રાગ ધરાવનાર શ્રમણવર્યને પાસેના ગામમાં દેવશર્મા બ્રાહાણને પ્રતિબંધ પમાડવા મોકલ્યા. આમ કરવામાં એમને ઉદેશ ઇન્દ્રભૂતિના પિતાના તરફના પ્રશસ્ત રાગને-મમતાને. દૂર કરાવી એમને સર્વજ્ઞ બનાવવાનું હતું કેમકે એ ગણધારને આ અનન્ય રાગ સર્વજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરવામાં આડખીલીરૂપ હતે.
અંતસમયે દેવાધિદેવ પરમશૂન્યવાહી મહાવીરસ્વામીએ. છઠ્ઠ કરી સળ પહેાર સુધીની અવિચ્છિન્ન દેશના આપવાનું. કાર્ય આરંભ્ય. એએ પર્યકાસને આરૂઢ થયા. એમણે મન, વચન અને કાયાની સ્થળ અને આગળ ઉપર સૂફમ. પ્રવૃત્તિઓ પણ થંભાવી દીધી. મજબૂતમાં મજબૂત બાંધાવાળાપારિભાષિક શબ્દોમાં કહું તે સર્વોત્કૃષ્ટ સંહનનવાળા મહાવીર પ્રભુ શુકલ યાનની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા. તેમ કરીને એમણે. રઘાં સદા કર્મના સર્વ બંધના ચૂરેચૂરા કરી નાખ્યા. એક પલકારામાં તે એઓ મોક્ષનગર સિધાવ્યા. આ એમનું પાંચમું-- અંતિમ કલ્યાણુક ગણાય છે. આ મોક્ષકલ્યાણકરૂપ મહત્તવને. બનાવ આજથી ૨૪૭૯ વર્ષ ઉપર ગુજરાતના હિસાબે આ માસની અમાસે અન્ય વિદ્વાને એને ઈ. સ. પૂર્વે પર૭ની. સાલને ગણે છે. . • એમના પરિનિર્વાણના સમયે કેઈક કારણસર અરાઢ . દેશના ગણરાજાઓ ભેગા થયા હતા.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. ૨૦૬ સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
મહાપ,મહાસાર્થવાહ, મહાધર્મકથી અને મહાનિર્યામક એવા મહાવીર પ્રભુરૂપ ભાવ-દીપક ઓલવાઈ જતાં એને સ્થાને એ રાજાઓએ દ્રવ્ય-દીપક પ્રગટાવ્યા. એથી “દીપોત્સવીપર્વ ઉદ્દભવ્યું એમ મનાય છે.
જાતિવાદનાં અનિષ્ટ તને તિલાંજલિ આપી ગુણવત્તાને પિષનારા, ઉદ્યમને સમુચિત સ્થાન આપનારા, અહિંસાના અનન્ય આરાધક અને ઉપદેશક, વિદ્ધારક, યુગપ્રવર્તક, ધર્મધુરપુર, જગન્ધ, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેટિશઃ વંદન.
– "ગુજરાત્રિમિત્ર તથા ગુજરાતદર્પણ (તા. ૨૧-૪-પર) તથા દિગંબર જૈન (વ. ૪૫, અં. ૭ તા, ૨૦-૫-પર)
૧- આ સંબંધમાં જુઓ અનુક્રમે પૃ. ૧૭૭-૧૭૮, ૧૮, ૧૭૮-૧૭૮ અને ૧૭૯.
૫-૬ ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયેના સૌજન્યથી..
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] મહાવીર પ્રભુની જયંતી સભાપતિ મહેદય અને સુઝ બંધુઓ!
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની જયંતી જેવા આજના આ માંગલિક પ્રસંગે બેલવા માટે મને જે તક આપવામાં આવે છે તે બદલ હું “સ્વયંસેવક મંડળ”ને આભારી છું મારા વક્તવ્યમાં હું આગળ વધે તે પૂર્વે મારી મદ મતિને લઈને મારા શુદ્ર વિચારમાં ભાષાની કે કળાની દષ્ટિએ જે ન્યૂનતા જણાય તે બદલ આપ સર્વેની ક્ષમા યાચું છું.
સજને ! ધન્ય ઘડી ધન્ય દિવસ છે આજે કે આપણે બધા વિશ્વોપકારી જગદ્વન્દ મહાત્માના યશગાન ગાવા એકત્રિત થયા છીએ. આ મહાત્મા તે કે? એ તે બીજા કેઈ નહિ પણ દ્રવ્ય-યજ્ઞના શેષક અને ભાવ-યજ્ઞના પિષક, ઉન્માર્ગના નિરોધક અને સન્માર્ગને ઉદ્યોતક, બ્રાન્તિના વિભેદક અને સ્યાદ્વાદના ઉપદેશક, ગુરુના પણ ગુરુ અને દેવના પણ દેવ વીર. આ હકીક્ત જરા વિસ્તારથી કહું તે આ આર્યાવર્તમાં એક સમય એ પણ હતું કે ધર્મના નામે ઘેર અત્યાચાર સમગ્ર દેશમાં કાળો કેર વર્તાવી રહ્યો હતે. વેદવિહિત હિંસા તે હિંસા નથી એ સૂત્રના બહાના હેઠળ અનેક પશુઓને તેમ કરવામાં આવતું હતું એટલું જ નહિ, : : ૧, આ ભાષણ મુંબઈમાં “બુલિયન એક્સચેઈન્જ હોલમાં મહાવીરસ્વામીના જન્મકલ્યાણકના પ્રસંગે અપાયું હતું.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમજી બચવાન મહાવીર
પરંતુ નરમેશ સુધીની દુઃસા પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ હતી. આ ભીષણ હત્યાકારરૂપ અ’ધકાર એટલે બધા દુર્ભેદ્ય બન્યા હતા. ૐ વિવેકદ્રષ્ટિ ત્યાં કામ કરી શકતી નહિ પરંતુ એ ભૂલવા જેવું નથી કે આ ધારામાં અધારા ઢાળ તા અરુણેય સમીપને જ હાય છે, તેમ આવા કટોકટીના સમયમાં ‘મગધ’ભૂમિરૂપ ઉષા એક નહિ પણુ એ પ્રબળ પ્રતાપી સૂર્યાને કાલાંતરે જન્મ આપવા તૈયાર થઈ. આ એ સૂર્યાં તે ખીજા કોઇ નહિ પણ એક તા વાય, જ્ઞાતનન્દન, વમાન, વીર અને મહાવીર નામે એાળખાતા જૈનના છેલ્લા તીર્થંકર કે જેમની જયંતી. ઉજવવાનું આપણને આજે સદ્દભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું છે અને ખીજા શુદ્ધોદન રાજા અને માયા દેવીના પનાતા પુત્ર- શાકયસિંહ અને શાકપુત્રને નામે પણ ઓળખાતા મહિષ બુદ્ધ.
૨૦૮
આ એ વિશ્વદ્ધારક વીરાએ દ્રવ્ય-યજ્ઞની સામે પેાતાના મારચા માંડવ્યા અને તેની સાથેના ભયંકર રણુસ ગ્રામમાં ઝંપલાવ્યું.. રણભૂમિમાં તેમણે અહિંસાનાં રણશિંગડાં એટલા જોરથી ફૂંકમાં કે તેના પ્રખર પડઘા આજે લગભગ પચીસ સૈકા પછી પશુ આપણા બધાના શ્રવણુપથ ઉપર અથડાય છે.
6.
સજ્જન ! શ્રીમહાવીરની મનહર મહત્તાનું સંપૂ નિરૂપણુ કરવા કાણુ સમર્થ છે? શું અસાધારણ પ્રતિભાના પતિ કલિકાલસર્વજ્ઞ ’હેમચન્દ્રસૂરિ ત્રિષષ્ટિચલાકાપુરુષચિત્રના દસમા—અંતિમ પÖમાં આ ભારતભૂષણુના જીવનપ્રસંગાનું સંપૂર્ણ વર્ણન કરી શકવ્યા છે ? શું જ્ઞાનાદિત્ય ભદ્રખાઝુસ્વામી પણ પુજોસવણાકપ્ટ યાને કલ્પસૂત્રમાં તેનું સ્વરૂપ સર્જાશે આલેખી થકન્યા છે ? શું અનેક લબ્ધિમાના ભંડાર અને સતન્ત્રસ્વતન્ત્ર
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
- મહાવીર પ્રભુની જયંતી મહાત્માઓ પણ આ વીરનાં જીવનસૂત્રે આગમમાં પૂરેપૂરાં ગૂથી શક્ય છે? તે પછી મારા જે પામર એમના જીવનપ્રસંગ ઉપર શે પ્રકાશ પાડી શકે ? છતાં પણ મારે કહેવું પડશે કે હે વીર! “રામરિક વસ્ત્રાબાન” – શ્રી મહાવીર પ્રત્યેની મારી ભક્તિ જ મને વાચાલ બનાવે છે.
આ ભક્તિ પરત્વે એટલું નિવેદન કરવાની રજા લઉં છું કે આને પાયે નાંખવામાં હું વીર પરમાત્માના સાક્ષાત્ દર્શન કે તેમના ઉપદેશના શ્રવણને પણ લાભ મેળવી શક્યો નથી. વિશેષમાં અંધશ્રદ્ધા કે સામ્પ્રદાયિક મેહની ઇંટેથી આ ભક્તિની ઈમારત ચણવી મેં દુરસ્ત ધારી નથી. આ ઈમારતની સમસ્ત સામગ્રી તરીકે શ્રીવર્ધમાને પ્રરૂપેલા અને પૂર્વાચાર્યોએ ગ્રન્થ દ્વારા ઉદ્ધરેલા સિદ્ધારૂપ વારસાને જ ઉપયોગ કર્યો છે અને કરું છું. આ અમૂલ્ય વારસાને હું એક જ વારસ નથી. આપ પણ તેને પૂરેપૂરા હકદાર છો. અરે આ ચરાચર બ્રહ્મારડને કઈ પણ જીવ તેને ભાગીદાર છે. ફક્ત શરત એ છે કે તે વીર પરમાત્માને પંથે ચાલવાની ઉત્કંઠા ધરાવતે હવે જોઈએ.
આ વીતરાગપ્રરૂપિત સિદ્ધાન્તાની યથામતિ સમીક્ષા કરતાં અને પ્રસગવશાત્ અન્યાન્ય દાર્શનિક વાટિકાઓમાં વિહાર કરતાં મને એ ભાસ થયે છે–કહેવા દેશો કે પ્રતીતિ થઈ છે કે સ્યાદ્વાદરૂપ સુવાસિત વિશાળ વૃક્ષને પલવિત અને ફળદ બનાવવાનું માન તે શ્રી મહાવીર અને તેમના અનુયાયી પૂજ્ય શ્રમણ-વર્ગને જ મળે છે.
૧. જુએ ભકતામર સ્તોત્ર (લે. ૬ ).. ૧૪
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦ સાતપુત્ર શમણ ભગવાન મહાવીર
સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહું તે જૈન દર્શનમાં જેટલે અંશે સ્યાદ્વાદને યથાગ્ય સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે એટલે અંશેએનાથી દસમે ભાગે પણ આ ઉમદા અનેકાન્તવાદને અન્ય દર્શનમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું નથી. આ અપૂર્વ સિદ્ધાન્તની જૈન દર્શનમાં વ્યાપકતા જોઈને તે વિદ્વાને આ દર્શનને “સ્યાદ્વાદ-દર્શન” તરીકે ઓળખાવે છે. સ્યાદ્વાદ એક એવી અપૂર્વ કંચી છે કે જેની મદદથી અનેક ગૂંચવણેનાં–સામાજિક અને સાંપ્રદાયિક ગૂચેનાં તાળાં ખેલી શકાય છે. આ સ્યાદ્વાદ જ એક એવું અપૂર્વ વ્યાસપીઠ – લેટર્ફોર્મ (platform ) છે કે જેના ઉપર બેસવાનું અને એકબીજાના વિચારોની આપલે કરવાનું સૌ કઈ દાર્શનિક સહર્ષ સ્વીકારી શકે છે. આ સંબંધમાં વિશેષ ન કહેતાં એટલું જ કહીશ કે સંકુચિત દષ્ટિને–એકપક્ષીય પક્ષપાતને બહિષ્કાર કરનારું આ અણમેલું સાધન છે. એના જેવું બીજું એક સાધન આ ધરતી ને ચારે ખૂણામાં પણ શોધ્યું સાંપડે તેમ નથી.
આ સાધનને તેના સાધક-પ્રરૂપક શ્રી મહાવીરથી હું જુદું પાડી શક્તા નથી. પ્રભુની રગેરગમાં સ્યાદ્વાદનું લેહી ફરી રહ્યું હતું. આને લઈને તે તેઓ પરમત સહિષ્ણુતાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી શક્યા હતા. આનું મારે આપણે મૂર્ત ઉદાહરણ આપવું પડશે કે? એમ જ હોય તે સુપ્રસિદ્ધ ગણધરવાદ તરફ નજર કરવા તસદી લેશે.
ચાર વેદમાં પારંગત અને ચૌદ વિદ્યાના પારગામી વિપ્રવર્ય ગૌતમસ્વામીને પ્રતિબંધ પમાડતી વેળાએ–તેમની જીવ છે કે નહિ એ શંકાનું શાંત ચિત્તે સમાધાન કરતી વેળાએ. ભગવાન મહાવીરે વેદવાકયોનું પણ અવલખન કર્યું છે. વેદને
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
- મહાવીર પ્રભુની જયંતી
૨૧૧
જૂઠ કહેવાની કે તેને કુશાસા કહેવાની રિતિ તેમણે આદરી નથી. તેમણે તે વેદવાક્યોને સુઘટિત અર્થ કરીને વિપ્રવર્યને સાતેષ પમાડ્યો છે. આ પ્રમાણે અન્ય દાર્શનિક શાસ્ત્રને તિરસ્કાર ન કરતાં તેના સિદ્ધાંતને પણ સાચો સમન્વય કરવાનું બેધદાયક પગલું પ્રભુએ ભર્યું છે. આમાં તેમની દીવદર્શિતા ઝળકી રહે છે. આ “દીર્વજર્શિતા’ શબ્દ મારા સ્મરણપટ ઉપર આ વીર પ્રભુનાં જીવન ગત ત્રણ દર રજૂ કરે છે. એક તે એ છે કે મહર્ષિ બુદ્ધના સંબંધમાં કહેવાય છે કે તેમણે સંસારને સલામ ભરી સંન્યાસ સ્વીકાર્યો-પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરી-દીક્ષા લીધી ત્યારે જે ગુરુ કર્યાતેમના સિદ્ધાંતને અને એથી તેમને પણ તેમણે ત્યાગ કરવો પડ્યો. બીજું દશ્ય તે ઈષ્ટ સિદ્ધિને માટે સ્વીકારેલી તપશ્ચર્યા પણ તેમને અધવચ પડતી મૂકવી પડી તે છે. આવા પ્રસંગે શ્રી મહાવીરના સંબંધમાં જોવામાં આવતા નથી. તેમણે દીક્ષા સમયે પરમાત્માની-સિદ્ધ ભગવાનની સાક્ષીએ સામાયિક વતના ઉચ્ચારણ દ્વારા જે પ્રતિજ્ઞા લીધી તેને પૂરેપૂરો નિર્વાહ જીવન પર્યક્ત કર્યો. તપશ્ચર્યાના સંબંધમાં પણ એમને કશે કટુ અનુભવ મળ્યો નથી. કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ સુધી તેમણે પિતાની ઘરઅતિઘોર તપશ્ચર્યાઓ ચાલુ રાખી અને આથી કરીને પ્રતિસ્પદ્ધ ગણાતા બૌદ્ધ ગ્રન્થકારોને હાથે “દીતપસ્વીને માનવંતે ઈલ્કાબ તેઓ મેળવી શક્યા.
