Tarkamrutam

Author(s): Jagdish Tarkalankar, Jivankrishna Tarktirth
Publisher: Asiatic Society

Page 20

[ ११ ] असमवायिकारणं लक्षयति समवायिकारणे सम्बद्धमिति। समवाय-स्वसमवायिसमवेतत्वान्यतरसम्बन्धेन वृत्तिमत् सदित्यर्थः। तथा च समवायसम्बन्धेन कार्याधिकरणवृत्तिप्रोक्तान्यतरसम्बन्धावच्छिन्नात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छे दकधर्मवत्त्वमसमवायिकारणत्वमिति भावः । न च समवायसम्बन्धेन घटाधिकरणे प्रोक्तान्यतरसम्बन्धेन द्रव्यत्वादेरप्यभावस्यासत्त्वादतिप्रसङ्ग इति वाच्यं द्रव्यत्वत्वादिपुरष्कारेणान्यथासिद्धत्वात्। अथवात्र सर्वत्र कारणतावछेदकः सम्बन्धः समवायः, कार्य्यतावच्छेदकसम्बन्धस्तु क्वचित् समवायः क्वचिच्च स्वसमवायिसमवायः। तथा च समवायस्वसमवायिसमवायान्यतरसम्बन्धेन कार्याधिकरणवृत्तिसमवायसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वं तदिति ज्ञेयम् । अत्रापि तादृशप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मान्तरपुरष्कारेणान्यथासिद्धत्वाददोष इति ध्येयम् । समवायसम्बन्धेन लक्ष्यमुदाहरति परमाणुद्वयेति । परम्परयोदाहरति कपालरूपमिति। समवायिकारणे सम्बद्धत्वस्यासमवायिकारणत्वघटकत्वे कपालादिसम्बद्धानां कपालचक्रसंयोगादीनामपि घटाद्यसमवायिकारणत्वापत्तिः। न चेष्टापत्तिः, तन्नाशे घटाद्यनाशादसमवायिकारणनाशस्य कार्यद्रव्यनाशकत्वनियमात् । एवं वेगादेरभिधाताद्यसमवायिकारणत्वापत्तिः । अतस्तत्तत्काऱ्यांसमवायिकारणलक्षणे तत्तभिन्नत्वं निवेशनीयन्नतु सामान्यलक्षणे तत्तद्देदो निवेश्यस्तस्य तस्य कार्यान्तरासमवायिकारणत्वात् किन्तु ज्ञानादेरिच्छाद्यसमवायिकारणत्वं वारपितु सामान्यलक्षणे ज्ञानादिभिन्नत्वं प्रवेश्यमात्मविशेषगुणानां कुत्रापि कार्येऽसमवायिकारणत्वविरहादिति संक्षेपः ।
निमित्तकारणं लक्षयत्येतदुभयभिन्नमिति। तत्तत् कार्य प्रति तत्तत्समवाय्यसमवायिभिन्नमित्यर्थस्तेनोभयभिन्नत्वस्य प्रत्येकं सत्त्वेऽपि समवायिकारणत्वस्य असमवायिकारणत्वस्य चानुगतस्य विरहेऽपि च न क्षतिः। यत्र च ध्वंसादिकार्थे समवायिकारणाद्यप्रसिद्धिस्तत्र भिन्नान्तमनुपादेयमेव । तत्रत्यनिमित्तकारणलक्षणन्तु कारणसामान्यलक्षणमेव लक्ष्यभेदेन लक्षणभेदस्यादोषत्वात्। अतएव वक्ष्यति ग्रन्थकारः ‘एतत् कारणत्रयं भावकार्य्यमात्रस्य' इति । केचित्त, एतदुभयभिन्नमित्यस्य स्वाश्रयसमवायित्वसम्बन्धावच्छिन्नकार्यताप्रतियोगिकाभाववत्त्वे सति स्वाश्रयासमवायित्वसम्बन्धावच्छिन्नकार्य्यताप्रतियोगिकाभाववदित्यर्थः। एवञ्च ध्वंसादिकार्थे समवाय्यसमवायिकारणयोरप्रसिद्धत्वेऽपि अन्यत्र प्रसिद्धोक्तसम्बन्धद्वयावच्छिन्नकार्य्यताप्रतियोगिकाभावद्वयवत्त्वात् प्रतियोग्यानिमित्तकारणत्वमुपपद्यत इति वदन्ति । जगन्निमित्तत्वादीश्वरस्य निमित्तकारणत्वमुदाहरति द्वयणुके ईश्वर इति। सर्गाद्यकालीनद्वयणुकारम्भकपरमाणुद्वयसंयोगजनककर्मणोऽस्मदादिप्रयत्नजन्यत्वबाधादीश्वरस्य निमित्तत्वसिद्धिरिति भावः। नित्यस्य निमित्तकारणत्वमुक्त्वाऽनित्यस्य तदुदाहरति घटे दण्ड इति । अभावस्य