________________
૨૦.
બજારનો
રૂ આવવાને બેંકો તરફ નજર નાખી. તેમને મનમાની મદદ મેળવવાને
એ બેંક” અને “એસીઆટીક બેન્ક” એ અધી રાતના હોંકારા હતા. એટલે આ ફાટેલા આભને થીગડું દેવા તેણે આ કે પાસે રૂ. પચીસ લાખની માંગણી કરી.
વખત એવો કસોટીને હતું કે આ તોફાની પવનમાં બેંકની સ્થિતિ પણ ડામાડોલ હતી. “એસીઆટીક બેંકનું તળીયું મપાવાની અણ ઉપર આવેલું. આ સ્થિતિમાં બેંકેની ક્રેડીટ ટકાવવાપરસ્પર સહાનુભૂતિ માટે વિચાર કરવાને મીટીંગ મળતાં તેમાં બેંકોના દલાલ પ્રેમચંદને લેન ધીરવાની વાત મુકાણુ. પ્રેમચંદ શેઠની બેંકે ઉપરની લાગવગ તાજી હતી અને તેના પાસે “બેકબે ” કુાં ના અને “એલડીનરટન એન્ડ એન્ડ કે ના શેરેને સંગ્રહ છે તેવી માન્યતાની હુંફમાં તેમને પચીશ લાખની લોન ધીરવામાં આવી. પરંતુ જ્યાં આભ ફાટ્યો હોય ત્યાં થીગડું કયાં દેયાય? સં. ૧૯૨રની દીવાળી પહેલાં (સને ૧૮૬૬ ના સપ્ટેમ્બરમાં) તેમના ચોપડા નાદારી કેર્ટને ઍપવાનો વખત આવ્યો. આ વિશાળ વહીવટની તપાસને પહોંચી વળવા ખાસ “ઇન્સોલવન્ટ કાર્ટ “ બેઠી.
તેમની લાખો બલકે કરોડોની લેણ-દેણ, ભર-જર અને હાર- . છતના શીંગા મેળવતાં કલાર્કે કાયર થઈ ગયા. કેટલીએ કંપનીઓ સાથે તેમને વહીવટ સંકળાએલો હતો. કોઈમાં ઓછી વધતી ભાગીદારી, કેાઈમાં કમીશન, કોઈ શાખા અને કઈમાં શરાફી વહીવટની આંટીઘૂંટીને સમજવા-ઊકેલવાનું કામ સહજસાધ્ય નહેતું. ચેપડા લખવા એ સહેલું કામ છે પણ ચેપડા ધવા (ચેખાઈ કરવી) તેમાં જ નામાવાળાની કસોટી થાય છે તે કહેતી મુજબ આ સમુદમંથનને તાગ લાવતાં નાદારી કોર્ટને નવનેજા થઈ પડયું. એ બેંકના રિપોર્ટમાં જણાવવા પ્રમાણે તે બેંકમાંથી શેઠ પ્રેમચંદે તેના