દીર્ધદશિતાનું ત્રીજું દશ્ય એ છે કે ગૃહસ્થને તીર્થનાચતુર્વિધ સંઘના અંગરૂપે ન ગણતાં તેમને પ્રેક્ષક જેવા ભણવાનું જે વલણ શ્રીબુદ્ધિ ગ્રહણ કર્યાનું કહેવાય છે અને જેને લીધે કહેવાય છે તેમ બૌદ્ધ ધર્મ તેની જન્મભૂમિરૂપ આ “ભારત
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વર્ષમાંથી લુપ્તપ્રાય થઈ ગયે તેવું વલણ શ્રીમહાવીરતું હતું નહિ. એમણે તે સાધુ-સાધ્વીરૂપ સમુદાયના જેટલો જ શ્રાવકેને અને શ્રાવિકાને-ગૃહસ્થગણને સરખે હિસ્સે સ્વીકાર્યો છે અને આ બધાને પિતાના તીર્થના સ્તંભરૂપ ગણ્યાં છે.
સુજ્ઞ શ્રોતાઓ ! જેમ વાણી અને વર્તનમાં ઐક્ય જાળવવાને પાઠ શ્રી મહાવીરની સંયમયાત્રાના અવકનથી જાણી શકીએ છીએ-દીક્ષા સમયે ઉચ્ચારેલા આદર્શ સામાયિકની દુર્ધર પ્રતિજ્ઞાનું અનુપમ પાલન એમના જીવનમાં નિહાળી શકીએ છીએ તેમ ભયંકરમાં ભયંકર ઉપસર્ગો કુવામાં ફેંકી દેવા જેવા દારુણુ અને મર્મભેદક બનાવો પણ અપૂર્વ ધૈર્યથી સમભાવથી–નહિ કે ક્રોધપૂર્વક સહન કરવાને પાઠ પણ એમને દીક્ષાકાળ પૂરો પાડે છે.
શ્રી મહાવીરસ્વામીને જે ભીષણ ઉપસર્ગો સહન કરવા પડે તેમ હતા તેથી વાકેફગાર ઈન્દ્ર સહાયક થવા પ્રભુને વિનવે અને તેઓ તેને સપ્રેમ અસ્વીકાર કરે એ પણ એક અપૂર્વ પાઠ ઉપસ્થિત કરે છે. કેઈ તીર્થંકરે અન્યની સહાયતાથી કેવલજ્ઞાન મેળવ્યું નથી અને મેળવશે નહિ. તેઓ તે ઈષ્ટ કાર્યની સિદ્ધિ માટે સ્વાશ્રયને જ આધાર લે છે એમ કટ રીતે ઈન્દ્રને સમજાવી પોતે સ્વાશ્રયી રહ્યા. આપણે આ ઉપરથી સમજી શકીએ છીએ કે શ્રી શત્રુંજયની પવિત્ર યાત્રાનાં દ્વાર ઉઘાડવા માટે આત્મબળ–સ્વાશ્રય જેવું એકે સિદ્ધ શસ્ત્ર નથી.
- સજજને ! શ્રી મહાવીરની વિશિષ્ટતાઓ ક્યાં વર્ણવી જાય તેમ છે? તેમની ઉદારતાનું માપ–વાદાથે આવેલા વાદ કરી સર્વજ્ઞતા ખૂચવી લેવા આવેલા શ્રીગૌતમસ્વામીને નિસંશય
વિનવે અને ના તેથી વાલીગણ ઉપસી
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીર પ્રભુની જયતી પરાજિત કરી “ગણધર પદ આપી તીર્થ પદવી આપી અને નિર્વાણ સમયે સવજ્ઞતા અપાવનાર શ્રીવીરની વિશાળ દષ્ટિનું માપ મારા જેવું કેવી રીતે કહી શકે? સેવકને પણ સેવ્ય અનાવવા–સાચા સેવકને પિતાના જે બનાવવા મથનારાની ગણીગાંઠી સંખ્યામાં શ્રીમડાવીરનું નામ કયું સ્થાન ભેગવે છે તે આપ વિચારી લેશે.
બંધુઓ! અજેને વર્ગમાં માનનીય સ્થાન મેળવતા વેદમાં સ્ત્રી અને શુદ્રોને અધ્યયન કરાવવાની પરવાનગી આપી નથી. આથી સમજી શકાય છે કે મહિલાઓને મુક્તિની અધિકારિણી તરીકે તે વેદે સ્વીકારે જ શાના? વળી જે મહર્ષિ બુદ્ધ મહિલાએને સાધ્વી બનવાની અનુજ્ઞા આપતાં આનાકાની કરી તેઓ પણ સ્ત્રી-પુરુષના સુક્તને માટેના સમાન હકના હિમાયતી ગણાય ખરા કે? પ્રમદા પણ પુરુષની જેમ મુક્તિને માટે સર્વથા લાયક છે–તેને માટે એ શિવપુરીના દરવાજા ખુલા છે એવી ઉદાર ઉદ્ઘેષણ ૨૮પપ વર્ષ પૂર્વે કરવાનું માન શ્રી મહાવીરને જ ઘટે છે એ શું એાછા આનન્દને વિષય છે?
પ્રસંગવશાત્ એટલું મારે ઉમેરવું પડે છે કે શ્રેયસારાદિ દિગંબર ગ્રન્થોમાં સ્ત્રીને મેક્ષ મળ્યાને સ્પષ્ટ ઊલેખ હેવા છતાં દિગંબરાને માટે ભાગ મહિલાઓને મુક્તની અધિકારિણી ગણતા નથી એ વિષયની અપ્રસ્તુત ચર્ચામાં ન ઊતરતાં ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય શ્રીયશવિજયગણના શબ્દમાં એકતીસા સવૈયામાં તેમને ઉદ્દેશીને એટલું તે જરૂર કહીશ કે – "पुण्यके कचोल रंग रोलके निचोल सोल शील यै
अडोल याकी जातीमें महामती,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર - શ કરાતા મી માસ બાપાત જાણ ન જ્ઞાણું છું
जाति नित्तही महीपति । दानके स्वभाव साचे तपके प्रभाव जाचे राचे नहि भाव
काचै नाचै माचै साधु संगति, धर्मकी अवलंबिनी जो दोषकी विलबिनी नितंबिनी है
ऐसी ताकू क्यूं न पंचमी गति ?" સદગૃહસ્થ ! ઉચ્ચ કેટિના કુલ ધ્યાનરૂપ વેદી ઉપર કામ, ક્રોધ, મદ અને માયા જેવી પાશવ વૃત્તિઓનો હોમ કરી ભાવ-યજ્ઞની પુષ્ટિ કરનારા શ્રી મહાવીરના જીવનપ્રસંગેમાં વિશેષ ઊંડે ઊતરી હું આપના ધેર્યને ડેલાયમાન કરવા ઈચ્છતા નથી. હવે એક વાતને નિર્દેશ કરી હું મારું વક્તવ્ય આપની સહાનુભૂતિથી પૂર્ણ કરીશ.
બંધુઓ! વિશ્વબંધુતાને વિજયવાવટો ફરકાવનારા, કાયિક, વાચિક અને માનસિક બ્રહ્મચર્ય પાળનારા અને તેનું મહત્તવ સ્કુટ કરવાની ખાતર તેને પૃથ; મહાવ્રત તરીકે ઉલલેખ કરનારા, મને અને તમને ઈશ્વર બનવાનો રાજમાર્ગ દર્શાવનારા, સ્યાદ્વાદી, પરમ ત્યાગી, આત્મસંયમી, દીર્ઘતપસ્વી, કેવલજ્ઞાની અને મુક્તિસ્વામી શ્રી મહાવીરની વીરતા, ગુરુતા, પ્રભુતા, અલોકિકતા, અને દિવ્યતા પ્રત્યે ક્યા ચતુરનું ચિત્ત ચુંટે તેમ નથી ? પરંતુ હા હું ભૂલું છું. વસ્તુસ્થિતિ આથી વિપરીત જણાય છે કેમકે આવા ધર્મધુરંધર જગદાનન્દક ત્રિશલાનન્દનનું જીવનચરિત્ર ગુજરાદિ ગિરાઓમાં વિશિષ્ટ દષ્ટિપૂર્વક હજી સુધી રચાયુંપ્રસિદ્ધ થયું નથી તે શું સૂચવે છે?
–મુંબઈ સમાચાર (તા. ૨૦-૪-'૧૮) તથા વીરશાસન (ઉં. ૬, એ. ૧; તા.૨૭–૪-૨૮)
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૦]
ચરમ જિનેશ્વરનું જન્મકલ્યાણક આ લેખને પ્રારંભ એના શીર્ષકગત શબ્દોના સ્પષ્ટીકરણપૂર્વક કરે ઉચિત સમજાય છે એટલે સૌથી પ્રથમ તે હું એ દિશામાં પ્રયાણ કરું છું. | આપણું આ “ભારત ભૂમિમાં અત્યાર સુધીમાં અનંત તીર્થંકર થઈ ગયા છે. તેમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનો ક્રમાંક છેલે આવે છે. એથી તેમને “ચરમ તીર્થકર તરીકે ઉલ્લેખ કરાય છે.
એ વાત તે સુવિદિત છે કે જિન ચાર પ્રકારના છેઃ (૧) શતજિન અર્થાત દસપૂર્વધરથી માંડીને તે ચૌદપૂર્વધર પર્યંતના મુનીશ્વર, (૨) અર્વાધજન એટલે કે અવધિજ્ઞાનધારી શ્રમ, (૩) મનઃ પર્યાયજિન એટલે કે વિપુલ-બાજુમતિ–મના પર્યાયના ધારક તેમ જ વિશુદ્ધ ચારિત્રના પાલક નિર્ચ અને (૪) કેવલિજિન યાને સામાન્ય કેવલી. આ ચાર પ્રકારના જિનમાં તીર્થકર ૩૪ અતિશય તેમ જ ૩૫ ગુણેથી યુક્ત વાણીરૂપ ઐશ્વર્ય વડે અલંકૃત હોય છે વાતે તેઓ “જિનેશ્વર કહેવાય છે. આવા એક જિનેશ્વરના જન્મકલ્યાણકને ઉદ્દેશીને અત્ર વિચાર કરાય છે.
૧. સમીપતાની અથવા આસન ઉપારિવની દષ્ટિએ વિચારીએ તે તેમને કયાંક પહેલો છે એમ કહેવું જોઈએ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
દરેક જિનેશ્વરના જીવનમાં ચ્યવન, જન્મ, નિષ્ક્રમણ કેવલજ્ઞાન અને નિર્વાણ એ પાંચ પ્રસંગે ખાસ આગળ પડી આવે છે. એ દરેક પ્રસંગ સમગ્ર ત્રિભુવનને સુખદાયક અને એથી કરીને એક આશ્ચર્યરૂપ છે. વળી એ અમૂલ્ય પ્રસંગ ભાવિક જીને કલ્યાણરૂપ ફળ આપે છે. આથી એ પ્રત્યેક પ્રસંગને શાસ્ત્રકાર “કલયાણક” તરીકે નિર્દેશ કરે છે.
આપણે અત્ર દેવાધિદેવ દેવાર્યનાં પાંચ કલ્યાણ કેના દિવસેને વિચાર કરીશું તે જણાશે કે પંચાગમાં અષાઢ શુદ છઠ, ચૈત્ર સુદ તેરસ, માગસર વદ દસમ, વૈશાખ સુદ દસમ અને કાતિક વદ અમાસની નેંધ લેવામાં આવી છે. એ પાંચ અપૂર્વ અવસરે પૈકી પ્રસ્તુતમાં આપણે ચૈત્ર સુદ તેરસ સાથે નિકટ સંબંધ છે એટલે એ દિવસે આપણે શું કરવું જોઈ એ તેને સહજ પ્રશ્ન ઊઠે છે. આના ઉત્તર તરીકે ટૂંકમાં એટલું જ કહેવું બસ થશે કે આપણે નામધારી જૈનને છાજે એવું જીવન ન છતાં વાસ્તવિક જૈનને શોભે એવું જીવન જીવવું જોઈએ. તેમ થતાં જે ગુડાસ્યનું જીવન જોઇને અન્યદર્શનીય ગૃહસ્થ પણ તેવું જીવન જીવવા લલચાશે અને જૈન શ્રમણનું જીવન ઉત્તરોત્તર આદર્શ સાધુતાને અનુરૂપ
૧. દરેક કલ્યાણકના વખતે ચેઠે ઇન્દ્રનું અત્ર આગમન થાય છે કે નહિ
તેમ જ તેઓ “નંદીશ્વર' દ્વીપે જાય છે કે નહિ ઈત્યાદિ બાબતને • ઊહાપોહ હવે પછી કરવા વિચાર છે. ૨- આ હકીકત ઉત્તર હિંદુસ્તાનની દષ્ટિએ સમજવાની છે ગુજરાતની
અપેક્ષાએ તે એક મહિને પાછળ સમજવો. * . . .
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચરમ જિનેશ્વરનું જન્માચાણક.
૨૧૯
જ બનતું જેને પ૬ લાખ બાવાની જમાતને પણ સુધારવાનું મન થશે.
જગતને જૈન જીવનને સ્પષ્ટ અને સાચે ખ્યાલ આવે તે માટે એ જીવનની મંગળ મૂર્તિરૂપ મહાવીરને પરિચય કરાવનારાં સાધને તૈયાર કરાવવા જોઈએ. એ દેવાધિદેવનું સંપૂર્ણ, સમીક્ષાત્મક અને સર્વતભદ્ર જીવન આધુનિક પરિસ્થિતિને અનુલક્ષીને એક નહિ પણ અનેક ભાષાઓમાં લખાવું જોઈએ અને તેને ખપી જનેને તેની એકેક નકલ મળી શકે તે પ્રબંધ થ ઘટે.
વિભુ વર્ધમાનની વિભૂતિરૂપ અને અખિલ આલમને આશીર્વાદરૂપ આહત દશનને સંદેશે જગતના એકેએક ખૂણામાં પહોંચાડી શકાય તેવી અત્યારે સાનુકૂળતા જણાય છે તે પછી તે માટે આવશ્યક પગલાં ભરવાં જ જોઈએ. ઉદાહરણથે આગમાના અખંડ અભ્યાસી નિષ્પક્ષપાતી લેખક મહાશયને હાથે લગભગ અડધે પિણે કલાક વાંચતા થાય તે એક નિબંધ તૈયાર થવા ઘટે. એ નિબંધ અંગ્રેજીમાં ન લખાયે હેય તે તેને આંતરરાષ્ટ્રીય ભાષામાં અનુવાદ કરાવી તેને દેશવિદેશમાં પ્રચાર-ડકાસ્ટ broadcast) કરાવે જોઈએ. બાકીના સમયમાં શહેરમાં તેમ જ ગામડાંઓમાં પણ ઠેકઠેકાણે પ્રભુ મહાવીરના જીવનમાંથી બેધદાયક પ્રસંગે તારવી બતાવવા જોઈએ. દાખલા તરીકે અહિંસાને જ વિજય થાય છે એ લેકમત કેળવાય તે માટે યોગ્ય દાખલાલી રજૂ કરવા જોઈએ. વિભુ વર્ધમાનની વીતરાગતા અને નિઃસ્વાર્થતા, પિતે સર્વજ્ઞ હોવા છતાં તેમણે તીર્થને કરેલ નમસ્કાર ઈત્યાતિ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણે ભગવાન મહાવીર
તેમના અનેક અનુકરણીય ગુણ્ણાની કઈ નહિ તા સાર્વત્રિક અનુપેાદના તા થાય એટલા પૂરતી ઉચિત ભૂમિકા તૈયાર થવી ઘટે. વિ જીવ કરું શાસનરસી ” એવી અનુપમ ભાવના ભાવનારા અને તે પ્રમાણે વર્તન કરનારા પરમાત્મા મહાવીરની આ જન્મકલ્યાણકરૂપ પુણ્ય તિથિએ એવા શ્રીગણેશ મંડાવવા જોઈએ કે જેથી જૈન જીવનમાં વિશ્વપ્રેમને માટે કેવું અને કેટલું સરસ સ્થાન છે તેના સૌ કાઈને વહેલા-મોઢા પણ જરૂર
સાક્ષાત્કાર થાય.
