Tarkamrutam

Author(s): Jagdish Tarkalankar, Jivankrishna Tarktirth
Publisher: Asiatic Society

Page 16

[ ७ ] कारणामावाज्ज्ञानानुत्पादप्रसङ्गेन सुषुप्त्युच्छेदापत्तिश्च स्यादत आह मनःपरमाणुरूपमिति। न चोक्तदूषनान्मनसो विभुत्वं न स्यात् किन्तु घटादिवन्मध्यमपरिमाणे का क्षतिरिति वाच्यम्, तथा सति तस्मिन् युगपन्नानेन्द्रियसन्निकर्षसम्भवाचाक्षुषादिविजातीयज्ञानानां साङ्कयंप्रसङ्गात्। न च चाक्षुषाद्य कजातीयज्ञानं प्रति तद्विजातीयज्ञानसामग्याः प्रतिबन्धकत्वकल्पनान्नैष दोष इति वाच्यं कारणतावच्छेदकगौरवापत्तेः। सावयवा अनित्या इति । कारणनाशजन्यनाशप्रतियोगित्वादित्यर्थः। इतराणि-निरवयवानि । नित्यानीति । कारणासत्त्वादिति भावः। पुनविभजते सावयवा अपीत्यादि। विधात्रयमाह शरीरेत्यादि । तत्र शरीरत्वं चेष्टेन्द्रियार्थाश्रयत्वं प्रयत्नवदात्मसंयोगासमवायिकारणकक्रियावदन्त्यावयवित्वञ्चेष्टावदन्त्यावयवित्वम्वा न जातिः पृथिवीत्वादिना सह साङ्कर्यप्रसङ्गात् । इन्द्रियत्वं स्मृत्यजनकज्ञानजनकमनःसंयोगाश्रयत्वं शब्देनरोद्भूतविशेषगुणानाश्रयत्वे सति ज्ञानकारणमनःसंयोगाश्रयत्वम्वा न जातिः पृथिवीत्वादिना सह साङ्कर्यप्रसङ्गात् । विषयत्वन्तु देहेन्द्रियभिन्नत्वम् । सावयवभेदं शरीरं निर्दिशति मानुषशरीरमिति । मानुषादीनां शरीरमित्यर्थः। पार्थिवमिति । पृथिवीमात्रोपादानकमित्यर्थः । प्रत्यक्षसिद्धमिति शेषः। पार्थिवत्वे प्रमाणन्तु गन्धादिमत्त्वमितिभावः । - यद्यपि मानुषादिशरीरे स्नेहोष्णस्पर्शादेः सत्त्वाज्जलीयत्वादेरप्यापत्तिः सम्भवति तथापि पृथिव्या एव तत्रोपादानत्वमपरचतुर्भूतानान्तूपभोगसाधकतया निमित्तत्वमेकत्र विजातीयानेकद्रव्योपादानकत्वबाधादित्यदोषः । एवमेव जलीयादिशरीराण्यपि व्याख्येयानि । पार्थिवादिभेदेन शरीरस्य चतुविधत्वाज्जलीयादिशरीराणि निद्दिशति जलीयमित्यादिना। वरुणलोके प्रसिद्धमिति । आगमादिप्रसिद्ध रिति शेषः। वायुलोके इति । तथाचैतच्चतुविधशरीरेषु 'द्विधा विधाय चैकैकं चतुर्दा प्रथमं पुनः। स्वस्वे. तरद्वितीयांशैर्योजनात् पञ्च पञ्च ते॥ इति पञ्चदशोकारोक्तमविरुद्धमित्ति मन्तव्यम् ।
सावयवभेदान्तरमिन्द्रियं निरूपयति घ्राणेन्द्रियमित्यादि। पार्थिवमिति । गन्धमात्राभिव्यञ्जकद्रव्यत्वादिति शेषः। जलीयमिति । रसमात्राभिव्यञ्जकत्वादिति शेषः। तेजसमिति। स्पर्शाद्यव्यञ्जकत्वे सति रूपव्यञ्जकद्रव्यत्वादिति शेषः। वायवीयमिति । विजातीयस्पर्शाभिव्यञ्जकद्रव्यत्वादिति शेषः। श्रवणेन्द्रियस्य स्वरूपप्रदर्शनेन तस्याकाशत्वमाह कर्णशष्कुल्येत्यादि । तथा च कर्णशष्कुल्यवच्छेदेनैव शब्दग्रहाच्छब्दाश्रयत्वस्यैव आकाशत्वाच्छोत्रस्याकाशात्मकत्वं स्पष्टमिति भावः। उपसंहर्त्त माह एतानीत्यादि । वहिरिन्द्रियाणीति । अत्र वहिष्ट न तावन्महद्ग्राहकत्वमात्मनोऽपि महत्त्वात्, नाप्यात्मभिन्नद्रव्यग्राहकत्वमाकाशादेरपि तादृशद्रव्य