________________
બજારનો
ચડે છે. તેના મુકાબલે પિતાની કેમ, ધર્મ અને રાષ્ટ્રસેવાની કર્તયપરાયણતા તરફ તેમનું ધ્યાન ખેંચાયું ન હોય કે તેવી પ્રેરણા કરનારા પ્રભાવિક સંધ-દેશ નાયકેથી તેઓ વંચિત રહ્યા હોય તેમ અનુમાન કરવું રહ્યું. જો કે તેમનામાં ધાર્મિક સંસ્કાર અને કામી લાગણી હતી તેમ સુરતમાં અને શત્રુંજય ઉપરનું શેઠ પ્રેમચંદ રાયચંદ જિનાલય અને છૂટાછવાયાં ધર્મશાલા-પાંજરાપોળના સ્થાપત્ય ખાત્રી આપે છે, એટલું જ નહિ પણ કહેવાય છે કે એક વખત તેઓ શત્રુંજયની યાત્રાર્થે આવેલા ત્યારે રાજ્ય અને કેમ વચ્ચે તીર્થનાં હક્ક-હકુમતની અથડામણું ન રહે તે માટે “શત્રુંજય પહાડ વેચાણ લઈ લેવાને રાજ્ય સાથે વાત છેડેલી. રાજ્યને તે પ્રસંગે વસુની ઉપયોગિતા હતી, પરંતુ રકમના આંકને સામાન્ય ફેરફાર અને તેમને સ્થિરતા માટે સમયને અભાવ હોવાથી “થઈ રહેશે'ની ગણત્રીમાં તે વાત વાતમાં જ રહી ગઈ. આ હકીકત ઉપરથી માનવાને કારણ મળે છે કે તેઓ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી કે મુંબઈ-અમદાવાદના સામાજિક કાર્યવાહકના પરિચયમાં ઓછા આવ્યા હેય.
પ્રેમચંદ શેઠને ભાગ્યોદય ખાસ કરીને રૂઉ સાથે સંકળાએલ હતું. તેમના ભાગ્યને સીતારે ૧૯૧૧ થી ૧૯૨૧ના દાયકામાં એ તેજસ્વી હતું કે તેઓ જ્યાં હાથ નાખતા ત્યાં ઢગલે ધન દેખાતું. આવી એકધારી નાણાની છોળમાં બજારની અંતરરૂખભાવી વિચારવાને તેમને ફુરસદ નહતી. તેમની દૃષ્ટમાં રૂઉના પુંભડે પુંભડે લક્ષ્મીના થર પથરાયેલા હોય તેવા ચાલુ અનુભવને પરિણામે હિંદી ઉની બેલબેલાનું કારણ વિચારવાને ખ્યાલ ન રહ્યો. કાળનું ચક પિતાનું કામ કર્યા કરે છે. અમેરિકાના આંતરવિગ્રહની અવધિ આવી રહી હોય તેમ અંદર અંદર લડીને પોતાની પાયમાલી પોતે જ નોતરે છે તેનું અમેરિકાને ભાન આવવાથી “લી ” ના લશ્કરે નમતું