66
વિશેષમાં આ માંગલિક દિવસે સાધર્મિક વાત્સલ્યને સાંગોપાંગ અને સક્રિય બનાવવાના માર્ગે ચૈાજાય અને તેને સત્વર અને સચેાટ અમલ થાય તે. તરફ પૂરતું લક્ષ અપાવું જોઈએ.
આ લેખનું કલેવર વધી જવાના ભયથી એને સમાપ્ત કરતાં પૂર્વ એટલે નિર્દેશ કરી લઉં કે ‘વીર' શબ્દના વિવિધ અર્થાને સાક બનાવનારા વીરની સુધાસ્રાવી વાણીને ગણધર વાએ રાચક તેમ જ ચાર અનુયાગાને પોષક સૂત્રોમાં ગૂથી લઈને અને ત્યાર બાદ થયેલા શાસનનાયક મુનિપુંગવાએ એની વ્યાખ્યાઓ રચીએ અદ્દભુત સાહિત્યને સુÀાબિત કરીને
૧. આ પંક્તિ વીરવિજય ( ત. વિ. સ. ૧૮૨૮-વિ. સં. ૧૯૦૮) કૃત સ્નાત્રપૂજા નામની કૃતિમાં લગભગ પ્રારભમાં છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચરમ જિનેશ્વરનું જન્મકણાક
૨૧૯
પેાતાની વિદ્વત્તાના જે અમૂલ્ય વારસે આપણને આપ્યા છે એને ખરાખર સાચવી રાખવા માટે તેમ જ મને તે એને સમૃદ્ધ બનાવવા માટે સહૃદય સાક્ષરા તરફથી વિશિષ્ટ પ્રયાસે થતા રહે અને તેનું યચેષ્ટ ફળ આપણને મળતું રહે એવી શુભ-શરૂઆત આ જન્મકલ્યાણકના દિવસથી થવી ઘટે.
અંતમાં આવા સુવણું અને સુગ ંધના સુયોગરૂપ અવસરને વધાવી લેવાનું સદ્ભાગ્ય સૌ કાઇને પ્રાપ્ત થાઓ એવી ઈચ્છા દર્શાવતા હું વિરમું છું.
—જૈન ( તા. ૨૫–૩–'૩૪ )
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૧ ] શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મગધ દેશના ક્ષત્રિય સિદ્ધાર્થ નરપતિની રાણી ત્રિશલાના જનની પદને દિપાવનારા, માતાપિતાની ઉત્તમ સેવાને બેધપાઠ પૂરો પાડનારા, વડીલ બંધુ નંદિવર્ધનની વિજ્ઞપ્તિને વશ થઈ સંસારમાં રહી બે વર્ષ સુધી ભાવ-સાધુ તરીકે જીવન જીવનારા, વાર્ષિક દાન દેવાપૂર્વક ત્રીસમે વર્ષે સિદ્ધ પરમાત્માની સાક્ષીએ સર્વોત્તમ સામાયિક લઈ શ્રમણ બનનારા, છદ્મસ્થ–દશામાં ઉત્કટ અને સતત તપશ્ચર્યા કરનારા, અનેક ભીષણ પરીષહેને નિઃસહાયપણે અને નિર્ભય રીતે અપ્રતિમ પ્રતીકાર કરનારા, ૪રમા વર્ષે પારમાર્થિક સર્વજ્ઞતાને વરનારા, જાતિવાદને જલાંજલિ આપી ગુણવત્તાને પિષનારા, ત્રણ ત્રણ ભવથી સમગ્ર જગતનું કલ્યાણ કરવાની ભવ્ય ભાવનાને સક્રિય સ્વરૂપ આપનારા, સંશય અને ભ્રમને વિનાશ કરનારા, અનેકાંતવાદથી સંપૂર્ણ પણે ઓતપ્રેત તેમ જ સર્વતોભદ્ર વિચારેને લેકગિરામાં વ્યાપક સ્વરૂપે સરળ રીતે વ્યક્ત કરનારા, જીવના જોખમે પણ સત્યની પ્રરૂપણા કરનારા, સન્નારીઓનાં બળ અને શીલનું સાચું અને સંપૂર્ણ મૂલ્ય આંકનારા, સર્વોત્તમ શ્રમણતા અને વિપ્રતાને સુભગ સોગ સાંધનારા, ગ્રામાનુગ્રામ પાદવિહાર કરી જનતામાં ધર્મના સુધામય સંસ્કાર જાગ્રત કરનારા, નિર્વાણ-સમયે સેળ પ્રહર સુધી -સતતપણે મધુર સ્વરે દેશના દેનારા અને ૭રમે વર્ષે ઈ. સ.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમણુ ભગવાન મહાવીર
૨૦૧..
પૂર્વે પરછમાં ‘પાવાપુરી’માં ‘મુક્તિ’ પદને પામનારા તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એ જ્ઞાતન જૈન, દેવાય", સ્વયં બુદ્ધ, અહિસાના અવતાર, ધમ ર ધર, નિગ્રન્થશિરામણ અને આસન્ન ઉપકારી મંગલમૂર્તિને કેટિશઃ વંદન.
—દિગંબર જૈન (વ. ૪૪, ૫, ૬; તા. ૨૦-૪-’૫૧)
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૨ ]
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર: મિતાક્ષરી
[ 1 ] નિશ્ર્વક પરિભ્રમણ
દિશાશૂન્ય યાને સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિની પૂર્વેના ભવા—અગણિત. [ ૨ ] સાર્થક જીવનની પશ્ચાદ્ભૂમિકા
પ્રથમ ભત્ર—નયસાર (સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિપૂર્વકના) તૃતીય સત્ર—મરીચિ
= ઋષભદેવના પૌત્ર
= ભરત ચક્રવર્તીના પુત્ર; —કાલાંતરે જૈન શ્રમણ —અંતે ત્રિદંડી.
અરાઢમા ભવ—ત્રિપૃષ્ઠ (વાસુદેવ). તેવીસમા ભવ—પ્રિયમિત્ર (ચક્રવર્તી) પચીસમા ભવ—નજ્જૈન (શ્રમણુ)
—તીર્થંકર નામ’ક્રમના નિકાચિત બન્ય.
[ 3 ] ગૃહસ્થજીવન ( ત્રીસ વર્ષીનું ) ચ્યવન—દસમા સ્વગ માંથી. માતૃભક્તિ—ગર્ભાવસ્થામાં અભિગ્રહ. • જન્મસ્થળ—મગધ, (બિહાર)માંનું ક્ષત્રિયકુંડ
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
શમણ ભગવાન મહાવીર: મિતાક્ષરી ૨૨ જન્મતિથિવૈત્ર શુકલ ત્રયોદશી. જન્મસમય-ઈ સ. પૂર્વે ૫૯. શેત્ર–કાશ્યપ. પિતા–સિદ્ધાર્થ. માતા–ત્રિશલા ઉર્ફે વિદેહદત્તા. માતામહ-ચેટક (પતિ). કાકા–સુપાર્શ્વ. અગ્રજ બધુ–નન્દિવર્ધન. ભગિની–સુદના. પત્ની—યશદા. ભાણેજ અને જમાઈ–જમાલિ. દોહિત્રી–ોષવતી. નામે–વર્ધમાન, વીર, મહાવીર, જ્ઞાતપુત્ર, દેવાર્ય, સન્મતિ - ઈત્યાદિ. માતાપિતાને સ્વર્ગવાસ–ઈ. સ. પૂર્વે પ૭૧. સાધુપ્રાય જીવન–છેલ્લાં બે વર્ષ. દાન–વાર્ષિક, દરરોજ સૂર્યોદયથી મધ્યાહ્ન સુધીનું.
[૪] છદ્મસ્થ (સાધક) અવસ્થા બાર વર્ષની) દીક્ષા યાને નિકાસણ–ઈ. સ. પૂર્વે ૫૬ (કાર્તિક વદ દસમ), ભીષ્મપ્રતિજ્ઞા–પાપાચરણને ત્યાગ. દીક્ષાગુરુ–કેઈ નહિ, સ્વયંબુદ્ધ ઉપસર્ગો કરનાર – વાળે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
– કટપૂતના (દેવી). –શૂલપાણિ (યક્ષ).
–સંગમ દેવ. તપશ્ચર્યા–દીર્ઘકાલીન અને નિર્જળ. પારણક–૩૪૯. નિદ્રા-કાચી બે ઘડીની. મૌનસેવન–પ્રાયિક. વિહારક્ષેત્રે–આર્ય પ્રદેશ અને અનાર્ય ભૂમિ. શિષ્ય–ગોશાલક. એનું તેજલેશ્યાના પ્રતિકાર રૂપ શીતલેશ્યા
દ્વારા રક્ષણ પ્રતિબંધક–દષ્ટિવિષ’ સર્પ (ચંડકૌશિક)ના.
[ પ ] જીવનમુક્ત તરીકેનું જીવન (ત્રીસ વર્ષનું) કેવલજ્ઞાન યાને સર્વજ્ઞતા–જુવાલુકા નદીને તીરે. કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ—ઈ. સ. પૂર્વે ૫૭. કેવલજ્ઞાનની તિથિ—વૈશાખ સુદ દસમ, તીર્થકરનામકર્મને ઉદય-વીસમા અંતિમ-તીર્થકરના ભવમાં, દેશના–અહિંસાદિ પાંચ મહાવ્રતની
–શ્રાવકનાં બાર વ્રતની –દાન, શીલ, તપ અને ભાવ એ ચતુર્વિધ ધર્મની
–વિશ્વબંધુતાની–આત્મૌપજ્યની. ઉદષણ-અનેકાન્તવાદની-સ્યાદ્વાદની વિભાવાની.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર : મિતાક્ષરી
૨૨૫
• –મહિલાઓની સ્ત્રીદેહે મુક્તિ. સમાદર–લેકગિરાને–અર્ધમાગધીને. તીર્થપ્રવર્તન-સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા એ
ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના. પટ્ટશિષ્ય (ગણધરે–અગિયાર વિપ્રવર્યો. પ્રરૂપણા–કાર્યસિદ્ધિનાં કારણે તરીકે રવભાવ, કાળ,
નિયતિ, કર્મ અને ઉદ્યમ એમ પાંચની. અંતિમ દેશના–સેળ પ્રહરની. નિર્વાણ-ભૂમિ–પાવાપુરી. નિર્વાણતિથિ–આ માસની અમાસ (દીપત્સવી). નિર્વાણ (પરમુક્તિ ને સમય-ઈ. સ. પૂર્વે પર૭. આયુષ્ય—૭૨ વર્ષનું.
–ગુજરાતમિત્ર તથા ગુજરાત દર્પણ (તા. ૩૧-૮-૨૫)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૩ ] વિરઘુઈ (વીરસ્તુતિ) અને એને ભાવાનુવાદ . સમગ્ર જૈન સાહિત્ય આજે ઉપલબ્ધ નથી. જે ગ્રન્થ મળે છે તેમાં આગ અગ્ર સ્થાન ભેગવે છે. એમાં પણ આયાર ( સુય. ૧ ), સૂયગડ અને ઉત્તરઝયણ સૌથી પ્રાચીન ગણાય છે. “સૂયગડ” એ બાર અંગમાંનું દ્વિતીય અંગ છે. એ બે સુખ (શ્રુતસ્કંધ)માં વિભક્ત છે. એ પૈકી પ્રથમ સુયખબ્ધનાં જે ૧૬ અજઝયણ (અધ્યયન) છે તેમાંના છઠ્ઠાનું નામ “વીરથઈછે. એ પદ્યાત્મક કૃતિ મારા ભાવાનુવાદ સહિત હું અત્ર રજુ કરું છું – पुच्छिस्सु णं समणा माहणा य
અનાળિો થા ઘનિરિણગા થા · से केई गन्तहियं धम्ममाहु ___ अणेलिसं साहसमिक्खयाए ॥ १॥
ભા–નિન્ય વગેરે) શ્રમણેએ, (બ્રહ્મચર્યાદિ પાળનારા) બ્રાહ્મણેએ, (ક્ષત્રિય વગેરે) ગૃહસ્થાએ તેમ જ (બૌદ્ધાદિ) પરતીર્થિકોએ (સુધમવામીને) પૂછયું (અથવા જંબુસ્વામીએ એમને કહ્યું કે) શ્રમણએ, બ્રાહ્મણેએ, ગૃહસ્થાએ તેમ જ પરતીથિકેએ ( મને ) પૂછયું છે કે સાધુસમીક્ષાપૂર્વક (અર્થાત્ યથાવસ્થિત તની પરિચ્છિત્તિપૂર્વક) અથવા
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરકૃઈ (વીરરસ્તુતિ) અને એને ભાવાનુવાદ ૨૨૭ સમતાપૂર્વક એકાન્ત હિતકારી અને અનન્ય-સદશ (અર્થાત અનુપમ ધર્મ કણે કહ્યો?—૧ कहं च गाणं कह दसणं से
सील कहं नायसुतस्स आसी १ । जाणासि गं भिकखु ! जहातहेणं
રાતે સૂહિ કહા નિષત્ત ૨ |
ભા–જ્ઞાતપુત્રે (મહાવીરસવામીએ) કઈ રીતે અથવા કવું જ્ઞાન, કેવું દર્શન અને કેવું શીલ પ્રાપ્ત કર્યું તે હે ભિક્ષુ! (સુધર્મસ્વામી) તમે તે યથાર્થ પણે જાણે છે તે એ તમે જેવું સાંભળ્યું અને હું સાંભળ્યા બાદ) તમે અવધાર્યું છે તે કહે – खेयन्नए से 'कुसलासुपन्ने
અcરતનાળી માગણી છે जसंसिको चखुपहे ठियस्स
जाणाहि धम्मं च घिई च पेहि ॥ ३ ॥ ભાવ-એએ (સંસારીઓના કર્મજન્ય) ખેહને (દુખને જાણનારા (અને ઉપદેશ આપી દૂર કરનારા હેઈ) પેદા છે અથવા (આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણનારા હેઈ) આત્મજ્ઞ છે અથવા (કાલેકરૂપ ક્ષેત્રને જાણનાર હેઈ) ક્ષેત્રજ્ઞ છે. એ (પ્રાણીઓના કર્મરૂપ ભાવકુશને છેદનાર હાઈ) કુશળ છે. એ આશુપ્રજ્ઞ છે અર્થાત્ શીધ્રબુદ્ધિ છે (એટલે કે કથન કરવા પૂર્વે એમને છમસ્થની જેમ વિચાર કરવાનું રહેતું નથી–એ કથન
૧ પાઠાંતર: “કુફ મલી '.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સહજ હોય છે એટલે કે એઓ હાજરજવાબી છે). એઓ અનન્તજ્ઞાની અને અનન્તદર્શની છે. એ યશસ્વી અને (ભવસ્થકેવલી અવસ્થામાં દર્શનીય હવાથી લેકના) નયનપથમાં રહેલાને અથવા (સૂક્ષમ અને પડદામાં દૂર રહેલા પદાર્થોના પ્રકાશક તરીકે) નયનમાર્ગમાં રહેલાને ધર્મ (કે જે સંસારીઓને ઉદ્ધાર કરનારે છે અથવા તચરિત્ર નામને તેમણે પ્રરૂપેલે છે તે) તું જાણ તેમ જ (ઉપસર્ગોમાં પણ અડગ એવા) એમના ઘેર્યને તું જે અથવા ( એ શ્રમણે વગેરેએ સુધર્મસ્વામીને કહ્યું કે તમે એ યશસ્વીના નયનમાર્ગમાં વ્યવસ્થિત ધર્મ અને શૈર્યને તમે જાણે છે તે તે અમને કહે-૩
उई अहेयं तिरिय दिसासु
તણા ચ ને શાવર જે વાળા से णिचणिच्चेहि समिकूख पन्ने
दीवे व धम्मं समिय उदाहु ॥ ४ ॥ ભા- ઊંચે, નીચે અને તિર્ય દિશાઓમાં જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણીઓ છે તેને (દ્રવ્યની અપેક્ષાએ) નિત્ય અને પર્યાયની અપેક્ષાએ) અનિત્ય (પદાર્થોરૂપે) બરાબર જાણીને એમણે કહ્યા. આથી તેઓ પ્રજ્ઞ છે. (પદાર્થોને પ્રકાશ કરનારા) દીપરૂપ અથવા (સંસારસમુદ્રમાં પડેલાને આશ્વાસનરૂપ હેઈ) દ્વીપરૂપ દવા એમ યથાર્થ રીતે અથવા સમતાપૂર્વક (પ્રાણીઓના અનુગ્રહથે, નહિ કે પૂજાસત્કારાર્થે) ધર્મ કહ્યો
से सव्वदंसी अभिभूयनाणी fમળશે ઉધમ તિવા
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરશુઇ (વીરસ્તુતિ) અને એના ભાવાનુવાદ ૧૨૯.
• अणुत्तरे सब्बजगंसि विज्ज
ગળ્યા અતીતે અમદ્દ અવાઝ ॥ ૧ ॥
ભા—તેએ સČદર્શી છે ( અર્થાત્ સર્વ પદાર્થોને સામાન્યથી જાણે છે). (મતિજ્ઞાનાદિ ચાર જ્ઞાનાને છેડીને કેવલજ્ઞાનથી યુક્ત હેાઈ ) તેએ અભિભૂતજ્ઞાની છે. તે (અવિશેાધિકાટિ નામના દેષરૂપ) આમથી અને ( 'વિશેાધિકાટિ નામના દેષરૂપ) ગન્ધથી રહિત છે. તે ( પરીષહે। અને ઉપસર્ગો સહન કરનારા હાઈ) ધૈયશાળી છે. વળી (એમને) આત્મા ( આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર હાવાથી ) એએ સ્થિતાત્મા છે. તેએ સમસ્ત જગતમાં સર્વોત્તમ છે (અર્થાત્ એમની ખરાખરી કરી શકે એવા કાઈ નથી ). તે ( હથેલીમાં આમલક જોવાની પેઠે સમગ્ર પદાર્થાના જાણનાર હાઇ ) વિદ્વાન છે. તેએ (સચિત્તાદિ બાહ્ય ગ્રન્થ અને કર્મરૂપ આભ્યંતર ગ્રન્થથી એમ અને પ્રકારના ) ગ્રન્થથી અતિક્રાન્ત (દૂર) છે (અર્થાત્ તેઓ નિગ્રન્થ છે). તેએ (સાતે પ્રકારના ભયથી રહિત છે એટલે કે અભય છે. વળી (એમણે ચારે પ્રકારના આયુષ્યના નાશ કર્યાં છે એથી) એ અનાયુષ્ક છે.-૫
से भूइपण्णे अजिए अचारी
ओहन्तरे धीरे अणन्तचक्खु ।
अणुत्तरं तप्पति सूरिए वा
वइरोयणिन्दे व तमं पगासे ॥ ६ ॥
ભા—એએભૂતિપ્રજ્ઞ અર્થાત્ પ્રવૃદ્ધપ્રજ્ઞ એટલે કે અનન્તજ્ઞાની છે અથવા ( જગતની રક્ષારૂપ પ્રજ્ઞાવાળા છે
૧ માના અર્થ ભિક્ષાના ૪૨ દેષ છે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર
)
અપ્રતિ
મહ
અથવા ( સ મંગળરૂપ પ્રજ્ઞાવાળા છે. એએ વિહારી છે કેમકે એમને કાઇ પણ સ્થળ વિષે મમત્વ નથી. વળી એએ આદ્ય એટલે સ'સાર તરવાના સ્વભાવવાળા છે. એએ ધીર છે એટલે કે એએ બુદ્ધિ વડે Àાલે છે અથવા ધીર એટલે પરીષહા અને ઉપસર્ગાથી ક્ષેાજ નહિ પામનારા છે. આ ઉપરાંત એએ અનન્તનેત્રવાળા છે (કેમકે જ્ઞેય પદાર્થા જે અનન્ત છે તે એ કેવલજ્ઞાની હાઇ જાણે છે તેમ જ એમનુ` કેવલજ્ઞાન અન્ત વિનાનું – અનન્ત છે) અથવા અનન્ત (લેકના પદાર્થાને પ્રકાશવામાં નેત્ર જેવા હાઇ ) અનન્ત નેત્રવાળા છે. જેમ સૂર્ય સથી અધિક તપે છે તેમ (ભગવાન જ્ઞાન ૧૩) સર્વોત્તમ છે. વિશેષમાં જેમ (પ્રજ્વલનને લઈને ) ઇન્દ્ર જેવા અગ્નિ અધકારને દૂર કરી પ્રકાશે છે તેમ ભગવાન (અજ્ઞાનરૂપ) અંધકાર દૂર કરી (યથાસ્થિત) પદા પ્રકારો છે.-૬
અનુત્તર શ્રમમિને શિખાન
णेया मुणी कासव आपन्ने । इन्देव देवाण महाणुमावे
'
सहस्रणेता दिवि णं विसिट्ठे ॥ ७ ॥
ભા:—મુનિ, (ગેાત્રથી) કાશ્યપ અને અશુપ્રજ્ઞ ( સત્ત) ( એવા મહાવીર ) તીર્થંકરોના અનુત્તર ધર્મના પ્રણેતા છે. જેમ ઇન્દ્ર સ્વર્ગમાં સહસ્ર દેવેમાં મહાપ્રભાવશાળી છે તથા એ દેવાના નેતા છે તેમ જ (રૂપ, ખળ, વર્ણ ઇત્યાદિમાં) વિશિષ્ટ
(તેમ ભગવાન પણ સર્જથી વિશિષ્ટ, પ્રકૃષ્ટ નાયક અને મહાનુભાવ છે).--૭
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરઘુઈ (વીરતુતિ) અને એને ભાવાનુવાદ से पनया अक्लयसागरे वा
મોદી વાવિ ગણાતા બળાત્તે "વા શાણા છુ
सक्केव देवाहिबई जुईमं ॥ ८ ॥ ભાદ– જ્ઞાતવ્ય પદાર્થોને વિષે કેવલજ્ઞાનરૂપ બુદ્ધિ ક્ષીણ થતી નથી કે હણાતી નથી એવી) પ્રજ્ઞા વડે ભગવાન અક્ષય સાગર છે. જેમ (વયંભૂરમણ નામને) મહેદધિ પાર વિનાને છે તેમ ભગવાન પ્રજ્ઞા વડે છે. વળી એ સાગર નિર્મળ જળવાળે છે તેમ ભગવાન (કમરૂપ) મેલથી રહિત હેઈ અકલુષ (જ્ઞાનવાળા) છે. વળી એઓ કષાયથી રહિત છે અને (જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મબંધનેથી) મુક્ત છે. વળી એઓ દેવાધિપતિ શકની જેમ ઘુતિમાન છે. “લિફડું પાઠાંતર છે. એને અર્થ એ છે કે એઓ અક્ષીણ-મહાન સાદિ લબ્ધિ વડે જીવતા નથી પરંતુ ભિક્ષામાત્રથી ઇવે છે.-૮ , से वीरिएणं पडिपुन्नवीरिए
सुदंसने वा अगसव्वसे? । मुरालए वालिमुदागरे से
विरायए गगुणोववेए ॥९॥
ભાર–એ વીર્યથી (અર્થાત ઔરસ બળથી) સંપૂર્ણ વીર્યશાળી છે. વળી પર્વતમાં “સુદર્શન” (“મેરુ') શ્રેષ્ઠ
1. પાઠાન્તરઃ “. ૨. પાડનાર મિg'. ૩. પાઠાન્તર ઃ “.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
છે તેમ ભગવાન વીર્યથી તેમ જ અન્ય ગુણ્ણાથી શ્રેષ્ઠ છે. વળી સ્વર્ગ કે જે તેમાં રહેનારાને આનદજનક છે તે અનેક ગુણેથી યુક્ત હાઈ શેાલે છે તેમ ભગવાન પણ અનેક ગુણેાથી શૈલે છે અથવા જેમ આન ંદજનક અને અનેક ગુણ્ણાથી યુક્ત એવું સ્વ શેાલે છે તેમ ‘મેરુ’ પણ શેલે છે.—૯
સયં સહલાળ ૩ કોયલાન तिकण्डगे
पण्डगवे जयन्ते ।
से जोयणे णवणवते सहस्से
उद्घस्सितो हे
सहरसमेगं ॥ १० ॥
ભા—(એ મેરુ', એક લાખ ચાજનના છે. એને (કૃત્તિકા, સુવણુ અને વૈવાળા એવા ) ત્રણ કાંડ છે. (એની ટોચે) ‘ પડક ’ (વન)રૂપ જ છે. એ (જમીન ઉપર) ૯૯૦૦૦ ચૈાજન જેટલે ઊંચા છે અને જમીનની અંદર) નીચે એક હજાર ચેાજન જેટલે છે.—૧૦
पुट्ठे णमे बिटूर भूमिर्वाट्ठिए
जं सूरिया अणुपरिवट्टयन्ति ।
से हेमबन्ने बहुनन्दणे य
जंसी रतिं वेइयती महिन्दा ।। ११ ।।
ભા—એ (મેરુ”) આકાશમાં (ઊંચે) લાગેલે છે અને (નીચે) ભૂમિમાં રહેલે છે (અર્થાત્ ઊ લેાક, અધેલાક અને તિર્થંગ્લાકને એ સ્પર્શે છે). વળી જેની સૂર્યા (વગેરે જ્યેાતિ કૈા) પ્રદક્ષિણા કરી રહ્યા છે એ (મેરુ)ના વર્ણ સુવર્ણ જેવા છે અને
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીથુજી (વીસ્તુતિ) અને એના ભાવાનુવાદ
૨૩૩
એ બહુ (ચાર) નન્દન (વના)થી યુક્ત છે કે જેને વિષે (જ્યાં આવીને) મહેન્દ્રો ક્રીડારૂપ રતિ અનુભવે છે.-૧૧
से पञ्चर सद्दपमहा विरायती कञ्चणमवने ।
अणुत्तरे गिरिसु य पत्र दुग्गे
गिरीवरे से जलिए व भोमे || १२ |
ભા॰—(સુરગિરિ ઇત્યા)િ શબ્દો વડે મહાપ્રસિદ્ધિવાળે, સુવર્ણના જેવા લછ્યુ કે શુદ્ધ વર્ણવાળે, અનુત્તર, પ તામાં પર્યાં (અર્થાત્ મેખાએ) વડે વિષમ પર્વતમાં શ્રેષ્ઠ તેમ જ (મણિએ અને ઔષધિ વડે દ્રીપતા હાઇ) ભૂદેશમાં જાણે પ્રજવલિત એવા એ ‘મેર’, પર્વત શેલે છે.-૧૨
महीर मज्झमि ठिने णगिन्दे पन्नायते
सूरियसुद्धले से |
एवं सिरीप उस भूरिवन्न
મળો સોદ્ ાયિમાહી ।। ૧૩ ।!
ભા—‘રત્નપ્રભા’ નામની (પૃથ્વીના મધ્યમાં રહેલા,) પર્વતમાં શ્રેષ્ઠ, પ્રકર્ષ વડે જણાતાં તેમ જ સૂર્યની જેમ શુદ્ધ તેજવાળે એવા એ (‘મેરુ’) (ઉપર્યુક્ત) શેલા વડે (અનેક રંગનાં રત્નાથી યુક્ત હાવાથી) પુષ્કળ વણુ વાળે અને મનેરમ છે તેમ જ સૂની જેમ (દસે દિશાઓને) પ્રકાશિત કરે છે.-૧૩
૧. ભદ્રશાલ, નન્દન, સામનસ અને પડક
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર सुदंसणस्सेव जसो गिरिस्स
पवुञ्चई महतो पव्ययस्स । एतोवमे समणे नायपुत्ते
जातीजसोदसणनाणसीले ॥ १४ ॥ ભા—(આ પ્રમાણે) મહાગિરિરૂપ “સુદન પર્વતની કીર્તિ પ્રકૃષ્ટપણે કહેવાય છે. એ ઉપમાવાળા શ્રમણ જ્ઞાતપુત્ર (સર્વે; જાતિઓથી યશ, દર્શન, જ્ઞાન અને શીલમાં શ્રેષ્ઠ છે–૧૪ गिरीधरे बा निसहाऽऽययाणं .
रुयए व सेढे वलयायताणं । तओवमे से जगभूपन्ने ___ मुणीण मझे तमुबाहु पन्ने ॥ १५ ॥
ભાવ–આયત ગિરિઓમાં દીવતાને લઈને) “નિષધ? ઉત્તમ પર્વત છે અને વલય (વૃત્તતા) અને આયતતામાં “ફુચક શ્રેષ્ઠ છે (કેમકે એને પરિક્ષેપ સંખ્યાત એજનને છે). એની. ઉપમાવાળા (મહાવીર) જગતમાં પ્રભૂત પ્રજ્ઞા વડે ઉત્તમ છે અને બીજા મુનિઓ કરતાં વિશેષ જાણકાર હેઈ) મુનિઓમાં પ્રજ્ઞ છે એમ એના જાણકારોએ) કહ્યું છે -૧૫ अणुत्तरं धम्ममुईरहत्ता
अणुत्तरं झाणवरं झियाई । मुसुकसुकं अपगंडसुकं
सडिलाएगन्तपदातमुकं ॥ १६ ॥
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરશુઇ ( વીસ્તુતિ ) અને એના ભાવાનુવાદ
૨૩૫
ભાત—અનુત્તર ( સર્વોત્તમ ) ધર્મોનું પ્રાબલ્યપૂર્વક - (વિશેષથી) કથન કરી એએ સારા શુક્લ જેવું શુક્લ (અર્થાત્ અત્યંત શુકલ), ગડથી અર્થાત્ મલિનતાથી) રહિત (અર્થાત્ નિમ ળ) તથા (અર્જુન સુર્વણુ જેવું અથવા પાણીના ફીણના જેવું) શુક્લ તેમ જ શખ અને ચન્દ્રની જેમ સથી શુભ્ર અને શુક્લ એવું શ્રેષ્ઠ ધ્યાન ધરે છે.-૧૬
अणुत्तरगं परमं महेसी
असेसकम्मं स विसोहरत्ता ।
सिद्धि गते साइमणस्तपत्ते
माणेण सीलेण य दंसणेण ॥ १७ ॥
ભા૦— (એ) મહર્ષિ સમસ્ત કના નાશ કરી જ્ઞાન,શીલપ્રધાન એવી સાદિ
અને દર્શન વડે અનુત્તર, અશ્ર તેમ જ અન ંત સિદ્ધિ (ગતિ)ને પામેલા છે.–૧૭
रुखेसु णाते जह सामली वा जंस्सि रतिं वेययती सुवन्ना ।
वणेसु वा णन्दणमाहु सेटुं
माणेण सीलेण य भूतिपन्ने ॥ १८ ॥
ભા— વૃક્ષોમાં જેમ (દેવકુરુમાં રહેલુ) શામલિ (વૃક્ષ)” પ્રસિદ્ધ છે કે જ્યાં (એક જાતના ભવનપતિરૂપ) સુપર્ણો (આવીને) રતિ (ક્રીડા) અનુભવે છે (અર્થાત્ ક્રીડાના આનંદ મેળવે છે) અને વનામાં ‘નંદન' (વન)ને શ્રેષ્ઠ કહ્યું છે તેમ (ભગવાન) (કેવલ)જ્ઞાન અને (યથાખ્યાત ચારિત્રરૂપ) શીલ વડે (ઉત્તમ અને ) પ્રવ્રુતજ્ઞાની છે.-૧૮
3
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૩૬.
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર थणियं व सहाण अणुत्तरे उ
चन्दो व ताराण महाणुमावे । .. गन्धेसु वा चन्द्रणमाहु सेहूं
gવું મુળ કાસિમ ૨ |
ભાડ–જેમ શબ્દોમાં (દવનિઓમાં) મેઘની ગજના - ઉત્તમ છે અને તારાઓમાં મહાન અનુભાવવાળે ચન્દ્ર શ્રેષ્ઠ છે
અને સુગન્ધમાં (ગશીર્ષચંદન કે “મલય” દેશનું) ચંદન શ્રેષ્ઠ છે -તેમ (આ લેક અને પરલેકની આશંસ રૂ૫) પ્રતિજ્ઞા વિનાના . (નિરાકાંક્ષી ભગવાનને મુનિઓમાં શ્રેષ્ઠ કહ્યા છે-૧૯
जहा 'सयम्भू' उदहीण से? ___ नागेसु वा धरणिन्दमाहु सेटे । खोदोदए वा रसवेजयन्ते.
तवोवहाणे मुणिवे जयन्ते ॥ २० ॥
ભા–જેમ સમુદ્રોમાં (બધા દ્વીપે અને સમુદ્રોના અંતે - રહેલે) “સ્વયંભૂ રમણ)” શ્રેષ્ઠ છે અને (એક જાતના ભવન
પતિરૂ૫) નાગેમાં (અર્થાત્ નાગકુમારેમાં) ધરણું ઈન્દ્રને શ્રેષ્ઠ કહ્યો છે તેમ જ ઈશ્કરસના જેવા મધુર જળવાળે સમુદ્ર નામે) -- “ક્ષોદેદી રસમાં બીજા સમુદ્રોમાં) પતાકારૂપ (મુખ્ય) છે તેમ તપ ઉપધાન વડે મુનિઓમાં (મહાવીર ) પતાકારૂપ છે અર્થાત (વિજાની માફક ઊંચે રહેલા છે).-૨૦ हत्थीसु एरावणमाहु णाए
सीहो मिगाणं सलिलाण गङ्गा । पक्खीसु वा गरुले वेणुदेवो
निव्वाणवादीणिह गायपुत्ते ॥ २१ ॥ ..
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીરશુઇ (વીરરતુતિ) અને એને ભાવાનુવાદ ૨૩૭ •
ભાવ- ઉદાહરણ તરીકે હાથીઓમાં (શકના વાહનરૂ૫) ઐરાવણને, પશુઓમાં સિંહને, જળમાં ગંગા(જળ)ને અને પક્ષીઓમાં વેણુદેવ’ એવા નામાંતરવાળા ગરુડને (શ્રેષ્ઠ) કહેલ છે તેમ મોક્ષનું–સકળ કર્મના ક્ષયરૂ૫) નિર્વાણનું સ્વરૂપ કે તેની પ્રાપ્તિનો ઉપાય દર્શાવનારા નિર્વાણવાદીઓમાં અત્ર જ્ઞાતપુત્ર છે-૨૧ Gg ગાડ કદ વીણ
पुप्फेसु वा जह अरविन्दमाहु । खत्तीण से? जह दन्तवक्के
इसीण सेढे तह वडमाणे ।। २२ ।। ભા– ઉદાહરણ તરણસંગ્રામમાં લડનારા) દ્ધાઓમાં જેમ ચતુરંગસેનાવાળા) વિશ્વસેન (ચક્રવર્તી), પુષ્પમાં કમળ, તેમ જ જેને વચનથી શત્રુઓ દબાઈ ગયા છે એ) દાન્તવાક્ય (ચક્રવત, ક્ષત્રિયોમાં શ્રેષ્ઠ કહેવાય છે તેમ વર્ધમાન ઋષિઓમાં શ્રેષ્ઠ છે–૨૨ * - શીલાંકસૂરિએ વસસણ અને દંતવક એ બંનેને
ચક્રવર્તી અર્થ કરેલ છે જ્યારે કઈ કઈ આધુનિક વિદ્વાને (દા. ત. હમણ યાકેબી) એના અનુક્રમે વાસુદેવ કૃષ્ણ અને મહાભારતના સભાપર્વમાં નિર્દેશાયેલા ક્ષત્રિય નામે દંતવક અર્થ
: : ૧. અભિધાનચિન્તામણિ (કાંડ ૨, . ૧૨૮)માં કૃષ્ણ માટે વિખ્રસેન' શબ્દ છે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
-
1
दाणाण सेहूं मभयप्पयाणं __ सबसु वा अणवज्ज वयन्ति । तवेसु वा उत्तमबम्भचेरं ___ लोगुत्तमे समणे नायपुत्ते ॥ २३ ॥
ભા–દામાં અભયદાન, સત્યમાં અનવદ્ય (નિર્દોષ - (વચન) અને તપશ્ચર્યાઓમાં ( નવ પ્રકારની ગુપ્તિ સહિતનું) - બ્રહ્મચર્ય ઉત્તમ છે તેમ જ્ઞાતપુત્ર (રૂપ, સંપદા, અતિશયથી - યુક્ત શક્તિ તેમ જ ક્ષાયિક જ્ઞાન, દર્શન અને શીલ વડે) લેકમાં ઉત્તમ શ્રમણ છે–૨૩
ठिईण सेट्ठा लवससमा पा , ___ सभा 'सुहम्मा' व सभाण सेठा । निधाणसेट्ठा जह सधधम्मा
ण णायपुत्ता परमस्थि नाणी ॥२४॥
ભા-સ્થિતિવાળાઓમાં ( સર્વાર્થસિદ્ધમાં રહેલા ) - લવસમે શ્રેષ્ઠ છે, સભાઓમાં (અનેક ક્રીડાસ્થાનેથી યુક્ત હોવાથી) “સુધમ સભા શ્રેષ્ઠ છે અને સર્વ ધર્મો નિર્વાણથી શ્રેષ્ઠ છે (કેમકે અજેને પણ પિતાના દર્શનનું ફળ મિક્ષ બતાવે છે) તેવી જ રીતે જ્ઞાતપુત્ર કરતાં કઈ અધિક જ્ઞાની નથી (અર્થાત એએ અન્ય જ્ઞાનીઓ કરતાં વિશેષ જ્ઞાનવાળા છે)–૨૪ पुढोवमे धुणइ विगयगेही
न सणिहि कुव्यति मासुपस्ने । तरि समुहं व महाभवोध
अभयङ्करे पोर मणन्तचकखू । २५ ॥ ૧. મનુષ્ય તરીકેના ભવમાં સાત લવ જેટલું આયુષ્ય વધારે હેત તે મુજ (સિદ્ધ) થાત.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરથુઇ (વીરસ્તુતિ) અને એને ભાવાનુવાદ ૨૩૯ ભાવ–પૃથ્વી જેમ સર્વ સત્તના આધારરૂપ છે તેમ એ ભગવાન સર્વ જીવેને અભયદાન કે સદુપદેશ દેવાથી જીના આધારરૂપ છે અથવા પૃથ્વી જેમ બધા સ્પર્શીને સહન કરે છે તેમ બધા પરીષહ-ઉપસર્ગો પ્રભુ સમતાથી સહન કરે છે. (આ રીતે પૃથ્વીની ઉપમાવાળા (અર્થાત્ એના સમાન) પ્રભુ (આઠ પ્રકારનાં કર્મોને) નાશ કરે છે. વળી (બાહ્યા અને આત્યંતર વસ્તુઓમાં) લેભ વિનાના એઓ (દ્રવ્ય-સંનિધિ અને ભાવ-સંનિધિ એ બેમાંથી એક પણ) સંનિધિ કરતા નથી. શીધ્રપ્રજ્ઞાવાળા એવા ભગવાન (ચાર ગતિરૂ૫) મહાભવઓવરૂપ સમુદ્ર તરીને અભયના કર્તા બન્યા છે. એ વીર છે તેમ જ અનંતનેત્રવાળા છે–૨૫
कोहं च माणं च तहेव माय - રોમ આન્સરથat. एआणि यन्ता मरहा महेसी - ण कुबई पाव ण कारवेह ॥ २६ ॥
ભા-કેધ, અભિમાન, માયા અને એથે લેભ એ અધ્યાત્મ (અર્થાત્ આત્મામાં રહેલા અંતરંગ) દે છે. એનો ત્યાગ કરી મહાવીર તીર્થકર તથા મહષિ બન્યા છે. એ પાપ કરતા નથી તેમ જ કરાવતા નથી–૨૬
किरियाकिरियं घेणइयाणुवायं ' અvorવિચાi vહાણ of I
से सव्ववायं इति वेयइत्ता . કવણિક સમાહરણં / ૨૭ II
૧. આના અર્થ માટે જુઓ પૃ. ૨૦૦.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
સાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ભાર–ક્રિયાવાદી, અક્રિયાવાદી, વનચિક અને અજ્ઞાનિકોના (અજ્ઞાનવાદીઓના) સ્થાનને અથવા (સ્થિરતા થાય એવી દુર્ગતિમાં ગમનાદિ ચાર ગતિરૂપ) સ્થાનને જાણીને તેમ જ સર્વ વાદને જાણીને પ્રભુ દીરાવ (અર્થાત્ જીવન પર્યત) સંયમમાં રહેલા છે.—૨૭ " से पारिया इत्यी सराइभत्तं * વાળાં સુવર્ણ શાખા लोगं विदित्ता आरं परं च
सव्वं पभू वारिय सव्ववारं ॥ २८ ॥
ભા–રાત્રિભેજનને તેમ જ સ્ત્રી સંગ)ને ત્યાગ કરીને પ્રભુ (કમરૂ૫) દુઃખના ક્ષય માટે ઉપધાનવાળા (અર્થાત્ તપવાળા) થયા છે. વળી આ લેક અને પરલોકને અથવા મનુષ્યલેક અને નારકાદિક) પરલકને જાણીને દરેક વખતે તેના નિવારણના એમણે ઉપાયે દર્શાવ્યા છે.–૨૮ सोच्चा य धम्म अरहन्तभासियं
समाहितं अट्ठपदोवसुद्धं । तं सहहाणा य जणा अणाऊ
इन्दा व देवाहिव आगमिस्सन्ति ॥ २९ ॥ ભાવ-અર્થ અને પદે વડે અથવા યુક્તિઓ અને હેત વડે શુદ્ધ એવા તીર્થકરે કહેલા ધર્મનું શ્રવણ કરીને અને એને વિષે શ્રદ્ધા રાખીને લેકે આયુષ્ય કર્મથી રહિત બને છે અને ઇન્દ્રો વગેરે લેકોના સ્વામીએ તેમને મહિમા કરવા માટે) આવે છે-૨૯
૧. આના પછી “ત્તિ વેમી” એવો પાઠ છે. એનો અર્થ હું આમ કહું છું છે.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૪] 'મહાવીર સ્વામી સંબંધી કાચા અને તેત્ર “ઘર પાણીવણસિથાણો વાઘપુર ગાળો કાળા નાણાપૂ ય ગાપિવામણો મઘs in जया सुभाणं पभषो तित्थयगणं अपच्छिमो जयइ । કથા ગુજ રોજા મા મuથી 8
આજથી આશરે અઢી હજાર વર્ષે ઉપર આપણા આ દેશમાં સેનાને સૂરજ ઊગ્ય હતે. એ શુભ દિવસે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને જન્મ થયે હતે. એ એમનું જન્મકલ્યાણકનું પર્વ ગણાય છે. એ પર્વ ખાસ કરીને જૈને ઉજવે છે અને એ નિમિત્તે એએ આ મહાવીર સ્વામીનાં ગુણગાન ગાય છે.
૧. “આકાશવાણુના વડોદરા નથી તા. ૨૭-૩-૫ને રોજ રજૂ કરાયેલો વાર્તાલાપ.
૨-. આ આર્યામાં રચાયેલાં બે પવો દ્વારા દૂષ્યગણના શિષ્ય રવિવાચકે નન્દી નામના આગમની શરૂઆત કરી છે. એમણે આ દ્વારા મહાવીરસ્વામીને અંગે વિવિધ વિશેષણો વાપર્યા છે. જેમકે જગતના જીવોની ઉત્પત્તિ-સ્થાના વિશિષ્ટ જાણકાર, જગતના ગુરુ, ગતના નાથ, જગતના બંધુ, જગતના પિતામહ અને મહાત્મા..
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
જૈન શાસ્ત્રમાં સૂયગડ સૂત્રકૃત) અંગની ગણના એક પ્રાચીન માં પ્રાચીન આગમ તરીકે કરાય છે. એમાં મહાવીરસ્વામીની સ્તુતિરૂપ ૨૯ પદ્યનું અને મુખ્યતયા ઉપજાતિમાં રચાયેલું એક અઝયણ (અધ્યયન) છે. એનાં સોળમા અને સત્તરમાં પદ્યોને સાર એ છે કે મહાવીરસ્વામીએ શ્રેષ્ઠ ધર્મ કહ્યો, ઉત્તમ પ્રકારનું શુકલ ધ્યાન ધર્યું, આત્માને પરતંત્ર બનાવનારાં સમસ્ત કર્મોને સર્વથા નાશ કર્યો અને સર્વોત્તમ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી અલંકૃત એએ મેક્ષે ગયા. એ પદ્યો હું હવે ઉચ્ચારું છું—
"*णुत्तरं धम्ममुईरइत्ता अणुत्तरं झाणवर झियाइ । सुसुक्क सुक्क अपगण्डसुक्क सबिन्दुएगन्तवातसुक्कं । १६ ।। अणुत्तरग्गं परमं महेसी असेसम्म स विसोहइत्ता । सिद्धि गते साइमणन्तपत्ते नाणेण सीलेण य इसणेण ॥ १७॥"१
મહાવીરસ્વામીને “વર્ધમાન' પણ કહે છે. એમણે કમ ઉપર વિજય મેળવ્યા છે. એમનું દર્શન કુતીથિને શક્ય નથી. એને અંગેનું પદ્ય હું રજૂ કરું છું –
"नमोऽस्तु वर्धमानाय स्पर्धमानाय कर्मणा । तज्जयावाप्तमोक्षाय परोक्षाय कुतीथिनाम् ।"
મહાવીરસ્વામી એટલે અપરાધીઓ પ્રત્યે પણ કૃપા દર્શાવનાર પુરુષોત્તમ. આ બાબત કલિકાલસર્વજ્ઞ” હેમચન્દ્રસૂરિના શબ્દોમાં કહું તે
૧. આ બંને પના સારા ભાવાનુવાદ માટે જુઓ પૃ. ૨૫.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
* મહાવીરસ્વામી સંબંધી બચા અને તેત્ર ૨૪૩
*कृतापराधेऽपि जने कृपामन्थरतारयोः। • વાઘામ શ્રીવીઝનનેત્રયો ”
સમભાવભાવી હરિભદ્રસૂરિએ મહાવીરસ્વામીના ચાર અતિશયેનું દ્યોતન કરનારી સ્તુતિ કરી છે. જેમકે –
“safસ વિનિર્વિસtra: સર્વજ્ઞઢિરાનાથaqaI सद्भूतबस्तुवादी शिवतिनाथो महावीरः ।।" ।
જૈન દર્શન પ્રમાણે સાચી વીરતા કેધ વગેરે અંતરંગ શત્રુઓને જિતવામાં સમાયેલી છે. મહાવીરે તેમ કરી સાચી વીરતા અને ધીરતા સંપાદિત કરી છે એઓ મેહ અને માયાથી મુક્ત બન્યા છે. આ હકીક્ત હારિભદ્રીય ગણાતી 'સંસાર-દાવાનલ-સ્તુતિમાં તેમ જ એ ભાવને ઝીલનારા એક થદ્યમાં સરસ રીતે રજૂ કરાઈ છે. જેમકે –
"संसाग्दावानलदाहनीरं सम्मोहधूलीहरणे समीरम् । मायारसादारणसारसीरं नमामि वीरं गिरिसारधीरम् ॥१॥" "कनकसमशरीरं प्राप्त संसारतीरं
कुम्तयनसमीरं क्रोधदावाग्निनीरम् । जलधिजलगभीरं दम्भभूलारसीरे
ગિરિમથી હરિ મરચા = રજા.” જિનવલ્લભસૂરિએ પણ એમની સમસંસ્કૃત સ્તુતિમાં
-
છે. આ સંપૂર્ણ તૃતિને મારે સમલૈકી અનુવાદ “ગુ. મિત્ર તથા ગુ. દર્પણના તા. -૨-'પદના અંકમાં તેમ જ “ભાનેદ પ્રકાશ” (પૃ. ૫૦, . ૮, ૯)માં છપાયો છે. '
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર
"भावारिवारण निवारणदारुणोरुकण्ठीरवं मलयमन्दरसारधीरम् । वीरं नमामि कलिकालकलङ्कपङ्कसम्भारसंहरणतुङ्गतरङ्गतोयम् ॥”
ચમર ઇન્દ્રના ઉત્પાત અને મહાવીરસ્વામીનું શરણ લેતાં એનું થયેલું સરક્ષણ એ એ બાબત તાર્કિકશિરામણ સિદ્ધસેન દિવાકર દ્વિતીય દ્વાત્રિશિકામાં વર્ણવતાં કહ્યું છે કે
" कृत्वा मधे सुरवधूभय रोमहर्ष
दैत्याधिपः शतमुखभ्रकुटी वितानः ।
स्वत्पादशान्तिगृह संश्रयलब्धचेता
યજ્ઞભત્તુવૃત્તિ ો: દુહિરાં ચાર ॥ ૐ ||” આ પ્રતિભાશાળી સૂરિવરે પાંચમી દ્વાત્રિંશિકામાં કહ્યું છે કે થીર! તારા ગુણેા ગાતાં શકે પણુ થાકે તે હું કાણુ ? એ મદાકાન્તામાં રચાયેલું પદ્ય હવે હું રજૂ કરું છુંઃ—
"नानाशास्त्रप्रगममद्दतीं रूपिणीं तां नियच्छन्
शकस्तावत् तव गुणकथाव्यापृतः खेदमेति । कोऽभ्यो योग्यस्तव गुणनिधिर्व कुमुक्त्वा नयेन
त्यक्ता लज्जा स्वद्दितगणना निर्विशङ्कं मयैवम् ॥३१॥” નરેશ્વર આમના પ્રતિએધક પટ્ટિસૂરિએ ચતુર્વિશ તિકામાં મહાવીરસ્વામીની યમકમય સ્તુતિ કરતાં કહ્યું છે કે—
૧. ના મારા અનુવાદ ચતુવિંતિકા (સટીક)માં પૃ. ૧૫માં પ્રસિદ્ધ થયા છે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
• મહાવીરસ્વામી સંબધી ચા અને તેત્ર ૨૪૫ " वा नत्वाऽपवर्गप्रगुणगुलगुणवातमुद्भूतमुद् भू
रहोरहोमवानां भवति घनभयाभोगदानां गदानाम् । नन्ताऽनन्ताशमेवं वदति यमन भासुराणां सुराणां पाता पातात् स वीरः कृतततमलिनहानितान्तं निता.
न्तम् ॥ ९३ ॥" જાતજાતના શબ્દાલંકારથી સુશોભિત સાત સે તે સંમતિલકસૂરિને સમર્પિત કરનારા જિનપ્રભસૂરિએ વિવિધ છમાં વીરસ્તવ રચે છે. એના અંતમાં અશ્વશમાં કહ્યું
"श्रीवीरः सर्वदिककैः कनकरुचितनूरोचिरुदीप्तदीपैमङ्गल्यः सोऽस्तु दीपोत्सव इव जगदानन्दसन्दर्भकन्दः । सूक्तिर्जनप्रभीयं मृदुषिशदपदा स्रग्धराधीयमाना भव्यानां भव्यभूत्यै भवतु भवतुदे भावनामावितानाम् ॥२५॥."
પરમાઈત કવિવર ધનપાલના બંધુ શેભન મુનીશ્વર * વિવિધ યમકેથી વિભૂષિત સ્તુતિચતુવિરતિકા રચી છે.
એમાં “અણવ દંડકમાં મહાવીરસ્વામીના ગુણ ગાતાં એએ
" नमदमरशिरोरुहस्रस्तसामोदनिर्निद्र
मन्दारमालारजोरञ्जितांहे ! धरित्रीकृताधन ! वरतमसङ्गमोदारतारोवितामङ्ग___नार्यावलीलापदेहेक्षितामोहिताक्षो भवान् ।
૧. આ કાવ્યમાલાના સપ્તમ ગુચ્છકમાં પૃ. ૧૧૫માં છપાયે છે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર मम वितरतु वीर ! निर्वाणशर्माणि जाताव
तारो घराधीशसिद्धार्थधाम्नि क्षमालडूतावनवरतमसङ्गमोझरतारो दिताङ्ग
नार्याव! लीलापदे हे क्षितामो हिताक्षोभवान् । ९३ ।। બાલચક્રે સાત પદ્યોમાં વીરજિનસ્તવન રચ્યું છે, એમાંનાં ભુજંગપ્રયાતમાં રચાયેલાં આદ્ય છ પદ્યો હું ઉચારું છું –
"महानन्दशुद्धाश्रितं देवदेव __ महीनाथसिद्धार्थपुत्रं पवित्रम् । यथाकामितं दत्तवार्षिश्यानं
त्रिकालं स्तुवे श्रीजिनं वर्धमानम् ॥ १ ॥ चतुष्टिदेवेन्द्रयोगीन्द्रवन्ध
सुधाशालिसंशुद्धवाक्यं बरेशम् । दयासागरं शुद्धसम्मागयानं
त्रिकालं स्तुवे श्रीजिनं वर्धमानम् ॥ २ ॥ अनन्तोत्तरज्ञानचारित्रलीन
जगरोगसम्मोहसन्तापहीनम् । क्षणाद् धूनर्निमूलमायावितानं
त्रिकालं स्तुवे श्रीजिनं वर्धमानम् । ३ ॥ शमस्वादपाथोधिसंसर्गसक्तं
सदा कर्ममर्म प्रपञ्चप्रमुक्तम् । १. मानो माने। अनुवाद स्तुतियविशतिः। (५. २८४-२८५)मा छपाय
૨. આ સ્તવન જૈનસ્તોત્રસમુચ્ચય (પ. ૭૫)માં છપાયેલું છે.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
भडावी२२वामी समाधी. या भने स्तोत्र २४७ .. प्रचण्डप्रतापेन भास्वत्समानं
त्रिकाल स्तुवे श्रीजिनं वर्धमानम् ॥ ४ ॥ मनोहारिकल्याणवणं विशालं ___ विदीर्णान्तरारिप्रनालि कृपालुम् । गभीर विशालगुणर्वर्धमान
त्रिकाल स्तुवे श्रीजिनं वर्धमानम् ॥ ५ ॥ जगज्जीवसन्दोहजीवादिभूतं
भवभ्रान्तिरिक्त नमन्नाकिभूतम् । ल लस्वर्गिनिर्शण लक्ष्मी निदान
त्रिकालं स्तुवे श्रीजिन वर्धमानम् ॥ ६ ॥" એમ મનાય છે કે “કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિએ મહાવીરસ્વામીની સ્તુતિ કરતાં કહ્યું છે કે
"वीरः सर्वसुरासुरेन्द्रयहितो वीरं बुधाः संश्रिताः . वीरेणाभिहतस्वकर्मनिचया वीराय नित्यं नमः । बीरात् तीर्थमिद प्रवृत्तमतुले वीरस्य घोरं तपो
वीरे धोधृति कीर्तिकान्तिनिचयः श्रोत्रोर ! भद्र दिश।" મહાવીરસ્વામીને જૈન તેમ જ અજૈન ગ્રંથકારોએ “બાયપુત્ત અર્થાત્ “જ્ઞાતપુત્ર કહ્યા છે. સૂયગડ માં એમની ઉત્કૃષ્ટતા વણવતાં એમને હાથીઓમાં રાવત જેવા, પશુઓમાં સિહ સમાન, જળમાં ગંગાજળ જેવા અને પક્ષીઓમાં ગરુડ જેવા કહ્યા છે વળી જેમ દાનમાં અભયદાન, સત્યમાં નિર્દોષ વચન અને તપશ્ચર્યામાં બ્રહ્મચર્ય ઉત્તમ છે તેમ લેકમાં શ્રમણ જ્ઞાતપુત્ર ઉત્તમ
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે આમ આ આગમમાં કહ્યું છે. એને અંગેનાં મૂળ પવો હવે હું રજુ કરું છું – "हत्थीसु एरावणमाहुनाए सीहो मिगाणं सलिलाण गङ्गा। पक्खोसुवागरुले घेणुदेवो निम्वाणवादीणिह नायपुत्त॥२॥" “શાળા સદૃ અમાવાળા, ઘા ચાર રસ્તા तवेसु वा उत्तम बम्भचेरं लोगुत्तमे समणो नायपुत्ते ॥२३॥"२
આજે આપણા દેશમાં જેને શાસન તરીકે મહાવીર સ્વામીનું શાસન પ્રવર્તે છે. એને અગે એક સ્થળે કહેવાયું છે કે
“s રિ વા કુતિ વિuિgઘ વત્ત મહાકામિકા
सो बद्धमाणसामी तिअलुकदिवायरो जयउ ।"
પાદલિપ્તસૂરિએ મહાવીરસ્વામીની સ્તુતિ રચી છે. અંતમાં એમણે એ પ્રભુ સર્વ પાપ નાશ કરનાર થાઓ એવી અભિલાષા દર્શાવી છે. એ એમના શબ્દોમાં કહું તે–
"एवं वीरजि णन्दो अच्छरगणसङ्घस थुओ भयव । पालित्त-यमय-महिओ दिसउ खयं सम्बदुरि आणं ।"
– દિગંબર જૈન (વ. ૪૬, અં. ૬)
૧-. આ બંને પધોના મારા અનુવાદ માટે જુઓ અનુક્રમે પૃ. ૨૩૭ અને ૨૦૮
છે. આ સમગ્ર સ્તુતિ છાયા સહિત ચતુર્વિશતિપ્રબન્ધના પૃ. ૨૬૫માં અને અવસૂરિ સહિત “ચતુર્વિશતિપ્રબન્ધને ગુજરાતી અનુવાદ” (પૃ ૨૨૩-૨૩૮ )માં છપાઈ છે.
૪ ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયેના સૌજન્યથી.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫] નિર્યંન્વ – હરિયાળી
પાંચ પાંડવની સુણી પ્રશંસા, રાધે કુન્તીમાદ્રી ૨૬ ઝુ' શું માટે તે માતાને, જેને સપૂત પાંચે ૨. ?--૧ એક જનનીના પંચમ સતુ, હે અગ્રજ ઢાંક રે; આદ્ય કે અન્ધુ માન ન પામે, ગુર્જર કેરી નાતે ૨.
પંચમના શું અવયવ છૂટાં હિંદુ-મુસ્લિમ સૌ સત્કારે, અત્રિપુટી મધ્યમ શીખતી,
સ્વરની સ`ગે ચાલે જ્યારે,
રૂપ ધરે એ નૂતન ૨! ચન્દ્રરૂપે જ્યારે ૨.૩ આશ્લેષની વિધિ એની ૨;
પાય જરી ના લચકે રે.૪
બ્રહ્માથી એક સ્ત્રરની સાથે, સાધી મંત્રી એણે ૨; નામકરણમાં જગપતિના એ, ભાગ મુખીને ભજવે ૨.—પ
૧ આ કૃતિ મારા વિવેચન સહિત નિમ્નલિખિત પુસ્તકમાં પાઇ છેઃ
“સવિવેચન હરિયાળી-મચય ( કૂટ-કાવ્ય-કલાપ ) તથા ટિપ્પણ આગમાનાં અધ્યયનાને પદ્યાત્મક અનુવાદ”.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એક દિન આવે વ્યંજન ભારી, યષ્ટિ ઊંધી ઝાલી રે; મુખી એને ભાવ સમજાતે, સ્વાગત ભાવે કરતે – દમ ઘટતે વદતે વ્યંજન : “ધન્ય ઘણું મુજ જીવન રે; આપ તથા હું સમ કક્ષાએ, પિતતાની રીતે રે.”—-૭ વદે મુખી : “હું જાણું અપેક્ષા, વગીકરણની તારી રે; આપણ બંને રહીએ સંગે, અર્થ સધાશે ભારી ર–૮ સાચી સાચી વાત તમાર, શીઘ્ર ફળે તમે ઈચ્છા રે; વાણી આવી ગેબી ઉચરી, દર્શન બાવન અપે રે–૮ ઉપકારવશે આ ઉભયે જવું, નામ એમનું નિજથી રે; વણે ચારે આમ મળતાં, જયજયકાર પ્રવતે ૨-૧૦ નાસિક નિજ અંતિમ સુતની, સિદ્ધિ પેખી નાચે રે, અત્તરનું યુગલ જગાવે, વીરની હાકલ સાચે રે.-૧૧ દીર્ઘતપસ્વી, નિગ્રંથસ્વામી, જિનવરની હરિયાળી રે; ચતુર્થ વર્ષે સહસયુગથી ગૂથી ચન્દ્રિક હીરે રે -૧ર
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રિમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી સંબંધી સર્વાગીણ માહિતી ગ્રન્થની આવશ્યકતા ઇત્યાદિ
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરરવામી એ સમરત જેને ના તો દેવાધિદેવ છે જેને મતે એઓ આ ચાલુ “હુંડા” અવસર્પિણીમાં થયેલા ચરમ તીર્થકર છે એમના નિર્વાણને હવે થોડા જ વર્ષોમાં ૨૫૦૦ વર્ષ પૂરાં થશે એટલે એને ઉદ્દેશીને આપણું આ દેશમાં તેમ જ અન્યત્ર પણ મોટા પાયા ઉપર આ ભવ્ય પ્રસંગને અનુરૂપ ઉત્સવની ઉજવણી થવાની છે તે એને મંગલાચરણરૂપે આપણે એમના જીવન અને ઉપદેશ વિષે જે કઈ લખાયું છે તેને તેમ જ જે કઈ બાબત ચિત્રરૂપે રજૂ કરાઈ હોય તેને પણ પૂરેપૂરો ખ્યાલ જિજ્ઞાસુઓને મળી રહે તેમ કરવું જોઈએ. . આથી આ લેખના શીર્ષકમાં નિર્દેશાયેલા માહિતી ગ્રન્થની મને આવશ્યકતા જણાય છે એમ મેં સૂચવ્યું છે.
પ્રરતુત માહિતી ગ્રન્થમાં કઈ કઈ જાતની સામગ્રી રજૂ થવી . ઘટે તેને હું અત્ર સંક્ષેપમાં નિર્દેશ કરું છું –
૧) જીવનચરિત્ર. (૨) સ્મારકગ્રન્થ, (૩) વિશેષાંકે, ૪) પ્રકીર્ણ લેખે, (૫ પ્રસંગે પાત્ત વ્યાખ્યાને અને વાર્તાલાપ, (૬) છૂટાછરયા ઉલ્લેખ અને (૭) મૂળ નાયક તરીકે મહાવીર સ્વામીની પ્રતિમાવાળાં જિનાલમાંની તેમ જ અન્ય થળેની એમની પ્રતિમાઓ.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨પર જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
મહાવીરસ્વામીનાં જીવનચરિત્ર મુખ્યતયા બે પ્રકારના રચાયાં છેઃ (૧) સ્વતંત્ર અને (૨) ગ્રન્થાંશરૂપ. આ બંને આપણા દેશની પ્રશિષ્ટ તેમ જ પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં રચાયાં છે એટલું જ નહિ પણ અંગ્રેજી, જર્મન વગેરે વિદેશી ભાષાઓમાં પણ રચાયાં છે. એ પૈકી પ્રાકૃત તથા સંસ્કૃતમાં રચાયેલા - સ્વતંત્ર ગ્રન્થનાં નામો જિનરત્ન કેશ વિભાગ ૧) અને જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ તેમ જ મારાં ત્રણ પુસ્તકે નામે પાઈય (પ્રાકૃત ભાષાઓ અને સાહિત્ય, જેને સંસ્કૃત સાહિત્યને ઇતિહાસ (ખંડ ૨, ઉપખંડ ૧), DCGM (Vol XIX, Sec. 2)માં સેંધાયેલા છે. એમાંનાં કેટલાક ગદ્યમાં તે કેટલાક - પદ્યમાં તે કઈ કઈ ઉભય સ્વરૂપે જાયાં છે.
ગુજરાતી સ્વતંત્ર ગ્રન્થ મોટે ભાગે ગદ્યમાં છે. શ્રી હીરાચંદ ક. ઝવેરીએ રચેલું ત્રિભુવનતિલક પદ્યમાં છે. - ગુજરાતીમાં તે શું પણ આપણે ત્યાંની કેઈ પણ અન્ય
પ્રાદેશિક ભાષામાં પણ એના જેવી બીજી કૃતિ રચાયેલી - જાણવામાં નથી. અંગ્રેજીમાં મહર્ષિ બુદ્ધનું પદ્યાત્મક જીવનચરિત્ર આલેખાયું છે પરંતુ મહાવીરસ્વામી માટે તેવું કાર્ય થયું છે ખરું?
- ૫૪ અથવા ૬૩ મહાપુરુષ-શલાકા પુરુષને લગતા સંસ્કૃત : અને પ્રાકૃત (અપભ્રંશાદિ માં જે જીવનચરિત્ર આલેખાયાં છે તેમાં મહાવીરસ્વામીના જીવનચરિત્રને પણ સમાવેશ કરાયેલ છે.
આ થઈ ગ્રન્થાંશની વાત. આની નોંધ મેં મારા ઉપર્યુક્ત ત્રણ -પુસ્તકમાં લીધી છે.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામી સંબધી સર્વાંગીણ માહિતીઅન્ય
૨૫૩
સ્મારક ગ્રન્થા તેમ જ અભિનન્દન-ગ્રન્થા રચવાની પ્રથા આપણા દેશમાં માધુનિક યુગમાં અને હું ભૂલતા ન હાઉ તે યુરાપના અનુકરણરૂપે ઉદ્ભવી છે. આથી આપણને મહાવીરસ્વામીને અંગે પ્રાચીન સ્મારક ગ્રન્થા પ્રાકૃત કે સ ંસ્કૃત જેવી ભાષામાં મળે નહિ એ સ્વાભાવિક છે. અર્વાચીન ગ્રન્થા તરીકે હાલ તુરત તે હું Shri Mahāvīra Commemoration Volume ના જ ઉલ્લેખ કરું છું.અભિનન્દન-ગ્રન્થ તે વિદ્યમાન જ વ્યક્તિ પરત્વે હાઇ મહાવીરસ્વામી માટે એની તા શકયતા જ નથી.
લગભગ પ્રતિવર્ષ કાઇને કાઇ જૈન સામયિક–સાપ્તાહિક, માસિક ઇત્યાદિ મહાવીરસ્વામીને લક્ષીને “ મહાવીરવિશેષાંક ” પ્રસિદ્ધ કરે છે. આ વર્ષે “ શ્રીઆત્માનદ પ્રકાશ” પણ તેમ કરનાર છે એમ એના તંત્રીશ્રીના મારા ઉપરના કાગળ ઉપરથી જણાયું છે. અત્યાર સુધીમાં “આત્માનંદ સભા” વગેરેએ કેટલા વિશેષાંકા પ્રસિદ્ધ કર્યા છે તે હું કહી શકું તેમ નથી આની નાંય તે આ તેમ જ અન્ય સભા દ્વારા સંચાલિત માસિફ્રામાં હવે પછી પણ નિર્દેશ કરાયેલા જોવાતાં થઈ શકે, “ જૈન ” માટે પણ એમ જ છે. આ તે મેં દિશાસૂચન પૂરતાં જ સામયિકાના ઉલ્લેખ કર્યો છે.
મહાવીર વિશેષાંકામાં મુખ્યત્વે કરીને મહાવીરસ્વામી. સાથે સંબદ્ધ લેખે હાય છે. એ સિવાયના અંકામાં પણ કેટલીક વાર એમના વિષે એક યા બીજી રીતની માહિતી પૂરી પાડનારા લખે એવાય છે. મેં પણ લેખ લખ્યા છે. એ પૈકી તા.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતપુત્ર શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર
૧૬-૮-’૬૦ સુધીમાં પ્રકાશિત થયેલા મારા લેખે નાં નામ વગેરે મેં હીરક-સાહિત્ય-વિહારમાં દર્શાવ્યાં છે. અહીં મારી જૈનાની વિશિષ્ટ સંસ્થાઓને વિજ્ઞપ્તિ છે કે તેઓ પાતપેાતાના લાંબા સમયથી પ્રકાશિત કરાતાં સામયિકમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા 'કુંખાની લેખવાર તથા લેખકદીઠ સૂચીએ પહેલી તકે પ્રસિદ્ધ કરે. હાલ તુરત તે તેએ મહાવીરસ્વામી સાથે સંબંધ ધરાવતા લેખા પૂરતું પણુકા કરશે તે તે પણ આનંદજનક અને ઉપયેગી થઈ પડશે.
૨૫૪
પ્રત્યેક તી કરના જીવનના પાંચ મુખ્ય પ્રસ ંગને “પાંચ કલ્યાણકા” તરીકે ઓળખાવાય છે. મહાવીરસ્વામી માટે પણ તેમ જ છે. એમનાં પાંચે કલ્યાણકાને ઉદ્દેશીને અને ખાસ કરીને જન્મકલ્યાણકને દિન-ચૈત્ર શુક્લ યેદીએ શ્રમણા અને સંસ્થાએ વગેરે તરફથી વિશિષ્ટ વ્યાખ્યાના અપાય છે. આ પૈકી જે પ્રકાશિત થયાં હાય તે તે એક પુસ્તકરૂપે રજૂ થવાં જોઈએ. ચેાડા જ વખત ઉપરની વાત છે. જૈનાચાર્ય શ્રી– વિજયરામચન્દ્રસૂરિજીના અહીં-સુરતમાં સમાગમ થતાં મેં એમને સાદર વિજ્ઞપ્તિ કરી હતી કે એમનાં મહાવીરસ્વામીને અગેનાં જે વ્યખ્યાના એક યા બીજા સામયિકમાં છપાયાં હોય તે એક પુસ્તકરૂપે પ્રસિદ્ધ કરાવવા પ્રબંધ કરશે. આજે આ આમત હું એમને યાદ કરાવું તે કેમ ?
આકાશવાણીના આમંત્રણથી મહાવીસ્વામીના જન્મકલ્યાણકને પ્રસંગે વિવિધ વાર્તાલાપેા રજૂ થયા છે. મેં આપેલા ગાર્તાલાપે અહીંના સામિયકામાં છપાયા છે, એ તેમ જ અન્યત્ર
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવીરસ્વામી સંબંધી સર્વાગીણ માહિતી ગ્રન્થ - ૨૫૫ પ્રકાશિત વાર્તાલાપને સંગ્રહ કરી તે પ્રસિદ્ધ કરવા કે ઈક જેન સંસ્થી જે હવે સત્વર તૈયાર થશે તે મહામૂલ્યશાળી સામગ્રી સચવાઈ રહેશે.
જૈન આગમ જે આજે ઉપલબ્ધ છે એમાંના એકેમાં મડાવીર સ્વામીનું સાંગોપાંગ જીવનચરિત્ર આલેખાયેલું નથી. એમને લગતા કેઈ કઈ પ્રસંગનું નિરૂપણ કેટલાક આગમમાં છે એ ટાછવાયાં નિરૂપણે એકત્રિત અને વ્યવસ્થિત કરાય તે શ્વેતાંબર માટે તે એ પ્રાચીનતમ (જો કે અપૂર્ણ) સામગ્રીની ગરજ સારે. એમાંની વિગતેના સ્પષ્ટીકરણ માટે નિતિ , ભાસ, ચુર્ણ અને લગભગ વિ સં. ૧૩૫૦ સુધીની પ્રાચીન ટીકાઓ વિચારવી લાભપ્રદ થઈ શકશે. એમાંથી તેમ જ અનાગમિક શ્વેતાંબરીય તથા દિગંબરીય ગ્રન્થોમાંથી અને બોદ્ધ સાહિત્યમાંથી કેટલીક વધારાની વિગતે મળે તેમ છે જે એને યથાયોગ્ય ઉપયોગ કરાય તે આપણને મહાવીરસ્વામીનું પ્રમાણિક જીવનચરિત્ર મળે–એની કાલક્રમાનુસારી ઘટનાઓ જાણવાની
મળે
જૈનતીર્થસવ સંગ્રહમાં ભારતભરનાં જિનાલયની નેધ છે. એ ઉપરથી આ માહિતી ગ્રન્થ માટેની સામગ્રી તારવી શકાય અને એમાં જે બાબતે ખૂટતી જણાય તે ઉમેરાય તે આ કાર્ય પરિપૂર્ણ અને મહાવીરસવામીની કેટલીક પ્રાચીન અને ભવ્ય મૂર્તિઓ સંગ્રહસ્થાને વગેરેમાં પણ છે તેની પણ સૂચી તૈયાર કરાવવી જોઈએ: મહાવીર સ્વામીના જીવનના પ્રેરક પ્રસંગોને લગતાં
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ચિત્ર વગેરે વિષે પણ ઉલ્લેખ કરાવે છે. પણ જોસણાક કિયા કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હાથથીઓમાં કેટલાક પ્રસંગો અંગેનાં ચિત્રો જોવાય છે.
પ્રસ્તુત માહિતીગ્રસ્થમાં કઈ કઈ બાબતેને સ્થાન અપાયું જોઈએ તેની આછી રૂપરેખા મેં અત્ર આલેખી છે. આ બધી બાબતેને પૂરતે ન્યાય સત્વર અને સુગમતાપૂર્વક આપવાનું કાર્ય કઈ પણ એક વિબુધ માટે અશક્ય નહિ તે દુશકય છે કેમકે મેં જેટલાં જૈન પુસ્તકાલયે જેયાં છે તેમાંના એકમાં તે આ બધી જ બાબતે રજૂ કરી શકાય તેવી સુવિધા નથી. આથી જૈન શ્રીમંતને મારી નમ્ર વિજ્ઞપ્તિ છે કે તેઓ કંઈ નહિ તે આ પ્રસંગને લક્ષીને કેઈ એકાદ જૈન પુસ્તકાલયને તે પ્રસ્તુત માહિતીગ્રન્થ માટે ઉપયોગી અને આવશ્યક સામગ્રીથી સમૂહ કરે.
- આત્માના પ્રકાશ (૫ ૬૫, ૪, ૫-૬)
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૧ : સાધનીભૂત ગ્રન્થની સૂચી ઈ અજિતશાન્તિસ્તવ ૧૦૨
- મહાભાષ્ય ૧૦૮ 1 અજિયસતિશય ૩૧
આગમ દ્વારકની શ્રુતઉપાસના ૧૮૩ અથર્વવેદ ૧૦૮
આપ્તમીમાંસા ૧૯, ૭૨ અનેકાન્તજયપતાક્રા
યાર ૮૮, ૯૦, ૧૧૪-૧૨૧, – વ્યાખ્યા (પ) ૧૩૦, ૧૪૪, ૧૮૨, ૨૨૬ ૨૧, ૨, ૩, ૪, ૪૪, -- ટીકા ૧૨૮ ૭૦, ૭૪, ૭૫
આહંત જીવન જ્યોતિ (ત્રીજી અન્ય વ્યવહાત્રિશિકા. જુઓ, કિરણુવલી) ૩ કાત્રિશિકા, હેમ
* આહંત જીવન જ્યોતિ (પહેલી – વૃતિ ૩૫, ૪૪. જુઓ | હિરણાવવી, સ્યાદાદમંજરી,
* આહંતદશં નદીપિકા ૭૧ અભિધાનચિતામણિ ૨, ૨૬, ૨૭,
આવશ્યક જુઓ આવશ્યકસૂત્ર, ૩૧, ૩૭-૩૯, ૫૭, ૬૦–
આવરસય અને આવસ્મયસુત્ત ૬૬, ૭૪, ૧૬૯
– નિયુક્તિ ૧૨૬ ( – ટીકા (પજ્ઞ ૧૮૪ | – વિવૃતિ (સ્વપજ્ઞ) ૭, – ભાષ્ય ૧૧૬ ૫૨, ૫, ૭૩
આવશ્યક-નિયુક્તિ-દીપિકા પ I – વૃતિ (સ્વપજ્ઞ) ૨૭, ૩૭, ૩૯
આવશ્યકસવ જુઓ આવશ્યક અમરકેશ ૩૧
– નિક્તિ ૧૬૦, ૧૬૧ અષ્ટક (હરિ૦) ૧૫૭
– વૃત્તિ (માણિક ) ૮૫. અષ્ટાધ્યાયી,
જુઓ દીપિકા - ૧, આ પૃષ્ઠક છે.
- ૨. આ ચિહથી પ્રસંગોપાત્ત મેં મારી જે કૃતિને અત્ર ઉપયોગ કર્યો છે તેને અત્ર નિદેશ કરાય છે,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮ જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
– વૃત્તિ (હરિ) ૧૬૧ 1 કપ આવસ્મય ૧૩૩. જુઓ આવશ્યક
– ભાસ ૩૨ – ચણિ ૮૫, ૯૦-૯૨,
– ભાસની વૃત્તિ ૧૪૦ ૯૬, ૧૨૦, ૧૪૩, ૧૪૪ કલ્પસૂત્ર ૩૨, ૧૧૬, ૧૦૦, ૨૫૬
– નિજજુતિ ૭, ૮૫, ૮૬, જુઓ પજજો વણાકપ ૧૨૬, ૧૨ ૭, ૧૪૭, ૧૮૧
– વૃત્તિ ૧૧૬. જુઓ, – નિજુતિનાં વિવરણે સુબે ધિકાર ૧૩૦
કલ્યાણમદિરતેત્ર ૨૭, ૪૨, ૧૦૭ – નિજુત્તિની વ્યાખ્યા
કાવ્યમાલા (ગુચ્છક ૦) ૨૪૫ (મલય૦) ૧૨૮
કુમાર ૨૮ – નિજુતિની વ્યાખ્યા (હરિ૦) ૧૨૮
કુમારવાચરિયા ૨૪ – ભાસ ૮૫, ૯, ૧૮૧
કુમારવાલપડિબેહ ૩૨ – મૂળ ભાસ ૧૨૧
ગઉડવહ ૨ – વૃતિ (હરિ૦) ૧૦૩, ૧૦૫
ગંગાપુરાતત્તાંક ૧૦૮ આવયસુત્ત. જુએ આવશ્યક
ગૂર્જર સાહિત્ય સંગ્રહ ૩૬
ચઉતીસરિણાઈ સથવણ ૩૮, ૮૧ – નિજજુતિ ૨૮ ઈષ્ટ છત્રીસી- ૧૭, ૭૦
ચઉતીસાતિસયત ૩૮
ચતુર્વિશતિકા ૨ ૪૪ ઉત્તરઝયણ ૧૨, ૧૮૪, ૧૯૭,
,, ( સટીક) ૨૪૪
* – ટીકરણ ૧૧૬ ઉવાસગ સા ૧૬
ચતુર્વિશતજિનેન્દ્ર સંક્ષિપ્તયરત ૧૧૮ અષભદેવનું સ્તવન ૪૧, ૬૮ ચતુર્વિશતિપ્રખધ ૨૪૮ [ આવવાય ૧૨, ૧૮૯ ક ચતુર્વિશતિબંધને ગુજરાતી ઔપપાકિસત્ર ૧૧૧, ૧૧૫, અનુવાદ ૨ ૪૮ ૧૧૬
ચિત્રસ્તવ ( અન્યa ) ૭૦
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનીભૂત ગ્રન્થની સૂચી
૨૫૯
દિવ-
દમહાભાસ ૧૯૪ I તત્વપ્રકાશિની ૩ 1 ચૈત્યવન્દનમહાભાષ્ય ૧૯૮
તવાધિગમ સત્ર વીસ જિન લાંછન ચૅયવંદન છે,
– ભાષ્ય ૧૦૮
તિજયપહત ૨૧, ૨૬ જખ્ખદીવપત્તિ ૧૪, ૧૫
તિલયપણસ્મૃતિ ૧૨૬ જ્યતીકે ૧૦૮
તીર્થકરની વિભૂતિ (કવિતા) જિનચતુસ્ત્રિશદતિશયસ્તવ ૪૦, ૮૧ જિનચતુસ્ત્રિશદતિશયસ્તવ સાનુ- ત્રિદશતરંગિણું ૭૦ વાદ) ૪૦
ત્રિભુવનતિલક ૨૫૨ જિનદેવદર્શન ૩૭
ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર ૩. ૮૫, જિનરકેશ ૨૫૨
૯, ૧૦૪, ૧૦૧, ૧૧૮, જિનવીસીને ઉદ્દેશીને એકેક સ્તવન ૧૭૧
– અનુવાદ ૩, ૪૧ જૈનતત્વદર્શ ૩૬, ૩૦, ૪૧, ૭૭ ] લયસાર ૨૧૩ જૈનતીર્થ સર્વસંગ્રહ ૨૫૫
થાકડાસંગ્રહ, શ્રી ૨૦ જૈન બાલ ગુટકા ૧૧
દીપિકા ૮૫, ૮૫ જેને સંસ્કૃત સાહિત્યને ઇતિહાસ
દુપદપ્રકાશ ૬૭, ૭૮ * ૩, રાપર
દેશીનામમાલા ૨૪, ૩૧ જેન સાહિત્ય ઔર ઇતિહાસ ૧૨૬ ! કાત્રિશિકા, દ્વિતીય ર૪૪ જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ
, , પાંચમી ૨૪૪ - ૨૫૨
કાત્રિશિકા, હૈમ. જુએ અન્યાગજનતૈત્રસન્દહ, ૭, ૩૦, ૪૨, વ્યવચછેદદાત્રિવિકા ૪૦, ૭, ૮૦
– રિ ૩૫ જુઓ સ્યાદ્રજ્ઞાતાધર્મકથા ૩૧
વાદમંજરી ઠાણ ૧૩૮, ૧૫૭
નન્દી ૨૪૧ તત્વનિણ પ્રાસાદ ૪૦
નદીસર
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦ જ્ઞાતપુત્ર પ્રમાણે ભગવાન મહાવીર – ટીકા ૧૮
પાઠય (પ્રાકૃત) ભાષાઓ અને નમસ્કારસ્વાધ્યાય ૧૮૪
સાહિત્ય રંપર , નાયાધમ્મકહા ૩૧
પાઈયસમંહણવ 81 નિયમસાર ૩૮, ૬૯
પાર્શ્વજિનસ્તવ ૨૭, ૪ નિર્વાણલિકા ૪
પાનાથનું સ્તવન ૪૧ નિશીથ.
પાર્શ્વનાથાતિહાર્યસ્તવન ૨૭, ૪૨ 1નિસીહ
પ્રતિક્રમણુસૂત્ર, શ્રી ૨૮, ૨૯ – વિસેસચુણિ ૧૫, ૧૯૦
પ્રમેયરત્નમંજૂષા ૧૫ પઉમરિય ૨૫
પ્રવચનસારે દ્ધાર જુઓ પવણપ સવણાકપ ૧૭, ૩૨, ૯૦, સારુદ્ધાર
૧૧૯, ૨૦, ૧૦, ૧૩, - વૃતિ ૨૨ " ૧૪૩, ૧૪૪, ૧૪૮, ૧૬૮, પ્રાચીન ભારતવર્ષ ૨૫ ૨૫૬. જુઓ કપસૂત્ર
બંમિનિબંધમાલા ૧૮૬ – વિવરણે ૧૩૦ . ! બાવન વીર અને આઠ ભૈરવ પંચકલ્યાણકસ્તવન ૨૭
. ૧૭૦ પિંચપરમેષ્ઠિગીતા ૩૬,૪૧, ૪૩ | બુદ્ધ અને મહાવીર ૧૬૫ પંચપરમેઠીગીતા ૧૮૨
બૃહક૫ . પણુતીસજિણવાણીગુણથવણ ૩૭, – ભાષ્ય ૩૧ [૭, ૮૧ -
ભક્તપરિક્ષા રર. જુઓ ભાપાન-દમહાકાવ્ય ર૭
પરિણ પવયણસારુદાર ૬, ૭, ૨૩, ૨૬, ભક્તામર-કલ્યાણમદિર-નમિણ
૩૮, ૪૧, પર, ૬૦–૬૬, સ્તત્રત્રયમ્' ૭૪. જુઓ પ્રવચનસારોદ્ધાર : # – પ્રસ્તાવના ૨૭
– વૃત્તિ ૪૨, ૫૪ . * – ભૂમિકા ૨૭ પાઈયટીકા ૧૨
| ભક્તામર સ્તોત્ર ૨૦, ૪૨, ૨૦૮
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનીભૂત ગ્રન્થની સૂચી ૨૬૧ – અભિનવૃત્તિ ૪૪
– અવસૂરિ ૨૪૮, ભક્તામરસ્તોત્રની પાર્તિરૂપ કાવ્ય- | ક – છાયા ૨૪૮
સંગ્રહ, શ્રી (વિભાગ ૧) મૈથિલીક૯યાણ ૨૪ ૧૫૪
યોગશાસ્ત્ર ૧૫૭ ભક્તામરસ્તેત્રની પાદપૂર્તિરૂપ કાવ્ય
– વૃત્તિ (સ્વપજ્ઞ ૩૫, ૪૪ સંગ્રહ, શ્રી (વિભાગ ૨) સર
વઘુવંશ ૧ ભગવતી ૧૩૬. જુઓ વિયા
રામાયણ ૧૩૯ (વા)હપણુતિ ભગવતીસૂત્ર ૧૧૧, ૧૧૫
વર્ધમાનકાર્નાિશક ૧૬૯
વિક્રાન્તકૌરવ ૨૪ – અનુવાદ ૧૧૫ – ટીકા ૧૧૧
વિચારસાર જુઓ વિયારલેસપયરણ,
વિયારસાર અને વિયારસારભગવદ્ગીતા ૧૭૪ ,
પયરણ ભટેવા પાર્શ્વનાથ-ચિત્રસ્તંત્ર |
વિધિકૌમુદી ૩૬ ( ગ્રન્થાંશ ) ૭૧
વિપાકત્ર ૧૧૧ ભટેવા” પાર્શ્વનાથ જિનાલય સાદ્ધ શતાબદી સ્મારક ગ્રંથ; શ્રી ૭૧
વિનયપિટક
– અનુવાદ ૧૮ ભત્તપરિણું ૨૨. જુઓ ભક્ત
( વિચારલેસપયરણ જ વિચારસાર પરિજ્ઞા
છે વિયારસાર ૨૭, ૨, ૩૮, ભારંડ: એક મહાકાય પક્ષી | 3 ૪૨, ૭૮ ૧૫ર
(વિયારસારપયરણ ૨, ૩ મનુસ્મૃતિ ૧૫૭
વિયા(વા હપત્તિ ૧, ૮૯, ૮૫,
૧૨ મહાભારત ૧૩૮, ૧૪૯, ૧૫૭
વિવિધ પ્રશ્નોત્તર ૫ મહાવીરચરિય ૮૫, ૮૮, ૧૦, | વિશેષાવશ્યકભાષ્ય
3વિસાવસ્મયભાસ ૯૫. ૧૮૧ મહાવીર સ્વામીની સ્તુતિ ર૪૮
૧૮૮
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
જ્ઞાતપુત્ર શ્રવણ ભગવાન મહાવીર
– ટીકા ૩૧
સંસાર-દાવાનલ-સ્તુતિ ૨૪૩ વિહરમાણએ વિંશતિસ્થાનક ૫ | સચિત્ર મુખવાિનિક ૧૦૮ વીતરાગસ્તોત્ર ૨૬, ૩૩, ૪૨, | સદ્ગવિહિ ૬૮, ૧૦૭
– વૃત્તિ ૩૬. જુઓ વિધિ– વિવરણ ૬૭, ૬૮, ૭૯.
કૌમુદી . જુઓ દુર્ગ પ્રદપ્રકાશ સન્મતિત ૧૭૦ વીરનિસ્તવન ૨૪૬
સમવાય ૨૬, ૩૭, ૩૮. ૪૬, વીશુઈ (ગ્રન્થશ) ૨૨૬. જુઓ ૪૭, ૫૭, ૬૦-૬, ૭, વીરસ્તુતિ (સુધર્મ )
૭૪, ૭૬, ૭૮, ૮૮, ૧૮૯ વીપંચકલ્યાણકસ્તવન ૪૨
- વૃત્તિ ૩૭, ૩૯, ૫
૭૬, ૮૮ વીરસ્તવ ૨૪૫ વરસ્તુતિ (ગ્રન્થાંશ) (સુધર્મ)
Iઈ સમ્મસત્તરિ ૩૧
[1 સમ્યવસતિ 81 * ૨૨૬. જુઓ વીથિઈ વિરસ્તુતિ (ધન) ૧૫૪
સવિવેચન હરિયાળી-સંચય વેણીસંહાર ૩૧
( કૂટકાવ્ય-કલાપ) તથા શાકસ્તવ (ચ થશ) ૧૧૬
સાટ૫ણુક આગમોનાં અધ્ય
મનને પદ્યાત્મક અનુવાદ ' શબ્દરત્નમહોદધિ ૧
२४८ શાતિનાથનું સ્તવન ૪૧, ૬૮
સાધારણજિનસ્તવન (જ્ઞાન) ૧૮૨ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ૮૫, ૮૬, ૧૩૧, ૧૩૫,
(? પાર્થ )
ક૨, ૮૦, ૧૦૬, ૧૩૮, ૧૩૯, ૧૪૧ શ્રીક૬૫ ૧૦૧
સાથે ગુજરાતી જોડણીકોશ ૩૧ શ્રીપાલ રાજાને રાસ ૩૦ સિહચક, શ્રી ર૦, ૨૯, ૧૩૧ " શ્રી મહાવીરકથા ૮૭
સીમધરસ્વાસ્તિવન (જિન) મુતાસ્વાદ ૨૨
૨૭, ૪૨
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધનીભૂત ગ્રાની સૂચી.
૨૬૩
સીમધરસ્વામિ સ્તવન (સહજ ) sec. 1, pt, 2 & see.
2: ૬૮; ૬૮; ૨૫ર સીમ-ધરસ્વામિઑત્ર ૪૩
Indian Historical Quarસુપાર્શ્વનાથજિનસ્તવન ૪૧
terly 192 સુબોધિકા ૧૧૬, ૧૪૭
Jaina Data about Musi(સુરસુન્દરીચરિત ૩૧, ૩૨
cal Instruments, The 1 સુરસુન્દરીચરિય ૩૧ [ સૂત્રકૃત ૨૪૨
Life in Ancient India { સૂયગડ ૧૬૪, ૧૭૬, ૧૮૨,
as depicted in the ( ૧૮૭, ૨૬, ૨૪૨, ૨૪૭
Jain Canons 184-981 સૂર્યપ્રાપ્તિ
Mahāvīra Commemora– ટીકા ૧૧૧
tion Volune, Shii 243 સે પાકિસ્તવન ૨૭
Malāvīra : His Life તુતિચતુર્વિશતિકા ૨૪૫, ૨૪૬ .
and Teachings 488, * – અનુવાદ ૨૪૬ .
૧૩૫, ૧૩૭ * – સ્પષ્ટીકરણ ૨૮, ૪૧, ' Note on the use of ૪૦,
Images in ancient સ્નાત્ર પૂજા ૨૧૮ .
Indiણ ૧૦૯ સ્યાદાદાં જરી ૩૫, ૪૪, Sacred Books of the સ્યાદ્વાદરસ્નીકર ૨
East, The ( Vol. હરિવંશપુરાણ ૯૨
XXII) હીરક-સાહિત્ય-વિહાર ૨૫૪
- introduction en Descriptive Catalogue Standard Sanskrit Eng.
of the Gvernment- lish Dictionary, The Collections of Maou
scripts: Vol. XVIII, i Uber ein Fragment der " pt. 4; Vol. XIX, | Bhagavati ૧૧૧
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૨ પ્રાસ્તાવિકમાં નિર્દિષ્ટ કૃતિઓ ૧૧૫૧ સ્તવનમંજૂષા ૨૪ | મહાવીરસ્વામીના પાંચ વિધાવા ૨૪ * ગુજરાતી જૈન સાહિત્ય | મહાવીરસ્વામીના ૨૭ ભવ વગેરેને
લગતાં સ્તવને ૨૬. * ગુજરાતી જૈન સાહિત્ય : | મહાવીરસ્વામીનું ૨૭ ભવનું સ્તવન
વધાવા અને ચુંદડી ૨૭ - (અજ્ઞાત ૧ * ગુજરાતી જૈન સાહિત્યનાં મહાવીરસ્વામીનું ૨૭ ભવનું સ્તવન ' સ્વરૂપે ઃ ગહુંલી, સજી(ઝી) (રૂ૫૦) ૧ અને હમચડી છે
મહાવીર સ્વામીનું ૨૭ ભવનું સ્તવન. ચતુવિશતિજિનાનન્દસ્તુતિ
(લાલ૦) ૧ જ – સ્પષ્ટીકરણ ૨૩ મહાવીરસ્વામીનું ર૭ ભવનું સ્તવન
વીર૦) ૧ ચતુવિતજિનેન્દસંક્ષિપ્તચરિત ૨
મહાવીર સ્વામીનું હાલરડું (અમિય) જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યને ઇતિહાસ
૨૪. જુઓ મહાવીર પારણું
મહાવીરસ્વામીનું હાલરડું (દીપ૦) ૨૪ * તીર્થ કરન હાડરડી ૨૪ મહાવીર-ગૌતમસ્વામી-છંદ ૨૧
રોહિણીસ્તવન 8
વર્ધમાનજિનલ ૨૧. જુઓ મહાવીરદ ૨૧
વીરજિનહમચડી અને વીમહાવીરજિન ૨૧
વર્ધમાનજિનેલિ * નિગ્રન્થ-હરિયાળી ૧૨.
વીરજિનવિનતી ૨૪ * પાઈય (પ્રાકૃત) ભાષાઓ અને
વીરજિનહમચડી ૨૧ સાહિત્ય શરૂ
વીરવર્ધમાનજિનેલિ ૨ મહાવીરગીત ૪
વેલિ અને વેલ ૨૧ મહાવીરઢાળિયું છે
સજજન સમિત્ર ૨ મહાવીરપંચાશિકા ૨૪
સ્તુતિ (સુધર્મ) ૨ મહાવીર પારણું છે
સ્તુતિતરંગિણી થઇ મહાવીર રાગમાળા ૧૬
* Sketch of the Life મહાવીરસ્વામીનાં પાંચ કલ્યાણકનું and Teachings of સ્તવન ૧
Lord Mahavira, A૮
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રીનેમિ-વિજ્ઞાન-કસ્તુરસુરિન જ્ઞાનમંદિરનાં અન્ય પ્રકાશને 1. સિરિઉસહૃણાહાર ? મૂ૯ય રૂા. 5 ( કલિકાલસર્વ Cii જેલચકીય કૃત ત્રિષષ્ટિશલાકા પુરુષ ચરિત્રનાં પ્રથમ પર્વત પર ) કર્તા : પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયેકસ્તૂરજી મ. 2. પાઈ અવિષ્ણાણુ કહી જા રે (2) મૂલ્ય રૂા. 2 —ક : ઉપરોક્ત પૂ આથાય. 3. પ્રાકૃત વિજ્ઞાન કથાઓ (ઉપરોક્ત કથા નુ ગાતી ભાષાંતર ) કાચા પુ"ઠાનું મૂલ્ય રૂ. 1 અને પાકા પૂઠાનું મૂલ્ય સે. 1-50 4. જેના દર્શનનું તુલનાત્મક દિગ્દર્શન : મૂલ્ય રૂા. 1 ( ગૂજરે ગિરામાં જિનામના મૌલિક પદાર્થોની સૂત્રાત્મક રચના ) કર્તા : પ્રો. હીરાલાલ 2. કાપડિયા એમ. એ. 5. સવિવેચન હરિયાળી-સંચય (ફટકાવ્યકલાપ) તથા સટિપ્પણ ક આગમનાં આધ્યયનની પદ્યાત્મક અનુવાદ : મૂલ્ય રૂા. 4 ક્ત ઉપર આગામી પ્રઃ 1. સિચિ' 2, પાઇયવિણાણુડા બંનેના કર્તા : પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજયકસૂરસૂરિજી મ. અરવિંદ પ્રિન્ટર્સ, અમદાવાદ. ==